Volume 5 Number 3 14 pp. 43-65 ISSN: 139-448 www.berjournal.com Türkiye İçin Çıkı Açığı Tahminine Alernaif Yönemler Beriye Saraçoğlu a Özlem Yiği b Necmein Alpay Koçak c Öze: Çıkı açığı, üreimin fiili ve poansiyel seviyeleri arasınaki fark olarak anımlanmakaır. Yazına çıkı açığının ahminine kullanılan çeşili yaklaşımlar bulunmakaır. Bu çalışmaa yazınaki yönemlerin kısılarını a göz önüne bulunurarak Türkiye ekonomisi için alernaif çıkı açığı ahminleri ele eilmesi amaçlanmışır. Bu amaçla (1) Türkiye ekonomisi için Blanchar ve Quah (1989) arafınan önerilen Yapısal VAR (SVAR) moeli, () Kaiser ve Maravall (5) arafınan önerilen ARIMA moeline ayalı Uyarlanmış Horick-Presco filresi (Moifie HP) yönemleriyle çıkı açığı ahmin eilmişir. Bu yönemler yazına en çok kullanılan HP filresi yönemiyle karşılaşırılmışır. Çalışmaa çıkı açığı ahmininin fiya isikrarı poliikası oluşurulmasına çok önemli bir giri oluğu göz önüne bulunurularak ele eilen çıkı açığı ahminleri, gerçekleşen enflasyonu açıklama güçleri açısınan karşılaşırılmışır. Ampirik bulgularımız SVAR yönemiyle ahmin eilen çıkı açığının cari enflasyonu açıklamaka aha başarılı sonuçlar üreiği yönüneir. Anahar Sözcükler: Çıkı açığı, Phillips eğrisi, enflasyon öngörüsü, uyarlanmış HP filresi, SVAR. JEL Sınıflanırması: C3, C36, E31, E3 Alernaive Mehos Of Esimaing Oupu Gap For Turkey Absrac: Oupu gap is efine as he ifference beween he poenial oupu an acual oupu. There are several approaches use in he lieraure o esimae oupu gap. Wih his suy i is aime o obain alernaive oupu gap esimaions for Turkish Economy, consiering he consrains of approaches ha are use in he lieraure. Wih his aim, oupu gap is esimae using wo mehos such as (1) Srucural VAR (Surucural Vecor Auoregressive Moel-SVAR) approach propose in Blanchar an Quah (1989), an () Moifie Horick Presco Filer base on ARIMA moel propose in Kaiser ve Maravall (5). These mehos are compare o he mos frequenly use HP filer meho in he lieraure. The oupu gap esimaions are compare in erms of heir acual inflaion preicion power consiering ha oupu gap esimaion is an essenial inpu in srucuring price sabiliy policy. As a resul i can be assere ha oupu gap esimae by SVAR meho prouces more successful resuls in preicing acual inflaion. Keywors: Oupu gap, Phillips curve, inflaion forecas, moifie HP filer, SVAR JEL Classificaion: C3, C36, E31, E3 a Prof. Dr., Gazi Universiy, Economics an Aminisraive Sciences Deparmen of Economerics, Ankara, Turkiye, beriye@gazi.eu.r b TSI specialis, Turkey Saisical Insiue, Anakara, Turkiye, ozlemyigi@uik.gov.r c TSI specialis, Turkey Saisical Insiue, Anakara, Turkiye, alpaykocak@uik.gov.r
Türkiye İçin Çıkı Açığı Tahminine Alernaif Yönemler 1. Giriş Çıkı açığı bir ekonomie belirli bir öneme fiilen ele eilen üreim seviyesi ile poansiyel üreim seviyesi arasınaki fark olarak anımlanmakaır. Diğer bir ifaeyle çıkı açığı bir ekonomie gerçekleşen üreimin poansiyel seviyesinen sapması olup genellikle poansiyel çıkı seviyesinin yüzesi olarak belirilmekeir. Gerçekleşen üreim ölçülebilen bir eğişken iken poansiyel üreim gözlenemeiğinen ahmin eilmek zorunaır. Oysaki çıkı açığının hesaplanabilmesi için bu iki eğişkenin e hangi üzeye oluğunun bilinmesi gerekmekeir. Bu uruma poansiyel üreimin anımı önem kazanmakaır. Okun (196) poansiyel üreimi am isiham seviyesineki üreim (uzun önem üreim) olarak anımlamakaır. İkisai yazına yaygın kabul gören alernaif anımlamaya göre ise poansiyel üreim, bir ekonominin enflasyona arışa yol açmaan üreebileceği maksimum üreim seviyesiir (De Masi, 1997). Buraa ekonomie mevcu işgücü, sermaye ve üreim eknolojisi ile enflasyon üzerine baskı yaramaan ulaşılabilecek üreim üzeyi söz konusu eilmekeir. Çıkı açığı bir fark oluğuna göre, gerçekleşen üreim üzeyi poansiyel üreimen yüksek ise çıkı açığı poziif işareli olacakır. Bu uruma alep baskısı enflasyona yol açabilecekir. Aksi uruma fiili üreim üzeyi poansiyelin alına kalırsa fark negaif olacakır. Çıkı açığının negaif oluğu bu uruma alep yönlü bir enflasyon baskısı oluşmayacak ancak bu sefer e ekonomieki kaynakların am olarak kullanılmaığına air işareler ele eilmiş olacakır. Bu açıan poliika yapıcılar arafınan çıkı açığı belli bir öneme ekonomie alep yönlü enflasyonis bir baskının oluşumuna önemli bir göserge olarak kullanılmakaır. Yukarıaki anımlara bakılığına poansiyel üreim uzun önemli bir kavramır ve çıkı açığı fiili üreimin geçici kısmına ekabül emekeir. Ekonomiye gelen şokların perol fiyaları arışı, verimlilike eğişmeler, eknolojik yenilikler gibi arz şokları ve iç alebe eki een alep kaynaklı şoklar olmak üzere iki kaynakan geliği varsayılırsa ekonomie uzun öneme ekili olan kalıcı şoklar poansiyel üreim üzerine ekili olurken geçici şoklar çıkı açığı üzerine ekili olmakaır. Diğer bir ifaeyle alep yönlü şoklar fiili üreimi ekilemek sureiyle çıkı açığını, arz yönlü şoklar ise poansiyel üreimi ekilemekeir. Temel heefi fiya isikrarını sağlamak olan merkez bankaları açısınan, çıkı açığının/ fazlasının boyuunun ve yönünün minimum haa ile ahmin eilmesi para poliikasının ekin ve uarlı bir şekile yürüülmesine önem arz emekeir (Gaspar ve Smes, ). Diğer bir ifaeyle opimal para poliikası uygulanabilmesi için çıkı açığının oğru ahmini gerekliir (Taylor, 1979). Örneğin Taylor kuralı enilen yaklaşıma göre enflasyon heeflemesi kullanan ekonomilere emel poliika aracı olarak kısa vaeli faizlerin kullanılığı uruma poziif çıkı açığı bulunması enflasyon üzerine alep yönlü baskıların bir gösergesi olmaka, faizlerin arırılması ile enflasyon baskılarının hafifleilerek ekonominin soğuması yoluna giilmekeir. Türkiye Cumhuriyei Merkez Bankası nın (TCMB) 6 yılına uygulamaya başlaığı geleneksel enflasyon heeflemesine, enflasyonu, heef enflasyon ile uyumlu kılabilmek için ek bir araç olan kısa vaeli faiz oranlarını kullanmakayı. Enflasyonu konrol alına umak için çıkı açığı yakınan izlenmekeyi. Fiya isikrarının yanı sıra finansal isikrara a önem verilen yeni poliika asarımına TCMB nin kullanığı araçlar a çeşilenmiş bulunmakaır. TCMB, faiz korioru, rezerv opsiyon mekanizması, bir hafalık repo faizi, zorunlu karşılıklar, kreiler ve öviz kuru kanalı gibi araçlarla fiya isikrarının yanı sıra finansal isikrarı a 44
B. Saracoglu - O. Yigi - N. A. Kocak sağlamaya çalışmakaır. Bunlaran ükeim ve yaırımların finansmanına önemli olan krei kanalı oplam ikisai faaliyei ve çıkı açığını oğruan ekilemekeir. Uygulanan yeni enflasyon heeflemesi poliikalarına geleneksel enflasyon heeflemesinin gelişirilmiş bir çeşii olarak bakılabilmekeir. Bu yeni ve aha esnek enflasyon heeflemesi uygulamasına a geleneksel enflasyon heeflemesine oluğu gibi para poliikası uygulanırken karar merci olan TCMB yine enflasyonun heef enflasyona uyumuna ikka emeke ve çıkı açığını izlemeye evam emekeir. Bu bağlama çıkı açığının ahmini ve izlenmesi yine önemini sürürmekeir. Çıkı açığı makroekonomik poliika oluşumu ve ora vaeli büyüme poliikaları açısınan a önemli bir eğişkenir. Genel olarak poansiyel üreimin ve çıkı açığının ahmini için ek eğişkenli isaisiksel filreleren çok eğişkenli yapısal moellere kaar çeşili moel ve yönemler bulunmakaır. Tek eğişkenli filreler (oğrusal ren moelleri, Horick - Presco filresi, Kalman Filresi, Gözlenmeyen bileşenler yönemi gibi) açık bir ikisai eorien ziyae isaisiksel yönemleri emel almakaır. Bu yönemler yapısı gereği eori abanlı moelleren aha az bilgiye ihiyaç uyarlar. Uygulama kolaylığı açısınan yazına ercih eilmekle birlike bu yönemlere kullanılan üzelme paramerelerinin ya a başlangıç eğerlerinin seçimi ahmin eilen sonuçların farklılaşmasına yol açmakaır. Ayrıca bu yönemlerin ikisai eoriye ayanmamaları yazına eleşiri konusu olmuşur. Yapısal moeller (Üreim fonksiyonu yaklaşımı, Yapısal VAR moelleri gibi) çok eğişkenli moeller olup ikisai eoriyi emel almakaırlar. Dolayısıyla büyümenin inamiğine ilişkin ek bilgiler içermesi bu yönemlerin üsünlüğü olarak karşımıza çıkmakaır. Diğer arafan üreim fonksiyonu yaklaşımına fonksiyonel biçimin espii, fakörlerin esneklik kasayılarına ilişkin varsayımların subjekif olarak belirlenmesinin yanı sıra poansiyel üreimin ahmin eilebilmesi için moeleki eğişkenlerin poansiyel eğerlerine ihiyaç uyulmakaır. Örneğin üreim fonksiyonu yaklaşımına genellikle NAIRU ahmini moel girisi olarak kullanılmakaır. Yapısal yönemleren SVAR yaklaşımı ise ikisai eoriye ayanmasının yanı sıra VAR moellerinin isaisiksel meoolojisini kullanması neeniyle ekonomieki inamik yapıyı aha iyi oraya koyabilmekeir. Bu neenle uluslararası yazına yaygın olarak kabul görmekeir. Türkiye e çıkı açığıyla ilgili sınırlı sayıa çalışma yapılmışır. Özbek ve Özlale (5) HP filresi ve Kalman filresiyle çıkı açığını ahmin eerken Saygılı ve Cihan (8) çalışmalarına çıkı açığını üreim fonksiyonu yaklaşımıyla üremişlerir. Öğünç ve Ece (4), Sarıkaya ve iğerleri (5), Kara ve iğerleri (7) çalışmalarına Türkiye için yarı yapısal bir moel çerçevesine Kalman filresi ile çıkı açığını ahmin emişlerir. Öğünç ve Sarıkaya (11) ise yeni Keynesyen bir moel kurarak Bayesyen yönemle -1 önemi için çıkı açığını ahmin emişir. Son olarak Coşar ve iğerleri (13) ikisai faaliyee ilişkin çok sayıa eğişken kullanarak emel bileşenler yönemiyle çıkı açığı serileri ahmin emişlerir. Bu çalışmaa yazınaki yönemlerin yukarıa açıklanan sakıncalarını ve kısılarını göz önüne bulunurarak Türkiye ekonomisi için aha önce uygulanmış yönemlere alernaif yönemlerle çıkı açığı ahminleri ele eilmesi amaçlanmışır. Bu amaçla (1) Türkiye ekonomisi için Yapısal VAR (SVAR) moeli, () Kaiser ve Maravall (5) arafınan önerilen ARIMA moeline ayalı Uyarlanmış HP filresi (Moifie HP, M-HP) yönemleriyle çıkı açığı ahmin eilmişir. Ele eilen ahmin sonuçları enflasyonu açıklayıcılık güçleri açısınan karşılaşırılarak uygun olanı gerekçeleriyle birlike önerilmişir. Yapısal moeller bir büün olarak eğerleniriliğine SVAR moellerinin ekonomik yapıaki inamik eğişimleri aha iyi kavramasının yanı sıra üreim fonksiyonu yaklaşımına oluğu gibi sermaye soku, oplam fakör verimliliği gibi verilerin eminine ya a kaliesine yaşanan güçlükleri içermeiği 45
Türkiye İçin Çıkı Açığı Tahminine Alernaif Yönemler görülmekeir. Örneğin üreim fonksiyonu yaklaşımına sermaye soku ve oplam fakör verimliliği açıklayıcı eğişken olarak kullanılmakaır. Bu eğişkenlerle ilgili verilereki sıkınılar bilinmekeir. Türkiye için geçerli ve güncel bir sermaye soku ahmini ele mevcu eğilir. Bu yüzen bu yönem bu çalışmaa ele alınmamışır. Bu çalışmaa Blanchar ve Quah (1989) arafınan önerilen SVAR moeli benimsenmişir. Bu moel Türkiye ekonomisinin ışsal enerji şoklarına uyarlılığı ikkae alınarak perol fiyaları ahil eilerek genişleilmişir. Çalışmaa kullanılan iğer yönem olan Uyarlanmış HP filresinin en önemli üsünlüğü ise klasik HP filresine kullanılan ve saece verinin frekansına bağlı olarak eğişen parameresinin zamana bağlı bir fonksiyon haline geirilmesiir. Böylece sanar bir yerine Türkiye ekonomisinin konjonkür amamlanma süresini aha iyi yansıan bir paramere kullanılması imkan ahiline olmakaır. M-HP filresinin sanar paramereli HP filresinen iğer bir üsünlüğü e HP filresi paramerik olmayan bir yönemken M-HP filresinin büün al bileşenleri ARIMA moeliyle ayrı ayrı moellenebilmekeir. Bahsi geçen yönemlerin her birinin farklı sonuçlar üremesi para ooriesinin hangi yönemi kullanması gerekiği sorusunu oraya çıkarmakaır. Makroekonomik poliika oluşurulmasına bu enli önemli bir göserge için yönem seçiminin çok önemli oluğu ise açıkır. Türkiye ekonomisi için bugüne kaar yapılan çalışmalara genellikle önsel bilgilere ayalı grafiksel bir karşılaşırma yapılığı ikka çekmekeir. Coşar ve iğerleri (13), Öğünç ve Ece (4) ahmin sonuçlarını grafik üzerine görsel olarak karşılaşırmışlarır. Öğünç ve Sarıkaya (11) grafiksel karşılaşırmanın yanı sıra revizyon analizi yaparken Özbek ve Özlale (5) çıkı açığı ahminlerinin enflasyonla korelasyonunu incelemişlerir. Bu çalışmaa ise çıkı açığı ahminin fiya isikrarı poliikası oluşurulmasına çok önemli bir giri oluğu göz önüne bulunurularak ele eilen çıkı açığı ahminleri, gerçekleşen enflasyonu açıklama güçleri açısınan karşılaşırılmışır. Bu makalenin kanımızca ikisai yazına en emel kakısı, çıkı açığı ahminine uygulanan yönemlere alernaif Türkiye için yeni yönemler sunmasıır. Çalışmanın iğer kakısı ise Türkiye e yapılmış olan iğer çalışmalaran farklı olarak çıkı açığı ahminlerinin Phillips eğrisi analizine ayanarak eğerlenirilmesiir. Çalışmanın birinci bölümüne çıkı açığıyla ilgili yazın özeine yer verilmişir. Bu bölüme yazına çıkı açığı ahminine kullanılan emel yönemler ve kısıları ele alınmışır. İkinci bölüme çalışmaa kullanılan yönemlere ilişkin eorik açıklamalara yer verilmişir. Üçüncü bölüme ise ele eilen çıkı açığı ahminlerine ilişkin bulgular sunulmuşur. Dörüncü bölüme ele eilen bulgular karşılaşırılmış ve eğerlenirilmişir. Sonuç bölümüne ise uygulamaan ele eilen bulgular özelenmiş ve yorumlanmışır..yazın Taraması Yazına poansiyel üreimin ahmin yönemleri en genel olarak (1) İsaisiksel yönemler () Yapısal yönemler (3) Yarı yapısal yönemler olmak üzere üç grup alına sınıflanırılmakaır. Birinci grupa yer alan isaisiksel yönemler ek eğişkenli yönemler olup, bu grupa genel olarak fiili üreimi emsil een gayri safi yuriçi hâsıla serisi ikisai eorien bağımsız olarak kalıcı ve geçici bileşenlerine ayrılmakaır. Horick-Presco (1997), Baxer-King (1999), Chrisiano-Fizgeral (3), Beverige an Nelson (1981), M-HP) filreleri bu grup alına sayılabilir. Bu yönemlerin en önemli üsünlüğü çok sayıa eğişkene ilişkin veriye ihiyaç uyan yapısal yönemlerin aksine saece gerçekleşen üreim verilerine ihiyaç uymasıır. Bu grupa HP filresi uygulama kolaylığı neeniyle yazına çok yaygın olarak kullanılmasına rağmen poansiyel üreim ahmin sonuçları, kullanılan üzelme parameresi nın seçimine 46
B. Saracoglu - O. Yigi - N. A. Kocak karşı son erece uyarlıır (Slevin, 1). Bu yüzen eleşiriye uğramışır. Kaiser ve Maravall (5) arafınan önerilen Uyarlanmış HP filresi yaklaşımına ise fiili üreim eğeri; aykırı eğer, mevsim ve akvim ekileri e ikkae alınarak poansiyel ve geçici olarak ikiye ayrılmaka, sonuça gözlenemeyen bileşenler yoluyla çıkı açığı hesaplanabilmekeir. Bu yaklaşımın en önemli üsünlüğü ARIMA moeline ayalı bir yaklaşım olması ve HP filresine kullanılan nın seçimine aha objekif bir ölçü kullanmasıır. Diğer ek eğişkenli yönemlerin aksine ahminlere ilişkin güven aralıklarının ele eilebilmesi ve bu yolla ahminlere ilişkin belirsizliğin ölçülebilmesi bu yönemin güçlü yanını oluşurmakaır. Yapısal yönemler olarak alanırılan ikinci grupa ise ikisai eorien harekele gelişirilen Üreim Fonksiyonu yaklaşımı bulunmakaır. Arus (1977), Perry (1977), Aams, Fenan ve Larsen (1987), Giorno ve iğerleri (1995), Kenny (1995), De Masi (1997) ve Senhaji () çalışmaları üreim fonksiyonu yaklaşımı kullanılarak yapılan başlıca çalışmalarır. Blanchar ve Quah (1989) arafınan önerilen SVAR yaklaşımı kullanılarak yapılan önemli çalışmalar arasına ise Bayoumi ve Eichengreen(199), De Serres ve iğerleri (1995), Asley ve Yaes (1999), Claus (1999), Cerra ve Axena (), Frische ve Logeay ( ), Camba ve iğerleri (1) bulunmakaır. Avrupa Birliği Ekonomik Poliika Komiesi (EU Economic Policy Commiee) arafınan avsiye eilen, ayrıca OECD (Giorno ve iğerleri 1995), IMF (De Masi, 1997) ve CBO (1995) gibi kurumlar arafınan a kullanılan üreim fonksiyonu yaklaşımına poansiyel üreim; büyümenin belirleyicileri olan emek, sermaye ve eknolojik gelişmenin bir fonksiyonu olarak ahmin eilmekeir. Bu yaklaşım, üreim fonksiyonuna kullanılan sermaye soku, eknolojik gelişme, oplam fakör verimliliği) gibi eğişkenlerin oğru bir şekile hesaplanmasına ya a verilerin kaliesine yaşanan güçlükler neeniyle Türkiye için önemli sorunlar içermekeir. Ayrıca poansiyel üreimin ahmin eilebilmesi için üreim fakörlerinin poansiyel eğerlerinin ahmin eilmesi gerekmekeir. Bu urum ise bir yanan yeni ahmin problemlerine yol açarken iğer yanan yeni varsayımların yapılmasını gerekirmekeir (Slevin, 1; De Masi, 1997; Chagny an Döpke, 1). Yapısal yönemleren SVAR yaklaşımına ise VAR moeline geirilen uzun önemli kısılarla reel üreim üzerine ekili olan kalıcı ve geçici şoklar birbirinen ayrışırılabilmekeir. SVAR moellerine ekonomie arz yönlü şokların reel üreim üzerine uzun öneme ekili oluğu, alep şoklarının ya a nominal şokların ise uzun öneme ekili olmaığı varsayılmakaır. Reel üreimin kalıcı şoklaran ekilenen kısmı ise poansiyel üreim olarak ahmin eilmekeir. SVAR yaklaşımının ikisai eoriye ayanmasının yanı sıra poansiyel üreim ya a çıkı açığı konusuna öngörüe bulunma imkânı sağlaması bu yönemin en güçlü yanını oluşurmakaır. Üçüncü grupa yer alan yarı yapısal yönemler ise isaisiksel yönemlerle ikisai eoriyi büünleşiren çok eğişkenli moellerir. Yarı yapısal yönemlere fiili üreim serisi; Okun kanunu, Philips eğrisi, üreim fonksiyonu gibi yapısal ilişkileri yansıan enklemleren gelen ek bilgileri kullanılarak Kalman filresiyle poansiyel ve geçici olarak ikiye ayrışırılmakaır (Clark, 1989; Kuner, 1994; Gerlach ve Smes, 1999; Apel ve Jansson,1999). Kalman filresi ekniğine sonuçların ışsal olarak seçilen başlangıç eğerlerine uyarlı olması en önemli eleşiri konusuur. Diğer arafan yöneme ahminlere ilişkin güven aralıkların ele eilebilmesi ve bu yolla ahminlere ilişkin belirsizliğin ölçülebilmesi bu yönemin güçlü yanını oluşurmakaır (Gerlach ve Yiu, ). 47
3. Çalışmaa Kullanılan Yönemler 3.1. SVAR (Yapısal VAR) Yaklaşımı Türkiye İçin Çıkı Açığı Tahminine Alernaif Yönemler SVAR yönemiyle çıkı açığının ahmini ilk olarak Blanchar ve Quah ın (1989) öncü çalışmasıyla yazına girmişir. Yazarlar, oluşurmuş olukları iki eğişkenli VAR moeline, reel üreime eğişim ve işsizlik oranı eğişkenlerini kullanmışlarır. Ekonominin arz şoku ve alep şoku olmak üzere iki ip şokan ekileniğini varsayan yazarlar bu şokları üreim üzerineki ekileri iibarıyla birbirinen ayırmışlarır. Yazarlara göre; reel üreim üzerine uzun öneme ekili olan kalıcı şoklar, arz şoklarını (eknolojik eğişim, verimlilik şokları) emsil eerken geçici şoklar, alep şoklarını emsil emekeir. Talep şokları fiili üreimi ekilemek sureiyle çıkı açığını, arz yönlü şoklar ise poansiyel üreimi ekilemekeir. Yazarlar Sanley Fischer in (1977) moelinin benzerini kullanarak çok karmaşık olmayan bir moel oluşurmuşlarır (Blanchar ve Quah, 1989, s.658). Bu çalışmaa SVAR yönemiyle çıkı açığının ahminine Blanchar ve Quah ın çalışması emel alınmışır. Yazarların oluşurmuş oluğu orijinal moel, Bjornlan () çalışmasına oluğu gibi negaif arz şoklarını emsil emek üzere perol fiyaları âhil eilerek genişleilmişir. Y Y M P a bo (1) N co () P W O (3) W W E 1 N N (4) U N (5) N 1 numaralı eşilik oplam alep (AD) fonksiyonunu emsil emekeir. Buraa Y, M, P, ve O sırasıyla reel üreimin, para arzının, fiya üzeyinin, verimliliğin, reel perol fiyalarının logarimalarını emsil emekeir. a> olması urumuna verimliliğin yaırım alebini ekilemek sureiyle; b< olması urumuna aha yüksek perol fiyalarının aha üşük alep seviyesine yol açmak sureiyle oplam alebi oğruan ekilemesine izin verilmekeir. numaralı eşilik ise oplam arz fonksiyonunu (AS) emsil emekeir. Buraa reel üreim; isiham (N), eknoloji ve reel enerji fiyalarının bir fonksiyonuur. 3 numaralı eşilik fiya belirleme avranışını anımlamakaır. Buraa P ve W, fiya üzeyi ve nominal ücrelerin logarimalarını gösermekeir. Perol fiyaları nominal fiyaları ekilemek sureiyle oplam alep seviyesini ekileyebilmekeir. 4 numaralı eşilik ücre belirleme avranışını anımlamakaır. Buraa N am isihamı gösermekeir. 4 numaralı eşilike ekonomie ücreler bir önem önce belirleniğinen am isiham beklenisine ulaşabilecek şekile belirlenir. İşsizlik oranı (U ) ise 5 numaralı eşilikeki gibi anımlanmışır. Moele para arzının, verimliliğin ve perol fiyalarının aşağıaki gibi bir süreç izleiğini varsayılmakaır. 48
B. Saracoglu - O. Yigi - N. A. Kocak 1 numaralı eşilik oplam alep (AD) fonksiyonunu emsil emekeir. Buraa Y, M, P, ve O sırasıyla reel üreimin, para arzının, fiya üzeyinin, verimliliğin, reel perol fiyalarının logarimalarını emsil emekeir. a> olması urumuna verimliliğin yaırım alebini ekilemek sureiyle; b< olması urumuna aha yüksek perol fiyalarının aha üşük alep seviyesine yol açmak sureiyle oplam alebi oğruan ekilemesine izin verilmekeir. numaralı eşilik ise oplam arz fonksiyonunu (AS) emsil emekeir. Buraa reel üreim; isiham (N), eknoloji ve reel enerji fiyalarının bir fonksiyonuur. 3 numaralı eşilik fiya belirleme avranışını anımlamakaır. Buraa P ve W, fiya üzeyi ve nominal ücrelerin logarimalarını gösermekeir. Perol fiyaları nominal fiyaları ekilemek sureiyle oplam alep seviyesini ekileyebilmekeir. 4 numaralı eşilik ücre belirleme avranışını anımlamakaır. Buraa N am isihamı gösermekeir. 4 numaralı eşilike ekonomie ücreler bir önem önce belirleniğinen am isiham beklenisine ulaşabilecek şekile belirlenir. İşsizlik oranı (U ) ise 5 numaralı eşilikeki gibi anımlanmışır. Moele para arzının, verimliliğin ve perol fiyalarının aşağıaki gibi bir süreç izleiğini varsayılmakaır. M 1 (6) M AS AD 1 (7) O 1 (8) O OP AD AS, ve şoklarını emsil emekeir. Moel ele eilebilir: U OP sırasıyla birbiriyle ilişkisiz alep şoklarını, arz şoklarını ve perol fiyaı AD AS OP AS OP Y ( b ) c 1 Y ve U için çözülüğüne 9 ve 1 numaralı eşilikler (9) ( c b) (1) AD AS OP 9 numaralı eşiliken reel üreim seviyesini uzun öneme yalnızca arz şoklarının ve perol fiyaları şokunun ekileiği görülmekeir. Diğer arafan kısa öneme ekonomieki nominal ya a reel kaılıklar neeniyle reel üreim üç şokan a ekilenebilir. Çalışmaa VAR moelineki makroekonomik eğişkenler vekörü; X ( Çalışmaa OP, Y, U )' VAR şeklineir. moelineki OP, Y ve makroekonomik U sırasıyla perol fiyalarının eğişkenler logarimasını, vekörü; X ( OP, Y, U )' şeklineir. OP, Y ve U sırasıyla perol fiyalarının OP AD logarimasını, AS reel üreimin logarimasını ve işsizlik oranını gösermekeir. (,, )' ise şok OP AD AS reel üreimin logarimasını OP ve işsizlik oranını gösermekeir. AD ( AS,, )' ise şok vekörü olup perol fiyaları şokunu, alep şokunu ve arz şokunu emsil OP AD AS vekörü olup emekeir. perol fiyaları şokunu, alep şokunu ve arz şokunu emsil emekeir. Poansiyel üreim VAR moelinin harekeli oralama göseriminen ele eilir. Yapısal moelin Poansiyel harekeli oralama üreim VAR göserimi; moelinin harekeli oralama göseriminen ele eilir. Yapısal moelin harekeli oralama göserimi; X v D D1 1 (11) X v D X D1 1 (11) v D j j j (1) X v (1) D j j j 49
Türkiye İçin Çıkı Açığı Tahminine Alernaif Yönemler Bu göserime D ler (3x3) boyulu kasayı marisleriir. 11 numaralı eşilike j OP, OP AD AS Y ve U üç şokun, ve nin ağıılmış gecikmeleriyle ifae eilmekeir. Bu şokların orogonal (ilişkisiz) oluğu ve normalize eilmiş iyagonal varyans-kovaryans marisinin birim marise eşi oluğu varsayılmakaır. Yani; I E (13) 11 numaralı göserim aha açık olarak; OP Y U v1 v v 3 j 11, j 1, j 31, j 1, j, j 3, j 13, j 3, j 33, j OP AD AS (14) k Bu göserime; j j k, önem sonra alep şokunun reel üreim üzerineki birikimli ekisini göserir. k ise uzun önem çarpanıır ve yapısal şokların içsel eğişkenler üzerineki uzun önem ekisini göserir. Yapısal şoklar, reel üreim ve perol fiyaları üzerineki ekileri iibarıyla birbirinen ayrılmışır. Türkiye göreceli küçük ölçekli ve ışa açık bir ülke oluğunan arz şoku ve alep şoku uzun öneme perol fiyaları üzerine ekisizir; 1, j j ve 13, j j. Diğer arafan, perol fiyaları şokunun reel üreim ve fiyalar üzerineki ekisine bir kısı geirilmemişir. Uzun önem ikey arz eğrisi varsayımı alına alep şoku reel üreim üzerine ekisizir; ekileyebilir. OP Y U v1 v v 3 j, j j 11, j 1, j 31, j 3, j uzun öneme. Kısa öneme ise alep şokları reel üreimi 3, j 33, j OP AD AS (15) Bu göserim reel üreimin aşağıaki gibi ayrışırılabileceğine işare eer; Y v OP AD j 1, j j, j j 3, j (16) 16 numaralı göserime reel üreimin arz şokları arafınan belirlenen kısmı ya a reel üreimin alep şoklarınan ekilenmeyen kısmı Y v AS OP j 1, j j 3, j, poansiyel üreimi gösermekeir. Reel üreimin alep şokları arafınan belirlenen geçici kısmı AD ise j çıkı açığını emsil emekeir. j, AS 5
Yapısal kasayıları B. Saracoglu - O. Yigi - N. A. Kocak j D ve yapısal şokları ahmin eebilmek için öncelikle inirgenmiş VAR moeli ahmin eilir. İkinci aşamaa 17 numaralı Wol harekeli oralama göserimini ele emek için inirgenmiş moelin ersi alınır: X v e C e C j j e j 1 1 Ce v (17) 17 numaralı eşilik inirgenmiş VAR moelinin harekeli oralama göserimi olup bu göserime C I oluğu görülebilir. 11 ve 17 numaralı eşilikler yarımıyla e D ve Dj C jd oluğu görülebilir. Buraan, var e D ID (18) eşiliği ele eilecekir. VAR siseminin belirlenebilmesi için 3 3 marise geirilen kısılaran alısı simerik D I D marisi arafınan geirilirken iğer üç kısı ise uzun önem yansızlık (, ve ) koşullarıır. 1, j j 13, j j, j j 3.. Horick-Presco (HP)Filresi Yaklaşımı HP filresi (Horick ve Presco, 1997) poansiyel çıkı ve çıkı açığını ahmin emeke sıkça kullanılan bir yönemir. HP filresinin uygulamasına, y serisinen m kalıcı bileşeni ayrışırılmakaır. c ise geçici (kalını) bileşen olarak alanırılmakaır. Buna göre oplamsallık ilişkisi 19 numaralı ifaee verilmişir. y m c (19) m bileşeninin ahmini, geçici bileşenin kareleri oplamı ile kalıcı bileşenin ikinci farkınaki eğişiminen oluşan bir ceza fonksiyonunun minimize eilmesi yoluyla ele eilmekeir. Dolayısı ile m, numaralı ifaee verilen minimizasyon probleminin sonucuna ele eilmiş olur. T g 1 1 T y m m 1 m m m 1 min (), geçici bileşeninin varyansının c kalıcı bileşenin varyansına m oranını ifae emekeir. Ayrıca, ahmin eilen kalıcı bileşenin üzgünlüğünü ekileyen bir ceza parameresiir. Dolayısı ile parameresinin bu filre içerisineki önemi büyükür. λ nın eğerinin arırılması aha üzgün bir kalıcı bileşen ( m ) ve aha oynak bir geçici bileşen ele eilmesi sonucunu oğurmakaır. Horick ve Presco (198) çalışmasına verinin sıklığına bağlı olarak bazı eğerleri önerilmişir. Bunlar: 51
Türkiye İçin Çıkı Açığı Tahminine Alernaif Yönemler Yıllık veri için 1 ; Çeyreklik veri için 16 ; Aylık veri için 144 Bu filrenin uygulanması sonucuna ele eilen kalıcı ve geçici bileşenin birbiri ile ilişkisiz oluğu ve geçici bileşenin beyaz gürülü oluğu varsayılmakaır. Simerik bir filre olması neeniyle sonsuz sayıa gözlem olması urumuna, epe ve ip nokalarına kaymaya (faz kayması) sebep olmayacağı varsayılsa a, sonlu sayıa örnek için bu özellik geçerli eğilir. Sonlu örnek urumuna filre asimerik olmakaır ve her bir frekansa faz kayması oraya çıkmakaır (Lairay v., 3). 3.3. Uyarlanmış Horick Presco (M-HP) Yaklaşımı Her ne kaar ek eğişkenli bir yaklaşım gibi ele alınsa a, Kaiser ve Maravall (5) arafınan oraya aılan bu yaklaşımın özelliği, reel GSYH serisi üzerine anlamlı olan aykırı eğerler ve akvim ekileri arınırılıkan sonra, serinin gözlenemeyen bileşenlerine ayrılmasıır. Buraan harekele çıkı açığı eğişkenini ele emek amacıyla, öncelikle reel GSYH eğişkeni aykırı eğerlerinen ve akvim ekilerinen arınırılmışır. Arınırılmış GSYH serisinin (1) nolu eşilike oluğu gibi gözlenmeyen ör bileşenen oluşuğu varsayılmışır. x m c s u (1) Buraa x aykırı eğer ve akvim ekilerinen arınırılmış gözlenen reel GSYH serisini emsil eerken 1, m ; ren, c ; konjonkür, s ; mevsimsel ve u ; üzensiz bileşeni emsil emekeir. İkisai olarak bakılığına ise m ; poansiyel üreimi emsil eerken, c ; ise çıkı açığını emsil emekeir. x serisinin aynı zamana mevsimsel bir ARIMA moeli ile emsil eilebiliği varsayılmakaır. r B r x Ba () 9 numaralı moele r, yıl içineki gözlem sayısını; B, gecikme işlemcisini;,. r ereceen üzenli fark işlemcisini; r,. ereceen mevsimsel fark işlemcisini gösermekeir. B ise ers B urağan üzenli ve mevsimsel ooregresif paramerelerini, çevrilebilir üzenli ve mevsimsel harekeli oralama paramerelerini gösermekeir. ise sıfır oralamalı ve V a varyansa sahip beyaz gürülü erimi emsil emekeir. a erimi numaralı moel ahmin eiliken sonra, birinci aşamaa x, 3 numaralı ifaee göseriliği şekile ayrışırılır. x p s u (3) 1 Aykırı eğerlerin ve akvim ekilerin arınırılmasına Gomez ve Maravall (1998) çalışmasına oraya aılan TRAMO yönemi kullanılmışır. 5
B. Saracoglu - O. Yigi - N. A. Kocak Buraa, 1 en farklı olarak p numaralı ARIMA moeli kullanılarak moelleri ele eilir (Burman, 198). p B p pba p, m c eşiliği kullanılmışır. p, s ve x için ahmin eilen u için sırasıyla 4, 5 ve 6 numaralı ARIMA (4) s B S s sbas, (5) u B u u Bau, (6) S ifae emekeir. Her bir al bileşen ele eilirken Burman ın (198) çalışmasına önerilen işare çıkarımı (Signal Exracion) yönemi kullanılmışır. p, s ve u için ahminler ele eiliken sonra, ikinci aşamaa r1 S; yıllık oplama işlemcisini 1 B B B p m c eşiliğine göre p ayrışırılmışır. İkinci aşamaa, yine Kaiser ve Maravall (5) arafınan oraya aılan Uyarlanmış Horick-Presco (M-HP) filresi kullanılmakaır. Öncelikle klasik HP (1997) filresine kullanılan parameresi zamana bağlı bir fonksiyon haline geirilir (Maravall ve Rio, 7). 14 numaralı ifae ile ekonomik koşullara göre önceen belirlenmiş bir (konjonkür amamlanma süresi) eğeri kullanılarak özgün bir belirlenir. 1 / a cos 1 (7) 4 numaralı ifaee verilen p moeli kullanılarak m ve c için iki al ARIMA moeli 1 B B şekline ikinci parameresi belirlenir. Bu moellere bulunan HP HP 1 ereceen bir ooregresif yapı ile emsil eilir. 1 ve paramerelerinin eğerleri a bağlıır. HP D B m pbam, HP (8) D B c pb ac, (9) m ve c için belirlenen (8 ve 9) numaralı moeller ahmin eiliken sonra, bu moelleren ele eilen ARIMA paramere ahminleri kullanılarak oluşurulan Wiener- Kolmogorov filresi (Burman, 198) ile konjonkür bileşeni c ele eilir. Böylece, aykırı eğerleren ve akvim ekisinen arınırılmış reel GSYH eğişkeni üreim ( m ) ve çıkı açığı ( c ) eğişkenleri ele eilmiş olur. x kullanılarak, poansiyel 4.Uygulama ve Sonuçları Çalışmanın bu bölümüne Türkiye ekonomisi için önerilen SVAR moeli ve Uyarlanmış HP filresiyle yapılan uygulamalar ve ele eilen sonuçlar sunulmuşur. 53
Türkiye İçin Çıkı Açığı Tahminine Alernaif Yönemler 4.1. Yapısal VAR (SVAR) Uygulaması ve Sonuçları Bu çalışmaa, 1988:1-13:3 önemine ai üçer aylık veriler kullanılmışır. SVAR uygulaması için gerekli olan işsizlik oranı serisi 1988-1999, -4 ve 5 sonrası Türkiye İsaisik Kurumu Hanehalkı İşgücü Ankei verileri, reel üreim eğişkeni ise sabi fiyalarla 1987 bazlı ve 1998 bazlı GSYİH serileri birleşirilerek oluşurulmuşur. Enerji fiyalarını emsilen Dünya Bankası veriabanınan ele eilen ABD Doları olarak Bren perol fiyaları kullanılmışır. Ham perol fiyaları ışına eğişkenler mevsimselliken arınırılmışır. İşsizlik oranı eğişkeni ise analize renen arınırılarak kullanılmışır. VAR moeli ahminleri RATS 8. yazılımı kullanılarak ele eilmişir. VAR moelinin harekeli oralama biçiminin ele eilebilmesi için urağanlık şarının gerçekleşmesi gerekir. Bu amaçla Genişleilmiş Dickey-Fuller (Augmene Dickey Fuller-ADF) esiyle çalışmaa kullanılan eğişkenlerin birim kök aşıyıp aşımaığı araşırılmışır. ADF esi sonuçlarına göre reel üreim ve perol fiyaları eğişkenlerinin birinci farkları, işsizlik oranı eğişkeni ise üzeye urağan bulunmuşur (EK 1A). Geleneksel birim kök eslerinin serilere yapısal kırılmanın bulunması haline üşük güce sahip olmalarınan olayı, çalışmaa ayrıca yapısal kırılmayı ikkae alan Zivo-Anrews (199) (ZA) birim kök esi yapılmışır (EK 1B). Buna göre işsizlik oranı eğişkeni % 1, perol fiyaları eğişkeni % 5 anlamlılık seviyesine urağan, reel üreim eğişkeninin ise birinci farkı urağan bulunmuşur VAR moellerine gecikme sayısı Akaike bilgi krierine (AIC) göre olarak seçilmişir. Normalliğin sağlanabilmesi için VAR moeline 1994, 1 ve 8 yıllarına 1 eğerini iğer önemlere eğerini alan bir kriz kukla eğişkeni ilave eilmişir. VAR moelinin ahmininen sonra moelin arıkları için moel uygunluk esleri yapılmışır. Moelin arıkları için ookorelasyon ve normallik sınamaları sırasıyla LM ve Jarque -Bera esleri ile yapılmışır. Tes sonuçlarına göre arıklara %5 anlamlılık üzeyine ookorelasyona raslanmamışır (EK ). Normallik esi sonuçlarına göre ise eğişkenler ek ek ve birlike normal ağılıma sahipirler (EK 3). Ayrıca kurulan moelin isikrarlı olup olmaığı araşırılmışır. VAR moelinin urağan bir yapı gösermesi için AR karakerisik polinomunun ers kökleri birim çember içine yer almalıır. Buna göre hiçbir AR kökünün birim çemberin ışına yer almaması ahmin eilen moelin urağan oluğunu gösermekeir (EK 4). 4.. Uyarlanmış Horick-Presco Filresi (M-HP) Yönemi Uygulaması ve Sonuçları M-HP yaklaşımı uygulamasına, 1987 bazlı ve 1998 bazlı GSYH serilerinin birleşirilerek oluşurulan 1988:1-13:3 önemine ai üçer aylık GSYH serisi kullanılmışır. Yönem kısmına eaylanırılan eğeri, 4 yıl (16 çeyrek) olarak alınmışır. 3 Takvim ekisini emsil een eğişken TCMB-EVDS veriabanınan ele eilmişir. Bu çalışmaa kullanılan 1998 bazlı GSYH serisi ve 5 sonrası işsizlik oranı verileri Buono ve Koçak ın (1) çalışmasına oraya aılan ARIMA moeline ayalı yönemle 1988 yılına kaar üç aylık frekansa geriye oğru uzaılmışır. 3 Alp v. (11) ve Özkan ve Eren (7) çalışmaları referans alınmışır. eğeri 16 çeyrek olarak alınığına buna karşılık gelen λ =43.1457 olarak ele eilmişir. 54
B. Saracoglu - O. Yigi - N. A. Kocak Gomez ve Maravall (1998) çalışmasınaki oomaik ARIMA moeli ve aykırı eğer espii algoriması sonucuna GSYH serisi için; en üşük Bayesyen Bilgi ve en az paramere sayısı krierlerine göre belirlenen ARIMA moeli üzeye (,1,)(,1,1)4 şekline ele eilmişir. Moel kapsamına mevsimsel MA parameresi -,78 olarak ahmin eilmiş ve % 1 anlamlılık üzeyine isaisiksel olarak anlamlı bulunmuşur. Mevsimsel MA kasayısının -1 e olukça yakın olması, GSYH serisineki mevsimselliğin olukça eerminisik bir yapı sergileiğini ifae emekeir. ARIMA moeliyle birlike 4 ae aykırı eğer e espi eilmişir. Bu aykırı eğerler; 1994 yılının. çeyreği, 1 yılının 4. çeyreği, 8 yılının 4. çeyreği ve 9 yılının 1. çeyreği olarak sıralanmışır. Türkiye ekonomisine 1994 ve 1 yıllarına yaşanan ekonomik krizler ile 8 yılı sonralarına hisseilen ABD Morgage krizinin ekilerinin GSYH üzerineki yansımaları bu aykırı eğerleren anlaşılmakaır. Son olarak, akvim ekisi eğişkeni, beklenen işareine poziif ve isaisiksel olarak anlamlı bulunmuşur (-isaisiği > ). Tahmin eilen ARIMA moelinin güvenilirliğini oraya koymak aına hesaplanan es isaisikleri ve açıklamaları Tablo e verilmişir. Bu abloya göre, moel ahmininen ele eilen haa erimlerine; ookorelasyon, eğişen varyans ve kalını mevsimsellik gibi problemler isaisiksel olarak % 1 anlamlılık üzeyine bulunmamaka ve haa erimleri normal ağılmakaır. Tablo 1. ARIMA Moel Tahmini Tes Sonuçları Tes Ookorelasyon Tesi Normal Dağılım Tesi Değişen Varyans Tesi Kalını Mevsimlik Tesi Tes İsaisiği 13.58 1.863 19.9 3 8. 4 1 Ljung-Box Q isaisiğinin (16. Dereceen) eğerini göserir ve Ki-kare (15) serbeslik erecesine ağılığınan % 1 anlamlılık üzeyine anlamsızır. Jarque-Bera es isaisiğinin eğerini göserir ve Ki-kare () serbeslik erecesine ağılığınan % 1 anlamlılık üzeyinen anlamsızır. 3 McLEOD-LI Q isaisiğinin (16. Dereceen) eğerini göserir ve Ki-kare (16) serbeslik erecesine ağılığınan % 1 anlamlılık üzeyine anlamsızır. 4 Haa Terimlerine Kalını Mevsimsellik İçin Paramerik Olmayan Frieman Tes isaisiği, asimpoik olarak Ki-kare (3) serbeslik erecesine ağılığınan % 1 anlamlılık üzeyine anlamsızır. GSYH serisi için belirlenen (,1,)(,1,1) 4 moeli, ren, konjonkür, mevsimsel bileşenlerin ahmini için ayrışırılmışır. Her bir bileşen için ayrışırılan moeller I-IV arasına verilmişir. I. Tren ( m ) moeli: 1 1.4586B.5739B 1 B m 1.61B.9388B a m II. Konjonkür ( III. Mevsimsel ( c ) moeli: 1 1.4586B.5739B c 1.61B.9388B a c 3 s ) moeli: Ss 1 1.B.34B.46B a s IV. Düzensiz bileşen: u N.784 55
Türkiye İçin Çıkı Açığı Tahminine Alernaif Yönemler II numaralı moelen görülüğü üzere GSYH serisinin konjonkür bileşeni ARMA(,) olarak moellenmişir. AR paramerelerine bakılığına sürecin urağan oluğu, MA paramerelerine bakılığına ise sürecin ers çevrilebilir oluğu görülmekeir. 5. Çalışmaa Uygulanan Çıki Açığı Yönemlerinin Karşılaşırılması ve Değerlenirilmesi Bu çalışmaa SVAR ve M-HP yaklaşımları kullanılarak çıkı açığı ahminleri ele eilmişir (Şekil 1). Bu yönemler yazına en çok kullanılan HP filresi yönemiyle karşılaşırılmışır. 4 Bu ahminleren hangisinin karar alıcı arafınan seçileceği sorusunun cevabı, çıkı açığı eğişkeninin hesaplanma amacına bağlı olarak eğişebilir. Çıkı açığı, aha öncee beliriliği üzere merkez bankaları arafınan oplam alep/oplam arz engesini konrol emek üzere bilgi kaynağı olarak kullanılmakaır. Dolayısıyla fiyaların oluşumuna kriik rol oynamakaır. Buna göre, çıkı açığı ile gerçekleşen enflasyon oranı arasına bir ilişki olması beklenir. Bu nokaan harekele bu çalışmaa Gali ve Gerler (1999) arafınan gelişirilen Hibri Yeni Keynesyen Phillips Eğrisi (Hybri New Keynesian Phillips Curve) moeli kullanılarak çıkı açığı serileri enflasyonu açıklama gücü açısınan karşılaşırılmışır. Şekil 1.Çıkı açığı grafikleri 8 4 16 1 5 1 8 4-5 -1-15 3 4 5 6 7 8 9 1 11 1 13 HP SVAR M-HP ENFLASYON (Sag eksen) Sanar yeni Keynesyen Phillips eğrisi moeline cari enflasyon, beklenen enflasyon ve çıkı açığının bir fonksiyonu olarak anımlanmaka iken hibri yeni Keynesyen Phillips eğrisi moeline ikisai birimlerin bir kısmının rasyonel beklenilere bir kısmının ise uyarlanmış beklenilere sahip oluğu varsayılmakaır. Bu neenle cari enflasyon; beklenen enflasyon, geçmiş enflasyon ve çıkı açığının bir fonksiyonu olarak anımlanmakaır. 5 4 HP filresi uygulamasına, λ=16alınarak filreleme yapılmışır. 5 Phillips eğrisinin arihsel gelişimi ve Hibri Yeni Keynesyen Phillips Eğrisi için eaylı bilgi için Goron (11) çalışmasına başvurulabilir. 56
B. Saracoglu - O. Yigi - N. A. Kocak açığını, e 1 1 1gap 1z (3) Bu göserime;, enflasyon oranını; e beklenen enflasyon oranını, z eğişkeni açık ekonomi varsayımı alına ışsal maliye unsurlarını, gap çıkı ise sıfır oralamalı, sabi varyansa sahip, ookorelasyona sahip olmayan haa erimini gösermekeir. Bu moele çıkı açığı ve enflasyon arasınaki ilişkinin oğrusal olup olmaığı araşırılmış ve oğrusal oluğu espi eilmişir. Bu çalışmaa 3 numaralı moel, Hansen (198) çalışmasına oraya aılan Genelleşirilmiş Momenler Yönemiyle (GMM); SVAR, M-HP ve HP yönemlerinen ele eilen üç farklı çıkı açığı için ahmin eilmişir. GMM yöneminin seçilmesinin neeni bu yönemin moele bağımlı eğişkenin gecikmeli eğerlerinin yer alması ve moele içsellik olması gibi urumlara güçlü bir ahmin yönemi olmasıır (Woolrige, 1). Moel ahminleri üm eğişkenlerin orak olarak ele eilebiliği :1-1: önem aralığı için ele eilmişir. Dışsal maliye unsurlarını emsil emek üzere göreli fiyaların yıllık eğişim oranının ( rer )bir gecikmeli eğeri kullanılmışır. Araç eğişken olarak çıkı açığı ve yıllık enflasyon oranı ( ) eğişkenlerinin gecikmeli eğerlerinin yanı sıra yıllık perol fiyalarınaki yıllık eğişimin ( OP 1), reel faiz oranı ( rir ) ve kapasie kullanım oranı ( cur ) m eğişkenlerinin gecikmeli eğerleri kullanılmışır. Göreli fiyalar rer e p p formülüyle hesaplanmış olup e, m p ve p sırasıyla nominal öviz kurunun, ABD oları cinsinen ihala fiyalarının ve yur içi fiyaların logarimalarını gösermekeir. Reel faiz oranı ise rir i formülüyle hesaplanmış olup i ve, nominal faiz oranını ve enflasyon oranını gösermekeir. Enflasyon oranı için TÜFE (1994=1) ve (3=1) serileri, e nflasyon beklenileri için ( ), TCMB nin Bekleni Ankei sonuçlarına göre 1 ay sonrasının yıllık TÜFE eğişim oranı e beklenisi kullanılmışır. Kapasie kullanım oranı için TCMB ve TÜİK imala sanayi kapasie kullanım oranı verileri, ihala fiyaları için TÜİK 3 emel yıllı ihala birim eğer eneksi (ABD oları) verileri, faiz oranı için TCMB Bankalarca Türk Lirası/Yeni Türk Lirası Üzerinen Açılan Mevua Ağırlıklı Oralama Faiz Oranları verileri kullanılmışır. Mevsimsellik içeren seriler TRAMO-SEATS yönemiyle mevsimselliken arınırılmışır. Öncelikle moele kullanılan eğişkenlerin birim kök aşıyıp aşımaığı nı espi eebilmek için Genişleilmiş Dickey-Fuller (ADF) esi ve kırılmaların içsel oluğunu kabul een Zivo Anrews (ZA) esi yapılmışır. ZA esine göre ise üm eğişkenler urağan bulunmuşken ADF esine göre kapasie kullanım oranı ışına üm eğişkenler urağan bulunmuşur (EK 5A-5B). Sonraki aşamaa enflasyon beklenileri, çıkı açığı i eğişkenleriyle enflasyon arasına içsellik problemi olup olmaığı araşırılmışır. Tahmin eilen üç moel için e eğişkenlerin ışsal oluğu hipoezi reeilmişir (EK 6 ). Daha sonra SVAR, M-HP ve HP yönemlerinen ele eilen 3 farklı çıkı açığı eğişkeni (3) numaralı moele yerine konulmuş GMM yönemiyle ahmin eilmişir. Son olarak ahmin eilen moellerin arıkları için normallik sınamaları yapılmışır. Buna göre normal ağılım koşullarının geçerli oluğu hipoezi reeilememişir (EK 7 ). Tüm ahminler STATA 1 yazılımıyla ele eilmişir. 57
Tablo. Phillips Eğrisi Tahmin Sonuçları Türkiye İçin Çıkı Açığı Tahminine Alernaif Yönemler Kasayılar SVAR M-HP HP 1 1 1 1.333 1.574 1.15 (.)* (.)* (.)*.45.38.43 (.)* (.)* (.)*.469.47.457 (.)* (.)* (.)*.78.99.158 (.)* (.1)* (.)*.34.34.8 (.)* (.)* (.)* R.94.94.94 e 1 1 1gap 1rer 1 1,, 3, gap 1, gap, Op 1, 1 rir 1, rer 1 cur, Araç eğişkenler İçsel e eğişkenler, gap, No: Hücre içineki eğerler kasayı eğerlerini göserirken, paranez içineki eğerler p eğerleriir. (*) %1 anlamlılık seviyesine önemliir. Phillips eğrisi moellerine ilişkin ahmin sonuçları Tablo e sunulmuşur. Tüm moellere hem enflasyon beklenilerinin ( ) hem e bir gecikmeli enflasyon eğişkeninin ( 1 e ) kasayılarının sıfıran önemli erecee farklı olması, Türkiye e ikisai birimlerin fiya belirleme avranışına hem ileriye hem geriye önük beklenilerin önemli oluğunu gösermekeir. Tüm moellere çıkı açığı eğişkeninin kasayılarının poziif ve anlamlı oluğu espi eilmişir. SVAR yönemiyle ahmin eilen çıkı açığının enflasyon üzerineki nispi ekisinin HP ve M-HP yönemiyle ahmin eilen çıkı açığına göre aha yüksek oluğu görülmekeir. Göreli fiyalar eğişkeninin kasayılarının anlamlı olması Türkiye e ışsal maliye şoklarının enflasyon üzerineki ekisinin önemli oluğunu gösermekeir. Tüm moellerin açıklayıcılık güçlerinin ( R ) yüksek oluğu gözlemlenmekeir. Ayrıca büün bu sonuçların Türkiye ekonomisinin inamiklerine uygun oluğu görülmekeir. Moel ahminleri Tablo en e görülüğü üzere ekonomerik olarak başarılıır. Son olarak ahmin eilen üç Phillips eğrisi moeli öngörü performansı açısınan karşılaşırılmışır. Bu karşılaşırma iki aşamaa yapılmışır. Birinci aşamaa moeller belirli sayıa gözlem çıkarılarak ekrar ahmin eilmiş ve çıkarılan gözlem önemleri için bağımlı eğişkene (gözlenen enflasyona) ilişkin öngörü eğerleri ahmin eilmişir. İkinci aşamaa gerçekleşen gözlem eğerlerleriyle öngörü eğerleri arasınaki farklar, öngörü haaları, e kullanılarak oralama haa karesinin kökü (RMSE) ve oralama mulak haa (MAE) krierleri hesaplanmışır 6. Sonuçlar Tablo 3 e sunulmuşur. Moellerin RMSE krierine göre öngörü performansları inceleniğine SVAR moelinin son ör çeyrek ışına en iyi performansı 6 n göseriği, en köü performansı n e ise üçüncü çeyrek ışına HP moelinin göseriği görülmekeir. MAE e 1 MAE RMSE krierine 1, n öngörü periyounu gösermekeir. n göre e benzer bir sonuç ele eilmişir. İkinci ve örüncü n çeyrek ışına SVAR moeli en iyi performansı göserirken, M-HP moeli; ikinci ve örüncü çeyrek için en iyi performansı gösermişir. HP moeli ise üm öngörü önemleri için M-HP moeline yakın performans gösermekle Business an Economics birlike Research M-HP moelinin Journal biraz aha iyi performans göseriği espi eilmişir. Tüm öngörü önemleri için MAE ve RMSE krierlerinin oralamaları 58 karşılaşırılığına SVAR moelinin en üşük öngörü haasına sahip oluğu, HP moelinin ise en yüksek öngörü haasına sahip oluğu espi eilmişir. Sonuç olarak SVAR moelinin cari enflasyonu ahmin emee aha başarılı oluğu, Türkiye ekonomisine özgü konjonkür
karşılaşırılmışır. Bu karşılaşırma iki aşamaa yapılmışır. Birinci aşamaa moeller belirli sayıa gözlem çıkarılarak ekrar ahmin eilmiş ve çıkarılan gözlem önemleri için bağımlı eğişkene (gözlenen enflasyona) ilişkin öngörü eğerleri ahmin eilmişir. İkinci aşamaa gerçekleşen gözlem eğerlerleriyle öngörü eğerleri arasınaki farklar, öngörü haaları, e kullanılarak oralama haa karesinin kökü (RMSE) ve oralama mulak haa (MAE) krierleri B. Saracoglu - O. Yigi - N. A. Kocak hesaplanmışır 6. Sonuçlar Tablo 3 e sunulmuşur. Moellerin RMSE krierine göre öngörü performansları inceleniğine SVAR moelinin son ör çeyrek ışına en iyi performansı göseriği, en köü performansı ise üçüncü çeyrek ışına HP moelinin göseriği görülmekeir. MAE krierine göre e benzer bir sonuç ele eilmişir. İkinci ve örüncü çeyrek ışına SVAR moeli en iyi performansı göserirken, M-HP moeli; ikinci ve örüncü çeyrek için en iyi performansı gösermişir. HP moeli ise üm öngörü önemleri için M-HP moeline yakın performans gösermekle birlike M-HP moelinin biraz aha iyi performans göseriği espi eilmişir. Tüm öngörü önemleri için MAE ve RMSE krierlerinin oralamaları karşılaşırılığına SVAR moelinin en üşük öngörü haasına sahip oluğu, HP moelinin ise en yüksek öngörü haasına sahip oluğu espi eilmişir. Sonuç olarak SVAR moelinin cari enflasyonu ahmin emee aha başarılı oluğu, Türkiye ekonomisine özgü konjonkür amamlanma süresini yansıan bir paramereyle ahmin eilen M-HP moelinin ise sanar paramereli HP moeline göre aha iyi sonuç veriği espi eilmişir. Tablo 3. Ele eilen çıkı açığı ahminlerinin kıyaslanması Öngörü Periyou MAE RMSE M-HP HP SVAR M-HP HP SVAR 1 1.8 1.1.96 1.8 1.1.96.54.57.58.77.78.69 3.58.58.47.73.7.58 4.65.66.68.78.79.87 8.65.71.56.78.83.7 Oralama.7.7.65.83.84.76 SVAR moelinen ele eilen çıkı açığı gösergesi, kriz sonrasına uygulamaya konulan ekonomi poliikalarını uyumlu bir şekile resmemekeir. Gerçeken e 8-9 küresel krizi sonrasına uygulanan poliikalarla yur içi alep (özellikle kamu kaynaklı harcamalar) kaynaklı olarak çok hızlı bir oparlanma sürecine giriliği gözlemlenmekeir. Diğer arafan, poliika yapıcılar arafınan 1 yılı 3. Çeyreğinen iibaren bu hızlı oparlanmanın enflasyonis baskı yaramaması amacıyla, çıkı açığını engeleyici poliikalarla ekonominin engeye geirilmesi amaçlanmışır. 1 yılı iibariyle, aşırı enflasyonis baskının olmaığı ve ekonomieki isikrarı sağlayacak yumuşak bir ekonomik büyüme paikası oluğu ifae eilebilir. 6. Sonuç Temel heefi fiya isikrarını sağlamak olan merkez bankaları açısınan, çıkı açığının/ fazlasının boyuunun ve yönünün minimum haa ile ahmin eilmesi para poliikasının ekin ve uarlı bir şekile yürüülmesine önem arz emekeir. Diğer bir ifaeyle opimal para poliikası uygulanması için çıkı açığının oğru ahmini gerekliir. Bu çalışmaa Blanchar ve Quah (1989) arafınan önerilen SVAR yaklaşımı, Horick ve Presco (1997) arafınan önerilen HP filresi ve Kaiser ve Maravall (5) arafınan önerilen M-HP gibi alernaif yönemlerle Türkiye ekonomisi için çıkı açığının ahminleri ele eilmişir. Üç farklı yaklaşım ile ele eilen çıkı açığı eğişkenleri, hibri Yeni Keynesyen Phillips eğrisi moeline es eilmiş ve bu moel aracılığı ile enflasyonu açıklama güçleri açısınan 59
Türkiye İçin Çıkı Açığı Tahminine Alernaif Yönemler karşılaşırılmışır. Buna göre, SVAR yönemiyle ahmin eilen çıkı açığının Türkiye eki enflasyonu açıklama performansının aha iyi oluğu espi eilmişir. Sonuç olarak, ikisai eoriye bağımlı olarak kurgulanan SVAR yaklaşımınan ele eilen çıkı açığı eğişkeninin, ekonomieki arz-alep engesizliklerini aha iyi yansıarak, opimal para poliikası oluşurulma sürecine kullanılabileceği, M-HP yaklaşımının ise ikisai eorien bağımsız isaisiksel bir yaklaşım olmasına karşın, çıkı açığı ahminine iyi bir performans sergileiği sapanmışır. Bu açıan poliika yapıcılarına enflasyon ahminini yaparken çıkı açığını ahmin emee bu yönem önerilebilir. Kaynaklar Aams, C., Paul R. Fenon, & Larsen,F. (1987). Poenial Oupu in Major Inusrial Counries. Saff Suies for he Worl Economic Oulook, Augus. Apel, M., Jansson, P. (1999). A Theory-Consisen Sysem Approach for Esimaing Poenial Oupu an he NAIRU. Economics Leers, 64, 71-75 Arus, J. (1977). Measures of Poenial Oupu in Manufacuring for Eigh Inusrial Counries. 1955-78, IMF Saff Papers, Vol. 4, pp. 1-35. Asley, MS., Yaes, T. (1999). Inflaion an real isequilibria. Bank of Englan Working Paper no. 13. Baxer, M., King, R.G. (1999). Measuring Business Cycles: Approximae Ban-Pass Filers for Economic Time Series. The Review of Economics an Saisics 81 (1999), 575-593. Bjornlan, Hile Chrisiane,. The Dynamic Effecs of Aggregae Deman, Supply an Oil Price Shocks--A Comparaive Suy. Mancheser School, Universiy of Mancheser. 68 (5), 578-67, Sepember. Blanchar, O.J., Quah, D. (1989). The Dynamic Effecs of Aggregae Deman an Supply Disurbances. American Economic Review, Sepember, s:655-673. Burman, J.P. )(198). Seasonal Ajusmen by Signal Exracion, Journal of he Royal Sociey A 143, 31-337. Camba-Menez, G., Roriguez-Palenzuela, D. (1), Assessmen Crieria for Oupu Gap Esimaes. ECB Working Paper No. 54, European Cenral Bank. CBO, Congressional Buge Office (1995). CBO s Meho for Esimaing Poenial Oupu. CBO Memoranum, Washingon, U.S. Chagny O., J. Döpke (1). Measures of he oupu gap in he euro-zone: an empirical assessmen of selece mehos. Kiel Working Paper 153, June Viereljahrshefe zur Wirschafsforschung 7. Jahrgang, Hef 3/1 S. 31 33 Chrisiano, L., Fizgeral, T. (3). The Ban Pass Filer. Inernaional Economic Review 44, 435-465. Clark, P. (1989). Tren reversion in real oupu an unemploymen. Journal of Economerics, 4, 15-3. Claus, I. (1999). Esimaing Poenial Oupu for New Zealan: A Srucural VAR Approach. Reserve Bank of New Zealan, Discussion Paper Series. 6
B. Saracoglu - O. Yigi - N. A. Kocak De Masi P. (1997). IMF Esimaes of Poenial Oupu: Theory an Pracice. Saff Suies for he Worl Economic Oulook, Washingon. DeSerres, A., Guay, A., & S-Aman, P. (1995). Esimaing an Projecing Poenial Oupu Using Srucural VAR Mehoology. Macroeconomics 9543, EconWPA. Durbin, J., (1954). Errors in variables. Review of he Inernaional Saisical Insiue, 3 3. Gaspar, V., F. Smes. (). Moneary policy, price sabiliy an oupu sabilizaion. Inernaional Finance, Vol:5(), ss. 193-11 Gerlach, S., Yiu, M. (). Unobservable-Componen Esimaes of Oupu Gaps in Five Asian Economies. Hong Kong Insiue for Moneary Research. Gerlach, S., Smes, F. (1999). Oupu Gaps an Moneary Policy in he EMU Area. European Economic Review, 43, 81-81. Giorno C., Richarson, P., Roseveare, D., & Van en Noor, P. (1995). Poenial Oupu, Oupu Gaps an Srucural Buge Balances. OECDEconomic Suies No.4, 1995/I. Gómez, V., Maravall, A. (1998). Guie for Using he Programs TRAMO an SEATS (Bea Version: December 1997). Banco e Espana Working Papers 985, Banco e Espana. Goron, Rober J. (11). The Hisory of he Phillips Curve: Consensus an Bifurcaion. Economica, Vol. 78, pp. 1-5 Hansen, L. P. (198). Large Sample Properies of Generalize Meho of Momens Esimaors. Economerica. Journal of he Economeric Sociey, 5(4), 19-54. Harun, A., Başkaya, Y.S., Kılınç, M., & Yüksel, C. (11). Türkiye İçin Horick-Presco Filresi Düzgünleşirme Parameresi Tahmini. Ekonomi Noları No. 11/3 Hausman, J.A. (1978). Specificaion ess in economerics. Economerica 46(6), 151-171. Horick, R.J., Presco,, E. C. (1997). Poswar U.S. Business Cycles: An Empirical Invesigaion. Journal of Money, Crei an Banking 9 (1), pp. 1-16. Horick, Rober J., Presco, Ewar C. (198). Poswar U.S. Business Cycles: An Empirical Invesigaion. Carnegie Mellon Universiy iscussion paper no. 451 (198). Kaiser, R., Maravall, A. (5). Combining filer esign wih moel-base filering (wih an applicaion o business-cycle esimaion). Inernaional Journal of Forecasing, Elsevier, vol. 1(4), pages 691-71. Kara,H., Öğünç, F., Özlale, Ü., & Sarıkaya,Ç. (7). Esimaing he oupu gap in a changing economy. Souhern Economic Journal, 74, 69 89. Kenny G. (1995). Some Esimaes of Poenial Oupu an he Oupu Gap for Irelan. Cenral Bank of Irelan Technical Paper Series No. 5/RT/95.43 Kuner, K.N. (1994). Esimaing poenial oupu as a laen variable. Journal of Business an Economic Saisics, 1, 361-368. Lairay D., Mazzi, G. L., & Sarori, F. (3). Saisical Mehos for Poenial Oupu Esimaion an Cycle Exracion. Working Papers an Suies, European Commision. hp://epp.eurosa.ec.europa.eu/cache/ity_offpub/ks-an-3-15/en/ks-an-3-15 -EN.PDF 61