Mihalis KUYUCU. Anahtar Kelimeler: Radyo, Radyo Yayıncılıı, Radyonun Sorunları, Özel Radyo Kanalları, Türkiye de Radyo Yayıncılıı.

Transkript

1 Uluslararası Sosyal Aratırmalar Dergisi The Journal of International Social Research Cilt: 8 Sayı: 37 Volume: 8 Issue: 37 Nisan 2015 April TÜRKYE DE ÖZELLEEN RADYO YAYINCILIININ 25. YILINDA SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERLER THE PROBLEMS OF RADIO BROADCASTING AND SOLUTIONS TO THEM IN THE 25TH YEAR OF RADIO PRIVAZITATION IN TURKEY Mihalis KUYUCU Öz Türkiye de 1926 yılında devlet yönetiminde özel bir teebbüsle balayan düzenli radyo yayıncılıı geçen yıllar içerinde farklı evrimler yaamıtır. Önce devlete balı farklı birimlerde faaliyet gösteren radyo, TRT nin kurulması ile kurumsal bir yapıya taınmıtır. Özel radyo kanallarının faaliyete geçtii 1990lı yılların baına kadar TRT tekelinde yayın yapan radyo bu dönemle beraber rekabetçi bir pazar yapısı içinde faaliyetlerini sürdürmütür. Radyo yayıncılıı 1990 yılından 2015 yılına kadar geçen çeyrek yüzyılda rekabetin yüksek olduu bir pazar yapısında devam etmitir. Çeyrek yüzyılı aan özel radyo yayıncılıı radyo mecrasına artılar kadar eksilerde katmıtır. Bu aratırmada radyo endüstrisinde özel radyo yayıncılıının 25. Yılında yaanan sorunlar ile ilgili bir betimsel aratırma yapılmıtır. Çalımada Türkiye de radyo yayıncılıının tarihsel evreleri ile ilgili bir kavramsal aratırma yapıldıktan sonra Türkiye de radyo yayıncılıının yaadıı sorunlarla ile ilgili önceki çalımalara yönelik bir literatür taraması yapılmıtır. Çalımanın aratırma bölümünde Türkiye genelinde faaliyet gösteren 111 radyo kanalında çalıan radyoculara anket uygulanmı ve radyo endüstrisinde yaadıkları sorunlar kayıt altına alınmıtır. Aratırma sonucunda Türkiye de özelleen radyo yayıncılıının yaadıı endüstriyel sorunlar yedi farklı kategoride kodlanmı ve bu sorunların giderilmesi yönelik önerilerde bulunulmutur. Anahtar Kelimeler: Radyo, Radyo Yayıncılıı, Radyonun Sorunları, Özel Radyo Kanalları, Türkiye de Radyo Yayıncılıı. Abstract Radio which started to broadcast in 1926 with a private entrepreneur company had faced from different stages. Radio which had its activities under the state departments in its first years had been cooperated with the establishment of TRT. Radio broadcasting was under the monopoly of TRT until the 90s which private radio stations start to be on air. After this period radio market changed to a competitive market. Radio broadcast had continued its facilities for a quarter century from 1990 till 2015 in a high competitive market. Private radio broadcast which has a quarter century background in Turkey has disadvantages as well as advantages. In this study there has been conducted a descriptive research on the problems faced in the Turkish radio industry. In the beginning of the study there has been a conceptual research about radio broadcasting, its historical background and its stages. In the second part of the study there has been a research about the previous studies done about the problems of radio industry. In the research part of the study there has been conducted a questioner to the radio producers from 111 radio stations in Turkey, and problems they faced in the radio industry has been recorded. In the conclusion of the study the problems of private radio stations had been categorized in seven headlines and there has been some advices for solution to these problems. Keywords: Radio, Radio Broadcast, Problems of Radio, PrivateRadioStations, Radio Broadcast in Turkey. Giri 20. Yüzyılın ilk yarısının en popüler mecralarından biri olan radyoya son zamanlarda eskimi nostajik bir mecra gibi bakılıyor. Dünya Savalarının yıldız mecrası radyoya, önce televizyon sonra da internet ve Web 2.0 teknolojilerinin gelimesi sonrasında ortaya çıkan sosyal medyanın yarattıı etki nedeniyle popülerliini kaybeden mecra konumlandırılması yapılmıtır. Yeni iletiim teknolojilerinin yanında nostaljik bir kutu gibi gözükse de radyonun hala çok sayıda dinleyicisi var. Ulusal Radyo Aratırma Dernei nin verilerine göre Türkiye deki 14 milyon hanenin 6 milyonundan radyo dinlenmektedir (Ulusum ve Demirel,2015:10). Yrd.Doç.Dr. stanbul Aydın Üniversitesi letiim Fakültesi RST Bölümü, michaelkuyucu@gmail.com, michael@michaelshow.net

2 Radyo hızın ötesinde çok önemli bir iletiim aracıdır. Her yerde kullanılabilir olması, cepte taınabilmesi, teknolojik gelimeler sonucunda yürüyülere, koulara, gezilere, otomobil kullanımına gerek hoparlörle gerekse kulaklıklı haliyle elik edebilmesi, yani fizik olarak hareketlilii ve her ortama uyumu, insanlara ulaabilmek için radyonun hala çok önemli bir yere sahip olduunu göstermektedir (Çakır,2005:1). Günümüzde dünyada 80 bin dolayında radyo kanalı, 2 milyara yakın da radyo alıcısı olduu tahmin edilmektedir. Radyo vericisi kanal ve alıcı sayıları bakımından tüm dünyadaki istasyonların, verici ve radyo alıcılarının üçte biri oranını barındıran ABD, radyonun yaygınlıı anlamında en ön sırada yer almaktadır. Bu sayılar radyo tekniinde ne ekilde bir deiim yaanırsa yaansın radyonun yayın hayatına devam edeceinin göstergesidir (Karakoç, 2015:20). Radyo mecrasının yaadıı evrim onu yok etmek yerine daha da gelitirmitir. Yeni medya ile yaadıı yakınsama radyo mecrası özelliklerini arttırmı ve sadece iitsel bir mecra olan radyo yeni medya ve sosyal medya aracılıı ile hem iitsel hem de görsel bir medya olmutur. Radyo günümüzde geleneksel medyanın yeni medya ile yaadıı yakınsama sonucunda boyut deitirmi ve yeni bir kimlik kazanmıtır. Bu yeni kimliinde radyo mecrası hem küresellemi, hem de mobil olmutur. Elbette radyo bir yandan bu kabuk deiimini yaarken bir takım sorunlarla karı karıya kalmıtır. Türkiye de 1990lı yılların baında balayan özel sermayeli radyo yayıncılıı ile radyo pazarı tekelci pazar sisteminden rekabetçi bir piyasaya dönümütür. Kamu tekelinden rekabetçi bir piyasaya geçerken radyo iletmeleri bir dönüüm yaamıtır. Bu dönüümle beraber rekabetçi piyasanın milat olduu 1990 yılından 2015 yılına kadar geçen çeyrek yüzyılda radyo mecrası pek çok sorunla karı karıya kalmıtır. Bu çalımanın amacı Türkiye de özelleen radyo endüstrisinin bu çeyrek yüzyılda yaadıı endüstriyel sorunları açıa çıkartmak ve onlara alternatif çözüm önerileri sunmaktadır. Bu kapsamda çalımada Türkiye de faaliyet gösteren radyo iletmelerinin yaadıı sorunlarla ilgili bir aratırma yapılmı ve bu alanda yapılan önceki çalımalar ııında radyo endüstrisinin nostaljik bir mecraya dönüümünü engelleyecek çözüm önerilerinde bulunulmutur. Çalımada Türkiye de faaliyet gösteren radyo iletmelerinin sahip olduu sorunlar nelerdir? sorusuna yanıt aranmıtır. Türkiye ve Radyo Yayıncılıı Türkiye de radyo yayıncılıı, dünyadaki gelimelere paralel bir seyir izlemitir. Radyo uzun bir süre televizyon yayınlarının yaygınlamasına kadar halkın en önemli kitle iletiim aracı olmayı baarmıtır. Dünyada ilk düzenli radyo yayınlarının baladıı 1921 yılından hemen 6 yıl sonra Ankara ve stanbul da beer kilovatlık vericiler aracılıı ile yayına balayan Türkiye radyoları, Türk Telsiz Telefon Anonim irketi dönemi ( ) dıında 1990 yılına kadar devlet eliyle yürütülen tekelci bir yayın dönemi yaamıtır (Candemir, 1999: 130) yılında yapılan kanuni düzenlemesi ile özel radyoculuun kurumsallamasından günümüze kadar geçen süreçte radyo yayıncılıı hem tecimsel anlamda hem de kamu yayıncılıı adına önemli bir gelime salamıtır.. Türkiye de ilk radyo yayıncılıı, radyonun bir iletiim ve teknoloji ürünü olarak ithal edilmesiyle günlük hayata dâhil olmutur. lk amatör radyo deneyimi arasında gerçeklemitir (Peltekolu, 2007: 237). Türkiye de Cumhuriyet döneminden itibaren radyo yayınları daha önce kurulmu olan ve dı ülkelerle haberlemeyi salayan telsiz istasyonlarından yapılmıtır. Cumhuriyet in kurulmasının ardından gelimeye ve yenilemeye açık devlet adamları birçok konuda olduu gibi radyo yayıncılıı alanında da öncülük etmilerdir (Kuyucu, 2013a: 139). Cumhuriyetin ilk yıllarında yöneticiler, gerek yurt içi gerekse yurt dıı iletiimin gereini ve önemini kavramılardır. Bu amaçla 1925 yılında Telsiz Tesisi Hakkında Kanun çıkarılarak, PTT Müdüriyet-i Umumiyesi nde bir komisyon kurulmu ve bu komisyona Ankara ve stanbul da birer telsiz telefon istasyonu kurulması için çalımalar yapma görevi verilmitir. Bu dönemde PTT Genel Müdürlüü adına radyo yayını yapma hakkı 1926 da 10 yıllıına Türk Telsiz Telefon A.. ne bırakılmıtır. (RTÜK, 2003: 2). irket Türk irketi olarak görülse de, Fransız radyo irketi CompaignieFrançaise de Radio tarafından da desteklenmitir. Deneme yayınları ubat ayında stanbul PTT Merkezi ndeki bir stüdyoda balamıtır. Yayınlanan ilk programlarda genel olarak Türk müzii yayınları ön sırayı almı, bu müzik türünün yanında opera müzii ve cazband lara da hemen her programda yer verilmitir (Çetinok, 2007: 39). stanbul da ilk radyo deneme yayınlarına 1927 Mart ında balanmıtır. Büyük Postane nin kapısı üzerine yerletirilen bir vericiden halka müzik dinletilmitir. Müzik yorumcularının ilk konseri 27 Mart 1927 gecesi stanbul (telsizinden) Radyosundan yayınlanmıtır. Telsiz Nisan boyunca deneme yayınlarını sürdürmütür

3 1927 de bir Fransız firmasının kurduu be kilovatlık iki istasyon vasıtasıyla ilk düzenli radyo yayınları balamıtır. Bu yayınlar için Telsiz Telefon Türk Anonim irketi on yıl süre için yetkilendirilmitir. Bu süreç sonrasında Ankara ve stanbul verici istasyonlarının iletilmesi ve dier illerde verici kurulması görevi de yine bu irkete verilmitir (Kuyucu, 2013b: 3). irket görünürde özel bir teebbüs olmasına karın kuruluundan 1936 yılına kadar devletin güdümünde faaliyet göstermitir. Çünkü o dönemin en önemli özellii, ekonomide özel sektörün devlet tarafından tevik edilmesi ve çeitli alanlarda yönetimden üretime devlet eliyle tekeller kurulup özel sektöre devredilmesi politikası izlenmitir yılında büyük ümitler ile balamı olan radyo yayıncılıı dünyada dier ülkelerde olduu gibi Türkiye'de de belirli saatler ile sınırlandırılmıtır. Buna göre 1927 dönemi sonrasında stanbul'da yapılmakta olan radyo yayınları 3 saat olmutur (Cankaya, 1997: 4). lk radyo yayınları haber, söz ve batı müzii programlarından olumutur. Haber kaynaı, irketin ortaklarından Anadolu Ajansı ndan salanmıtır. Bu nedenden dolayı radyo haberleri uzun yıllar boyunca Anadolu Ajans Haberleri ya da Ajans Haberleri olarak anılmıtır (Aziz 2002: 212). Balangıçta sadece bir elence aracı, daha sonra ise etkin bir eitim aracı olarak deerlendirilen radyo yayınları, ilk on yıl içerisinde teknik ve örgütlenme yönünden geliememitir. Öncelikle, radyo vericileri güçsüz kalmı, radyo alıcıları da az sayıda ve pahalı olduu için kitlesel bir yaygınlık kazanamamıtır yılında Türkiye de 10 bin kadar radyo alıcısı olduu tespit edilmitir (Kejanlıolu, 2005: ). Bu dönemde radyonun sadece bir elence aracı olarak görülmesinin en önemli sebebi ise TTTA olmutur, Özel bir kurulu olarak faaliyet gösteren TTTA ın temel amacı kar salamak olmutur. Bu nedenle irket ilk olarak radyoyu halka benimsetme stratejisini gelitirmitir. Bu stratejiye paralel olarak halka radyoyu sevdirmenin ilk yolu olarak da elenceye aırlık verilmesi gündeme gelmitir (Kocabaolu, 1987: 121) yılından sonra radyo yönetimlerinin devletletirilmesi için çalımalar yapılmaya balamıtır. Cumhuriyet Hükümeti 1936 yılında çıkardıı bir kararname ile radyonun yönetimini devletletirmitir. Bu kararname ile Türk radyoculuunda devlet tekelinde ve yönetiminde radyo eklinde tanımlanan yeni bir dönem balamıtır yılında radyo yayınların yönetiminin bir devlet kuruluu olan PTT ye devredilmesi kararlatırıldıından, TTTA ile yapılan sözleme feshedilmitir yılında devir ilemleri tamamlanan radyo PTT ye devredilmitir. PTT yönetiminde ilk radyo yayını 1936 yılının Eylül ayında yapılmıtır. Bu dönemde radyolarda söz programlarının oranları artırılmı, dönemin sosyal ve siyasi hedeflerine paralel olarak eitici programlara önem verilmitir. nkılâp Dersleri, Hukuk Bilgileri, Ceza Kanununda Yazılı Olmayan Suçlar adlı programlar buna örnek gösterilebilir (Cankaya 1997: 6 7). Bu dönemde genel program kalıbı oluturulmasında, önceleri çileri ve Milli Eitim bakanlıkları söz sahibi olmutur yılında 2. Dünya Savaı yıllarının etkisiyle devlet radyoyu daha etkin kullanmak amacıyla Babakanlıa balı dört komisyon oluturmutur. Türkiye'nin yalnızca bazı bölgelerine ulaan radyo yayınları 1939 da 20 KW gücünde bir kısa dalga vericinin faaliyete geçmesi ile Balkanlara ve Ortadou ya kadar varmıtır (Kejanlıolu, 2005: 151) yılında 2. Dünya Savaının balamasıyla radyonun rolünü daha iyi anlayan hükümet, radyo yayıncılıına yeni bir format getirmitir lara gelindiinde, 1933 ten sonra balayan devletçilik akımının da etkisi ile radyonun özel teebbüsün elinden alınarak devletletirilmesi kararlatırılmıtır yılında çıkarılan 3837 sayılı kanunla Matbuat Umum Müdürlüü kurularak radyo yayıncılıı yapma görevi, bir devlet hizmeti olarak bu kuruma verilmitir yılında 4475 sayılı kanunla Matbuat Umum Müdürlüü, 3 yıl aradan sonra Basın ve Yayın Umum Müdürlüü olarak yeniden yapılandırılmıtır. PTT çileri Bakanlıı ve Milli Eitim Bakanlıı gibi üç ayrı otoritenin elinde içeriksel olarak geliemeyen radyo, özellikle kinci Dünya Savaı nın balamasıyla tek elden yönetimi ve daha sıkı bir denetim altına alınması görüü yaygınlık kazanmıtır. Bu kapsamda Matbuat Umum Müdürlüü kurulmutur. 31 Mayıs 1940 da yürürlüe giren 3837 Sayılı Matbuat Umum Müdürlüü Yasası ile kurumun örgütsel yapısı ve ileri düzenlenmitir (Çakır, 2005:28). Bu dönemde Ankara Radyosu dıındaki radyolar için gelime dönemi olmutur den bu yana suskun kalan stanbul Radyosu 19 Kasım 1949 da 150 KW gücündeki vericisiyle sürekli ve düzenli yayına geçmitir. zmir Radyosu nda Kültür Park ta Ege Bölgesi için yayına balamıtır. zmir Belediyesi tarafından 1949 da kurulan zmir Radyosu, 1953 te devlet radyosu kimliini kazanmıtır. (Çetinok, 2007: 54) Matbuat Umum Müdürlüü, 1943 yılında, 4475 sayılı yasayla, Basın Yayın Umum Müdürlüü adıyla yeniden örgütlenmi ve radyo bu müdürlüe balanmıtır. Yasanın getirdii belli balı deiiklikleri öyle özetlemek mümkündür:

4 - Radyo yayın hizmetinin her türlü teknik desteini salamak üzere bir Fen Heyeti kurulması öngörülmütür. - Radyo postalarını yürütmek, aralarındaki koordinasyonu salamak üzere Radyo Dairesi kurulmutur. - Söz yayınları üzerindeki sıkı fiili denetim, bu yasayla açıkça sansür haline getirilip, bu yetki de Umum Müdürlüe verilmitir. (Yazıcı, 1999: 34) yılında Demokrat Parti (DP) nin iktidarı radyonun propaganda amaçlı kullanımı açısından bir dönüm noktası olmutur. Bu dönem boyunca, daha önceki dönemde tek parti iktidarını radyoyu kontrol etme amaçlı kullandıını savunan DP iktidarı, aynı eletirilere kendisi maruz kalmıtır seçimleri sonrasında DP, muhalefet partilerinin devlet radyosunda propaganda yapmasını yasaklamıtır yılına gelindiinde de DP artan muhalefet karısında Vatan Cephesi ni kurmu ve Vatan Cephesi ne katılanların isimleri tevik amaçlı radyodan okunmutur (Bakan ve Özdemir, 2013: ) yılında Adana, Erzurum ve zmir radyo istasyonlarının 100 KW güce çıkarılmasıyla balayan ve yurt çapında bir milli ebeke kurma projesi yerine, adı geçen illerde ikier kilovatlık orta dalga istasyonlarının kurulmasına balanmıtır. Bu istasyonlar, Aralık 1961'de zmir, Mart 1962 de Ankara, Nisan 1962 de Adana, Haziran 1962'de Antalya, Austos 1962'de Gaziantep, ubat 1963'de Kars ve Ekim 1964'de Van açılabilmitir (Oskay, 1971: 16). Türkiye 1960 da DP iktidarını yönetimden uzaklatıran ilk darbe ile karı karıya kalmı ve bu dönem ile birlikte toplumsal yaamda birçok deiim de meydana gelmitir. Ulusal radyoculuk politikası açısından bakıldıında ise 1960 lara kadar Türk radyoculuu verimsiz, çou tutarsız ilerin yer aldıı bir dönem olarak anılmaktadır. II. Dünya Savaı nın tehdit edici baskısı, ülkenin dou bölgelerinde dı kıkırtmalar sonucu bazı etnik azınlıkların merkezi otoriteye karı kıpırdanmaları gibi gelien dı olayların yanında, iç siyasal çekimeler, ekonomik sıkıntılar ve radyonun siyasallaması gibi birtakım olaylar hem profesyonel radyoculuun gelimesini hem de amatör radyoculuun hogörü ile karılanmasını engellemitir (Çakır 2005, 35). Tek parti iktidarı sonrasında 1960 darbesine kadar iktidarın yayın organı olarak görülen radyo yayınlarında, 1961 Anayasası ile yeni düzenlemeler getirilmitir Anayasasının geçici 8. maddesi ve 121. maddesi gerei, Türkiye radyoları ve gelecekte kurulacak olan televizyonu düzenlemek bakımından, 24 Aralık 1963 tarihinde 359 sayılı Türkiye Radyo ve Televizyon Kurumu (TRT) Kanunu kabul edilmi ve 1 Mayıs 1964 tarihinde yürürlüe girmitir. Yeni kurulan örgütle birlikte, Türkiye radyoları tüzel kiilie sahip, özerk bir kamu iktisadi teebbüsü ekline dönümütür (Yazıcı, 1999: 37) Anayasası 121. maddesi uyarınca Radyo ve televizyon istasyonlarının idaresi, özerk kamu tüzel kiilii halinde kanunla düzenlenir hükmüne yer vermitir. (Hafızoulları, 2003:16). Özerklik kavramı; kanunla belirlenen alanda kurumun program yapımı, yönetiminin ve malî yapısının siyasal iktidara balı olmamasını ifade etmektedir (Çankaya, 1997: 24). TRT yasası ile kurumsallama beraberinde profesyonellii getirmi aynı yıl kuruma elaman kazandırmak amacıyla yapılan sınavlarla yapımcı, spiker, aratırmacı alır ve elamanlarını eitmek amacıyla seminerler düzenlenmitir (Cankaya, 1997: 23) yılında Program Planlamaları Merkezi kurulmu, tüm TRT radyolarının program planlamalarının belli bir düzen içinde yapılması hedeflenmitir. Kurum, radyo yayın saatlerinin artırılması için çalımalar yapmı ve bir süre sonra da tam gün yayın yapmaya balamıtır ve 1971 arası dönemde TRT hukuki anlamda tarafsız ve özerk bir kurum olarak yapılandırılmıtır. Anayasal olarak da garanti altına alınan bu durumun en önemli gerekçesi de siyasal iktidarların, yayıncılıı kendi lehlerine kullanmalarının önüne geçilmesi olmutur (Sarmaık, 1993: 82). Ancak TRT nin özerk statüsü 1968 yılında tüm dünyada ortaya çıkan toplumsal hareketlerin Türkiye yi de etkilemesi ile sekteye uramı ve 12 Mart muhtırası ardından yapılan Anayasa deiiklii ile TRT nin özerklii kaldırılarak, sadece tarafsızlık artı hükme balanmıtır yılları arasındaki on yıllık zaman dilimde radyo adına yaanan gelimelerden biri de TRT1, TRT2 TRT 3 yayın postalarının ayrılması ve TRT 1'in yirmi dört saat kesintisiz yayına balamasıdır. TRT 1 Türk toplumunda en geni dinleyici kesimini hedef almı; dinleyiciyi eitmek, haber vermek ve elendirme amacı gütmütür. TRT te yayına balamı ve bir kültür yayını olarak düünülmütür. Programlarında geni haber bültenlerine, yorumlara, sanat ve kültür konularına ve nitelikli müzik türlerine aırlık vermeye balamıtır (Çakır, 2005: 39). 12 Eylül Askeri Darbesinin getirdii yeni düzenlemelerin kukusuz en fazla etkiledii kurumlardan biri de TRT olmutur. TRT yayınlarında 12 Eylül ün yasakçı zihniyetinin getirdii özellikler tüm aırlııyla hissedilmitir yılında kabul edilen Türkiye Cumhuriyeti Anayasası nın 133. maddesinde, Radyo ve

5 televizyon istasyonları, ancak devlet eliyle kurulur ve idareleri tarafsız bir kamu tüzel kiilii halinde düzenlenir. Hükmü yer almı ve radyo yayıncılıının devlet tekelinde olacaının altı bir kez daha çizilmitir den özel radyoların kuruluuna kadar geçen sekiz yıllık sürede yayın tekelini elinde tutan TRT hem yapısal hem içeriksel deiikliklerle yenilenmeye çalımıtır de kurulan Radyo 4 ile yayın aı geniletilmi Radyo 1, Radyo 2, Radyo 3 ise Türkiye nin tamamında yayın yapmaya balamıtır ler Türkiye'de de ekonomi, siyasal ve toplumsal olarak liberal anlayıın kuvvetlendii serbest ve rekabetçi piyasa ekonomisine geçilen yıllar olmutur. Bu dönemde yapılan hukuki düzenlemelerle vatandalara ve kurumlara daha fazla özgürlükler tanınmıtır. Avrupa'da görülen özelleme dalgası 1980'lerin ortasından itibaren Türkiye'yi de etkilemitir yılı Haziran ayında özel radyo ve televizyon kurmak için TRT ye 106 bavuru yapılmıtır (Cankaya, 1997: 76). Ancak bu istekler, bu dönemde reddedilmitir. Buna ramen özel radyolar çok geçmeden kurulmaya balanmı; Polis Radyosu, Meteoroloji Radyosu, belediye ve üniversite radyolarının yanı sıra devletten baımsız yayın yapan ilk radyolar da faaliyete balamıtır. Kent FM Power FM, Energy FM, Süper FM, Metro FM, stanbul FM, Best FM, NumberOne, Show radyo gibi radyolar bu dönem faaliyete geçen özel radyolar arasında yer almıtır yılının baında Cumhurbakanı Turgut Özal bir açıklama yaparak, yurtdıından Türkçe yayın yapılmasını engelleyen bir yasa olmadıını belirtmi ve bir kanal kiralayanın Türkiye ye yayın yapabileceini açıklamıtır. Bu açıklama özel sermayeli radyo iletmelerinin önünü açmıtır. O dönemde birçok yayın kuruluu yurt dıından ülke içine yayın yaparak, geçici bir çözümle, yasal engelleri amayı baarmıtır. Devlet tekelinden çıkan özel sermayeli radyo kanallarının hızla çoalması ve TRT tekelinin sona ermesi bazı çevreleri rahatsız etmi bu nedenle de 1993 yılında özel radyo ve televizyonların kapatılması gündeme gelmitir. Bu fikre karı çıkan radyo severler "Radyomu istiyorum." kampanyası düzenleyerek siyah kurdelelerle durumu protesto etmitir ların baında teknolojik gelimeler, iletiim alanına giren yeni giriimciler ve özel radyo ve televizyonların yurt içine yönelik yayınları nedeniyle bu alanda yeni bir düzenlemeye ihtiyaç duyulmutur. Bu amaçla 1994 te 3984 Sayılı Radyo ve Televizyonların Kurulu ve Yayınları Hakkında Kanun yürürlüe girmitir. Kanun ile bu alanda devlet tekeli kaldırılarak, her türlü teknik, usul ve araçlarla ve her ne isim altında olursa olsun radyo ve televizyon yayınları ile ilgili iletiim alanı geniletilmi ve kapsamı belirlenmitir (RTÜK, 2003: 3). Böylece daha önceden yasal düzenlemeler olmadan faaliyet gösteren korsan özel radyolar da bu ekilde yasal bir zemine kavumu ve özel radyo yayıncılıı hukuksallamıtır (sbir, 2007: 816). Ayrıca bu kanunla birlikte ülkedeki özel yayıncılıın hem teknik, hem de içerik olarak belirli bir plan, düzen ve ilkeler dorultusunda yapılmasını salama görevi Radyo ve Televizyon Üst Kurulu na verilmitir (Bay, 2007: 68). Bu durum Türk radyo yayıncılıı piyasasında tekelden rekabetçi piyasa geçii salamıtır. Bugün Türkiye radyo yayıncılıında ikili bir uygulama vardır. Bir yanda kamu hizmeti yayıncılıı yapan TRT, öte yandan ise özel radyo kuruluları bulunmaktadır. (Çetinok, 2007: 3) Türkiye de özel radyoların kurulması ile bir yandan radyonun eriim alanı genilemi ve reklam verenlere farklı radyo kanallarıyla farklı seçenekler sunulmu; dier taraftan ise tematik kanalar, bölgesel ve yerel yayınlar farklı hedef kitlelere eriimde reklam verenlerin iini kolaylatırarak maliyetleri düürmütür (Peltekolu, 2007: 237). TRT radyo yayınları, ülke içinde 4 ulusal ebeke ile 9 bölgesel istasyonu ve bunun yanı sıra 21 dilde yayın yapan 2 uluslararası program yayınını yayınlamaktadır. Bu programlar geni yelpazede her yaa ve zevke hitap edecek içerie sahiptir yılında TRT Türkiye içindeki azınlık dillerinde yayın programları sunmaya da balamıtır. TRT nin yayınları Avrupa, Ortadou, Merkezi Asya, Avustralya, Yeni Zelanda, ABD ve Kanada ya ulamaktadır (Gürhani, 2006: 29) itibariyle TRT ye balı Radyo 1 Radyo 3 Radyo 4 TRT FM, TRT Name, TRT Ankara, TRT Antalya, TRT GAP, TRT Erzurum, TRT Çukurova, TRT Trabzon, TRT Avrupa FM, TSR, TRT Türkü, TRT Radyo 6, TRT Vot East, TRT Vot West, TRT World kanalları hizmet vermektedir yılının Ocak ayında stanbul, Ankara ve zmir de yayınlarına balayan Kent Radyo TRT nin radyo yayın aını gelitirmitir. Üç büyük ilde yayın yapan Kent Radyo projesinin stanbul ayaı olan TRT stanbul Kent Radyosu özel bir radyo iletmesinin sahip olduu frekanstan (106.2Fm) den yayın yapmaya balamıtır. TRT özel bir radyo kanalı iletmesinin sahip olduu frekansı kiralayarak yayın yapmaktadır. Böylece TRT tarihinde ilk kez frekans sahibi özel radyo iletmeleri ile ibirliine girmitir. Türkiye de faaliyet gösteren özel sermayeli radyo sayısı ise binin üzerindedir. Çou yerel olan özel radyo kanallarında program içerikleri genel anlamda müzik haber ve reklam aırlıklı devam etmektedir

6 Radyo Yayıncılıının Sorunları ile lgili Yapılan Aratırmalar Türkiye de radyo endüstrisinin sorunları ile ilgili literatürde az sayıda çalıma yer almaktadır. Yerel radyoların sorunlarını ileyen birkaç çalıma dıında kalan kaynaklar genel olarak endüstriyel bazda hazırlanmı rapor ve mülakatlardan olumaktadır. Radyo yayıncılıının özelletii 1990lı yıllarla birlikte radyo endüstrisinin sorunları tartıılmaya balanmı ve bu anlamda hem sektör çalıanları hem de akademisyenler tarafında ciddi eletiriler yapılmıtır. Birsen (2012:113) yerel radyoculuun çıkmazları adlı aratırmasında yerel radyonun sorunlarını dört temel grupta sınıflandırmıtır. Bunlar ekonomik sorunlar, basın sigortası, örgütlenememe sorunu ve yasal düzenlemelerdir. Kuyucu nun (2014a) Türkiye de faaliyet gösteren yerel radyo iletmelerinin sorunlarını içeren aratırmasında yerel radyoların sorunları on bir balıkta gruplanmıtır: Sorun Etki Yüzdesi Çalıma ve stihdam Problemleri 2,29 Teknik Sorunlar 13,79 Ekonomik Sorunlar 17,89 Reklam Sorunları 16,25 Telif ödeme sisteminin yarattıı sorunlar 4,43 Ulusal lisanslı kanallarla rekabet 6,07 Geni kitlelere ulaamama (yerel olma) 5,41 Personel Sıkıntısı 8,37 Sosyal Güvenlik 10,5 Hukuki Sorunlar 7,71 nternet ve letiim Teknolojileri ile balantılı sorunlar 7,71 Tablo 1. Yerel Radyo letmelerinin Yaadıı Sorunlar (Kuyucu, 2014:73) Ergin radyo kanallarının hukuki bir alt yapısının olmadıını belirtmitir. TRT hariç hiçbir radyo kanalının frekans tahsisinin olmadıına deinen Ergin, frekans tahsisinin radyo kanallarının en önemli sorunlarından biri olduuna deinmitir. 2 Mart 2006 tarihinde RTÜK ün yayınlamı olduu kanal ve frekans tahsisi ile ilgili geçici yönetmelikle geçici lisanslama yapılmı ve lisanslama bedelleri radyo iletmelerinin büyük bir çounluundan tahsis edilmitir. Böylece ilk defa kamu malı olan frekanslara da bir bedel ödeyen özel radyo kanalları bu frekansları kullanmaya balamılardır (Ergin, 2006:32). Bursa Radyolar Birlii (BURBR) Bakanı Polat kaçak radyo frekanslarının haksız rekabet yarattıına vurgu yapmı ve bunlarla ilgili gerekli önlemlerin alınmadıını belirtmitir. Polat, Bursa da 2015 yılı baında 14 kaçak frekansın yayın yaptıına deinmi ve hiçbir tüzel kiilikleri olmayan bu frekansların vergi mükellefi olmadıını, telif ödemediini, RTÜK payı ödemediini ve RTÜK dahil hiçbir devlet kurumuna karı sorumluklarının olmadıını belirtmitir (Pembe Pusula,2014). Ulusal yayın yapan radyo kanallarının vericilerinin analog olmasından dolayı frekans bantlarının sınırlı olmasından ve mevcut vericilerin çounun standartlara uygun olmamasından kaynaklanan enterferans yüzünden kanallar birbirinin yayınlarını olumsuz yönde etkilemektedir. Birbirini enterfere eden radyo kanalları hem salıklı yayın yapamamakta hem de hava seyri trafiini engellemektedir. Genç (2015:44) özel radyo kanallarının telif sorunları ve yetimi eleman sorunu yaadıına vurgu yapmıtır. Halen yürürlükte olan 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu ilk haliyle 1952 yılında yürürlüe girmitir yılında yürürlüe giren bu kanun sırasıyla ve 2008 yıllarında deiiklie uramıtır. Radyo iletmecileri yasanın düzenleniinde daha çok hizmet üretenler dikkate alınırken, bu hizmeti satın alacak olanların yeterince gözetilmedii düünmektedir. Bunun nedeni ise mevcut yasanın ihlal durumunda muhataplarına aır para ve hapis cezaları öngörüyor olmasıdır. Radyo iletmelerinin ödemekle yükümlüü olduu bir dier konu ise Yüzde 5 lik eitime katkı payı ve RTÜK e ödenen paydır. Bu iki ödeme dier sektörlerde olmayan sadece iletiim medya endüstrisinde faaliyet gösteren iletmelere yönelik uygulamalardır. Radyo kanalları 15 ubat 2005 tarihinde uygulamaya balanan yönetmelikle beraber bir saatin yüzde 20 si kadar (12 dakika) reklam yayınlayabilmektedir. Bu süre program maliyetlerinin karılanmasında yetersiz kalmaktadır. Ergin e göre sponsorluk mekanizmasının uygulamasında da sorunlar yaanmaktadır. Mevcut yasa ve yönetmelik çerçevesinde sadece programın baında ve sonunda 10 saniye ve reklam

7 geçilerinde 5 saniye süre ile sponsora atıfta bulunabilmekte program tanıtımlarında sponsora atıf yapılamamaktadır. Bu durum sponsor firmaların görünürlüünü azaltmakta ve yayıncı kurulular ya çok düük maliyetli bedellerle sponsor bulabilmekte yada tüm program maliyetlerini üstlenmek zorunda kalmaktadırlar ( Eriim Tarihi: ). Türkiye medyasının en önemli sorunlarından biri olan younlama radyo endüstrisinde de kendisini göstermektedir. Bu yüksek younlama endüstride tekellemenin ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Nebiler (1995:19) e göre Türk medyasının en önemli üç sorunundan biri ciddi boyutlara varan tekellemedir. Tekelleme sadece medyayı ve medya çalıanlarını ilgilendiren bir konu deildir. Dorudan ya da dolaylı olarak, toplumun tamamını etkileyebilecek çok ciddi ve tehlikeli toplumsal ve siyasi sorunlara da yol açabilecek bir nitelie sahiptir. Ciddi boyutlardaki tekelleme, basın özgürlüünün ve medya çalıanlarının i güvenliinin ok ciddi bir tehdit altında olması anlamına gelmektedir (Arslan, 2004:193). Radyo endüstrisinin ekonomik yapısı incelendiinde endüstride ciddi bir younlama artıı olduu görülmektedir. Pazarda CR4 oranı 2012 yılı için % iken bu sayı 2013 yılında % ye çıkmıtır. CR8 oranında da benzer bir ekilde artı yaanmıtır yılında % olan CR8 oranı 2013 yılında % e çıkmıtır (Kuyucu, 2014b:44). Bu veri radyo endüstrisinin her geçen gün tekelletiini göstermektedir. Radyo endüstrisinde younlamasının artması mecrayı ekonomik anlamda tehdit etmektedir. Radyo mecrasında çalıanların basın sigortası olmaması bir basın mecrası olma özelliini taıyan radyonun çalıanlarına yapılan bir haksızlık olarak dikkatleri çekmektedir. Radyo çalıanların basın mensubu veya kadroya aday gibi görülmemektedir (Birsen,2012:114). Dünyada sayısal radyo yayıncılıı pek çok ülkede aktif olarak uygulanırken Türkiye de henüz bu konuda ciddi bir teebbüste bulunulmamıtır. AB ülkelerinin pek çounda sayısal radyo yayıncılıı (DAB) uygulamaları yapılmaktadır. Türkiye de radyo yayıncılıının analogtan sayısala geçii için radyo iletmelerinin tevik edilmesi gerekmektedir. Aratırmanın Amacı ve Yöntemi Bu aratırmada Türkiye de ki radyo endüstrisinin yaadıı sorunlar ile ilgili durum tespit çalıması amaçlanmıtır. Türkiye de radyo mecrasının reklam harcamalarından aldıı payın dümesi endüstrinin ayakta kalmasını zorlatırmaktadır. Radyo mecrasının reklam harcamalarından aldıı pay son on yılda ciddi bir düü göstermitir. Radyo mecrasının reklam harcamalarından aldıı pay 1994 yılına % 5,82 iken, bu rakam 2004 yılında % 4,08 e, 2013 yılında ise % 2,61 e dümütür (Kuyucu,2014a:39-41). Radyo endüstrisinin reklam harcamalarından aldıı payın dümesi beraberinde ekonomik kaynaklı sorunlar dourmutur. Reklam verenin ilgisini kaybeden radyo mecrasının bunun nedenlerini aratırması gerekmektedir. Radyo mecrasının ekonomik anlamda küçülmesine neden olan bu durum var olan sorunların daha da büyümesine neden olmaktadır. Türkiye de 2013 yılı verilerine göre 1143 radyo iletmesi faaliyet göstermektedir. 38 Ulusal,99 Bölgesel, 923 yerel ve 83 adet uydu lisanslı radyo faaliyet göstermektedir (Çelikcan, 2013:9). Aratırmanın evreni Türkiye de faaliyet gösteren 1143 radyo iletmesi örneklemi ise radyo iletmeleri arasından tesadüfi örnekleme metodu ile seçilen 111 radyo iletmesidir. Aratırmaya katılan radyo iletmeleri Radyo Televizyon Üst Kurulu (RTÜK) tarafından açıklanan resmi lisans belgeli radyo kanallarının bulunduu kaynaktan ( seçilmitir. Aratırmada radyo endüstrisinin yaadıı sorunların tespit edilmesi için Türkiye genelinde faaliyet gösteren 111 radyo kanalında çalıan radyoculara telefon aracılıı bir anket uygulanmıtır. Türkiye örnekleminde 24 ulusal, 31 bölgesel ve 56 yerel radyo kanalı çalıanı ile gerçekletirilen ankette radyo endüstrisinin sorunları tespit edilmeye çalıılmıtır. Yapılan ankette radyo yöneticilerine Sizce radyo endüstrisinin en önemli üç sorunu nedir? sorusu sorulmu ve katılımcıların radyo endüstrisinin en önemli üç sorununu açıklaması amaçlanmıtır. Elde edilen veriler SPSS 21 adlı istatistik programı aracılıı ile istatistiki olarak yorumlanmıtır. Ankette elde edilen verilerin kodlanmasında yedi temel balık ele alınmıtır. Kodlamada Birsen (2012) ve Kuyucu (2014a) nun gerçekletirdii yerel radyoların sorunları ile ilgili aratırmalarında elde edilen kategoriler referans alınmı ve elde edilen bulguların ortaya çıkarttıı kategoriler de eklenerek yeni bir gruplama yapılmıtır. Yapılan gruplamada radyo çalıanlarının verdii yanıtlar yedi temel kategoride derlemitir. Bulgular Radyo endüstrisinin sorunlarının belirlenmesi amacıyla yerel ve ulusal radyo iletmeleri çalıanlarına uygulanan anket sonucunda elde edilen bulgulara uygulanan analiz sonucunda radyo çalıanlarının betimledii sorunlar ekonomik sorunlar, teknik sorunlar, radyocuların çalıma koulları ile ilgili sorunlar, radyo ile ilgili sorunlar, dinleyici ile ilgili sorunlar, radyo endüstrisinin içinde bulunduu sistemden kaynaklanan sorunlar ve örgütsel sorunlar olmak üzere toplam 7 ana balıkta gruplandırılmıtır