ÇUKUROVA ÜNVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜ LETME ANABLM DALI

Transkript

1 ÇUKUROVA ÜNVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜ LETME ANABLM DALI ALE RKETLER: ADANA VE ÇEVRESNDE FAALYET GÖSTEREN ALE RKETLERNDE NEPOTZM UYGULAMASININ TESPTNE YÖNELK BR ARATIRMA Salih Cem YLEROLU YÜKSEK LSANS TEZ Adana / 2006

2 ÇUKUROVA ÜNVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜ LETME ANABLM DALI ALE RKETLER: ADANA VE ÇEVRESNDE FAALYET GÖSTEREN ALE RKETLERNDE NEPOTZM UYGULAMASININ TESPTNE YÖNELK BR ARATIRMA Salih Cem YLEROLU Danıman: Doç Dr. Azmi YALÇIN YÜKSEK LSANS TEZ Adana / 2006

3 i ÖZET ALE RKETLER: ADANA VE ÇEVRESNDE FAALYET GÖSTEREN ALE RKETLERNDE NEPOTZM UYGULAMASININ TESPTNE YÖNELK BR ARATIRMA Salih Cem YLEROLU Yüksek Lisans Tezi, letme Anabilim Dalı Danıman: Doç. Dr. Azmi YALÇIN ubat 2006, 112 sayfa Firmalarda anket yöntemi kullanılarak 98 aile irketleri yöneticisine uygulanan bu çalıma, aile irketlerinde nepotizmi aratırmakta ve bu dorultuda aile irketlerin izleyebilecei politikaların ve stratejilerinin gelitirilmesine katkıda bulunmaktır. Bu çalımanın sonuçları genel olarak aile irketlerinde personel temininde, performans deerleme sürecinde, ücret politikalarında ve çalıma koullarında nepotizmin olmadıını göstermektedir. Çalıma iki kısım ve be bölümden olumaktadır. Çalımanın ilk kısmında aile irketleri ile ilgili kapsamlı bir literatür aratırılması yer almaktadır. Çalımanın ikinci kısmında Adana ilinde faaliyet gösteren aile irketlerine aile irketleri hakkında bilgiler ve nepotizm durum analizine ilikin bilgiler yer almaktadır. Aratırma sonucunda elde edilen bulgulara dayanılarak test edilen hipotezlerin sonuçları, literatür göz önüne alınarak deerlendirilmekte, daha sonra bu çalımanın literatüre katkısı, kısıtları ortaya konarak sonraki aratırmalara yönelik önerilerde bulunulmaktadır. Anahtar Kelimeler: Aile irketleri, Nepotizm (Akraba Kayırmacılıı), Kurumsallama, Yeniden Yapılanma, Aile Anayasası ve Aile Meclisi

4 ii ABSTRACT FAMILY COMPANIES: A SURVEY EMPHASIZING ON FINDING NEPOTISM APPLICATION IN THE FAMILY COMPANIES WHICH ARE ACTIVE AROUND ADANA Salih Cem YLEROLU Departman of Business Administration Supervisor: Doç. Dr. Azmi YALÇIN February 2006, 112 pages Using the method of inquiry, this survey performed on 98 family company managers, investigates nepotism and contributes to enhance the politics and strategies which family companies can follow. The results of this survey generally shows that no nepotism exists in finding labour, performance measurement, fee politics and working conditions in family companies. The survey consists of two simple parts. The first part which includes family companies is constituted by making a general literature study. The second part of the survey is constitued by making inquiry study on family companies which are in Adana asking about family companies and nepotism's domain analysis. In the end of the survey, taking into consideration the findings and hypothesises, literature is analised, then proposals are made after showing the contributions and damages of this survey. Keywords: Family Companies, Nepotism, Institutioning, Recovery, Family Constitution and Family Council.

5 iii ÖNSÖZ Aile irketlerinin bir çok kavramı ile ilgili birçok aratırma bulunmasına ramen aile irketlerinde nepotizme yönelik aratırmalar yetersiz olduu belirlenmitir. Bu amaç çerçevesinde aile irketlerinin nepotizm uygulama alanları aratırılmakta ve bu dorultuda aile irketlerinin izleyebilecekleri politikaların gelitirilmesine katkıda bulunulmaktadır. Bu çalımanın yürütülmesinde yakın ilgi ve desteini esirgemeyen deerli hocam Doç. Dr. Azmi YALÇIN a sonsuz teekkürlerimi sunmayı bir borç bilirim. Çalımanın tamamlanmasında yardımını, ilgisini ve desteini sonuna kadar gösteren ve çalımanın tüm adımlarında emei geçen Ar. Gör. Dr. Kemal Can KILINÇ a, çalımanın çeitli aamalarında göstermi oldukları katkılar için Ar. Gör. Dr. Bahattin KANDEMR ve Ar. Gör. Konuralp SEZGL ye, anketin uygulanma aamasında göstermi oldukları destek ve yardımlar için AGAD (Adana Genç Adamalrı Dernei) üyelerine, TOSYÖV (Türkiye Küçük ve Orta Ölçekli letmeler, Serbest Meslek Mensupları ve Yöneticiler Vakfı) üyelerine, TOSYÖV Adana yönetim kurulu bakanı Mehmet EREL e, çevirileri ile çalımada büyük yardım aldıım deerli arkadaım Eyüp TASASZ a ve çalımadaki grafikler ve tablolar için deerli dostum Hasan YAPICI ya teekkürlerimi sunarım. Ayrıca çalımanın tüm aamalarında manevi destekleriyle yanımda olan KNAY, SAVCI, SARI, ABA ve ORHAN ailelerinin deerli aile bireylerine, en zor anlarımda güler yüzü ve sonsuz anlayıı ile bana hep destek olan halam Zahide KNAY a, verilerin toplanmasında ve çalımanın tamamlanmasında yardımlarını esirgemeyen tüm arkadalarıma ve anketimize katılan tüm aile irketleri yöneticilerine teekkür ediyorum. Son olarak, üniversite eitimimi ve yüksek lisans eitimimi tamamlanmasında çok büyük emei geçen aziz hatırasını hep içimde yaayacaım ve asla unutmayacaım dedem merhum (PATRON) Mehmet ORHAN a, bana karı desteklerini ve sevgilerini hiç bir zaman esirgemeyen sevgili annem Serap YLEROLU na, babam Necati YLEROLU na ve kardeim Iıl YLEROLU na sonsuz teekkürlerimi sunarım. Salih Cem YLEROLU ubat 2006, Adana

6 iv ÇNDEKLER Sayfa No: ÖZET...i ABSTRACT... ii ÖNSÖZ... iii TABLOLAR LSTES... vi EKLLER LSTES... iix BÖLÜM 1 GR 1.1. Çalımanın Amacı Çalımanın Önemi Çalımanın Yöntemi Çalımanın Planı...4 BÖLÜM 2 ALE RKETLER ve NEPOTZM 2.1. Aile irketlerinin Kavramı ve Kapsamı Aile irketinin Tanımı Aile irketlerinin Özellikleri Dünya da ve Türkiye de Aile irketlerinin Durumu Aile irketlerinin Karılatıı Sorunlar Aile irketlerinin Karılatıı Temel Sorunlar Aile irketlerinin Yönetim Sorunları Aile irketlerinin Dier irketlerden Farklılıkları Aile irketi Olmanın Avantajları Aile irketi Olmanın Dezavantajları Aile irketlerinin Kapanma Nedenleri Aile letmelerinin Gelecei...28

7 v Aile letmelerinde Yeniden Yapılanma Aile irketlerinde Kurumsallama Aile Anayasası Aile Meclisi Nepotizm Nepotizm Kavramı Nepotizmin Sakıncaları Nepotizmin Faydaları Nepotizmin Uygulama Nedenleri Nepotizm çin Alınacak Önlemler...50 BÖLÜM 3 ADANA VE ÇEVRESNDE FAALYET GÖSTEREN ALE RKETLERNDE NEPOTZM UYGULAMASININ TESPTNE YÖNELK BR ARATIRMA 3.1. Aratırmanın Amacı Aratırmanın Kapsamı ve Sınırları Aratırmanın Dayandıı Hipotezler Aile letmelerinde Personel Temin Etme Sürecinde Nepotizme likin Hipotezler Aile letmelerinde Performans Deerlendirme Sürecinde Nepotizme likin Hipotezler Aile letmelerinde Ücretlendirme Politikalarının Belirlenmesinde Nepotizme likin Hipotezler Aile letmelerinde Çalıma artları Bakımından Nepotizme likin Hipotezler Aile irketlerinde Nepotizm le lgili Genele likin Hipotezler Aratırma Metodu ve Analizi Verilerin Toplanması ve Örnekleme Seçimi Aratırma Yapılan Firmalar Anket Sorularının Nitelii ve Daıtılması Güvenilirlik Analizi...54

8 vi BÖLÜM 4 ARATIRMANDAN ELDE EDLEN BULGULAR ve DEERLENDRMELER 4.1. Katılımcıların ve Katılımcıların Aile irketlerine likin Bulgular Katılımcıların Demografik Özellikleri Katılımcıların irketlerinin Genel Özellikleri Katılımcıların irketlerinin Yönetim le lgili Özellikleri Katılımcıların Aile Yapıları Katılımcıların irket çindeki Durumları Aile irketlerinde Personel Temin Etme Süreci ile lgili Bulgular Aile irketlerinde Performans Deerleme Süreci ile lgili Bulgular Aile irketlerinde Ücret Politikaları ile lgili Bulgular Aile irketlerinde Çalıma Koulları ile lgili Bulgular Aile irketlerinde Dier Konularla lgili Bulgular...87 BÖLÜM 5 SONUÇ 5. SONUÇ...90 KAYNAKÇA...93 EK: ÖZGEÇM...112

9 vii TABLOLAR LSTES Sayfa No: Tablo 2.1: Aile letmelerinin Aile Sahiplii ve Aile Yönetiminde Olup Olmamasının Farklılıkları...9 Tablo 2.2: En Büyük Türk Aile irketlerinde Kalabalık Aile Sorununu Ama Stratejileri...13 Tablo 2.3: Profesyonel Yönetim ile Aile letmelerindeki Yönetim Biçimlerinin Karılatırılması...16 Tablo 2.4: Aile Konseyi ve Yönetim Kurulunun Ayırt Edici Temel Özellikleri..40 Tablo 2.5: Türkiye deki Büyük Aile irketlerinin Konsey ve Anayasa Stratejileri41 Tablo 3.1: Aile irketlerinde Nepotizm Durum Analize Yönelik fadeler...54 Tablo 3.2: Ölçek Güvenilirlii Tablosu ve Tanımlayıcı statistikler...54 Tablo 4.1: Aile irketlerinde Yönetim Kurulunu Oluturan Üyeler...65 Tablo 4.2: Aile irketlerinin Personel Temin Etme Yöntemleri...72 Tablo 4.3: Aile irketlerinin Bavurularını Deerlendirirken Göz Önüne Aldıkları Kriterler...72 Tablo 4.4: Aile irketlerinde Performans Deerlendirilmesi Sonucunda Baarılı Bulunan Çalıanlar çin Uygulanan Ödüllendirme Yöntemleri...76 Tablo 4.5: Aile irketlerinde Performans Deerlemesi Sonucunda Baarısız Bulunan Çalıanlar çin Uygulanan Yöntemler...78 Tablo 4.6: Aile irketlerinde Performans Deerlemesi Sonucunda Baarısız Bulunan Aile Üyeleri çin Uygulanan Yöntemler...79 Tablo 4.7: Aile irketlerinde Uygulanan Ücret Politikasında Uygulanan Ücretlendirme Kriterleri...80 Tablo 4.8: Aile irketlerinde Çalıan Personel çin Uygulanan Ücret Sistemleri 82 Tablo 4.9: Aile irketlerinde Çalıan Aile Üyeleri çin Uygulanan Ücret Sistemleri...82 Tablo 4.10: Aile irketlerinde Çalıan Personelin Ücret Düzeyinin Belirlenmesinde Kullanılan Ücretleme Düzeni...83 Tablo 4.11: Aile irketlerinde Çalıan Aile Üyelerinin Ücret Düzeyinin Belirlenmesinde Kullanılan Ücretleme Düzeni...84

10 viii Tablo 4.12: Aile irketlerinde Çalıan Aile Üyeleri ile Dier Çalıanlar Arasında Çalıma Koulları Bakımından Farklılıklar...86 Tablo 4.13: Tanımlayıcı statistikler...87 Tablo 4.14: Aile irketlerinde Nepotizm Analizine likin fadeler Arasındaki liki (Pearson Korelasyon Analizi)...88 Tablo 4.15: Korelasyon Analizi fadeleri... 88

11 ix EKLLER LSTES Sayfa No: ekil 2.1: Dier Ülkelerdeki Aile irketlerinin Toplam çindeki Oranı...10 ekil 2.2: Dünyadaki Aile irketlerinin Ortalama Yaam Süreleri...11 ekil 2.3: Türkiye nin En Eski 50 Aile irketinde Yönetim Hangi Kuakta...12 ekil 2.4: Aile irketlerinde Büyük Mücadelenin Analizi...21 ekil 2.5: Türkiye deki 20 Büyük Aile irketinin Kapanma Nedenleri...27 ekil 4.1: Katılımcıların Cinsiyeti...56 ekil 4.2: Katımcıların Eitim Durumları...57 ekil 4.3: Katılımcıların Ya Durumları...58 ekil 4.4: Katılımcıların Aile irketinden Önce Baka Bir te Çalııp Çalımadıkları...59 ekil 4.5: Aile irketlerinin Faaliyet Gösterdii Sektörler...60 ekil 4.6: Aile irketlerinin Faaliyet Süreleri...61 ekil 4.7: Aile irketlerinin Hissedar Sayıları...62 ekil 4.8: Aile irketlerinde Toplam Çalıan Sayısı...63 ekil 4.9: Aile irketlerinde Yönetim Kurulu Sayısı...64 ekil 4.10: Aile irketlerinin Kaçıncı Nesil Tarafından Yönetildii...66 ekil 4.11: Aile irketlerinin Aile Üye Sayıları...67 ekil 4.12: Katılımcıların Aile irketi Kurucusuna Yakınlıı...68 ekil 4.13: Katılımcıların Aile irketinde Çalıma Süreleri...69 ekil 4.14: Aile irketindeki Ortaklık Durumları...70 ekil 4.15: Katılımcıların Aile irketindeki Görevleri...71 ekil 4.16: Aile irketlerinin Personel Temin Etme Politikaları...73 ekil 4.17: Aile irketlerinde Aile Üyelerinin Bavurusunu Deerlendirirken Nepotizm Uygulanıp Uygulanmadıı...74 ekil 4.18: Aile irketlerinde Aile Üyelerinin Bavurularını Deerlendirme Yöntemleri...75 ekil 4.19: Aile irketlerinde Performans Deerlendirme Sürecinde Nepotizm Uygulanıp Uygulanmadıı...77 ekil 4.20: Aile irketlerinde Tüm Çalıanlar çin Adil Bir Ücret Politikasının Olup Olmadıı...81 ekil 4.21: Aile irketlerinde Çalıan Aile Üyeleri ile Dier Çalıanlar Arasında Çalıma Koulları Bakımından Fark Olup Olmadıı...85

12 1 BÖLÜM 1 GR 1.1. Çalımanın Amacı Bu çalımada, aile irketlerinde personel temin etme süreci, performans deerlendirme sürecinde, ücretleme politikalarında ve çalıma koullarında nepotizmin (akraba kayırmacılıı) durum analizini belirlemektir. Çalımamızın temel düüncesi ise; aile irketlerinde nepotizm var mı yok mu? Ancak akademisyenlerin çounun kanısı aile irketlerinde nepotizm olduudur. Çalımanın amacıda bu dorultudadır. Bu çalımada aile irketlerinde nepotizm tartıılacaktır. Aile irketlerinde nepotizmin aile irketlerinde hangi süreçlerde uygulandıı çok fazla aratırılmamıtır. Aratırmalarda genellikle aile irketlerinde genel olarak nepotizm aratırılmıtır. Bu amaçla, bu çalımanın amacı; aile irketlerinde nepotizm uygulama alanları belirlenecek ve bu alanlar için uygulanabilir politikaların gelitirilmesine yardımcı olmaya çalıılacaktır Çalımanın Önemi Yapılan aratırmalar göstermektedir ki; Dünya da ve Türkiye de irketlerin çok büyük bir bölümü aile irketidir. Ülkelerin ekonomilerinde büyük öneme sahip olan aile irketleri, konusu tüm dünya ülkeleri için büyük önem taır. Aile irketleri çounlukla küçük ölçekli olarak kurulurlar. lk bata bir veya iki kii tarafından kurulan aile irketleri ilerin boyutu ve ölçei büyüdükçe aile bireylerini; hissedar, yönetici veya çalıan olarak irkete alırlar. Büyüyen irket ve gelien aile bireyleri belli bir dönemden sonra yönetim ve organizasyon, insan kaynakları, rekabet, verimlilik, kalite, tam zamanında yönetim, maliyet muhasebesi, pazarlama ve insan ilikileri gibi belli sorunlarla karılaırlar. Bu sorunları çözmek için belli yönetim tiplerini kullanmak ve

13 2 profesyonellemek zorunda olduklarını fark ederler. Artık sadece mal veya hizmet üretip satmak önemli deildir. Müterinin isteklerine anında cevap verebilmek ve ucu bucaı olmayan bilgi çaına ayak uydurabilmek için devamlı suretle gelimek ve yenilenmek gerekmektedir. Aile irketlerinin yaamları genellikle kısadır. Bir sonraki kuaa devredilmesi ve baarılı olmaları çok zordur. Örnein dünyanın en büyük 500 irketinin doumlarından tasfiyelerine veya devirlerine kadar geçen süre ortalama yıldır. Bu nedenle bu kuruluları bir meta veya makine gibi duraan bir varlık olarak görmemek gerekir. Bu kuruluların da kendilerine özgü bir kiilii olduunu kabul etmek gerekir. Bu kuruluları birer canlı varlık olarak görmek ve irketin zaman içinde doal deiim göstereceini kabul etmek gerekir ( Eriim Tarihi, ). Aile irketlerinin ömrünün kısa olmasının pek çok sebebi vardır, bunlardan birisi de nepotizmdir uygulamasıdır. Aile irketlerinin ömürlerini devam ettirebilmeleri için ve nepotizmin engellenmesi için irketlerin kurumsallaması ve irketin geleneksel yöntemlerle deil modern yöntemlerle yönetilmesi gerekir. Kurumsallamayı gerçekletirebilmek için aile meclisi kurulmalı ve aile meclisi aile anayasasını hazırlamalıdır. Aile irketleri mutlaka yeniden yapılanma sürecine odaklanmalıdır. Son yıllarda aile irketlerinin baarısını salayan 5 madde olarak (Alacaklıolu, 2004, s.6): 1. irketler ve aileler, önceden tahmin edilebilir bazı evrelerden geçerler. Bu evrelerin her biri kendine özgü bazı sorunları getirir. 2. Herkesin kendi ve bakalarının deneyimlerinden örenmesi mümkündür. 3. yaantısındaki bir ailenin deerleri, kültürü ve hedefleri, iindeki baarısının dier her türlü etmenden daha fazla etkiler.

14 3 4. Dı etkiler, bir iin gelecekteki performansını ve sürdürebilirliini etkileyecektir. 5. Bir irketlerin yeterlik ve kapasitesi, stratejisini yönlendiren kritik hususlar olarak kabul edilmitir. Aile irketleri kuruluundan itibaren her dönemlerinde farklı sorunlar yaarlar. Bu sorunları amak için aile irketleri yöneticileri ilk bata sorunu tanımalı ve akabinde soruların çözüm yollarını duygusal olarak deil mantık çerçevesinde düünmelidir. Sorunların çözümlerinde aile üyelerine ters gelecek veya aile üyelerinin i kaybına urası sebebiyle sorunun çözülmemesi irketi mutlak zarara uratacaktır Çalımanın Yöntemi Aile irketleri ve aile irketlerinde nepotizmin durum analizini ortaya konması üzerine kurulu olan bu çalıma, teorik ve uygulama olmak üzere iki kısımdan olumaktadır. Çalımanın teorik kısmını oluturan veriler; yurtdıında ve yurt içinde yayınlanmı olan kitap, tez, dergi, makale ve dier aratırmalardan olumaktadır. Bu veriler kar amaçlı olmayan kurumların internet üzerinden oluturdukları web sayfalarından, yurt içindeki üniversite kütüphanelerinden ve bu üniversitelerin veri tabanlarından ve internet üzerindeki veri tabanlarından yararlanılarak ulaılmıtır. Çalımanın aratırma kısmında yer alan ve temel olarak aile irketlerinde nepotizmin durumunu ölçen anket çalıması; aile irketlerinde nepotizm uygulanabilecei konular olan personel temin etme süreci, performans deerlendirme süreci, ücretleme politikaları ve çalıma koulları konuları üzerinde odaklanılmıtır. Anket çalıması Adana ilinde faaliyet gösteren aile irketlerine uygulanmıtır. Elde edilen veriler istatistik paket programlarında analiz edilerek elde edilen bulgulara göre sonuç ve öneriler ortaya konmutur.

15 Çalımanın Planı Aile irketlerinde nepotizmin durum analizi üzerine yapılan bu çalıma be bölümden olumaktadır.. Çalımanın giri kısmı olan birinci bölümünde, bu çalımanın amacının ne olduu, çalıma sonucunda ne gibi faydalar salanabilecei ve çalımanın nasıl yapılacaı konuları ele alınmıtır. Çalımanın ikinci bölümünün ilk kısmında, aile irketlerinin tanımı ve kapsamı, aile irketlerinin özellikleri, aile irketlerinin karılatıı sorunlar ve Türkiye de ve Dünyada aile irketlerinin durumları özet eklinde ele alınmıtır. Çalımanın ikinci bölümün ikinci kısmında ise aile irketi olmanın avantajları, aile irketi olmanın dezavantajları ve aile irketlerinin kapanma nedenleri kavramsal düzeyde incelenmitir. Çalımanın ikinci bölümünün üçüncü kısmında aile irketlerinde yeniden yapılanma ve aile irketlerinin geleceini oluturan aile irketlerinde kurumsallama incelenmitir. Çalımanın ikinci bölümün son kısmında ise aile irketlerinde nepotizm konusu incelenmi ve aratırmanın amacıyla yakından ilikili çalımalar özet ekilde ele alınmıtır. Çalımanın üçüncü bölümünde; aratırmanın amacı, dayandıı hipotezler kapsamı, sınırları ve yöntemi açıklanmı ve güvenirlik analizi yapılmıtır. Dördüncü bölümde ise doksan sekiz aile irketinde yöneticilik yapan aile bireylerine anket düzenlenerek aile irketlerinde nepotizmin durum analizini ortaya koyabilecek bir aratırma ve aratırma sonucunda elde edilen bulgular ve bunların deerlendirilmesi yer almaktadır. Çalımanın beinci bölümü; dördüncü bölümü analizlerin sonucunda elde edilen bulgular kapsamında yapılan öneri ve deerlendirmelerden olumaktadır.

16 5 BÖLÜM 2 ALE RKETLER VE NEPOTZM 2.1. Aile irketleri Kavramı ve Kapsamı Bu kısımda aile irketlerinin tanımı, aile irketlerinin özellikleri, ve Türkiye de ve Dünya da aile irketlerin durumları ve aile irketlerinin karılatıı sorunları kavramsal olarak incelenecektir Aile irketinin Tanımı Aile irketi hakkında birçok tanım yapılmıtır. Aile irketleri en genel anlamıyla ailenin geçimini salamak ve/veya mirasın daılmasını önlemek amacıyla kurulan ve ailenin geçimini salayan kii tarafından yönetilen irket olarak tanımlanır ( Eriim Tarihi: ). Chua (1999) aile iletmelerini; iletme vizyonlarının aynı aile ve/veya aile jenerasyonları arasında geçilerle sürdürdükleri, yönetimin aynı aileden kiilerce biçimlendirilip, sürdürüldüü, kontrollerin aynı aile üyelerince veya ailenin az sayıdaki üyesi tarafından yapıldıı, sahipliin ve kontrolün aile üyelerinden olutuu iletmeler olarak tanımlamıtır. Bir baka tanıma göre aile irketi ; sahiplii ve yönetimi bir kii veya aileye ait olan iletmedir. Aile, hem iletmenin sahibi hem de yöneticisidir, yani müteebbis/giriimci/kurucu hem patron hem de yöneticidir. Az ortaklı aile irketleri nde, hisselerin büyük çounluu bir veya iki ailede toplanmıtır ( Eriim Tarihi: ). En geni tanımıyla; aile iletmesi; ailenin geçimini salamak ve/veya mirasın daılmasını önlemek amacıyla kurulan, ailenin geçimini salayan kii tarafından yönetilen, yönetim kademelerinin önemli bir kısmında aile üyelerinin istihdam edildii, kararların alınmasında büyük ölçüde aile üyelerinin etkili

17 6 olduu ve aileden en az iki jenerasyonun kurumda çalıtıı irket olarak tanımlanır (Karpuzolu, 2000, s.7-8). Pazarcık (2004) ise aile irketlerini; Mülkiyetine ve/veya fonksiyonuna aynı aileden iki veya daha çok üyenin karıtıı bir irket, mülkiyeti ailenin bir kuaından bir dier kuaına geçen bir firma veya iki veya daha çok geniletilmi aile üyelerinin iletmenin yönlendirilmesini akrabalık uygulamaları, yönetim roller ve mülkiyet haklar ile kontrol eden firmalar aile irketi sayılabilir olarak tanımlamıtır. Literatürdeki dier tanımlar ise; Bir iletmede sahipliin, temel karar ve icra organlarının ve hiyerarik yapının önemli bir kısmının belli bir ailenin üyelerinden oluması halinde söz konusu olan yönetim biçimi (Akdoan, 2000, s.32), Aynı ailenin üyeleri tarafından kararlatırılan amaçlarla yönetilen ve ailenin gelecek nesillerine aktarılan bir irket (Craig, 2002, s.418), Prensip itibariyle soyadları beraber olan veya aile içi baları olan kiilerin kurduu iletmeler (Erdoan, 2002, s.14), En az iki kuak boyunca aileye ait olan ve ailenin ve iletmenin amaç ve çıkarlarının bir olduu ve bunun iletmenin politikalarına yansıdıı iletmeler (Donnelley, 1996), Aile üyelerinin hisselerin yüzde 60 ına sahip ayrıca kontrol ve yönetime sahip olduu iletmeler (Westhead ve Cowling, 1997 s.30), Ortakları arasında kan baı olan kiilerden oluan iletme (htpp:// asp, Eriim Tarihi: ), Aile iletmeleri, bir ailenin üyeleri tarafından kontrol edilen ve kar politikasının ailenin belirledii iletmelerdir (Barry,1975) gibi birçok tanımı literatürde bulunmaktadır. Aile iletmeleri Alpugan a (1998) göre; Aile reisinin veya aileden bir kiinin yönetimden sorumlu olması yada aile bireylerinin iletme çalıanlarına fikren veya bedenen katılmaları bir iletmenin aile iletmesi olarak nitelendirilmesi için yeterlidir. Kırım (2001) ise, Aile iletmelerini; Tek bir ailenin çounluk oyuna sahip olduu tüzel irket veya dier ortaklıklar yada tek bir ailenin, irket stratejik kararlarında ve özellikle genel müdürün seçilmesinde etkili olduu yapılardır diye tanımlamılardır.

18 Aile irketlerinin Özellikleri Genellikle aileden en az iki jenerasyon iletme yönetimi ile ilgilenir. Babaanne ve çocuk ortaklıkları, karde ortaklıkları, kuzen ortaklıkları, dünür ortaklıklar, amca/dayı yeen ortaklıkları gibi aynı aileye mensup farklı jenerasyonu barındıran aile irketleridir. Genellikle irketin ismi ve prestiji, ailenin ismi ve prestiji ile birlikte geliir. Yani aile bireylerinin toplumdaki statüleri iletmenin de statüsünü etkiler. Dolayısıyla aile bireylerinin iletmede çalııp çalımadıkları deil, taıdıkları soyadı önem kazanır (Koç veya Sabancı soyadı gibi). (http. Pdf+nepotizm, Eriim Tarihi: ). Aile iletmelerinde görülen ortak özellikler gelenekler ve görenekler, geliim ve büyüme istei, karılıklı sevgi ve saygı, birbirleriyle yardımlama ve destekleme, birbirleriyle sınırlı olması ve deerlerin aynı olmasıdır (Hodgetts ve Kuratko, 1998, s.64). Aile irketlerindeki üst düzey yönetim aile üyelerinden atanır. Aile irketlerinde, aile üyesi olmak profesyonellikten önce gelir. Üst düzey yönetime aile üyeleri varken aile dıından birinin getirilmesi antipati uyandırır. Bu yüzden insan kaynakları departmanı personel ie alımında aile üyelerine yüksek öncelik verir. Aile irketlerinde, aile ilikileri yönetim kurulu üyelii gibi üst düzey idari atamalarda etkili olur. irket sahibi aile üyeleri içinde sevdii ve güven duyduu kiileri bu göreve atar. Bu kiiler aile de olduu gibi iletmede de irket sahibine yakındır. Aile irketlerinde hissedarlarının çocukları ve onların elerini de iletmenin yönetiminde görev verilir. Hissedarlar, çocuklarının geleceklerini garanti altına almayı isterler (Pazarcık, 2004, s.35). Aile irketleri, genellikle aile bireyleri tarafından kurulduundan irket bilgileri de aile sırrı gibi saklanır. Finansal sıkıntı dönemlerinde halka açılmak

19 8 istemezler. Çünkü irket bilgilerini ailenin özel bilgileri olarak görürler. Bu yüzden mali sıkıntılarını kendi içlerinde finanse ederek durumu atlatmaya çalıırlar. Aile irketlerinde nepotizm uygulanması kaçınılmazdır. Çalıma koulları, ücret politikası ve performans deerleme gibi konularda aile üyeleri korunulur ve farklı prosedür ilenir. Aileye mensup birisinin iletmedeki konumu onun aile içindeki konumunu da etkiler (Karpuzolu, 2002, s.20). letmede baarılı ve güçlü bir pozisyona sahip olanların aile içinde de güçlü hale gelme olasılıı yüksektir. Aile irketlerinin büyük hissedarı ile yönetim kurulu bakanı aynı kiidir. Bu kiiler yetki ve sorumluluklarını uzun yıllar kimseye devretmezler. Genelde aile irketlerinde balangıçta kardeler sene beraber çalıarak baarılı bir iletmecilik sergiler. Kardelerin emeklilii geldiinde her karde kendi çocuklarını yönetime sokmak ister. Bu durumda kardeler rakip haline gelir, hatta irketi satma yoluna gider. Ya da boanan kardein ei irkete yeni kocasını veya çocuklarının kocasını hissesi karılıı gönderir ( Eriim Tarihi: ). 4 üncü kuakta genelde aileden kiiler iletmenin geleceinden çok kendi kariyer ve çıkarlarını düünür. Bu durumda da, genelde iletmeler, ortaklıklar parçalanır. 4 üncü kuak için bazen de irketteki paylar kendileri için sadece bir yatırım olarak görülür. Sermayelerini irkete deil de, baka yatırımlara yönetmeleri sonucu irketler bakalarına satılır ( download/necdet-hoc.doc,eriim Tarihi: ).

20 9 Tablo 2.1: Aile letmelerinin Aile Sahiplii ve Aile Yönetiminde Olup Olmamasının Farklılıkları Aile sahiplii ve yönetimde olan iletmeler Yönetsel pozisyonlarda bir ömür boyunca aile üyeleri vardır ve iletme içerisinde kiisel çıkarları söz konusudur. Yönetsel pozisyonlardaki aile üyelerinin tüm kariyerleri belki iletme ile birliktedir. Aile üyeleri süresiz zaman ufkuna sahiptir. Özellikle üst kariyer pozisyonunda olan aile üyeleri için, iletmenin baarısızlıı dramatik kiisel sonuçlar ve kariyer sonuçları meydana getirir. Bir aile üyesinin yönetsel pozisyonuna son verilmesi olasılıı çok zayıftır. Örgütün büyümesi, aile servetini geniletmesi ve i alanı yaratması onur duygusundan kaynaklanan bir kiisel kazanım ortaya koyar. Örgütsel performans daha çok yönetsel bedelle ilikili olmaya eilimlidir. Karar verme merkeziyetçidir ve yeni jenerasyonlara geçildikçe merkeziyetçilik azalabilir. çsel kontrol sistemleri daha fazla informel olmaya eilimlidir. Aile üyeleri arasında rekabet varsa, yerine geçme problemli ve sarsıcı olabilir. letme üst yöneticisi ve mirasçılar arasında çatıma çıkma olasılıı yüksektir. Aile üyesi yöneticiler kendisine ve ailesine karı sorumludur. Çatımalar döngüsel bir seyir izler. Aile içerisindeki bir çatıma ilerleyen zamanlarda iletme kararları üzerinde etkili olabilir. Bu, tekrar ilerideki aile dinamiklerini etkileyebilir. Aile dıı iletme çalıanları, iletme içerisindeki yükselme hareketliliinden ve kiisel fırsatlarından dolayı gerçek sınırlarını algılayabilir ve anlayabilirler. Aile meseleleri iletme meselelerini dorudan etkileyebilir. Kaynak: Morris ve di., 1997, s.401 Aile sahiplii ve yönetiminde olmayan iletmeler letme içerisinde yöneticinin ilgisi igücü kontratlarının içerikleriyle sınırlıdır. Yöneticiler nadiren tüm kariyerleri boyunca bir iletmede kalırlar. Yöneticiler daha kısa zaman ufkuna sahiptirler. letmenin baarısızlıı yönetici üzerinde nispeten daha az etki eder. Bir yöneticinin yönetsel pozisyonuna son verilmesi olasılıı ve bu olasılıın algılanması daha yüksektir. Kiisel kazanım terfi,ücret artıı ve yükselme gibi unsurlarla ilgili sonuçlanır. Örgütsel performans özel bir yöneticiyle ilgili olmaya daha az eilimlidir. Karar verme sıklıkla daha az katılımcı takım tabanlıdır. çsel kontrol sistemleri daha fazla formel olmaya eilimlidir. Yerine geçme çatıma ve rekabet içerebilir fakat, hissedarlar tam zamanında ve düzenli olması yolunda sürece denetçilik edeceklerdir. Yöneticiler hissedarlara karı sorumludurlar. Çatımalar dorusal bir seyir izlemeye eilimlidirler. Çatımaların etkileri zamanla daha fazla izole edilebilir. Çalıanlar yükselme ve karara katılma konularında büyük ölçüde eitlik duygusuna sahiptirler; bu belki de daha fazla içsel rekabet üretir. Çalıanların özel hayatı i performansını etkiledii zaman, etkisi iletmeden daha fazla birey üzerine olur.

21 10 Tablo 2.1 de aile irketlerinde ailenin yönetime hakim olup olmamasını deiik perspektiflerden açıklamaktadır. Sonuç olarak, aile irketlerinde aile ile irket birbirine girmitir. irketin yaam seyrinin uzun olması ve temel amaçlarına ulaabilmesi için kurumsallama arttır. Aile irketlerinde kararlar ailenin çıkarları, yakınlık derecesi ve duygusal ilikilere balı olarak deimektedir Dünyada ve Türkiye de Aile irketlerinin Durumu Aile irketleri; Dünya da ve Türkiye de ekonomik yönden önemli bir yere sahiptir. Avrupa ve ABD deki küçük, orta ve büyük irketlerin büyük bir kısmını aile irketleri oluturmaktadır. Ortadou talya sveç sviçre spanya ngiltere Portekiz Yüzde ekil 2.1: Dier Ülkelerdeki Aile irketlerinin Toplam çindeki Oranı Kaynak: merkezi&category=020603&topic=, Eriim Tarihi: Aile irketlerinin temel amaçlarından biri, tüm dier irketlerde olduu gibi karı maksimize etmektir. Ancak dier irketlerden amaç olarak en önemli farklılıı irketlerini dier jenerasyonlara devretmektir. Fakat bu devir sanıldıı gibi kolay deildir. Örnein, ABD de ortalama olarak, yeni kurulan aile

22 11 irketlerinin yüzde 40 ı daha ilk be yılda yok oluyor, geri kalanların yüzde 66 sı birinci kuakta batıyor veya el deitiriyor. Dolayısıyla ikinci kuaa kadar yaayabilen aile irketlerinin, oranı yüzde 20 yi geçmiyor ve hatta bu yüzde yirminin ise, ancak yüzde 17 si üçüncü kuaa kadar devam edebiliyor. Sonuçta, birinci kuak tarafından kurulmu olan 100 aile irketinden sadece ve sadece 3 veya 4 tanesi üçüncü kuaa dek yaamını sürdürebiliyor. ngiltere de de durum benzer eklindedir. ngiliz irketlerinin oranı da yüzde 3,3 ü üçüncü kuaa devredilebiliyor. Aile irketlerinin en büyük sorunu dier kuaklara baarılı bir ekilde devretmektir( 455& Where= danisma_merkezi&category=020603&topic=, Eriim Tarihi: ). Yüzde ekil 2.2: Dünya daki Aile irketlerinin Ortalama Yaam Süreleri Kaynak: Öncel, 2004, s Türkiye deki aile irketleri önceki yıllarda yaanan ekonomik krizler sebebiyle mali olarak çöküntü içerisini girmilerdir. Bu krizlerde küçük ölçekli aile irketleri kapanmı veya el deitirmi orta ve büyük ölçekli aile irketleri de özkaynak kullanımı veya küçülme ile bu durumu atlatmaya çalımılardır.