GEÇMTEN BUGÜNE YÜZ PROTEZ MATERYALLER FACIAL PROSTHETIC MATERIALS: PAST TO PRESENT

Transkript

1 GEÇMTEN BUGÜNE YÜZ PROTEZ MATERYALLER Cumhuriyet Üniversitesi FACIAL PROSTHETIC MATERIALS: PAST TO PRESENT Yrd. Doç. Dr. Cem KURTO2LU* Prof. Dr. 5lter UZEL** ÖZET Bu çalmada yüz protezlerinin tarihsel geliimine ksaca deinilmi ve geçmiten günümüze kadar kullanlan yüz protez materyalleri açklanmtr. Bugün ulalan baar, bu materyallerdeki geliime baldr. SUMMARY This review described the evaluation facial prosthetics and explained the facial prosthetic materials. Nowadays, this increased success is related to the evaluation of the materials. Anahtar Kelimeler: Yüz protez materyalleri, silikon elastomer, poliüretan, Key words: polyurethan Facial prosthetic materials, silicone elastomer, GR Çene-yüz bölgesiyle ilgili olarak doutan veya kazanlm deformitelerin rehabilitasyonunda kullanlan protezlerin ilk olarak ne zaman yapld konusunda çok net bilgiler bulmak zordur. Fakat ilkel toplumlarda bu deformitelerin hastalk, avlanma veya kabile savalarnda olutuunu gösteren tarihsel veriler vardr, hatta yaplan arkeolojik kazlarda günümüzden 4500 yl öncesine ait buluntularda, burun, kulak ve göz protez kalntlarna rastlanmtr. 1,2 Eski Msr mumyalar üzerinde çalan birçok aratrmac rastlanlan yüz protezlerinin defekti kapatmak için, estetik veya fonksiyonel nedenlerle yapldn belirtmi olmalarna ramen Msrl bilim adamlar bu protezlerin dini amaçlarla ölüm sonras yerletirildiini vurgulamlardr. 2,3 Mumyalarda bulunan yüz protezlerine yaplan radyografik inceleme sonucunda özellikle orbital bölgedeki protezlerin içerisinde metal yaplar olduu gözlenmitir. Eskiden yaplan göz protezleri incelendiinde dbükey bir metal ekil ve üzerinde uygun renkler ile boyanm mine yer almaktadr. Bir ksm tarihçi ve bilim adam eski Çinli iskeletlerinde bulunan yüz protezlerinin tahtadan, mumdan veya seramikten yapldn belirtmilerdir. 3 Geçmi yllarda, Bulgaristan da yaplan kazlarda Traklar döneminden ilginç kalntlar bulunmutur. 1 Bunlardan bir tanesi demir mifere balanm bir gümü maskedir. Gümü plaka, metalin yumuakl nedeniyle savalarda tam bir koruma salamaz. 5lk tam olarak belgelenmi yüz protezi ise Fransz cerrah Ambroise Pare tarafndan hazrlanmtr. Modern cerrahinin babas olan Pare hiç kukusuz yüz protezinin de babas olarak bilinmektedir. Ayrca ilk olarak fiziksel deformiteleri protezle giderme yaklamnda bulunan kiidir 1. Pare nin ünlü kitab Opera 1579 da yaynlanmtr ve burada yüz protezlerinin birçok örnekleri sunulmutur. Pare, kitabnda yüz protezlerinin endikasyonlarnn yan sra bu protezlerin yapmnda kullanlan materyallerden ve kullanlabilecek retansiyon tekniklerinden de bahsetmitir. Örnein kulak protezinin retansiyonu, hastann bandan geçen bir bant ile salanr. Ayrca nasal protez için de lastik bantlarn kullanld gösterilmitir. Pare kitabnda yüz protez rehabilitasyonunun uygulanabilirliini ve ayrca kullanlacak materyal ve tasarm için gerekli bilgiler vermektedir 1. Ünlü bir astronom olan Tycho Brache 16. yy da nasal protez tayan ender kiilerden biriydi de Dreyer deformitenin oluma hikayesini öyle anlatmtr: 4 "Bir düelloda Tycho Brache burnuna klç darbesi ald ve o anda da dövüü kaybetti. Tannm bir kii olmas nedeniyle burnu olmadan yaamaktan honut deildi. Ksa bir süre sonra kendine altn ve gümüten bir nasal protez yapt." Fransz cerrah dihekimi Pierre Fauchard, farkl tasarml az içi ve az d protezler yaparak çene yüz protez alanna katkda bulunmutur. 18. yy da Dr Forget tarafndan bir askere gümü maske yaplmtr ve tarihte bu protezi takan Alphonse * Çukurova Üniversitesi, Di Hekimlii Fakültesi, Protetik Di Tedavisi AD, ADANA. **Çukurova Üniversitesi, Di Hekimlii Fakültesi, Ortodonti AD, ADANA. 146

2 Louis adl asker gümü maskeli topçu olarak anlmaktadr. Bu hikaye 1832 ylnda London Medical Gazetesinde yaynlanmtr. Gazetede 3.2 kg lk bir arapnel parças yüzün alt üçlüsünü, dilin yarsn, hyoid kemiinin bir ksmn ve çenenin büyük bir ksmnn parçaland ve de üst çenede sol tarafta alveoler kr gözlendii bildirilmitir. Bu maskenin yüz ile temas eden kenarlar byk ve favori ile gizlenmitir ve ten rengi boya ile boyanmtr. 4 Dönemlerde yüz protezlerinde metal kullanm yaygnd. Metal protezler fonksiyon ve fonasyon açsndan beklentileri salamasna ramen estetik olarak uygun deildi. GELTRLEN YEN MATERYALLER 1868 de ünlü Amerikan kimyager John Wesley Hyatt ilk organik plastik kalp materyali olan selüloidi dier adyla selüloz nitrat üretmitir. Bu keif plastik çann balangc olmutur. Bu materyal çene yüz protezlerinin yapmnda yaygn bir ekilde kullanlmaya balanmtr. Fakat zayf fiziksel özellikleri nedeniyle zaman içinde bu materyalin yerini yenileri almtr. 5 Bundan yaklak 20 yl sonra Prof. Gayet ön yüzeyi seramik, iç taraf sert lastik esasl materyalden yaplm bir orbital protezi 40 yalarnda bir bayan hastasna uygulamtr. Her ne kadar seramik materyalinin boyanmas estetik beklentileri fazlas ile karlasa da her iki materyalin birbirleri ile olan balant problemi seramik - sert lastikten yaplan çene yüz protezlerinin kullanlmasn sürekli klmamtr yy da, endüstride kullanlan plastik ve lastik esasl materyallerde gelimeler olmutur ve zaman içerisinde bu gelimeler dihekimlii teknolojisine de yanstlmtr ylnda Goodyear firmas, belli miktarda sülfürle birleince vulkanize olan ilk lastik esasl materyali üretmitir. Bu materyal bata di hekimliinde olmak üzere çene yüz protez teknolojisinde çr açmtr. Bu materyal kullanlarak yaplan burun ve kulak protezlerini anlatan makaleler mevcuttur. 5,6 Upham 7, vulkanize olabilen lastik esasl materyalin kolay ilenebildiini, kötü kokusunun olmadn ve kolay krlamadn belirtmitir. Ayrca selüloid materyalinin çok sert, kolay krlabilen ve yanc olduunu da rapor etmitir li yllarda Almanya da yeni bir yüz protez materyali gelitirilmitir. Jelatin, gliserin ve renklendirici maddelerden oluan "Elastin" ad verilen materyal yar saydamd, bükülebilendi ve özgül arl düüktü. Ancak bu üstün özelliklerini ksa sürede kaybetmesi nedeniyle çene yüz protez yapmnda ksa bir süre kullanlm daha sonra terk edilmitir Dünya Sava yüz protezlerinin rehabilitasyonunda yeniliklerin uyguland bir dönem olarak tarihe geçmitir. Özellikle sava srasnda meydana gelen yüz yaralanmalarnda yüz protez teknolojisindeki yenilikler kullanlarak yarallar rehabilite edilmitir. Ayrca Kazanjiyan sava srasnda ve sonrasnda baarl bir yüz protezi için çene cerrahnn, çene yüz protez uzmannn ve plastik cerrahn birlikte çalmas gerektii konusu srarla savunulmutur. 8,9 O dönemlerde birçok farkl tipte çene yüz protezi kullanlm ve baz temel prensipler ortaya konmutu lara kadar Amerika'da, Fransa'da ve 5ngiltere'de vulkanit kullanlarak birçok yüz protezleri yaplmtr 8. Daha sonraki yllarda prevulkanize lateksden imal edilen yüz protezleri yaplm ve Amerikal ünlü çene cerrah Arthur Bulbulyan, bu malzemeyi kullanarak yüz protez yapmn anlatan iki adet makale yazmtr. 8,9 Bu materyal dierlerine göre daha hafif ve raf ömrü daha fazla idi lu yllarda vulkanize lastik, plastik ve bununla birlikte metil metakrilat ksa bir sürede olsa yüz protezlerinin yapmnda kullanlmtr. Uzun yllar camdan yaplan göz protezleri dier bir deyile cam gözler kullanlm, ama özellikle 2. Dünya Sava ( ) dönemlerinde akrilden yaplan göz protezleri daha tercih edilmitir. 9 Giderek yüz protezlerinin yapmnda akril, protez uzmanlar için vazgeçilmez materyal olmutur. "Esnek plastik", li yllarda dihekimlii sektöründe yüz protez yapmnda kullanlmtr. Dicor, Skintex, Flexiderm bu materyallerden bazlarnn ticari addr. 10 Polivinilklorid (PVC), içerisine renklendirici pigmentler eklenmi olarak yüz protezlerinin yapmnda bu yllarda yaygn bir ekilde kullanlmtr. Materyalin yapm aamasndaki ilemler sonrasnda PVC protezlerinin de yüzeylerinde oluan yan ürünlerin sal tehdit etmesi nedeniyle belli bir süre sonra materyalin kullanm yaygnl azalmtr. 10,11 Sonuç olarak 17. yy dan bu yana çene yüz protezi çok sk olarak uygulanmtr. Kullanlan ana 147

3 materyaller aaç, fildii, mum ve metallerdir. Akrilik rezinler göz protezi hazrlamada; aralarnda lateks kauçuk, vinil plastik, gliserin jelatininde bulunduu grup ise 20. Yüzyl içerisinde oldukça geni alanda kullanlan materyallerdir. 10 Yüz dokularn taklit edecek materyali bulmak için farkl materyaller denenmi ve bu yllar içinde ideal materyal için özellikler birçok yazar tarafndan anlatlmtr. 5,12,13 Doku uyumluluu, hafiflik, kolay temizlenebilme, hasta rahatl, fiziksel ve mekanik özellikler ve renklendirilebilmesi ideal bir çene yüz protezi materyali için olmas gereken özelliklerdir Son 40 ylda polivinilklorid, poliüretan ve polisiloksan geçerli olan çene yüz protez materyali olarak kullanlmtr ve aratrmaclar ideal olan bulmaya çalmlardr. Yeni bir materyal tantlrken, çalmalarla slanabilirlik, sertlik, uzama, kopma ve yrtlma dayanm gibi materyalin mekanik ve fiziksel özelliklerini deneyebilmeleri gerekmektedir. Sweeney ve arkadalar ylnda, elastomerik materyallerin dokularn dinamik doalln taklit edebilmesi gerektiini belirtmi ve ilk kez bükülgenlik bu yazarlar tarafndan öne sürülmütür. Baka bir çalmada elastomerik materyalin dinamik mekanik özellikleri ilk kez analiz edilmitir 16. Birçok çalmada da statik yükleme testiyle materyalin temel özelliklerinin sonucunu aratrlmtr li yllarda Avrupa'da ve Amerika'da yüz protezlerine ilgi daha da artmtr. Bu art çene yüz protezinin protetik di tedavisi anabilim dalna bal bir bilim dal olmasna katk salamtr 12. Silikonlar 1946 l yllarda ortaya çkarlm ve ilk kez Barnhart ve arkadalar tarafndan çene yüz protez yapmnda kullanm anlatlmtr. 20 Doal kauçua göre silikonlar ilenebilme ve kullanm kolayl yönünden avantajlara sahiptir dan beri birçok aratrmac ideal materyali yapma yönünde aratrmalar yapmtr. Her ne kadar zayf dayanm, yüksek arlk gibi sorunlar hala mevcutsa da, günümüzde silikon; rahatl, uygunluu ve süreklilii yönünden modern bir çene yüz protez materyali olarak tercih edilmektedir Bu arada çene yüz protezi ile ilgilenenler bilimsel dernekler oluturmaya balamlardr. Amerikan Çene Yüz Protez Dernei de bunlardan biridir ve 1953 ylnda kurulmutur. Dernek bilimsel, klinik, teknik bilgilerini ve üyelerin tecrübelerini paylamay amaçlayan bir topluluktur. 1960'l yllarda Dow Corning firmas tarafndan yüz protezlerinin yapmnda kullanlmak için silikon materyali üretilmitir. Bu materyal yüz protez materyali için gerekli bir çok özellie sahiptir. 1966'da Amerikan Çene Yüz Protez Dernei ideal bir yüz protez materyalinin özelliklerini aratrm ve Washington'daki bir toplantda meslektalara ve kamuoyuna duyurmutur. Materyalde olmas gereken özellikler; 22,25 1) Doku uyumluluu olmal, 2) Dokunun gerçek tonlarn yakalayabilmeli, 3) Seffaf olabilmeli, 4) Yumuak dokular taklit edebilecek kadar esnek olabilmeli, 5) D etkenlere (souk, scak, güne vb) kar koyabilecek kadar dayankl olabilmeli, 6) Isy geçirebilme yetisi düük olmal, 7) Hafif olmal, 8) 5lenebilmeli veya kalplanabilmeli, 9) Uygulamas kolay olmal, 10) Kolay duplike edilebilmeli, 11) Kolay temizlenebilir olmaldr. Ne yazk ki bugün yukarda bahsedilen özelliklerin hepsine sahip bir materyal mevcut deildir, fakat bu özelliklerin birçounu tayan silikon, lastik, vinil plastik vb materyaller artk yaygn bir ekilde kullanlmaktadr. 26 Özellikle akril materyaline göre birçok avantajlar vardr. Bunlardan en önemlisi ise deri renginin salanabilmesidir. 26 Silikon materyalinin renklendirilebilmesi için birçok yöntemler kullanlmtr. Bu yöntemler iç d boyama veya her ikisini içeren ekilde olabilir. Silikonlar cilt rengi ile olan renk uyumluluunun yan sra hafif, kolay uygulanabilirdir 26. ÇENE YÜZ PROTEZ MATERYALLERNDE GÜNCEL DURUM Günümüzde iki farkl silikon vardr; oda scaklnda vulkanize olan (RTV) ve s ile vulkanize olan silikonlar (HTV). Her ne kadar HTV silikonlar, vulkarizasyondan önceki düük viskozitelerinden dolay uygun bir stabilizasyona sahip olsalar da iç boyama ilemi zordur ve opak bir görüntüye sahiptir. RTV silikonlar ise çene yüz protezlerinin yapmnda kullanlan elastomerik materyaller arasnda en iyi seçenek olarak tarif edilmitir 21,24,

4 Silastic 382, Silastic 399, Cosmesil, Silastic 386, MDX , MDX ve MDX gibi yeni RTV silikonlar günümüz çalmalarnda kullanlmakta ve gelitirilmektedir. 23,26-34 Andres ve arkadalarnn ylnda yaptklar uluslararas gözlemde MDX un %41 lik oranla en popüler RTV silikonu olduunu bildirmilerdir. Çene yüz protezlerinin yaptrlmas için 1982 de Udagama ve Drane, tip A adezivi tespit etmilerdir ve bunu MDX ile kartrmlardr. 36 Bununla sertlik deimi fakat düük kenar dayanm ve fungal büyüme bu karmn dezavantaj olmutur. Karm modifiye etmek için Udagama 23 yeni teknikler denemi ve MDX /tip A medikal adezive poliüretan snrlama tekniini gelitirmitir. Bu teknik birçok testte kullanlmtr 37,38 ve hala birçok merkezde kullanlmaktadr. Tüm bu geliim içerinde hiçbir materyal Lewis in kriterlerinin tümüne uymamaktadr. 39 Bu nedenle 1990 ylnda Factor II firmas yeni RTV silikonu olan A- 2186, A-2000 silikonlarn gelitirmitir. Bunlar platinyum bazl silikonlard ve uygulama esnasnda özel dikkat gerektirirler. A-2186 ise dier silikonlara göre süper fiziksel özelliklere sahiptir ve bu durum birçok çalmayla kantlanmtr A-2186 ile yaplan daha önceki çalmalarda çevresel koullarda iin içine katlarak yapldnda bu üstün özelliklerinin 34, 35, 45 birçounu kaybettii görülmektedir. Buna ek olarak, silikonlar fiziksel özellik olarak hidrofobik reaksiyon verirler ve düük slanabilirlik gösterirler. Bu özellik ya tabaksnda irritasyon yapmamas ve ülsere neden olmamas avantajna sahip olmas nedeniyle önemlidir. Silikon elastomerler slanabilirlikleri için de test edilmilerdir ve çalmalarn sonucunda yüz protezlerinde kullanm için düük serbest yüzey enerjisine sahip olmas gerektii gösterilmitir. 46,47 SONUÇ Materyallerin özelliklerini ve tekniklerin geliimini gördükçe giderek gerçeine daha çok benzeyen yüz protezlerinin yapmnda ki baarnn nedeni anlalmakta ve bu materyallerin önemi bütün çplakl ile ortaya çkmaktadr. Yüz protezlerinin tutuculuu da geçmite önemli bir problemdi. Simdi bu sonucu çözmek için daha iyi adhezivler üretilmitir. Günümüzde silikonlarn dayanm ve bükülgenlii nedeniyle tutuculuu daha fazla olan protezler üretilmitir. Silikon elastomerlerin artan uyumluluu ve gelimi özellikleri ile birlikte daha rahat materyal seçimi yaplmaktadr. KAYNAKLAR 1. Controy B, Hulterstrom A. The history and development of facial prosthetics. Dent Tech. 1978;3: hsanolu E, Günergün F. Bilim Tarihi: Dünya kültürlerinde bilimin tarihi ve gelimesi. Ankara: Tahtal Yaynclk; s Valauri AJ. Maxillofacial prosthetics. Aesth Plast Surg. 1982;6: Dreyer JLE. Tycho Brahe. New York: The Macmillan Company;1890.p Bulbulian AH. Facial prosthesis. Philadelphia: WB Saunders Co; 1945.p Bulbulian AH. An improved technic for prosthetic restoration of facial defects by use of a latex compound. Prof Staff Meet, Mayo Clin. 1939;14: Upham RH. Artificial noses and ears. Boston MA, 1901:145; Kazanjian VH. Modern accomplishments in dental and facial prosthesis. J Dent Res 1932;12: Kazanjian VH, Converse JM. The surgical treatment of facial injuries. Baltimore,MD: Williams&Wilkins Co; 1959;30: Chalian VA, Philips RW. Materials in maxillofacial prosthetics. J Biomed Mat Res 1974;5(part 2): Keskin H, Özdemir H. Çene yüz protezleri. 5stanbul: 5stanbul Üniversitesi Yaynlar; s Chalian VA. Maxillofacial prosthesis. Houston 1960;University of Texas, Dental Branch: Fonseca EP. The importance of form, characterization and retention in facial prosthesis. J Prosthet Dent 1966;16: Çötert HS. Çene-yüz protezleri. 5zmir: Ege Üniversitesi Dihekimlii Fakültesi Yaynlar; s Sweeney WT, Fischer TE, Castleberry DJ, Cowperthwaite GF. Evaluation of improved maxillofacial prosthetic materials. J Prosthet Dent 1972;27: Koran A, Craig RG. Dynamic mechanical properties of maxillofacial materials. J Dent Res. 1975;54: Polyzois GL, Petterson AH, Kullmann A. An assessment of the physical properties and biocompatibility of three silicone elastomers. J Prosthet Dent 1994;71: Polyzois GL, Stafford GD, Winter R. A study of some mechanical properties of an RTV polydimethylsiloxane for extraoral maxillofacial prostheses. Clin Mater 1992;9:

5 19. Lai JH, Hodges JS. Effects of processing parameters on physical properties of the silicone maxillofacial prosthetic materials. Dent Mat 1999;15: Barnhart GW. A new material and technique in the art of somatoprosthesis. J Dent Res 1960;4: Wolfaardt JF, Chandler HD, Smith BA. Mechanical properties of a new facial prosthetic material. J Prosthet Dent 1985;53: Farah JW, Robinson JC, Koran A, Craig RG, Hood JAA. Properties of a modified cross-linked silicone for maxillofacial prostheses. J Oral Rehab 1987;14: Udagama A. Urethane-lined silicone facial prostheses. J Prosthet Dent 1987; 58: Pikin T, Günay Y. Yüz protezi(epitezi) materyallerindeki gelimeler. MUDHF Dergisi 1983;1: Mugan N, Tuncer EB, Keskin H, Özdemir T. 5ki burun epitezi. 5 Ü D H F Dergisi 1979;12: Schaaf NG. Materials in maxillofacial prosthetics. Dent Clin North Am 1975;19: Kouyoumdjian J, Chalian VA, Moore BK. A comparison of the physical properties of a room temperature vulcanizing silicone modified and unmodified. J Prosthet Dent 1985;53: Bell WT, Chalian VA, Moore BK. Polydimethyl siloxane materials in maxillofacial prosthetics: Evaluation and comparison of physical properties. J Prosthet Dent 1985;54: Farah JW, Robinson JC, Hood JAA, Koran A, Craig RG. Forcedisplacement properties of a modified cross-linked silicone compared with facial tissues. J Oral Rehab 1988;15: Lewis DH, Castleberry DJ. An assessment of recent advices in external maxillofacial materials. J Prosthet Dent 1980;43: Dootz ER, Koran III A, Craig RG. Physical properties of three maxillofacial materials as a function of accelerated aging. J Prosthet Dent 1994;71: Polyzois GL. Mechanical properties of 2 new additionvulcanizing silicone prosthetic elastomers. Int J Prosthodont 1999;12: Haug SP, Moore BK, Andres CJ. Color stability and colorant effect on maxillofacial elastomers: Part II: Weathering effect on physical properties. J Prosthet Dent 1999;81: Haug SP, Andres CJ, Moore BK. Color stability and colorant effect on maxillofacial elastomers: Part I: Colorant effect on physical properties. J Prosthet Dent 1999;81: Andres CJ, Haug SP, Brown DT, Bernal G. Effects of environmental factors on maxillofacial elastomers: part II- report of a survey. J Prosthet Dent 1992;68: Udagama A, Drane JB. Use of a medical grade methyltriacetoxy silane cross-lined silicone for facial prostheses. J Prosthet Dent 1982;48: Lemon JC, Chambers MS, Jacobsen ML, Powers JM. Color stability of facial prostheses. J Prosthet Dent 1995;74: Kiat-Amnuay S, Gettleman L, Goldsmith LJ. Effect of multiadhesive layering on retention of extraoral maxillofacial silicone prostheses in vivo. J Prosthet Dent 2004;92: Lewis DH, Castleberry DJ. An assessment of recent advices in external maxillofacial materials. J Prosthet Dent 1980;43: Kiat-Amnuay S, Johnston DA, Powers JM, Jacob RF. Color stability of dry-earth pigmented maxillofacial silicone A-2186 subjected to microwave energy exposure J Prosthodont 2005;14: Beatty MW, Mahanna GK, Dick K, Jia W. Color changes in drypigmented maxillofacial elastomer resulting from ultraviolet light exposure. J Prosthet Dent 1995;74: Aziz T, Waters M, Jagger R. Analysis of the properties of silicone rubber maxillofacial prosthetic materials. J Dent 2003;31: Sanches RA, Moore DJ, Cruz DL, Chappell R. Comparison of the physical properties of two types of polydimethyl siloxane for fabrication of facial prostheses. J Prosthet Dent 1992;67: Dootz ER, Koran III A, Craig RG. Physical properties of three maxillofacial materials as a function of accelerated aging. J Prosthet Dent 1994;71: Veres EM, Wolfaardt JF, Becker PJ. An evaluation of the surface characteristics of a facial prosthetic elastomer. Part III: Wettability and hardness. J Prosthet Dent 1990;63: Waters MGJ, Jagger JG, Polyzois GL. Wettability of silicone rubber maxillofacial prosthetic materials. J Prosthet Dent 1999;81: Aziz T, Waters M, Jagger R. Surface modification of an experimental silicone rubber maxillofacial material to improve wettability. J Dent 2003;31: Yaz)*ma Adresi: Yrd. Doç. Dr. Cem Kurtolu Çukurova Üniversitesi, Di Hekimlii Fakültesi, Protetik Di Tedavisi AD Balcal ADANA Tel : Faks : E-posta : ckurtoglu@cu.edu.tr 150