AVRUPA BRL VE TÜRK BANKACILIK SEKTÖRÜNDE PYASA YAPISI

Transkript

1 AVRUPA BRL VE TÜRK BANKACILIK SEKTÖRÜNDE PYASA YAPISI Yrd. Doç. Dr. Tuncay ÇELK * ÖZET Bu çalmada, yeni ampirik endüstri iktisad (YAE) kapsamnda gelitirilmi modellere dayanan çalmalardan elde edilen bulgular nda Avrupa Birlii ve Türk bankaclk sektörü piyasa yaplarnn 1990 l yllar için bir karlatrmasn yapmak amaçlanmtr. Sonuç olarak 1990 l yllarda Avrupa Birlii ve Türk bankaclk sektörleri monopolcü rekabet yaps göstermektedir. ABSTRACT In this study, the market structure in EU and Turkish Banking sector are evaluated in the light of empirical findings obtained from studies carried out in the context of NEIO during 1990's. Briefly, the findings of this study indicate that the structure of the EU and the Turkish Banking Sector can be characterized by a monopolistic competition during the 1990's. GR Avrupa Birlii ve Türkiye de 1980 li yllarn bandan itibaren finansal alanda serbestleme süreci yaanmaya balamtr. Finansal alanda serbestleme ile finans sektöründe, özellikle de bu sektör içinde en önemli paya sahip olan bankaclkta etkinlik ve rekabetin artmas beklenmitir. Avrupa Birlii (AB), bu amaç dorultusunda ortak rekabet politikas kapsamnda birlie bal ülkelerde finansal faaliyet yürüten firmalar arasnda rekabet eitliini salamaya yönelik yasal ve ekonomik düzenlemeleri hzla uygulamaya koymutur. Ülkemizde de finansal alanda rekabeti düzenleyici uygulamalar sk sk yürürlüe girmitir. AB ve Türkiye de yaanan finansal serbestleme sürecine * Nide Üniversitesi,..B.F., ktisat Bölümü Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006) 209

2 geçiin ardndan bankaclk sektöründe piyasa yapsnn belirlenmesi konusunda yaplan çalmalar hzla artmaya balamtr. Bankaclk sektöründe piyasa yapsnn belirlenmesi konusunda literatürde iki farkl yaklam yer almaktadr. lk olarak geleneksel endüstri iktisad, Yap-Davran-Performans (YDP) (Structure-Conduct-Performance (SCP)) yaklamna dayanmaktadr. Bu yaklam temelde yüksek younlamann firmalar aras ibirliini (collusion) arttrd ve bunun da normal üstü karlara (piyasa gücüne) neden olduu varsaymna dayanr 1. Daha sonra etkin yap hipotezinde (efficient structure) younlamann, piyasadaki en etkin (düük maliyetli) firmalarn daha yüksek karlar ve piyasa paylar elde etmelerinden kaynakland ileri sürülmütür 2. Literatürde bu iki hipotez; Smirlock (1985), Evanoff ve Fortier (1988), Molyneux (1993), Altunba ve Molyneux (1994), Berger (1995), Pilloff ve Rhoades (2002) gibi aratrmaclarn farkl ülke çalmalaryla, Denizer ve Çilli (1989), Denizer (1997), Kaya (2002) ve Okumu un (2002) çalmalaryla da Türkiye için snanmtr. kinci olarak Yeni Ampirik Endüstri ktisad (YAE) (New Empirical Industrial Organization (NEIO)) kapsamnda bankaclk sektöründe piyasa yapsnn belirlenmesi konusunda Panzar ve Rosse (Rosse ve Panzar (1977), Panzar ve Rosse (1987)) ile Bresnahan (1982) ve Lau (1982) tarafndan gelitirilen yöntemleri kullanan çalmalar, yukarda belirtilen ibirlii hipotezinin aksine, younlamann yüksek olduu piyasalarn da rekabetçi bir yap sergileyebileceini göstermitir. Bunlar arasnda Shaffer (1982), Nathan ve Neave (1989), Molyneux ve dierleri (1994), Vesala (1995) ve Coccoresse (2004) un çalmalar saylabilir. Son yllarda bankaclk sektöründe piyasa yapsnn belirlenmesi konusunda yaplan ampirik çalmalarda bu yöntemlerin geleneksel yaklama göre daha çok tercih edildii de gözlenmektedir. Çalmamzda, 1990 l yllarda Avrupa Birlii (AB) ve Türk bankaclk sektöründe piyasa yaplarn, literatürde yer alan YAE 1 BAIN, J.S. (1951), Relation of Profit Rate to Industry Concentration, Quarterly Journal of Economics, 65, DEMSETZ, H (1973), Industry Structure, Market Rivalry, and Public Policy, Journal of Law and Economics, 16,(1), 1-9. Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006) 210

3 çalmalarndan elde edilen bulgular nda karlatrmak amaçlanmtr. Bu amaçla, endüstri iktisadnda görece daha yeni ve daha tercih edilir duruma gelmi olan ikinci yaklam kapsamnda gelitirilmi modellere dayanan ampirik çalmalardan elde edilen bulgular dikkate alnmtr. Çalmamzn birinci bölümünde bankaclk sektöründe piyasa yapsnn belirlenmesine yönelik olarak literatürde youn olarak kullanlan Panzar ve Rosse (1987) modeli ksaca özetlenmitir. kinci bölümde AB bankaclk sektörü üzerine yaplm olan literatür özetlenmi ve AB bankaclnn 1990 l yllarda sahip olduu piyasa yaps için genel bir yargya varlmtr. Üçüncü bölümde, Türk bankaclk sektöründe piyasa yapsn belirlemeye yönelik YAE çalmalar özetlenmi ve piyasa yaps hakknda genel bir yargya ulalmaya çallmtr. Son bölümde ise elde edilen bulgular nda bankaclk sektöründe piyasa yaps, AB ve Türkiye açsndan karlatrlm, genel bir deerlendirme ile çalmamz son bulmutur. I. BANKACILIK SEKTÖRÜNDE PYASA YAPISININ BELRLENMES : TEORK MODEL Literatürde bankaclk sektörü için yaplan piyasa yaps tahminine yönelik YAE çalmalarnda genel olarak Panzar ve Rosse (1987) modeli kullanlmaktadr 3. Bu model yannda çok sk olmasa da Bresnahan (1982) tarafndan gelitirilen yöntemin de kullanld görülmektedir 4. Panzar ve Rosse modelinin spesifik banka verisi kullanmna olanak salamas ve piyasa yaps hakknda Bresnahan yöntemine göre daha kesin bilgi vermesi nedeniyle literatürdeki ampirik çalmalarda daha çok kullanld gözlenmektedir. Bu nedenle aada bu modelden ksaca bahsedilmitir. A) PANZAR VE ROSSE MODEL Panzar ve Rosse (Rosse ve Panzar 1977; Panzar ve Rosse 1987), herhangi bir firma ya da endüstriye ait indirgenmi formda bir 3 PANZAR, J. C. ve ROSSE, J. N. (1987) Testing for Monopoly Equilibrium, Journal of Industrial Economics, 35, s BRESNAHAN, T. F. (1982) The Oligopoly Solution Concept is Identified, Economics Letters, 10, s Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006) 211

4 gelir denkleminden tahmin edilen faktör fiyatlarna göre gelir esneklikleri toplam deerinin, bu firma ya da endüstrinin sahip olduu piyasa gücü hakknda kesin bilgiler verdiini teorik olarak göstermilerdir. Panzar ve Rosse nin metodolojisinde, indirgenmi formda gelir (haslat) denkleminden elde edilen faktör fiyatlarna göre gelir esneklikleri toplam deeri H sembolü ile gösterilmekte ve H istatisti#i olarak adlandrlmaktadr. Bu metoda göre indirgenmi formda bir gelir denkleminden tahmin edilen H n alaca farkl deerler, deiik tipte piyasa yaplarn temsil etmektedir. Panzar ve Rosse modelinde tahmin edilen indirgenmi formda gelir denklemi aada verilmitir 5 : m ln R = j0 + hk lnwk + j ln Ai j i K = 1 ln K i i=1,,n (1) Burada R firma ya da endüstri gelirini, W girdi fiyat vektörünü, A talebi etkileyen deikenler vektörünü, K da kapasiteyi temsil eden dier deikenler vektörünü temsil etmektedir. (1) numaral denklem ekonometrik olarak tahmin edildiinde, elde edilen h k = 1,..., ) parametreleri tahmin deerlerinin toplam (faktör fiyatlarna göre gelir esneklikleri toplam) Panzar-Rosse H istatistii deeri için bir tahmin vermi olacaktr. Dier bir deyile, Panzar-Rosse H istatistii deerini, (1) numaral denklemi tahmin etmek suretiyle, m k = hk 1 eklinde hesaplamak mümkündür. Faktör fiyatlar gelir esneklikleri toplam olan H 0 olduunda piyasa yaps monopolü, 0 < H < 1olmas durumunda monopolcü rekabeti ve H = 1 olmas durumunda da piyasa yaps tam rekabeti ifade etmektedir. Ampirik analizlerde H 0 hipotezinin reddedilmesi monopol modelini dlarken H 1 hipotezinin reddedilmesi her üç piyasa yapsnn da destek bulmamas anlamna gelecektir. Öte yandan hem H 0 hem de H = 1 hipotezinin reddedilmesi ise ( H 1 hipotezi reddedilmemek kaydyla) ele alnan üç modelden sadece monopolcü rekabetin geçerli olabilecei anlamna gelecektir 6. ( mk 5 Model ve H istatistiinin detayl çkarmlar için Panzar ve Rosse (1987), Vesala (1995) ve Çelik (2004) e baklabilir. 6 PANZAR ve ROSSE (1987), s.453. Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006) 212

5 Bankaclk sektöründe piyasa yapsnn belirlenmesi konusunda yaplan ampirik çalmalar, Panzar ve Rosse (1987) H istatistii tahminine yöneliktir. AB bankacl üzerine yaplan çalmalarn bir çou, Türk bankaclk sektörü üzerine yaplm çalmalarn ise tamam PR H istatistii tahminine yöneliktir. II. AB BANKACILIK SEKTÖRÜNDE PYASA YAPISI Avrupa Birlii nde, finansal sektörde rekabeti arttrabilmek amacyla bu alanda serbestleme kaçnlmaz görülmü ve 1985 ylnda yaynlanan Beyaz Kitap ile finansal alanda serbestleme süreci balatlmtr. Bankaclk sektörü açsndan ise 1993 ylnda uygulamaya konulan kinci Bankaclk Yönergesi (Second Banking Act), bu sektörde serbestlemenin balangcn oluturmutur. Bu yönerge ile birlik içinde tek bir bankaclk lisans (single banking licence) uygulamasna geçilmi ve üye ülkelerden birinde bankaclk hizmeti veren bir kurumun dier bir üye ülkede hiçbir izine gerek duymakszn bankaclk hizmeti verebilecek konuma gelmesi salanmtr Birlik içinde uygulamaya konulan bu yeni düzenlemelerden sonra AB bankaclk sektöründe banka birlemelerinin de etkisiyle banka says 1997 de 9100 den 2003 de 7500 gerilemi ve sektörde younlama artma eilimine girmitir 7. Tek Bankaclk Lisans nn uygulamaya konulmasnn ardndan da AB bankaclnda piyasa yapsnn irdelenmesi, yaplan ampirik çalmalarla hz kazanmaya balamtr. Aadaki tabloda AB bankaclk sektörü üzerine yaplm olan YAE çalmalarndan bazlar özetlenmitir. 7 ECB (European Central Bank) (2004), Report on EU Banking Structure, Frankfurt, November, s.12. Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006) 213

6 Tablo 2: AB Bankaclk Sektöründe Piyasa Yaps (YAE çalmalar) Yazarlar Dönem Ülke Sonuç Molyneux ve di (1994) Fransa, Almanya, spanya,ngiltere. MR talya M Hondroyiannis ve di. (1999) Yunanistan MR Bikker ve Groeneveld (2000) AB Ülkesi MR De Bandt ve Davis (2000) Fransa,Almanya,talya, BB:MR ABD KB:M Bikker ve Haaf (2002) endüstrilemi ülke MR Claessens ve Leaven (2004) ülke MR* Coccorese (2004) talya MR Weill (2004) AB Ülkesi MR Casu ve Girardone (2006) AB ülkesi R ** Fillipaki ve Staikouras (2006) AB ülkesi ve MR 10 yeni üye M: Monopol, MR: Monopolcü rekabet, BB: Büyük bankalar, KB: Küçük bankalar * : 50 ülkenin çounda monopolcü rekabet **: Bu çalmada Belçika ve Lüksemburg da rekabet dier ülkelere göre daha yüksek iken, Avusturya ve Danimarka da ise daha düüktür. Molyneux ve dierleri (1994), Yeni Ampirik Endüstri ktisad kapsamnda gelitirilen Panzar ve Rosse (1987) metodunu Almanya, ngiltere, Fransa, talya ve spanya gibi baz Avrupa Birlii üyesi ülkelerin bankaclk sektörüne uygulamlardr dönemi için yaplan tahminlerden elde edilen Panzar ve Rosse H istatistii deeri Almanya (1987 yl hariç), ngiltere, Fransa ve spanya için pozitif ve sfrdan anlaml biçimde farkl bulunmutur. Bu sonuç, ilgili ülkelerde bankaclk sektörünün monopolcü rekabet yapsna sahip olduunu göstermektedir. Sadece farkl olarak talya için tahmin edilen H deeri, 1987 ve 1989 yllarnda bu ülkede bankaclk sektörünün ksa dönemde monopol yaps gösterdiini iaret etmitir 8. Hondroyiannis ve dierleri (1999), Panzar ve Rosse (1987) modelini Yunanistan bankaclna uygulamlardr dönemini kapsayan tahminlerde Hondroyiannis ve dierleri, Yunan bankaclk sektörünün ele alnan dönemde monopolcü rekabet yaps 8 MOLYNEUX, P., WILLIAMS, L. ve THORNTON, J. (1994) Competitive Conditions in European Banking, Journal of Banking and Finance,.18, s Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006) 214

7 gösterdii sonucuna ulamlardr 9. Bikker ve Groeneveld (2000), Panzar ve Rosse (1987) modelini piyasa yapsn belirlemek için AB bankaclk sektörüne uygulamlardr dönemi için yaplan tahminlerde 892 banka dikkate alnmtr. Bikker ve Groeneveld, tahmin ettikleri Panzar ve Rosse H istatistii deerlerine göre ele alnan dönemde AB bankaclnn monopolcü rekabet yaps gösterdii sonucuna ulamlardr 10. De Bandt ve Davis (2000), Panzar ve Rosse (1987) piyasa yaps tahmin metodunu Fransa, Almanya, talya ve Amerika bankaclk sektörüne uygulamlardr dönemi için yaplan çalmada 109 Fransz, 313 Alman, 84 talyan ve 251 Amerikan bankas dikkate alnmtr. De Bandt ve Davis büyük ve küçük ölçekli olmak üzere iki gruba ayrdklar bankalar için tahminlerine Almanya ile balamlardr. Almanya da büyük bankalarn monopolcü rekabet yaps gösterdiini belirten De Bandt ve Davis, küçük bankalar için elde edilen H deerinin sfra çok yakn olsa bile piyasa yapsnn monopolcü rekabet tarafndan karakterize edildiini söylemilerdir. Fransa da küçük bankalar monopolcü bir yap sergilerken büyük bankalarn monopolcü rekabet yaps sergiledii görülmütür. talya da bankaclk sektörü monopolcü rekabet yaps sergilemektedir. Molyneux ve dierlerinin (1994) de belirttii gibi 1986 ve 1989 da talya bankacl monopolcü bir yap sergilerken De Bandt ve Davis e göre talyan bankaclnda 1990 larda rekabet artmtr 11. Bikker ve Haaf (2002), Panzar ve Rosse (1987) ile Bresnahan n (1982) piyasa yaps tahmin yöntemini 17 Avrupa ve 6 Avrupa dnda yer alan ülke grubuna uygulamlardr. Çalmada dönemi ve 5444 banka dikkate alnmtr. Bikker ve Haaf, 9 HONDROYIANNIS, G., LALOS, S. ve PAPAPETROU, E. (1999) Assessing Competitive Conditions in teh Greek Banking System, Journal of International Financial Markets, Institutions and Money, 9, (4), s BIKKER, J. A. ve GROENEVELD, J. M. (2000), Competition and Concentration in the EU Banking Industry, Kredit und Kapital., 33, s DE BANDT, O. ve DAVIS, E. P. (2000) Competition, Contestability and Market Structure in European Banking Sectors on the Eve of EMU, Journal of Banking and Finance, 24, s Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006) 215

8 bankalar sahip olduklar toplam varlklarna göre büyük, orta ve küçük olmak üzere üç ayr kategoriye ayrmlardr. Bikker ve Haaf, çalmalarnda dikkate aldklar AB üyesi ülkeler için tahmin ettikleri Panzar ve Rosse H istatistii deerlerinin genelde monopolcü rekabet yapsn, Bresnahan modeli tahmin sonuçlarnn ise daha rekabetçi bir piyasa yapsn gösterdiini belirtmilerdir. Bununla birlikte yazarlara göre genel olarak AB üyesi ülkelerde büyük bankalar küçüklere göre daha rekabetçi bir yapya sahiptirler 12. Coccorese (2004), Panzar ve Rosse (1987) modelini talya bankaclna uygulamtr. Coccorese, Kuzey Bat, Kuzey Dou, Merkez, Güney ve Adalar eklinde dört bölgeye ayrd talya da bu bölgelerde faaliyet gösteren bankalarn döneminde gösterdikleri rekabeti test etmitir. Bu ekilde hem bölgesel hem de ülke genelinde bankaclk sektörünün sahip olduu piyasa yaps hakknda bilgi edinilebileceini belirten Coccorese, çalmasnda 204 bankay dikkate alm ve panel veri kullanmtr. Coccorese, tahmin ettii Panzar ve Rosse H istatistii deerini sfrdan farkl bulmutur. talya da ülke genelinde bankaclk sektörünün monopolcü rekabet yaps gösterdiini belirten Coccorese, bu yapnn bölgesel düzeyde farkllk gösterdiini, özellikle ülkenin kuzeyinde rekabetin güneyden daha yüksek olduunu da vurgulamtr 13. Weill (2004), Panzar ve Rosse (1987) modelini 12 Avrupa Birlii üyesi ülkenin bankaclk sektörüne uygulamtr dönemini kapsayan çalmada Weill, bu ülkelerde bankaclk sektörü piyasa yapsnn monopolcü rekabet olduu sonucuna ulam fakat dönem sürecince rekabetin azaldn belirtmitir 14. Classens ve Laeven (2004), Türkiye nin de dahil olduu 50 ülkeyi kapsayan çalmalarnda her ülke için Panzar ve Rosse H istatistii deerleri tahmin etmilerdir dönemini kapsayan 12 BIKKER, J. A. ve HAAF, K. (2002) Competition, Concentration and their Relationship: An Empirical Analysis of the Banking Industry, Journal of Banking and Finance, 26, s COCCORESE, P. (2004) Banking Competition and Macroeconomic Conditions: A Disaggregate Analysis, International Financial Markets, Institutions and Money, 14, s WEILL, L. (2004) On the Relationship Between Competition and Efficiency in the EU Banking Sector, Kredit und Capital, 37, (3),s Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006) 216

9 çalmada her yl için ortalama 6755 banka dikkate alnmtr. Classens ve Laeven, AB üyesi ülkeler için tahmin edilen H deerlerinin baz ülkelerde daha yüksek bir rekabeti iaret etse de, AB bankaclk sektöründe genel olarak monopolcü rekabet piyasasnn hakim olduunu belirtmilerdir 15. Casu ve Girardone (2006), 15 AB üyesi ülkenin bankaclk sektöründe rekabet ve etkinlik ilikisini dönemi için aratrdklar çalmalarnda Panzar ve Rosse (1987) modeline dayanan H istatistikleri tahminlerinin, AB bankaclk sektöründe literatürdeki dier çalmalarda olduu gibi monopolcü rekabet yapsnn mevcut olduu sonucuna ulamlardr. Bu çalmada Casu ve Girardone, Belçika ve Lüksemburg bankaclnda var olan rekabetin dier AB üyesi ülkelerden daha yüksek, Danimarka ve Avusturya bankaclndaki rekabetin ise daha düük olduunu da belirtilmilerdir 16. Son olarak Fillipaki ve Staikouras (2006), döneminde 15 AB ve 10 yeni AB üyesi ülkenin bankaclk sektöründe etkinlik ve rekabet ilikisini incelemilerdir. Panzar ve Rosse modeli tahmininden elde edilen H istatistii deerlerinin AB bankaclnda monopolcü rekabet yapsn gösterdiini belirten yazarlar, 10 yeni üyenin bankaclk sektöründe rekabetin eski AB üyelerine göre daha yüksek olduunu sonucuna da ulamlardr 17. Görüldüü gibi YAE kapsamnda gelitirilen modelleri kullanan ampirik çalmalardan elde edilen bulgular, AB bankaclk sektörünün genel olarak döneminde piyasa yaps olarak monopolcü rekabeti gösterdiini iaret etmektedirler. Çalmamzn takip eden bölümünde literatürde yer alan YAE çalmalarndan elde edilen bulgular nda döneminde Türk bankaclk sektörünün göstermi olduu piyasa yaps hakknda genel bir yargya 15 CLAESSENS, S. ve LEAVEN, L (2004) What Drives Bank Competition? Some International Evidence, Journal of Money, Credit and Banking, 36, s CASU, B. ve C. GIRARDONE (2006), Bank Competition, concentration and Efficiency in the Single European Market, The Manchester School, 74(4), s FILLIPAKI, N.K. ve C. STAIKOURAS (2006), Competition and Concentration in the new European Banking Landscape, European Financial Management, 12(3), s Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006) 217

10 varlmaya çallacaktr. III. TÜRK BANKACILIK SEKTÖRÜNDE PYASA YAPISI Türk bankaclk sektörü, 1980 ylnda uygulamaya konulan finansal serbestleme programnn ardndan köklü deiikliklere uramtr. Bu programla faiz oranlar, döviz kuru ve piyasaya giri üzerindeki snrlamalar kaldrlarak bankaclk sektöründe etkinlik ve rekabetin arttrlmas amaçlanmtr. Bu uygulamann ardndan sektöre özellikle yabanc bankalarn girileri hzlanm ve sektördeki banka says 1980 de 43 den 2000 de 79 a yükselmitir. Sonuç olarak toplam aktiflere göre 5 banka younlama oran da ayn yllarda %64 den %48 e gerilemitir. Türk ekonomisi aralnda iki ekonomik kriz yaam ve bu krizlerden bankaclk sektörü de önemli ölçüde etkilenmitir. Özellikle 2001 [ubat krizi sektör üzerinde son derece olumsuz etkiler brakmtr. Çalmada ele alnan dönem içinde yaanan 1994 yl ekonomik krizinin ardndan, Türk bankaclnda önemli bir deime meydana gelmitir. Bu dönemden sonra kamunun bütçe açklarn iç borçla finanse etmesi, bankaclk sektörünün para kazanma konusundaki ilgisini bu alana kaydrmtr. Bu dönemden sonra Türk bankaclk sektörü reel sektöre kredi veren kurumlar niteliini kaybetmi ve devletin iç borçlarn finanse eden kurumlar niteliine bürünmütür 18. Bankaclk, devlet iç borçlanma senetlerinden (DBS) elde ettii yüksek getirilerle reel sektöre kredi pazarlama konusundaki motivasyonunu kaybetmitir. Buna ilaveten kamu bankalarnn sektör içindeki paylarnn da azaltlamamas, bu piyasada etkinliin artmas önündeki dier bir engeli oluturmutur. Türk bankaclk sektörü özellikle toplam aktif büyüklüü açsndan AB ile kyaslandnda göreli olarak oldukça küçüktür. Türk 18 Türk Ticaret Bankalar bu dönemden sonra, yüksek getirisinden yaralanmak için yurt dndan borçlanarak yurt içinde TL cinsinden kamu katlarna yatrm yapmlardr. Bu gelime, bankalarn yüksek döviz açk pozisyonlaryla kar karya kalmalarna neden olmu ve döviz krizlerine hazrlksz yakalanan baz bankalarn güç durumda kaldklar görülmütür. Ayrca toplam aktifler içinde kredilerin pay da 1980 lerde %50 lerden 2000 lerde %30 lara gerilemitir. Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006) 218

11 bankacl döneminde sürekli fakat yava bir büyüme gösterirken toplam aktiflerin GSYH ya oran 1980 lerde %30 lar, 1990 larda %50 ler, 2000 ylnda da %85 lere kadar yükselmitir. Bu olumlu gelimeye ramen ayn oran AB üyesi ülkelerde %200 ler seviyesini amaktadr. Türk bankaclnda karllk AB bankacl ile kyaslandnda ise, yüksek enflasyon rakamlarna ramen karlln AB ye göre yüksek olduu görülmektedir. OECD verileri dikkate alndnda örnein, net kar/toplam aktif oran döneminde Türk bankaclnda. ortalama %2.5 iken, bu oran ayn dönemde AB de ortalama %0.8 ler seviyesindedir 19. Türk bankacl, AB bankacl ile baz yapsal farkllklar göstermekle birlikte özellikle özel sermayeli bankalarn yeni teknolojilere adaptasyonu, yeni finansal ürünlerin piyasaya sürülmesi, elektronik bankacln kullanm ve sunulan hizmetlerin çeitliliinin arttrlmas, kredi kart kullanmn yaygnlatrma konusunda teknolojik alt yapnn güçlendirilmesi gibi konularda döneminde dikkati çeken bir gelime kaydetmitir. Türk bankacl 1990 l yllarda genel olarak yukarda karakterize edilmeye çallan yapy sergilerken ilk olarak Aydnl (1996), döneminde ortalama 55 banka verisi kullanarak YAE kapsamnda gelitirilmi olan Panzar ve Rosse (1987) modeliyle tahmin ettii H istatistii deerlerine göre, 1991 ve 1992 yllarnda Türk bankaclk sektörünün monopolcü yapya sahip olduu, bu yapnn 1992 ve 1994 yllarnda monopolcü rekabete doru bir deiim gösterdii sonucuna ulamtr. Türk bankaclk sektöründe YAE kapsamnda piyasa yapsn belirlemeye yönelik baz çalmalarn bulgular aadaki tabloda özetlenmitir. Tablo 3: Türk Bankaclk Sektöründe Piyasa Yaps (NEIO çalmalar) Yazarlar Dönem Sonuç Aydnl (1996) M Gelos ve Roldos (2004) MC Classens ve Leaven (2004) MC Günalp ve Çelik (2006) MC M: Monopol, MR: Monopolcü rekabet 19 OECD (2002), Bank Profitability, Paris: OECD Pub. Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006) 219

12 Türk bankaclk sektöründe piyasa yapsnn belirlenmesi konusunda yabanclar tarafndan yaplan ayrca bir çalma olmamakla beraber, Türk bankaclk sektörünü de içine alan çalmasnda Classens ve Laeven (2004), dönemi için tahmin ettikleri Panzar ve Rosse H istatistii deerinin Türk bankaclk sektörü için monopolcü rekabet piyasa yapsn gösterdiini bulmulardr 20. Benzer bir çalmada Gelos ve Roldos (2004) da tahmin ettikleri H istatistii deerine göre Türk bankaclk sektörünün döneminde monopolcü rekabet piyasa yaps gösterdiini belirtmilerdir 21. Türk bankaclk sektörü piyasa yaps tahminine yönelik dier bir çalmada Günalp ve Çelik (2006) ise, dönemi için 34 banka verisi ile tahmin ettikleri Panzar ve Rosse (1987) H istatistii deerine göre, ele alnan dönemde Türk bankaclnn monopolcü rekabet yaps gösterdii sonucuna ulamlardr 22. Görüldüü gibi Yeni Ampirik Endüstri ktisad kapsamnda gelitirilmi olan modelleri kullanarak Türk bankaclk sektöründe piyasa yaps tahmini yapan çalmalar snrl olmakla birlikte, bu çalmalardan elde edilen bulgular 1990 l yllarda Türk bankaclnn monopolcü rekabet piyasa yapsna sahip olduu yargsna varmamza neden olmaktadr. Bu balamda, özellikle 1980 sonras uygulamaya konulan serbestleme politikalarnn Türk bankaclnda rekabet düzeyini olumlu etkiledii de söylenebilir. SONUÇ Avrupa Birlii ve Türkiye de finansal alanda 1990 larn bandan itibaren hzl bir ekilde yaanan serbestleme süreciyle, hem birlik içinde hem de ülkemizde bankaclk sektöründe rekabetin artaca beklenmitir. AB de 1990 larda yaanan banka birlemeleri bu sektörde younlama orann arttrmtr fakat, görüldüü gibi yeni ampirik endüstri iktisad kapsamnda gelitirilmi olan modellere 20 CLASSENS VE LEAVEN 2004, s GELOS, R. G. ve J. ROLDOS (2004), Consolidation and Market Structure in Emerging Market Banking Systems, Emerging Markets Review, 5, s GÜNALP, B. ve ÇELIK, T. (2006), Competition in the Turkish Banking Industry, Applied Economics, 38 (11), s Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006) 220

13 dayanan çalmalar AB bankaclk sektörünün monopolcü rekabet yaps gösterdii sonucuna ulamlardr. Bu çalmalardan elde edilen bulgular, younlamann yüksek olduu endüstrilerde de rekabetçi bir yapnn olabilecei varsaymn dorular niteliktedir. Konumuz açsndan dier bir önemli sonuç ise Türk bankaclk sektörünün dönemindeki piyasa yaps ile ayn dönemde AB bankaclk sektörü piyasa yapsnn birbirinden çok farkl olmaddr. Türk bankaclk sektörü kendi içinde bir takm yapsal sorunlar barndrmakla birlikte, AB bankacl gibi 1990 larda genel olarak monopolcü rekabet piyasa yaps sergilemitir. KAYNAKÇA ALTUNBA[, Y. ve MOLYNEUX, P. (1994) The Concentration- Performance Relationship in European Banking, Institute of European Finance, University College of North Wales Research Papers in Banking and Finance, No: RP94/12, Bangor, Gwynedd, UK. AYDINLI,. (1996), Türk Bankac3l3k Sistemi Piyasa Yap3s3, , Ankara: SPK Yaynlar, No: 40. BAIN, J.S. (1951), Relation of Profit Rate to Industry Concentration, Quarterly Journal of Economics, 65, BERGER, A.N. (1995), The Profit-Structure Relationship in Banking:Test of Market Power and Efficient-Structure Hypotheses, Journal of Money, Credit and Banking, 27,(2), BIKKER, J. A. ve GROENEVELD, J. M. (2000), Competition and Concentration in the EU Banking Industry, Kredit und Kapital., 33, BIKKER, J. A. ve HAAF, K. (2002) Competition, Concentration and their Relationship: An Empirical Analysis of the Banking Industry, Journal of Banking and Finance, 26, BRESNAHAN, T. F. (1982) The Oligopoly Solution Concept is Identified, Economics Letters, 10, Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006) 221

14 CASU, B. ve C. GIRARDONE (2006), Bank Competition, concentration and Efficiency in the Single European Market, The Manchester School, 74(4), ÇELK, T. (2004) Türk Bankac3l3k Sektörü Piyasa Yap3s3n3n Belirlenmesi, H.Ü. SBE., Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara. CLAESSENS, S. ve LEAVEN, L (2004) What Drives Bank Competition? Some International Evidence, Journal of Money, Credit and Banking, 36, COCCORESE, P. (2004) Banking Competition and Macroeconomic Conditions: A Disaggregate Analysis, International Financial Markets, Institutions and Money, 14, DE BANDT, O. ve DAVIS, E. P. (2000) Competition, Contestability and Market Structure in European Banking Sectors on the Eve of EMU, Journal of Banking and Finance, 24, DEMSETZ, H (1973), Industry Structure, Market Rivalry, and Public Policy, Journal of Law and Economics, 16,(1), 1-9. DENZER, C. (1997), The Effects of Financial Liberalization and New Bank Entry on Market Structure and Competition in Turkey, Washington D.C.: World Bank Policy Research Working Paper, No: WPS 1839, DENZER, C. ve H. ÇLL 81989), Market Structure-Performance Relationship in Turkish Banking System, Ankara: The Central Bank of the Republic of Turkey Staff Paper. ECB (European Central Bank) (2004), Report on EU Banking Structure, Frankfurt, November. EVANOFF, D.D. ve FORTIER, D.L. (1988), Reevalution of the Structure-Conduct-Performance Paradigm in Banking, Journal of Financial Services Research, 1,(3), FILLIPAKI, N.K. ve C. STAIKOURAS (2006), Competition and Concentration in the new European Banking Landscape, European Financial Management, 12(3), Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006) 222

15 GELOS, R. G. ve J. ROLDOS (2004), Consolidation and Market Structure in Emerging Market Banking Systems, Emerging Markets Review, 5, GÜNALP, B. ve ÇELIK, T. (2006), Competition in the Turkish Banking Industry, Applied Economics, 38 (11), HONDROYIANNIS, G., LALOS, S. ve PAPAPETROU, E. (1999) Assessing Competitive Conditions in teh Greek Banking System, Journal of International Financial Markets, Institutions and Money, 9, (4), KAYA, Y. T.(2002), Türk Bankaclk Sektöründe Karlln Beliryenleri: , Ankara: Bankaclk Düzenleme ve Denetleme Kurumu, MSPD Çalma Raporlar, No:2002/1. LAU, L.J. (1982), On Identifying the Degree of Competitiveness from Industry Price and Output Data, Economics Letters, 10, MOLYNEUX, P. (1993) Market Structure and Profitability in European Banking, Institute of European Finance, University College of North Wales Research Papers in Banking and Finance, No: RP93/9, Bangor, Gwynedd, UK. MOLYNEUX, P., WILLIAMS, L. ve THORNTON, J. (1994) Competitive Conditions in European Banking, Journal of Banking and Finance,.18, NATHAN, A. ve NEAVE, E.H. (1989) Competition and Contestability in Canada s Financial System: Emprical Results, Canadian Journal of Economics, 22, OECD, Bank Profitability, Paris: OECD Pub., OKUMU[, H. [. (2002), Market Structure and Efficiency as Determinant of Profitability in the Turkish Banking Industry, Yap Kredi Economic Review, 7(2), PANZAR, J. C. ve ROSSE, J. N. (1987) Testing for Monopoly Equilibrium, Journal of Industrial Economics, 35, Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006) 223

16 PILLOFF, S.J. ve RHOADES, S.A. (2002), Structure and Profitability in Banking Markets, Review of Industrial Organization, 20, (1), ROSSE, J. N. ve PANZAR, J. C. (1977) Chamberlin vs. Robinson: An Empirical Test for Monopoly Rents, Bell Laboratories Economic Discussion Paper, No. 90. SHAFFER, S. (1982) A Non-Structural Test for Competition in Financial Markets, içinde: Proceedings of a Conference on Bank Structure and Competition, Federal Reserve Bank of Chicago, SMIRLOCK, M. (1985), Evidence on the (Non) Relationship between Concentration and Profitability in Banking, Journal of Money, Credit and Banking, 17, (1), VESALA, J. (1995) Testing for Competition in Banking: Behavioral Evidence from Finland, Bank of Finland Studies E:1, Helsinki. WEILL, L. (2004) On the Relationship Between Competition and Efficiency in the EU Banking Sector, Kredit und Capital, 37, (3), Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006) 224