TORK ÖLÇME CİHAZLARININ ÖLÇÜM BELİRSİZLİĞİNİN HESAPLANMASI

Transkript

1 365 TORK ÖLÇME CİHAZLARININ ÖLÇÜM BELİRSİZLİĞİNİN HESAPLANMASI Çet DOĞAN Osma AKKOUNLU ÖZET To ölçme cazlaıı alasyo elszlğ esaplamaya yöel çalışmala, em uygulamada duyula tyaçlaı aşılayaca, em de güü teoloj sevyes yasıtaca şelde gelşmeted. Bu çalışmala ullaıcıya, çoğu ez yelee ulusal veya uluslaaası stadatla aacılığı le ısme de özel uygulamalaı soucu olaa ulaşmatadı. To ölçümüü yapıldığı çeştl maa veya alasyo epmalaıda stele doğuluta to değe elde edlmes, to değe üzede elszl esaplamalaıı öem attımatadı. Bld, oot uygulamalaıda, alasyo veya vda sımata ullaıla to otol aaçlaıa ada ço yede to ölçümüde elee peoması atıma amacı le, to ölçme cazlaıı aul gömüş elszl esaplama tele tatışmatadı. Bu amaçla ldde, to ölçme cazlaıı stat alasyoua yöel öele DIN 539:5 ve EURAMET/cg-4/v.:7 stadatlaıı elszl esaplama tele değeledlmşt [, ].. GİRİŞ Kalasyou yapıla to ölçme cazıı elszl esaplaması, ölçülmes edelee alasyo soucu, ua et ede ozucu paametele ve uygulaa alasyo posedüü le doğuda lşld. DIN 539:5 ve EURAMET/cg-4/v.:7 stadatlaıı, to ölçme cazıı sııladımalaıda ve elszlğ esaplamasıda ulladığı paametele Talo de velmşt. Bu stadatlaı e sde de, to ölçüm cazlaıa uygulaaca alasyo yötemle le ve alma tele ayıdı. Faat u vele şlemesde ullaıla yalaşımla alıdı. Bu a, to ölçüm cazlaıı ullaımlaıda alılıta otaya çımatadı. He stadat to aatalaıı alasyouu apsam dışı tutmuştu. Bu edele to aatalaıı elszlğe et ede uvvet oluu değşmde ayalaa atala Talo de vele paametelee ayıca elemeld. He yötem stat to uygulamalaıı modelledğ, dam uygulamala ç yetel olmadığı ve alasyo soucuu ve elszl esaplamalaı laoatuva otam şatlaı le sıılı olduğu uutulmamalıdı. To ölçme cazlaıı ullaım oşullaı le alasyolaı esasıda taımlaa oşulla aasıda ata dolayı, ölçüm soucuda ve elszl değelede oluşaca değşmle ayıca date alımalı ve souçlaa elemeld.

2 366 Talo : To Ölçüm Cazlaıı Sııladıılmasıda Ve Belszlğ Hesaplamasıda Kullaıla Paametele. Açılama Semol Tea geçeleştlell, (alı motaj pozsyolaıda) Tealaall, (ayı motaj pozsyouda) Sııda alıtı atası Tesell (stesz) Çözüülü Etepolasyo atasıda veya Göstege atası a veya q. KALİBRASON SONUCU Kalasyo soucuu esaplaalmes ç, öcelle göstege değe X taımlaması geemeted. Bu değe, to uygulamış (yülemş) alde göstege syal le yüsüz alde göstege syal aasıda a olaa ade edl (omül, ). Taımlamada alaşılacağı g, sıılamaı yapıldığı cazlada göstege değe doğuda oua değee eştt. Sıılamaı yapılmadığı duumlada se göstege değe omül ve de esaplaması geemeted. X X I I, ata yöde göstege değe (), I I, azala yöde göstege değe (), I : Ata yöde sıılamamış göstege syal I, : Azala yöde sıılamamış göstege syal : ölçümü yapıldığı e to adımı DIN 539:5 alasyo soucu ç ayı yötem öemeted. Bc yötem le alasyo soucu elde edle sadece ata to değele date alıı (omül 3). Böylelle stesz alasyo soucu ve elszl değe üzede ets tamame mal edl ve esaplamalaa atılmaz. Bu yötem, yüse doğululu to ölçümlede ve/veya sadece ata (sıma) yöüde to uygulamalaıda tec edl. Özellle ölü ağılılı to alasyo maalaıı aşılaştıılmalaıda ve eze şelde ata yöde to uygulaaa yapıla dğe alasyolaı le sıma yöüde vdalı ağlatıla ç u yötem sılıla ullaılı. ötem ullaılması, ayı zamada stele doğuluğa ağlı olaa alasyo soucu le uygulaa alasyo tolaı aasıda 3.deecede veya. deecede uygulu eğs (delem) ullaılmasıı geet. DIN 539:5 de öele c yötem se, ata ve azala to değele ayı ada date alaa alasyo soucuu esapla (omül 4). II. duumda stesz ets em alasyo soucua emde elszl esaplamalaıa doğuda atılmatadı. To ölçme cazıı em ata em de azala yöde ullaıldığı uygulamala ç u yötem öel. Bu yötem, Kalasyo soucu le uygulaa alasyo tolaı aasıda.deecede uygulu eğs (delem) ullaılmasıı veya to ölçme cazıa at göstege to m csde taımlamış salaya sap olmasıı geet. EURAMET/cg-4/V.:7 de se (DIN 539:5 ase) e oşul ç sadece ata to değele ç alasyo soucu vemeted (omül 5). Bu edele ata ve azala to değele ullaıldığı uygulamala ç ço uygu değld. EURAMET/cg-4/V.:7 de vele alasyo soucu, tüm uygulu eğle ç geçeld. Bu edele, c veya üçücü deecede uygulu eğle le taımlamış salala ç alı alasyo soucu ataması yotu. Bu stadadı ö gödüğü alasyo soucu, sadece ata değele çedğde stesz ets çememeted. Hstesz ets ayı zamada elszl esaplamalaıa da atılmamatadı, aca sııladıma tele olaa ullaılmatadı. Beze şelde, to ölçme cazıı sııa ge döüş

3 367 atası da elszl esaplamalaıa da atılmamatadı, aca sııladıma tele olaa ullaılmatadı. X X I, DIN II DIN EA I,DIN ( X ) j j ( ) EA X j X X DIN 539:5 öele I. yötem, Kalasyo soucu sadece ata to değele çe. DIN 539:5 öele II. yötem, Kalasyo soucu ata ve azala to değele çe. EURAMET/cg-4/V.:7 de öele yötem, Kalasyo soucu sadece ata to değele çe. alı motaj pozsyolaıda ata se sayısı Ata yöde sıılamış göstege değe Azala yöde sıılamış göstege değe Kalasyo soucu, DIN duum I ç Kalasyo soucu, DIN duum II ç Kalasyo soucu, EURAMET/cg-4/V.:7 ç (3) (4) (5) 3. REGRESON Kalasyo soucu le uygulaa alasyo tou aasıda elleece uygulu eğs, sat tem olmaya c, c veya 3 cü deecede delemle le ade edlel. Taımlamış salalı to ölçme cazlaı ç uygulu eğs ataması yapılmaz. Taımlamış sala, geellle göstege ütes ayalaamaya to ölçme cazı ç ullaılı, ve to ölçme cazıa at göstege syal to m csde olmasıı geet.. deecede uygulu delem seçm, özelle to ölçme cazlaıı göstege ütelee te atsayıı gleldğ, ya göstege ayalaıı te değe ( sala aöü) üzede yapılaldğ duumlada ullaılı. üse doğululu ölçümlede 3. deecede delem seçl. Bu duumda 3. deecede uygulu deleme at atsayıla, geellle lgsaya yadımı le ullaılı.. deecede delem çde lgsaya desteğe tyaç duyulduğuda, uygulamalada uu yee 3. deecede uygulu delem tec edl. 4. BELİRSİZLİK Talo de vele paametele elszlğe ets DIN 539:5 ve EURAMET/cg-4/V.:7 ç sıasıyla talo de velmşt. DIN 539:5 stadadı le alı alasyo soucu, ve e alasyo soucu ç alı egesyo yötem elleme mümü olduğuda, uu soucuda otaya çıa döt alı souç ç elszl esaplaması öemeted. Oluşa u döt alteat, Duum I A ve B le Duum II A ve B olaa ade edlmşt. EURAMET/cg-4/V.:7 stadadı te ölçüm soucu le u souç ç ullaılalece üç ayı egesyo ve e egesyou yaatığı alteat ç elszl esaplaması öemeted.

4 368 Talo : To Ölçüm Cazlaıı Sııladıılmasıda ve Belszlğ Hesaplamasıda Kullaıla Paametele Dağılım Tüle Paametele DIN 539:5 Hata tp ve dağılım EURAMET/cg- 4/v.:7 Bağıl stadad el., % Çözüülü, Tp B, Ddötge Tp B, Ddötge Tea geçeleştlell, (Falı motaj selee at ata değelelede esaplaı) Tealaall, (Ayı motaj selee at ata değelelede esaplaı) Sııda alıtı atası, Uygulu eğsde sapma, a Tp B, Ddötge Tp A, Nomal Tp B, Ddötge Tp A, Nomal Tp B, Ddötge Tp B, üçge (3. deecede uygulu delem ç geçeld) Sstemat ata (. deecede uygulu delem ç geçeld) -- (elszlğe dal edlmez, sadece sııladıma te ) Tp B, üçge (3. deecede uygulu delem ç geçeld) Sstemat ata (. deecede uygulu delem ç geçeld) Taımlamış sala ç göstege değede sapma, q Sstemat ata Sstemat ata * Tesell, (stesz) Sstemat ata -- (elszlğe dal edlmez, sadece sııladıma te ) Reeas cazı elszlğ Tp A, Nomal Tp A, Nomal * DIN 539:5 e göe, ale edlmş to ölçme cazıda düzeltme yapılmadığıda, sstemat atalaı vayası alımaz, u atala elszlğe doğuda ele. EURAMET/cg-4/V.:7 e göe de sstemat atalada sııda alıtı atası ve stesz elszl esaplamalaıı dışıda tutulu. Çoğu uygulamalada sıı alıtı atası mal edlmese ağme, sııda alıtı atasıı ell oada süüme (ceep) ets çedğ uutulmamalıdı. Göstege değe saptaması em sıı oumasıı emde uygulaa to değee aşılı gele göstege syal oumasıı geetdğde, oumaı yapılması zouludu (omül ). Bu edele, aşağıda eltle tüm elszl esaplamalaıda çözüülüte ayalaa vayas ades le çapılmıştı. a * * 4.. DIN 539: Duum I-A, Kü Regesyo, Taımlamamış Sala Geşletlmş () ağıl ölçüm elszlğ aşağıda vele omül (6) le e to adımı ç esaplaı. a, 3 W (6) Fomül 4 de ade de göüleceğ g stesz ets elszlğ esaplamasıa atılmamıştı, u edele u esaplama sadece omül () de vele alasyo soucu ç ullaılmatadı. Uygulu eğs se 3. deecede olması geemeted

5 369 VII. ULUSAL ÖLÇÜMBİLİM KONGRESİ 4... Duum I-B, Doğusal Regesyo, Taımlamamış Sala Uygulu eğs. deecede seçlmes duumuda, etepolasyo atası sstemat ata olaa ele alıı. Bu edele etepolasyo atası elszl adese doğuda atılı. Geşletlmş () ağıl ölçüm elszlğ aşağıda veldğ g esaplaı. I,DIN a, W (7) Göece olaa daa aa ola to ölçüm cazlaıı alasyo süele ısaltalme ç, ayı oumda tealaall atasıı ç yapıla ölçümle mal edl. Bu duumda alı motaj pozsyolaıda ayalaa tealaall atası, ayı oumda tealaall atası çde ullaılı ve geşletlmş () ağıl ölçüm elszlğ omül (8) de g esaplaı. I,DIN a, W (8) Duum II-A, Doğusal Regesyo, Taımlamamış Sala Duum II da, to ölçme cazlaıı elszlğ esaplaıe, daa geel amaçlı ullaımı date alımıştı. Doğusal uygulu eğsde sapmada ayalaa etepolasyo atası le stesz atası sstemat ata olaa ele alımıştı. Bua ağme ale edlmş to ölçme cazıda u sstemat atala düzeltlmedğde omül (9) da g geşletlmş () ağıl ölçüm elszlğe eleee cazı elszl aalığı geşletl. Fomül (), ayı oumda tealaall atasıı esaplaamadığı duumla ç ullaılı. a, W (9) a, W () Duum II-B, Taımlamış Sala Göstege syal to m csde taımlamış olduğu, sat (aya atsayısıı olmadığı) salalı to ölçme cazlaı ç etepolasyo delem esaplaması yaalı olmaz, öyle duumlada göstege atası q esaplaı. Göstege atasıı doğası geeğ sstemat ata olmasıa ağme, ye ale edlmş to ölçme cazıda u sstemat ata düzeltlmedğde omül () da g geşletlmş ölçüm elszlğe eleee cazı elszl aalığı geşletl. Fomül (), ayı oumda tealaall atasıı esaplaamadığı duumla ç ullaılı. q W () q W ()

6 EURAMET/cg-4/V.:7 EURAMET/cg-4/V.:7 de geşletlmş () ağıl elszlğ esaplamalaıa, stesz ets ve sıı alıtı atası atılmamıştı (omül 3,4,5). Belszl esaplamalaıa ayı motaj pozsyou ç tealaall atasıı atılmadığı daa aa cazla ç değe atı alımalıdı. W a,3 W a, EA, ü egesyo, taımlamamış sala ç, doğusal egesyo, taımlamamış sala ç W q, taımlamış sala ç (5) EA (3) (4) Talo 3: DIN 539:5 e ve EURAMET/cg-4/V.:7 e Göe Elde Edle Kalasyo Souçlaıı Kaşılaştıılması. Kalasyo Adımlaı EURAMET/cg-4/v.:7 DIN 539:5, Duum I DIN 539:5, Duum II Kalasyo Kalasyo Belszl Belszl Belszl Belszl Belszl Soucu Soucu Kalasyo Soucu M I,DIN uygulu 3. de. eğs le. de. uygulu eğs le I,DIN 3. de. uygulu eğs le. de. uygulu eğs le. de. uygulu eğs le Nm mv/v % % mv/v % % mv/v % ,3436,7,57,3436,6,57,34,49,46899,6,45,46899,6,45,46847,4 3,748,7,36,748,7,36,764,35 4,93668,7,8,93668,7,8,936853,3 5,7899,7,,7899,7,,773,7 6,4534,8,4,4534,8,4,4598,3 8,87365,9,,87365,9,,873756,6,347,,,347,,,347, Talo 3 de vele öete DIN 539:5 duum I le EURAMET/cg-4/V.:7 souçlaı aasıda ezel test edle cazı yüse doğuluta olmasıda ayalamatadı. Düşü doğuluğa sap cazlada yötem aasıda souçlaı alılığı daa açı gözleel Süüme (ceep) He stadat da süümede gele ety elszl esaplamasıa atmamatadı. Bua aşı DIN 539:5 stadadıı alasyo posedüü to ölçüm cazı süümes aıda lg edlmese olaa sağlamatadı. DIN 539:5 stadadı e motaj pozsyouu so ö yülemede soa, 3 daa elelmes ve u süe çde süüme ç ve alımasıı tavsye ede. Bu şlem soucuda elde edlece statstsel soucu 3 daalı ısa süel süüme değe çe. Elde edle u değe 4 atı le daalı süüme testde elde edle souç aasıda aul edlel yaılı olduğu lmeted [3]. To ölçme cazıı süüme davaışı stesze göe daa öemld ve to ölçme cazıı göstedğ stesz davaışı le süüme davaışı aasıda lş yüleme ejm lmes le

7 37 değeledmeye alıal [3]. Kalasyo esasıda to ölçüm cazıa uygulaa yülemeye at ejm lmese ağme, cazı ullaımı esasıda yüleme ejm geelde lmez. Bu edele süüme to ölçme cazıı göstege değe üzede ets ullaıcı taaıda daa azla öem azaı. SONUÇ Kalasyo amaçlı ullaıla eeas to ölçme cazlı (to döüştüücülü) sstemlede veya dğe to ölçme maalaıda, uygulaa to değe el doğuluta göstemes ele. Bu edele uygulaa toa at lg doğuluğu, eeas olaa ullaıla to ölçme cazıı ag uygulu eğs, ag to alasyo soucu le ulladığıa doğuda ağlıdı. Bu edele ag alasyo soucua ve uygulu deleme göe to değe elleeceğ sousu, tamame u lg ullaılacağı yee göe date alımalıdı. Ata ve azala tolaı ullaıldığı to ölçme sstemlede veya alasyo epmalaıda, sadece DIN 539:5 de Duum II vele alasyo soucu ve u souçla eae vele c deecede uygulu delem ullaılal. Bu duumda, stesz ve c deecede uygulu eğs etsyle elszl değe atmatadı. Belszlğ ve doğuluğu yleştelme ç, ata değele ve azala değele ç ayı ayı alasyo souçlaı elde etme ve elde edle u souçlaı e ç üçücü deecede uygulu eğs atama geemeted. Böylelle, ata ve azala tolaı ullaıldığı to ölçme sstemlede, cazla ata tolada ata souçlaı ve ua at üçücü deecede uygulu delem, azala tolada azala souçlaı ve ua at üçücü deecede uygulu delem ullaalmeldle. uaıda yötemle ç s eüz u açılıma uygu yalaşım öememeted. Uygulamada sadece ata tolaı ullaıldığı, to ölçme sstemlede veya alasyo epmalaıda, tüm uygulu eğlede eag ata to değelede elde edle alasyo souçlaı le eae yada ata ve azala to değelede elde edle alasyo souçlaıı c deecede uygulu eğsyle eae ullaılması mümüdü. Buada üçücü deecede uygulu eğs le daa y elszl değee ulaşıldığı uutulmamalıdı. Bldde as geçe to ölçme cazlaıı alasyo soucu ve elszl esaplama tele, uvvet ölçüm cazlaıa da eze şelde uygulaal. Böylelle elde edlece souçla, çemeasma maalaı g uvvet uygulaması yapa cazlaı peomaslaıa yasıtılal. KANAK [] DIN 539, Issue: 5-, Mateal testg maces Calato o toque measug devces o statc toques [] EURAMET/cg-4/V.:7, Gudele o te Calato o Statc Toque Measug Devces [3] D. Röse, Te Ne veso o te Gema toque calato stadad DIN 539:5- a compaatve oveve, IMEKO- 7, Mexco [4] D. Pescel, D. Röse, Detemato o Ceep Value Usg Sot-Tem Ceep,Poceedgs o te XVt IMEKO Wold Cogess, Jue 3-8, 999, Osaa,Japa, vol. III, pp

8 37 ÖZ GEÇMİŞLER Çet DOĞAN 966 yılıda Svas da doğa Çet DOĞAN, 99 yılıda Ota Doğu Te Üvestes Maa Müedslğ Bölümüde mezu oldu. 998 yılıda İstaul Te Üvestes Fe Blmle Esttüsü Maa Müedslğ Aalm dalıda üse Lsasıı tamamladı. 996 yılıda Ulusal Metoloj Esttüsüde Aaştımacı olaa çalışmaya aşladı ve -6 yıllaı aasıda TÜBİTAK- UME üyesde To Ölçüm ve Stadadlaı Laoatuvaıı uulmasıda ve Nm Kapastel Ulusal Reeas To Stadadı Maes geçeleştlmes pojesde göev aldı. Hale TÜBİTAK Ulusal Metoloj Esttüsüde çalışmalaıı südümeted. Osma AKKOUNLU 97 yılıda Ayo da doğa Osma AKKOUNLU, 995 yılıda Ota Doğu Te Üvestes Fz Bölümüde Fzç olaa mezu oldu. yılıda Aadolu Üvestes Fe Blmle Esttüsü Fz Aalm dalıda üse Lsasıı tamamladı. Çalışma ayatıa, 995 yılıda Ayo Kocatepe Üvestes Fz Bölümüde Aaştıma Asstaı olaa aşladı. 999 yılıda Ulusal Metoloj Esttüsüde Aaştımacı olaa çalışmaya aşladı ve -6 yıllaı aasıda TÜBİTAK-UME üyesde To Ölçüm ve Stadadlaı Laoatuvaıı uulmasıda ve Nm Kapastel Ulusal Reeas To Stadadı Maes geçeleştlmes pojesde göev aldı. Hale TÜBİTAK Ulusal Metoloj Esttüsüde çalışmalaıı südümeted.