Halil YILDIRIM ** Ahmet ÖRETEN *** Özet

Transkript

1 DÖNEMNDE EREL KÖMÜR HAVZASINDA UYGULANAN MADENCLK TEVKLER VE SONUÇLARI * INCENTIVES AND RESUTLS IN THE EREL COAL MINING BASIN DURING PERIOD Özet Halil YILDIRIM ** Ahmet ÖRETEN *** Kalkınmanın lokomotifi olan giriimciliin gelitirilmesinde giriimciyi ortaya çıkaran destek ve teviklerin varlıı önemlidir. Günümüz ve geçmi dönemlerde bu açıdan çok fazla bir fark bulunmamaktadır. Sanayi devrimi takömürünü stratejik bir kaynak haline dönütürmü ve bu ürünün ulusal kaynaklardan etkin ve verimli çıkartılması giriimlerini gerekli kılmıtır. Bu çalımada Batı Karadeniz bölgesinde bulunan Ereli Kömür Madeni Havzasında 19.yy ortalarında balayan madencilik sektörü ve bu sektörün gelimesi için yapılan tevikler incelenmitir. Çalıma, yıllarında yürütülen madencilik teviklerini incelemektedir. Finansal ve finansal olmayan tevikler bu dönemde sıkça uygulanmıtır. Bu uygulamaların gerek üretim gerekse maden giriimcilerinin sayısında önemli artılarla sonuçlandıı görülmütür. Anahtar Kelimeler: Ereli Kömür Havzası, Kömür Madencilii Tevikleri, Maden Giriimcilii. Abstract Existence of supports and incentives is important in enhancement of entrepreneurship which is considered as the engine of development. In terms of time concern, there is no excessive difference between neither present nor past. Industrial revolution turned coal into a strategic energy resource and also posed effective and efficient supply of this product from national sources. In this study mining sector and incentives employed to develop the sector in the Ereli Coal Mining Basin in the West Black Sea, where mining started by mid-19th Century, were examined. The study sheds some lights on mining initiatives and incentives during the period of During this period, financial and non-financial incentives were frequently applied. These applications resulted increase in both production and the number of mining entrepreneurs. Key Words: Ereli Coal Mining Basin, Coal Mining Incentives, Mining Entreprenurship. * Bu çalımanın ilk hali, 7-8 Eylül 2007 tarihinde 1.kitsat Tarihi Kongresi, Marmara Üniversitesi,..B.F., stanbul da bildiri olarak sunulmutur. ** Yrd. Doç. Dr., Zonguldak Karaelmas Üniversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakültesi Öretim Üyesi, Zonguldak *** Yrd. Doç. Dr., Kastamonu Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tasrih Bölümü Öretim Üyesi, Kastamonu.

2 324 Halil YILDIRIM - Ahmet ÖRETEN 1. Giri Giriimcilik, gerek istihdam, gerekse büyümenin dinamizmi olarak kabul edilmektedir. Geleneksel bakı açısına göre giriimci, farklı üretim faktörlerini bir araya getirerek risk alan kii olarak tanımlanmaktadır. 1 Giriimci kavramı 1755 tarihinde Richard Cantillon tarafından ilk kez açık bir ekilde kullanılmıtır. Cantillon a göre giriimci belirsizlik artları altında ve kar elde etmek amacıyla mübadele eden baımsız mal spekülatörüdür. 2 Sonraki dönemde Jean-Baptiste Say, giriimcinin yöneticilik yönüne deinmi, sermayedar ile giriimciyi ayırarak, yeni bir deer oluturacak ekilde üretim faktörlerini uyum içinde bir araya getiren kii olarak tanımlamıtır. Alfred Marshall, ibölümü sürecini ortaya koyarken aynı zamanda giriimcinin de tanımını ortaya koymutur. Marshall a göre giriimci, piyasada arz ve talebi, iletme içerisinde sermaye ve igücünü koordine eden, genel planları kurarak bakalarını bunları gerçekletirmesi için yönlendiren ve i macerasına atılan ya da risk alan kiidir 3. Giriimcilik konusunda en önemli isimlerden bir dieri de Avusturya ekolünün önemli temsilcisi Joseph Schumpeter dir. Yenilikçilik, teknoloji ve giriim kavramlarını birletirmesi giriimcilie farklı bir bakı açısı getirmitir. Avusturya ekolünün getirdii bakı açısıyla deiimin katalizörü olarak görülen giriimci, yeni ürün ve teknolojileri tanıtan kiidir. Giriimci yeni iletme kurar ve yenilikler kullanarak pazara girer. Bu giri ve giriimcilik aktivitesinin baarılı olması sonucunda oluan yeni talepler, ekonomik hayatın canlanmasına, istihdam ve zenginliin olumasına neden olur. 4 Ülke, bölge ve il seviyesinde sosyoekonomik farklılıı belirleyen en önemli unsur üretim faaliyetlerinin yeterlilii ve bu fonksiyonu yerine getiren giriimcilerin varlıı ve yapısıdır 5. stihdam ve büyümenin dinamizmi olan giriimciliin gelitirilmesinde deiik yöntemler uygulanmaktadır. En önemli ve dier tüm yöntemlerin de hedefledii çaba giriimcilik kültürü oluturma yönünde olmutur ve bu çaba devam etmektedir. Tüm dünyada olduu gibi, Türkiye de de hem özel ve hem de kamu kurumları giriimciliin gelitirilmesi için destek ve tevik uygulamalarını deien artlara uyarlayarak sürdürmektedir. Finansal ve finansal olmayan olarak uygulanan bu tevikler genel olarak; (1) gümrük vergisi ve dier fon istisnaları, (2) yatırım indirimi, (3) katma deer vergisi istisnası, (4) vergi, resim ve harç istisnaları ve (5) özel yatırım alanlarında ve bölgelere yapılan kredi tahsisleridir. Ayrıca ülkemizde yatırımlar ile bölgeye özel konularda ve ekillerde destekler salanmaktadır. Bunlara ilave olarak; özel önem taıyan sektör yatırımı adı altında yatırımlar da desteklenmektedir 6. 1 R. Henderson ve M. Robertson (1999) Who Wants to Be an Entrepreneur? Entreprenurship as a Career, Education and Training, 41-5, s R.T. Hamilton ve D.A. Harper (1994), The Entrepreneur in Theory and Practice, Journal of Economic Studies, 21-6, s.5 3 Semra Arıkan, Giriimcilik, Siyasal Kitabevi, Ankara R.T. Hamilton, D.A. Harper, (1994), age, s.5; Semra Arıkan, (2002) age; E.G. Carayannis vd., A Cross-cultural Learning Strategy for Entrepreneurship Education: Outline of Key Concepts and Lessons Learned from a Comparative Study of Entrepreneurship Students in France and the US, Technovation, 23, 2002, ss ule Özkan vd. (2003), Türkiye de Giriimcilik ve Belirleyicileri: Marmara ve Dou Anadolu Bölgesi Üzerine Bir Uygulama, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 58 4, ss Bu yatırım tevikleri ve desteklerin kapsamı için, bakınız Resmi Gazete, /24810.

3 Döneminde Ereli Kömür Havzasında Uygulanan Madencilik Tevikleri ve Sonuçları 325 Finansal olmayan destek ve tevikler ise, ülke, bölge veya sektör geliimi için etkili ve sık sık uygulanan tevikler olarak görülmektedir. Bu tevikler madencilik sektöründe de yaygın uygulama bulmutur. Finansal olmayan destekleri ve tevikleri dorudan ve dolaylı olarak ikiye ayırmak mümkündür. Direkt tevikler; bürokratik ilemlerde azalma, makine techizat ithalatına izin verme, teknoloji gelitirme, yol ve altyapı çalımaları, sektörle ilgili mevzuatta yapılan iyiletirmeler, yabancı çalıtırmaya izin verme olarak sayılabilir 7. Giriimcilii gelitirmeye yönelik gerek merkezi gerekse yerel yönetim politikaları gelitirme, giriimcilii destekleyici kültür oluturma, bölgelerde giriimcileri ve çalıacak igücünü çekecek yaam koulları kalitesi oluturma (ucuz yaam, konut, iklim, trafik, salık ve çocukların eitimi için gerekli kuruluların oluturulması, elence ve kültürel faaliyetlerin zenginlii vb.), yatırım yapılacak sektörleri destekleyecek eitim kurumlarının kurulması ve sektörle ibirliinin salanması gibi unsurlar dolaylı finansal olmayan destek ve teviklerdendir 8. Giriimciliin ülke, bölge, il ve sektör bazında tevik ve desteklenmesine yönelik çalımalar çeitli dönemlerde kendini göstermi ve giriimcilik kültürünün gelitirilmesinde önemli katkılar salamıtır. Bu çalımada, Batı Karadeniz bölgesinde bulunan Ereli Kömür Madeni Havzası ele alınmıtır. Literatürde sınırlı çalıma bulunan ve 19. Yüzyılın ortalarında balayan bölgedeki madencilik sektöründe döneminde giriimcilik kültürünün oluması için yapılan tevik ve destekler ile bu tevikler sonucu ortaya çıkan madencilik giriimleri incelenmitir. 2. Ereli Kömür Madenleri Havzası Hakkında Genel Bir Deerlendirme Zonguldak Kömür Havzası ya da tarihsel adıyla Ereli Kömür Havzası Karadeniz sahilinde uzanan zengin maden alanıdır. Takömürü 19.yy ilk yarısında, II.Mahmut devrinde, bulunuundan itibaren tarih boyunca Zonguldak ve çevresinin, ekonomik, politik ve sosyokültürel yapısını belirleyen önemli bir unsur olmutur 9. Resmi olarak takömürü madeninin bulunuu 1820 lere kadar gitmekle birlikte, Osmanlı devlet kurulularının yaygın bir ekilde bölgede kömür çıkarmaları 1840 lara rastlamaktadır. Dünyada hızla yayılan ve etkisini Osmanlı da da gösteren Buhar Devrimi sonucu donanmada, fabrikalar, lokomotiflerde yaygın olarak kullanılması kömürü dönemin stratejik kaynaı haline getirmitir. Youn ihtiyaç nedeniyle temin edilmesi gereken kömürün arzının kesintiye uramaması için ilgili kurumlar bu kaynaı millî kaynaklardan elde etmek için çalıma ve aratırmalarını younlatırmılardır 10. Bundan dolayı 1840 lı yıllarda ticari amaçlı kömür arama ve çıkarma faaliyeti veya bir baka deyile madencilik bölgenin hayatına bir daha çıkmamak üzere girmitir. Buhar Devrimi ni takip eden yıllarda bölgede takömürünün bulunması tüm dikkatleri bu bölgeye çekmitir. 7 Benjamin Philip ve G.Romualdez (2005), Investment Opportunities in the Philippine Mining Sector, Industry Bulletin-Mining Edition, September, 1-2, s.3. 8 National Commission on Entrepreneurship, Building Companies, Building Communities: Entrepreneurs in the New Economy, Washington 2000, ss BOA, Y.PRK.HH, nr. 35/86 10 Ahmet Öreten, Ereli Kömür Madeni Havzasında lk Üretim, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Aratırmaları Enstitüsü Dergisi, Atatür ün Doumunun 125. Yılı Özel Sayısı, Yıl 13, Sayı 31, Erzurum 2006, ss

4 326 Halil YILDIRIM - Ahmet ÖRETEN Ereli Kömür Madenlerinin iletilmesi, Avusturya dan getirilen Hırvat madencilerle yapılan üç yılı akın deneme üretiminden sonra, ileri gelen Osmanlı devlet adamlarının ortak sermaye ile oluturdukları altı ortaklı Ereli Kömür Madeni Kumpanyasına ubat 1841 de ihale edilmi ve düzenli üretime geçilmitir 11. Balangıçta Darphane-i Âmire ye balı olan Ereli Kömür Havzası 15 Haziran 1847 de Hazine-i Hassanın kurulmasından sonra, Hazine-i Hassaya balanmıtır 12. Kömür Havzası nın idaresi, 1865 yılı Mart ayından itibaren Hazine-i Hassa adına yönetilmek üzere Bahriye Nezaretinin bir birimi olan Tersane-i Âmire ye geçmitir 13. Sonraki yıllarda, Ereli Kömür Madenleri daresi Tersane-i Âmire ve birkaç kazanın balanması ile sancak haline getirilen Ereli Kaymakamlıı ile birletirilerek yürütülmütür. Bu döneme damgasını vuran atama bu birleimden sonra meydana gelmi, madenlerin idaresi Asakir-i Bahriye emekli miralaylarından Dilaver Paa ya verilmitir. Dilaver Paa nın Ereli Kaymakamlıı ile birletirilmi maden idaresi görevine 12 Ocak 1867 tarihinde getirilmesiyle yeni bir dönem balamıtır 14. Dilaver Paa ilk i olarak, mevcut fiili durumu inceleyip deerlendirdikten sonra mevzuat haline getirerek Havza nın idaresi için yüz maddelik bir nizamname hazırlamıtır 15. Hazine-i Hassa adına Tersane-i Âmire tarafından idare edilen Ereli Kömür Madenleri, dier maden ve fabrikalarla birlikte, yayınlanan bir hatt-ı hümayun gerei Maliye Hazinesine devredilmi ve durum deerlendirmesi yapmak üzere (8 Haziran 1876) biri bakan sekiz kiilik bir komisyon kurulmutur 16. Tersane-i Âmire bundan sonra da Maliye Nezareti adına madenleri yönetmeye devam etmitir. lerleyen süreçte Maliye Nezareti, Ereli Madenlerinin Tersane-i Âmire idaresine verilmesinden bir fayda salanamadıı iddiasıyla, idarenin Orman ve Meadin daresine verilmesini teklif etmise de bu teklif Padiah tarafından uygun bulunmamıtır (4 Ocak 1890) 17. Bu çalımaya konu olan dönemin sonuna isabet eden 1909 yılında be ay süre ile Nâfia Nezaretine devredilen Ereli Kömür Havzası, aynı yıl Ticaret ve Ziraat Nezaretine balanmıtır Ereli Kömür Havzasında Madencilik Sektörünü Gelitirmeye Yönelik Tevikler Buharlı makinelerin insanolunun hayatına girmesi ve bunun sonucunda kömür yakıtına duyulan ihtiyaç bu madeni vazgeçilmez ve stratejik öneme sahip bir ürün haline getirmitir. htiyaç duyulan talebin herhangi bir ekilde kesintiye uramaması için, özellikle 11 BOA, HH, nr A; BOA, Hazine-i Hassa Defteri, nr. 790, v. 1b. 12 BOA, D.DRB.. nr. 13/22 ve 13/27; Terzi, 2000:19-21; BOA, Hazine-i Hassa Defteri, nr. 791, v. 2b-3b; BOA, Hazine-i Hassa Defteri, nr. 246, v.89a. 13 BOA, Hazine-i Hassa Defteri, nr. 246, v.89b; BOA, Hazine-i Hassa Defteri, nr. 252, v. 86a, derkenar. 14 BOA, A.MKT.MHM, nr. 372/ BOA, DUT, nr. 21/2-3 (6); Fahrettin Tızlak, Ereli Kömür Madeni Nizamnamesi, Belgeler Dergisi, Türk Tarih Kurumu, Sayı 23, Ankara 1999, s ; Mustafa Nuri Anıl-Nejdet Merey, Türkiyede Maden Mevzuatı, II, Tan Matbaası, stanbul 1942, ss Nizamnamenin bir çeviri metni de Zonguldak ta Türkiye Takömürü Kurumu Genel Müdürlüü Kütüphanesi, nr de bulunmaktadır. 16 BOA, DUT. nr. 21/2-5(2). 17 BOA, DUT. nr. 21/ Mustafa Nuri Anıl ve Nejdet Merey, Türkiyede Maden Mevzuatı I, Tan Matbaası, stanbul, 1942, s. 11.

5 Döneminde Ereli Kömür Havzasında Uygulanan Madencilik Tevikleri ve Sonuçları 327 savaların youn olduu bu dönemde, kömür talebinde dıa baımlı olmak sıkıntılar oluturmaktaydı. Ereli Kömür Havzasında bulunan bu deerli madenden en yüksek derecede faydalanmak devletin bu konudaki öncelii olmutur. Kömür arayan ve iletmek isteyen madencileri tevik etmek ve üretimi artırmak için bu dönemde deiik tevikler uygulanmıtır. Bu tevikler genel olarak u balıklar altında incelenecektir; Altyapı tevikleri, barınma beslenme ve salık hizmetleri, maden ocaklarının modernizasyonu tevikleri ve fiyatlandırma ile vergi politikaları tevikleridir.

6 328 Halil YILDIRIM - Ahmet ÖRETEN 3.1. Altyapı Hizmetleriyle Tevik Ereli Maden Havzası nda ocak iletmeleri dıında bütün alt yapının ina ve iletmesi, Kumpanya döneminde Kumpanya tarafından, Bahriye Nezaretinin Tersane-i Âmire birimi tarafından idare edildii dönemde de bu birim tarafından yapılmıtır. Madenlerin Avrupa madenciliinden ngiliz modeline uygun olarak gelitirilebilmesi için ngiltere den mühendis, içi, demiryolu ve bazı malzemelerin getirilmesi 1850 li yılların balarına kadar dayanmaktadır. Ereli Kömür Havzası nda ilk demiryolu da bu yıllarda Kozlu sahasında yapılmıtır 19. darenin Bahriye Nezaretine devredilmesinden sonra demiryolu ve sair altyapı çalımalarına hız verilmitir 20. Mevcut demiryoluna ilaveten Havzanın deiik bölgelerine yönelik demiryolu aı geniletme çalımaları yapılmı ve mevcut kapasiteyi güçlendirmek için lokomotif alımları her yıl birkaç tane olmak üzere yapılmıtır. Bu dönemde verimli ocakların bulunduu Kozlu, Zonguldak, Alacaazı, Amasra, Çatalazı ve Üzülmez gibi bölgelere yönelik demiryolu aı geniletme ve güçlendirme çalımaları dikkat çekmektedir. Örnein 1300 (1884) mali yılında Üzülmez demiryolunun zemin tesviyesi, demiryollarının tamiri, iki lokomotif satın almak, Kozlu demiryolunun bakımı, Zonguldak demiryolu bakım ve inası, Kilimli demiryolu bakım ve inası için tahsisat yapılmıtır 21. Sonraki yıllarda da benzeri alt yapı alanlarında ödenekler ayrıldıı görülmektedir 22. Arazi ve ocakların yapısı gerei kömür taımada kullanılan katır alımı içinde ayrıca ödenek ayrıldıı dikkat çekmektedir. Ocaklardan çıkarılan kömür, Maden daresi tarafından maden sahalarının hemen her yerine döenen demir yolları üzerinden lokomotiflerin çektii vagonlarla, gemilere yükleme yapılan ve Olukbaı denilen yerlere kadar çok cüzi bir ücretle taınmaktaydı. Kozlu bölgesindeki madenleri taımakta zorluk oluturan Kozlu Deresi üzerine bir de köprü 19 BOA, HH.. nr. 3/1; BOA, Hazine-i Hassa Defteri, nr. 791, v. 99b-101a. 20 BOA, D. Bahriye, nr. 5/30(2) 21 ZKÜ, Bütçe Defteri , nr. 32, s. 6, 8, 9; BOA, Y.PRK.BK.nr. 9/17; 1301; ZKÜ, Bütçe Defteri , nr. 32, s.1, 4 e göre; Üzülmez Daı na kadar uzatılacak demiryolunun zemin tesviyesi için 1300 (1884) mali yılı bütçesine kuru, demiryollarının tamiri için kuru, satın alınacak iki lokomotif için kuru, bakım amaçlı olarak Kozlu demiryolu için kuru, Zonguldak demiryolu için kuru, Kilimli demiryolu için kuru tahsis edilmitir. Aynı yıl Bahriye Nezareti, Saltanat Makamından Kozlu ve Zonguldak tan birine yapmayı planladıı liman için, madenlerin geliri karılık gösterilmek üzere 20 yük ( ) kuru borçlanma izni talebinde bulunmutur. (1885) bütçesine demiryollarının tamiri için kuru, Üzülmez demiryolunun tesviyesi için kuru, demiryolu rayı alımı için kuru ödenek konmutur (1886) yılında alınması planlanan iki lokomotif için kuru, demiryolu rayları için kuru, Zonguldak ta yapımı kurua gerçeklemesi tahmin edilen liman için dörtte bir bedeli olan kuru ödenek tahsis edilmitir (1887) yılı bütçesinde Kozlu, Zonguldak, Alacaazı ve Amasra da bulunan demiryollarının masrafları için her birine ayrı kalemlerde ödenekler tahsis edilirken, Üzülmez de yapımı devam eden demiryolu için kuru, Çatalazı mevkiine uzatılması planlanan ve toplam tahmini bedeli kurua mal olacak demiryolu için kuru, Zonguldak Limanı inası için kuru, kömür taıma hizmetlerinde kullanılacak katır alımı için de kuru ödenek tahsis edilmitir (1888) mali yılı bütçesine mevcut demiryollarının bakımı ve onarımı için konan ödenee ilaveten, Çatalazı ndan Üzülmez e kadar uzatılacak demiryolu için iki lokomotif alımına kuru, Üzülmez Daı na yapımı devam eden demiryolu için kuru, Çatalazı na kadar uzatılacak demiryolu için kuru tahsis edilmitir (1891) mali yılı bütçesine Çatalazı demiryolu için kuru, kok fabrikası makinelerinin alımı için kuru ayrılmıtır (1892) mali yılı bütçesine Kilimli demiryolu için kuru, dört adet lokomotif alımı için kuru; 1309 (1893) mali yılı bütçesine Kilimli ve Çatalazı mevkilerinde çalımak üzere iki lokomotif alımı için kuru ödenek konmutur. ZKÜ, Bütçe Defteri , nr. 32, s. 16, 18, 20.

7 Döneminde Ereli Kömür Havzasında Uygulanan Madencilik Tevikleri ve Sonuçları 329 yapılmı ve yollar ilave edilmitir. Zonguldak sahasında da bir köprü yapılmı, eski demiryolu ıslah edilerek gerekli görülen yerlere uzatılmıtır. Böylece maden kaynaklarından etkin ekilde faydalanma imkânı salanmaya çalıılmıtır. Kömür ocaklarının genelde daın yüksek kesimlerinde bulunduu bu sahada, ocak sahipleri çıkardıkları kömürü rampalardan demiryoluna veya sahile indirmek amacıyla derecelik sathımailler ina etmilerdir 23. Çatalazı nda sahile yürüme iki saat kadar uzaklıkta bulunan birkaç ocak için da yarılarak ina edilen 7-8 km demiryolu sayesinde ulaım salanmı ve Karadon ocaklarından yüksek verimde kömür üretimine balanmıtır. Altyapı yatırımları ile çıkarılması ve taınması kolaylaan Ereli Kömür Havzası kömürü yabancı kaynaklı kömürlerle rekabet edecek düzeye ulamıtır yılında Zonguldak ta bulunan kok fırınları yenilenirken, fırında istihdam edilmek üzere askerî personel arasından ustalar yetitirilerek ihtiyacı karılayacak kok üretimi yapılmıtır yılında dier alt yapı çalımaları ile birlikte, Çatalazı bölgesinde kurulacak kok kömürü fabrikası için makine alımları yapılmıtır 25. Bölge içerisinde kurulan demiryolu hattını bölge dıına balama çalımalarına da rastlanmaktadır. Corafi engeller nedeniyle Ereli Havzası nda üretilen kömürün naklinde karayolunun kullanılması güçlüü deniz yolunu alternatifsiz hale getirmitir. Bununla birlikte, padiahın istei üzerine Ereli Maden Havzası ile zmit i birbirine balayan bir demiryolunun yapımı planlanmıtır. Kaymakam bakanlıında oluturulan keif heyeti, maden sahasından balayarak Ereli-Düzce üzerinden Ortayol Güzergâhı ile zmit e doru devam eden bir hattın fizibilite çalımaları yapmıtır 26. Kömürün dier bölgelere nakli sorununu gidermek için 1841 yılından itibaren kömür üretimi yapan Kumpanya, aynı zamanda kömür nakli için bir deniz taıma filosu oluturmaya çalımıtır 27. Ancak büyük gemilere yükleme yapacak bir limanın yokluu ocaklardan çıkarılan kömürün deniz yoluyla sevkini zorlatırıyor ve maliyeti yükseltiyordu. Kı mevsiminde fırtınalar Karadeniz in maden ocaklarının bulunduu sahillerinde gemilere yükleme yapmaya fırsat vermiyordu. Kömür uygun havalarda filika adı verilen küçük teknelerle Ereli Limanındaki depolara götürülerek ve oradan gemilere yüklenmekteydi. Bu durum maliyeti yükselttii gibi, defalarca tekrarlanan yükleme boaltma zinciri yüzünden kömürün ezilerek tozlamasına, dolayısıyla kalitenin dümesine sebep olmaktaydı. Deniz yolunu etkin kullanmak ve güçlendirmek için liman yapım giriimleri olmutur. Bahriye Nezareti, Saltanat Makamından Kozlu ve Zonguldak tan birine yapmayı planladıı liman için, madenlerin geliri karılıı borçlanma izni talebinde bulunmutur 28. Kömürün vinç ve dier makinelerle nakil ve yüklenmesi ile Kozlu da bir liman yapılması için Esterani Efendi ye 40 yıl süre için ruhsat verilmesi düünülmü, sonunda Yanko Bey e verilmesi kararlatırılmıtır (26 Mart 1891) Sathımail: Kömür taımak için kullanılan bir tür teleferik sistemi. 24 BOA, Y.MTV. nr. 46/7. 25 ZKÜ, Bütçe Defteri , nr. 32, s. 16, 18, BOA, Y.PRK.ASK. nr. 30/ Ahmet Öreten, Ereli Kömür Madeni Havzasında Kurulan lk irket Ereli Kömür Madeni Kumpanyası, Zonguldak Kent Tarihi 05 Bianeli [13-18 Kasım 2005] Bildiriler Kitabı, Zonguldak, s. 300, BOA, Y.PRK.BK.nr. 9/ BOA, Y.PRK.BK. nr. 21/34.

8 330 Halil YILDIRIM - Ahmet ÖRETEN gücü hareketliliini salamak içinde bu dönemde Karadeniz sahili boyunca yer alan kömür üretim alanları arasında ulaımı kolaylatırmak amacı ile biletli yolcu taıması yapılmıtır. Bu taımanın tespit edilebilen tek örnei Kozlu-Zonguldak-Kilimli arasında yapılan vapurla yolcu taıma hattıdır 30. Altyapının dier önemli kalemi haberlemedir. Bu çalımanın kapsadıı dönem balarında haberleme altyapısında da gelimeler olduu görülmektedir. Ocak iletmelerinin ödemelerinin kaydedildii 1889 yılına ait defterde yalnız Karamanyan Kumpanyasının telgraf ödemeleri bulunurken, 1891 tarihli defterde Amasra ve Kilimli sahalarında faaliyet gösteren ocakların muhasebe kayıtları arasında da telgraf ödemeleri yer almaktadır yılında Maden daresinin bulunduu Ereli ile Zonguldak Batarla karısında bulunan 187 numaralı ocak arasında telgrafla iletiim kurulabilmesi için hat döenmesi telgrafla haberlemenin maden sahasında iyice yaygınlatıını göstermektedir yılına gelindiinde mevcut telgraf hatlarının daha da gelitirilmesi için çalımalara devam edildii, telgraf hatları için gerekli hat direklerinin bölge ormanlarından karılanabilmesi için aratırmalar yapıldıı görülmektedir 33. darenin bölge içi ve bölge dıı demiryolu aı kurma çalımaları ve planları, yolların, limanların yapımı ile ilgili gelimeler, lokomotif gibi maliyetli makinelerin alımı, haberleme aının güçlendirilmesi çalımaları gibi altyapı yatırımları, üphesiz madencilere güven vermi ve onları yeni maden ocakları açmaya ve iletmekte oldukları ocaklarını modernize etmeye yöneltmitir Maden Ocaklarını Modernizasyon Tevikleri Önceki dönemlerde yer altı suları ve doal artların havalandırmaya elverdii ölçüde iletilebilen ocaklar, salanan teviklerle havalandırma vantilatörleri ve su tulumbaları ile donatılmı, madenlerin çıkarılmasında careskal 34 makineleri kullanılmaya balanmıtır 35. Ereli Kömür Madeni Havzası nda bu dönemde, normal artlar altında bir maden ocaının üretim sahası, ocak bacasının vurulduu noktadan itibaren yarıçapı metre arasında deien bir daireden ibaretti. Eer madenci Avrupakârı denilen Avrupa madenciliine uygun tarzda makineler kullanarak kuyu usulü üretim yaparsa, üretim alanının yarıçapı metreye yükseltilmekteydi. Ruhsat sahasının yaklaık on kat geniletilmesi demek olan bu uygulama, madencileri modern yöntemlerle madencilik yapmaya tevik etmitir. Bu tevik sonucu olarak maden havzasına çok sayıda makine ve teçhizat getirilmitir 36. Bu malzemeler arasında, buhar makineleri, kuyu çıkarma makineleri, vinçler, ocak sularının tahliyesi için tulumbalar, tel halat, büyük havalandırma makineleri, ilenmi demir ve demiryolu yapımında kullanılan malzemeler bulunmaktadır 37. Maden ocaklarının donatımı için ithal edilen alet ve malzemeler, o dönemde yürürlükte bulunan fabrika kurmak amacıyla ithal edilen malzeme ve makinelerin gümrük vergisinden muafiyetine dair mevzuat kapsamına alınmak suretiyle 30 ZKÜ, Madenci steklerini Kayıt Defteri, no 6, s ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sani 1305, nr. 72, s ; ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i sani 1307, nr. 91, s. 232, , 244, 277, ZKÜ, Madenci steklerini Kayıt Defteri, nr. 6, s ZKÜ, Madenci steklerini Kayıt Defteri, nr. 6, s. 46.

9 Döneminde Ereli Kömür Havzasında Uygulanan Madencilik Tevikleri ve Sonuçları 331 madencilik sektörünün gelimesi amaçlanmıtır 38. Malzeme ithalinde uygulanması söz konusu gümrük muafiyetinin uygulamada kısmi muafiyet eklinde yapıldıı görülmektedir. Bu uygulama ile birlikte maden ocaklarında hızlı bir modernizasyon sürecine girilmitir. Rumbaki nin Zonguldak Kerpiçlikteki ocaına yapılan sathımail 15 ubat 1892 günü düzenlenen törenle resmen açılmıtır 39. Ancak Avrupa da uygulanan madencilik tekniklerine uygun olarak ocak tesis eden ilk madenci Kozlu da faaliyet gösteren Gürcü Kumpanyasıdır. Gürcü Kumpanyasının ocaklarını modernize amacıyla dönemin en son madencilik teknolojilerini bölgedeki ocaklarında kullanmaya balamıtır 40. Nitekim bu yatırımlara yönelen Gürcü Kumpanyasının Kozlu ncirharmanı mevkiinde açtıı ocaa metre yarıçap dahilinde üretim ruhsatı verilmitir. Benzer ekilde Parsih Halaçyan da Zonguldak ocakları için Londra dan çeitli alet ve malzemeler getirmi, getirdii malzemeler için Gürcü Kumpanyasını emsal göstererek gümrük muafiyeti uygulanmasını talep etmitir. thal edilen malzeme dolayısıyla Devlet Hazinesinin zarara uradıı iddialarına karı maden idaresi, günden güne gelien madencilik sektörü için bu gibi eya ve edevatın gelmesinin zaruri ve kaçınılmaz olduunu belirtmitir 41. Ocaklarını modernize eden madencilerin üretim ruhsat sahalarının geniletilmesi ile yetinilmemi, piyasaya sattıkları kömürden ödedikleri vergiden de muaf tutulmulardır Fiyatlandırma ve Vergi Politikaları ile Tevikler Ereli kömür madencilii bu dönemde önemli gelimeler kaydetmitir. Bunda uygulanan teviklerin önemli rol oynadıı açıktır. Bu teviklerden biri, Devletin satın aldıı kömürün fiyatının artırılarak madencilerin kazanç payının yükseltilmesidir. Kumpanya döneminin baından itibaren madenciler tarafından üretilen kömürün kantarına üç kuru ödenmekte iken, sahile yakın yerlerden çıkarılan kömürün azalması, üretim yapan ocakların sahilden uzaklıı, genel ihtiyaç maddelerinin fiyatlarının artmı olması gerekçesiyle Mart 34 Zincir ve makara sistemi ile çalıan bir çeit vinç. 35 BOA, Y.MTV. nr. 46/7. 36 ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 135, 215, 325, 345, ZKÜ, Madenci steklerini Kayıt Defteri, nr. 6, s BOA, D. nr. 6/ BOA, Y.PRK.ASK. nr. 99/2. 40 Gürcü Kumpanyasının ocaklarını modernize amacıyla satın aldıı 52 parçalık bir fabrika makinesi Kardif Vapuru yla 1895 Haziran ayı baında Kozlu ya getirilmitir yılı Eylül ayı ortalarında ithal edilen, çift silindirli, yatay çalıan bir vinç makinesi; aynı iletme tarafından 1897 yılı Haziran ayı balarında Kardif vapuruyla getirilen bir makine, 1897 Ekim ayı ortalarında Osmanlı Sancaı taıyan Marsilya adlı Gürcü vapuru ile Avrupa dan gelen bir adet yeni vinç, piyasa deeri 260 lira olduu halde 1 Kasım 1897 de Kozlu Rusumat Memurluunca 220 lira deer üzerinden gümrük ilemi yapılan ngiltere den ithal bir buhar kazanı Kozlu Limanı na indirilmitir. Gürcü Kumpanyası Kozlu da iletmekte oldukları ocaklarını geniletmek amacıyla bazı makineleri de Belçika dan satın almı ve aktarma yoluyle 7 Mart 1898 de stanbul üzerinden brail Vapuru yla getirmitir. Bir dier kullanılmı vinç de Bandırma Vapuru ile 24 Ekim 1898 günü Gürcü Kumpanyası nın maden ocakları için Varna dan aktarma yoluyla Kozlu ya getirilmitir. (BOA, D. nr. 8/25(5); ZKÜ, Madenci steklerini Kayıt Defteri, nr. 6, s. 24, 32, 33, 49, 52, 56, 60.; ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 347.) 41 BOA, D.Bahriye, nr. 6/57; ZKÜ, Madenci steklerini Kayıt Defteri, nr. 6, s BOA, D.Bahriye, nr. 6/51-6/57.

10 332 Halil YILDIRIM - Ahmet ÖRETEN ayı (1855) baından geçerli olmak üzere kömürün kantar fiyatına 20 para zam yapılmıtır 43. Madenlerin durumu ile ilgili ûra-yı Devlet Maliye Dairesinden tanzim edilen bir mazbatada, genel piyasa fiyatlarının yükselmesinden dolayı madencilerin zaruri ihtiyaçlarını karılayamadıklarından kömür üretiminden el çekme durumuna geldikleri belirtilmektedir. Bu doal servetten gerektii ekilde yararlanılabilmesi için halihazırdaki idaresinin ıslahı ile üretimi artıracak yeni tedbirler alınması müzakere edilirken, bir taraftan da üretimin kolaylatırılmasına yarayacak olan 20 paralık zammın geçici olarak kabulüne madencilere metal para yerine kaime (kâıt para) cinsinden ödeme yapılmak artıyla Padiah tarafından onaylanmıtır e geldiinde, madencilerden kantarı 3 kuru 5 paradan satın alınan kömürün bedelini madenciler az bulurken, sıkıntı içindeki Bahriye Hazinesi, bu bedeli bile ödeyemez duruma gelmitir 45. Eline para geçmeyen madenciler de üretimi azaltmak zorunda kalmılardır. Tanzimat Meclisinde, madencilere destek ve tevik amacıyla, 14 Aralık 1882 (Mali 1298) tarihinde çıkarılan bir irade ile üreticilerin çıkardıkları kömürün %40 ını, Tersanenin ihtiyaç duymadıı zamanlarda, diledikleri gibi piyasaya satabilmelerine izin verilmitir 46. Ancak madenciler piyasaya sattıkları her bir kantar kömür için Devlet Hazinesine 40 para temettü vergisi ödeyecekler, Tersaneye teslim ettikleri her bir kantar kömür karılıı 3 kuru 5 para alacaklardı 47. Bir süre sonra Ereli Kömür Madenlerinden çıkarılan kömürün Tersane tarafından satın alınan kısmına zam yapılarak kantar fiyatı 3,5 kurua çıkarılırken, yabancı ülkelere satılan kısmı için gümrük vergisi alınmasına, piyasaya satılan kısmın her bir kantarı için bir kuruluk ödemenin devamına karar verilmitir 48. Piyasaya sattıkları her bir kantar kömür için 40 para vergi ödeyen madenciler, ödedikleri bu verginin %28 e karılık geldiini, buna her bir kantar için ödedikleri 12 para demiryolu ücreti, 13 para oluk ve filika ücreti, 80 para navlun ücreti eklendiinde maliyetin yükselmesi dolayısıyla Avrupa kömürü ile rekabet edemediklerini iddia ederek yeni tartı olarak kabul edilen ve 100 kg.dan ibaret yeni kantara (Kantar-ı Cedid) göre 70 para olması gereken verginin eski kantar için olduu gibi 40 para olarak uygulanmasını istemilerdir. Madencilerin bu istei Bahriye Nezaretince uygun bulunmutur (1 Austos 1885). Bununla birlikte, Kömür Havzası nda yeni yatırım yapan madenciler bu vergiden muaf tutulmulardır de (Mali 1312) Kömür Havzası madenciliini tevik anlamına gelen bir irade daha neredilmitir. Bu iradeye göre, kömür ocaklarından çıkan ve tamamı Devlete ait olan toz kömürün %10 u devlete bırakılmak artıyla %90 ının madenci tarafından serbestçe piyasada satılmasına izin verilmitir BOA, Hazine-i Hassa Defteri, nr. 245, v. 36b. 44 BOA, D. Bahriye, nr. 3/37; BOA, DUT, nr. 21/ Bir kantar=56,41kg dir. Bir kuru=40 Para dır 46 Bazı eserlerde bu tarih 1883 (Mali 1299) olarak verilmektedir. Bkz. A.A. Özeken, Zonguldak Kömür Havzası Tarihi, s ; Bahri Savakan, Zonguldak Maden Kömürü Havzası Tarihçesi, Zonguldak 1993, s BOA, D. Bahriye, nr. 4/50(2); BOA, D. nr. 5/30(2). 48 BOA, Y.PRK.BK. nr. 7/15 49 BOA, D. Bahriye. nr. 5/30; BOA, D. Bahriye, nr. 8/25; BOA, D. Bahriye, nr. 6/51, 6/ Ahmet Ali Özeken, Zonguldak Kömür Havzası Tarihi, stanbul, 1944, s. 21.

11 Döneminde Ereli Kömür Havzasında Uygulanan Madencilik Tevikleri ve Sonuçları Barınma, Beslenme ve Salık Hizmetleri Ereli Havzası nda madencilik faaliyetlerinin balaması ile birlikte çalıanların beslenme ve barınma ihtiyacı ortaya çıkmıtır. Her ne kadar teknoloji gelitirme çalımaları devam etse de madencilik sektörü temelde emek youn bir sektördür. Bölgede kömürün çıkarılmaya baladıı yıllarda yerleim merkezlerine uzak olması yüzünden ocakların bulunduu yerlerde barınma ve beslenme ihtiyacının giderilmesi önemli bir problem olmutur. Ereli Maden Havzası nda üretim özel sektöre yaptırıldıından içilerin barınma ve beslenmeleri ile ilgili sorumluluk da onlara aitti. Kozlu da bulunan ve 1851 yılında ngiltere den getirilen mühendis, teknisyen ve içilere ngiliz madencilik tekniklerine göre çalıtırılmak üzere açtırılan ve Miri Ocak adı verilen devlet eliyle iletilen ocaklarda öncelikle asker içi istihdam edilmitir 51. Bu içilerin barınma, beslenme ve giyinme ihtiyaçları ile ücretleri devlet tarafından salanmıtır. Balangıçta askerî depolardan salanan çadırlarda kalan ngiliz madencilerin ve yerli içilerin barınma amacıyla içinde duları bulunan iki bina yapımı öngörülmütür 52. dari ve barınma amaçlı olarak yapılar kiralanmıtır 53. Yurt içi ve yurt dıından beslenme için temel gıdalar bölgeye sevk edilmitir. 27 Temmuz 1853 tarihli Osmanlı Ticaret Nezaretine yazılan bir tezkirede, brail de oturan Avusturya vatandaı Dimitri Heci Festa adlı tacirin Ereli Maden Kömürü Müdürüne gönderdii darının (mısır) bedelinden dolayı alacak iddiasında bulunduu, iddiayı teyid edecek banka yazısının mevcut olduu belirtilmektedir 54. Aynı yıllarda Ereli Kömür Madenlerini ileten kumpanyaya ait Kozlu da kiralama yöntemi ile iletilen bir ekmek fırını bulunmaktaydı 55. Bahriye Nezaretinin genel koordinasyonu altında üretim yapılan bu dönemde, genel hizmetler çerçevesinde kömür havzasında çalıanların bazı temel gıda maddelerinin Maden Nezareti tarafından salandıı anlaılmaktadır 56. Özel sektörün de çalıtırdıı içinin barınma ihtiyacının yanı sıra beslenme ihtiyacını da karıladıı görülmektedir. Örnein, 1307 (1891) Mali yılında Kilimli de Cora olu Nikola tarafından iletilen 85 numaralı ocaın harcamaları arasında Ekim ayında Karamanyan Kumpanyası ndan alınan ekmek için kuru ve dier fırınlardan alınan ekmekler için ödeme kayıtları bulunmaktadır. Benzeri ekilde birçok özel sektör iletmelerine ait gıda harcamalarına ait kayıtlar rastlanmıtır. Bu harcamalar bölgede kamu ve özel sektöre ait ocaklarda çalıan içilerin gıda ihtiyaçlarının iletmeler tarafından karılandıı görülmektedir 57. Sonraki yıllara ait hesap kayıtlarında da ekmek bedeli ödemeleri bulunmaktadır. Bu tarihlerde Kömür Havzası nda yürürlükte bulunan Ereli Maden Nizamnamesi, hastalanan içilerin tedavisi için madenlerde bir tabibin bulunmasını öngörmekteydi 58. Maden çalıanlarına salık hizmetleri Maden Tabiplii tarafından verilirken ilerleyen 51 BOA, Hazine-i Hassa Defteri, nr. 791, v. 101a. 52 BOA, HH.. nr. 3/ BOA, Hazine-i Hassa Defteri, nr. 245, v. 55b. 54 BOA, HR.MKT. nr. 58/ BOA, Hazine-i Hassa Defteri, nr. 245, v. 68a. 56 ZKÜ, Madenci steklerini Kayıt Defteri, no 6, s. 40, 62, 64, 66, ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i Sani 1307, nr. 91, s. 241, Ereli Kömür Madeni Nizamnamesi, Madde 30.

12 334 Halil YILDIRIM - Ahmet ÖRETEN süreçte Zonguldak ta bir Mevki Hastanesi kurulmutur 59. Asker ve amele, bütün çalıanların hastalarının tedavisi için mevcut bulunan hastane 1890 da tamir edilmi ve yeni eklentiler yapılmıtır 60. Mali 1308 (1892) yılı itibariyle bu ocaklarda 700 er ve erba, 39 çeitli kademelerde subay, astsubay ve kâtipler ile iki cerrah ve bir eczacı görev yapmaktaydı Teviklerin Sonuçları Osmanlı Hükümeti, madenlerin madencilik sektörünün gelimesi için çeitli tevikler uygularken bir yandan da üretimin her hangi bir aksaklıa uramaması için azami gayret sarf etmitir. Teviklerin dorudan ve dolaylı olarak madencilik giriimlerinin ve takiben irketlemenin artmasına, istihdama ve üretime etkileri görülmütür Teviklerin stihdama Etkisi Ereli Kömür Madeni Havzası nda balangıçta itibaren madencilik becerilerine sahip kalifiye igücü ihtiyacı gerei yabancı içi istihdamı yapılmıtır 62. Teviklerin uygulanması ile birlikte Ereli Maden Havzası nda önemli ölçüde igücü ihtiyacı ortaya çıkmıtır. Sayı olarak maden ocaklarında ne kadar yerli ve yabancı içi çalıtıı tespit edilememitir. Ancak Zonguldak ta yapımı devam eden liman inaatında çok sayıda yabancı içi çalıtıı görülmektedir. Hatta söz konusu dönemde Devrek kazasına balı küçük bir köy olarak nitelendirilen ve yalnız bir polis memurunun görev yaptıı Zonguldak a gelmeye devam eden yabancı içi akınının bir asayi sorunu yaratmasından endie edilmekteydi. Austos 1897 tarihi itibariyle Zonguldak liman inaatında çalıan ün üzerindeki içiden 807 si yabancıdır 63. Daha önce belirtildii gibi, Ereli Kömür Madenleri idaresi Tersane-i Âmire ve birkaç kazanın balanması ile Sancak haline getirilen Ereli Kaymakamlıı ile birletirilerek yürütülmütür. Havzadaki çalıma artlarını düzenleyen Dilaver Paa Nizamnamesi olarak ta bilinen Nizamname-i Madeni Humayunu Ereli yayımlanmı ve uygulamaya geçmitir. Bu düzenleme de istihdamla ilgili olarak tarihlerini kapsayan zorunlu istihdam uygulanmıtır. Nizamnameye göre Kömür Havzasını oluturan 14 idari bölgede yaayan ya arası tüm erkekler 12 gün/ay rotasyonuna göre madenlerde çalımaya mecbur tutulmutur. Sadece hastalar ve sakatlar istisna tutulmutur. Dier bir grup zorunlu istihdamda maden direi salama eklinde olmutur. Bu gruba giren kiilerin i yükümlülüü gün sayısı yerine iki günde üç maden destek direi kesmek ve 59 ZKÜ, Madenci steklerini Kayıt Defteri, no 6, s BOA, Y.MTV. nr. 46/7; TTK.EDA, Rapor Defteri, nr ZKÜ, Bütçe Defteri , nr. 32, s A. Öreten, Ereli Kömür Madeni Havzasında lk Üretim, s Bu yabancı içilerden 124 ü Fransız, 296 sı Karadalı, 67 si Avusturyalı, 273 ü talyan, 5 i ngiliz, 11 i ranlı, 22 si Yunanlı ve biri Sırp tır. BOA, Y.PRK.UM. nr. 39/70.

13 Döneminde Ereli Kömür Havzasında Uygulanan Madencilik Tevikleri ve Sonuçları 335 hazırlamaktı. Dolayısıyla bu dönemde yapılan çalımaların istihdamı yönlendirmeye yönelik etkisi kanunla garanti altına alınmıtı Teviklerin Üretime Etkisi 1305 (1889) yılından itibaren üretilen kömürün Tersane-i Amire payına düen %60 lık kısım, bata Tersane olmak üzere devlet kurumlarının ihtiyacının üzerine çıkmıtır. Buna ramen 1321 (1905) Mali yılı Nisan ayından itibaren madencilerin üretecekleri kömürü iki katına çıkaracakları vaadi karısında her yeni kantar kömür için 40 paradan 20 paraya çekilen vergi indiriminin sonuçları ancak on yıl sonra hedefine yaklamıtır. Tevik ve destek uygulamalarının sonuçları Tablo 1 de görüldüü gibi üretime olumlu yansımıtır. Tablo 1. Ereli Maden Havzasında Mali Yılarında Kömür Üretimi YILLAR (Mali Yıl) Hicri (Miladi) ÜRETM (Yeni Kantar) 1311 (1895) (1896) (1897) (1898) (1899) (1900) (1901) (1902) (1903) (1904) (1905) (1906)* Kaynak: ZKÜ, Bütçe Defteri , nr. 32, s. 73 * 1322 Mali yılı Ekim ayı sonuna kadar Ereli Madenlerinin gelitirilmesine yönelik uygulanan tevikler madencilik sektörü yanı sıra ulaım alanında faaliyet gösteren firmaları da olumlu etkilemitir. Salanan teviklerle çok sayıda arama ve üretim faaliyetine girien madencinin olduunu gören ve maden havzasının geleceinden ümitlenen Siemens firması, yaptıı Badat Demiryolu sözlemesi ile zmit-ereli Demiryolu hattını yapmaya da hak kazandıını iddia ederek 6 Ekim 1898 tarihli belgelere göre Osmanlı Hükümeti ile müzakerelere balama talebinde bulunmutur 64. Hattın yapımı konusunda sonraki yıllarda bir gelimenin olmaması giriimin sonuçsuz kaldıını göstermektedir. 64 BOA, Y.PRK.TKM. nr. 41/13.

14 336 Halil YILDIRIM - Ahmet ÖRETEN Bahriye Nezaretinin Tersane-i Âmire birimi tarafından yapılan altyapı, fiyat ve vergi indirimi ile ilgili uygulamalar olumlu sonuç vermi, üretim artıı ile birlikte artan %60 lık Tersane-i Âmire payı ihtiyacın üzerine çıktıından ihtiyaç fazlasının Tersane depolarına götürülmeden satılmasına karar verilmitir 65. Uygulamalar Tersane-i Âmire nin %60 lık hissesinin 1305 (1889) Mali yılından beri Tersane-i Âmire nin ihtiyacından fazla geldiini ortaya koymaktadır Teviklerin Giriimcilie Etkileri Ereli Havzası nda Kömür Arama Giriimlerinde zlenen Süreç Teviklerin giriimcilik üzerine etkisini incelemeden önce, o dönemde madencilik giriiminde bulunmak için izlenen sürece deinmek gerekmektedir. Ereli Kömür Madeni Havzası nda madencilik, arama tezkiresiyle balar, üretim tezkiresiyle geliir ve üretimle devam ederdi. Kömür Havzası nda numune arama ve iletme ruhsat belgeleri ile ilgili mevzuat, madencilik faaliyetlerini düzenleyen Ereli Kömür Madeni Nizamnamesi nin be maddeden oluan birinci kısmı içermektedir 67. Bavurudan üretime kadar olan süreç u ekildedir. Öncelikle; Havzada kömür madeni aramak isteyen madenciler, arama yapmak istedikleri sahanın sınırlarını gösteren müracaat dilekçesini ya Ereli de bulunan Maden Nezaretine, ya da Maden Nezaretine balı olarak Kozlu da faaliyet gösteren Maden Komisyonuna verirler. Maden Nezaretine verilen dilekçeler de Maden Komisyonuna gönderilir ve Komisyonun tuttuu deftere kaydedilir. Maden Komisyonu bu dilekçeleri, raporu hazırlanmak üzere Maden Mühendisliine göndermekteydi 68. Bunun amacı, arama yapılacak sahada arama yapmaya engel bir durum olup olmadıını, ilgili sahada aratırma veya iletme izni almı bir baka madencinin faaliyetinin bulunup bulunmadıını tespit etmek ve maden usül ve nizamına uygun olarak, ilgili yerde teknik inceleme yapıp rapor tanzim edilmesini salamaktır 69. Mevzuat gerei Maden Mühendislii ilgili sahada incelemesini yaparak, hazırladıı raporu Maden Komisyonuna vererek madencinin aratırma yapmak istedii sahada madencinin talebi dorultusunda aratırmaya engel bir durum olmadıı kesinlik kazandıında, madenciye Maden Komisyonu tarafından, Taharri Tezkiresi adı verilen bir arama izin belgesi verilmekteydi 70. Madencilik faaliyetinde bulunanlar Madenci Esnafı olarak kabul edilmitir 71. Bu yüzden, madencilik faaliyetine balayacak olanlar için, maden üretimi yapılacak sahada maden idaresi adına görev yapan mevki memurluklarınca Esnaf Mazbatası düzenlenmitir 72. Arama müracaatlarının, çok az bir uygulamada olsa, bazen 65 BOA, Y.PRK.BK. nr. 16/ ZKÜ, Bütçe Defteri , nr. 32, s. 15/2, 19/2. 67 BOA, DUT, nr. 21/2-3 nolu gömlekte 6 numaralı belge. 68 Bunun örnekleri için Bak. ZKÜ. Madenci stekleri Kayıt Defteri, nr. 6, 27 Temmuz 1313/19, s. 52; 6 Austos 1313/22, s. 52; 23 Austos 1313/27, s. 53; 27 Terînievvel 1313/32, s ZKÜ. Madenci stekleri Kayıt Defteri, nr. 6, 10 Haziran 1313/13, s. 50; 13 Eylül 1313/29, s ZKÜ. Madenci stekleri Kayıt Defteri, nr. 6, 1 Haziran 1308/14, s. 2; 5 Temmuz 1308/37, s Ereli Kömür Madeni Nizamnamesi, Madde 64; ZKÜ. Madenci stekleri Kayıt Defteri, nr. 6, 2 Mayıs 1315/39, s ZKÜ. Madenci stekleri Kayıt Defteri, nr. 6, 8 Haziran 1308/26, s. 5.

15 Döneminde Ereli Kömür Havzasında Uygulanan Madencilik Tevikleri ve Sonuçları 337 Maden Komisyonu tarafından, Maden Mühendislii devre dıı bırakılarak, raporu hazırlanmak üzere, mevki memurluklarına gönderildiine rastlanmaktadır 73. Yeni ocak açma müracaatlarında esas olan, müracaatın Maden Komisyonuna yapılması olduu halde, arama müracaatlarında görüldüü gibi, Maden Nezaretine yapılmı müracaatlara rastlanmaktadır 74. Arama izin belgesi alarak kömür arayan ve bunda baarılı olan madencilerin bulduu numuneler, maden idaresine teslim edilir, maden idaresi numune kömürleri Darphaneye tahlile gönderirdi. Gelen tahlil sonuçlarına göre, bulunan kömür iletmeye deer kalitede ise, kefaletnamesi hazırlanarak iletme izni verilirdi 75. Bu dönemde maden cevherlerinin tahlillerinin Darphane-i Amire de yapılabildii gibi Mektebi Harbiye Kimyahanesi nde de yapılmaktaydı 76. Bir madencinin yeni bulduu veya satın aldıı bir madeni iletmeye balayabilmesi için kendisine kefiller bulması zorunluydu. Madenciler genelde birbirlerine kefil olmulardır. Kefalet durumlarını gösteren ve Kefaletname adı verilen yazılı belgelerin düzenlenmesinden sonra, madenci iletme faaliyetine balamaktaydı 77. Kefaletname düzenlemek için en az iki kefilin bulunması yeterliydi 78. Nadiren tek kefille düzenlenmi kefaletnamelere de rastlanmaktadır. Tek kefilli kefaletnamenin kabulü iletmeci veya kefilin çok güvenilir olması ve ekonomik gücü ile ilgilidir 79. Zaman zaman faaliyeti devam etmekte olan ocakların kefaletnamelerinin yenilendiine rastlanmaktadır Maden Arama Giriimciliklerinin Özellikleri Uygulanan tevikler, yapılan ve yapılması planlanan altyapı bölgede madencilik giriimlerine hareketlilik getirmitir. Harekete geçen madenciler arasında yerli madenciler olduu gibi yapancı irketler de vardır. Örnein, Fransız Mösyö Münye 1882 yılında, Osmanlı Devletine büyük menfaatler teklif ederek madenleri iletmek üzere imtiyaz talebinde bulunulmutur. Nafia Komisyonuna havale edilen bu teklifin olumsuz sonuçlanacaını öngören Münye toplantıyı terk ederek projesini geri çekmitir 81. Yine bir yabancı irket Osmanlı Hükümeti cazip bedeller karılıı Ereli Madenlerini 50 yıl süre ile iletmek üzere stanbul daki temsilcisi mühendis Henri Linders ile 22 Eylül 1887 de müzakereye balamıtır 82. Ancak müzakere sonuçları hakkında bir bilgiye rastlanmamıtır. Bir grup Fransız banker ve mühendisin ortak olduu, müracaatları sonuçlanıncaya kadar isimlerinin gizli tutulmasını isteyen bir anonim irket, daha önce Münye tarafından sunulan projede bazı deiiklikler yaparak, madenlerin tamamının imtiyazına talip olmutur. ZKÜ. Madenci stekleri Kayıt Defteri, nr. 6, 2 Mayıs 1308/10 s. 2; 1 Haziran 1308/14, s. 2; 1 Haziran 1308/15, 24 Nisan 1308/16, 30 Mayıs 1308/18, s. 3; 11 Terînievvel sene 1313/32, s. 55; 3 Mayıs 1314/9, s. 63; ZKÜ. Madenci stekleri Kayıt Defteri, nr. 6, 20 Mayıs 1308/46, s. 7; 3 Eylül 1314/22, s ZKÜ. Madenci stekleri Kayıt Defteri, nr. 6, 15 Eylül sene 1309/1313/38 kayıt numaralı müracaat, s ZKÜ. Madenci stekleri Kayıt Defteri, nr. 6, 29 Terînievvel 1308/95, s BOA. Hazine-i Hassa Defteri, nr. 801, v. 25b. 77 BOA. Y.PRK.OMZ, nr. 3/68, Belge ZKÜ. Madenci stekleri Kayıt Defteri, nr. 6, 24 Nisan 1308/50; 15 Austos 1308/54, s. 8; ZKÜ. Vukuat Defteri, nr. 85, s ZKÜ. Vukuat Defteri, nr. 85, s ZKÜ. Madenci stekleri Kayıt Defteri, nr. 6, 14 Haziran 1310/55, s BOA. Y.EE. nr. 94/ BOA. A.MKT.MHM. 494/56.

16 338 Halil YILDIRIM - Ahmet ÖRETEN irketin teklifleri arasında ayrıca, Ereli de büyük bir limanın yapımı, Ereli-zmit arasında bir demiryolu inası da bulunmaktadır. irketin sunduu teklifler uygun bulunmadıı gibi, yabancıların ortaklıı halinde karılaılacak zorluklar dikkate alınarak proje 20 ubat 1890 da reddedilmitir 83. Devlet, bu dönemde bir taraftan ihtiyaç duyduu kömür üretimini artırmaya çalıırken dier yandan da maden sahalarının yabancılar eline geçmesi anlamına gelecek hatalı bir uygulama yapılmasından da son derece tedirgindir. Aynı endie maden havzasında ocak ileten madenciler tarafından da paylaılmaktadır. Dokuz madencinin imzası ile Sadarete (Babakanlık) gönderilen telgrafta, Karamanyan ve Zarifî kumpanyalarının elinde bulunan kömür ocaklarının bir yabancı kumpanyaya satılacaından söz edilerek duyulan endie ve mahzur dile getirilmektedir. Madenlerin asla yabancıların eline geçmeyeceini, bu konuda Padiahın emir ve fermanı bulunduunu hatırlatan Sadaret Makamı, Bahriye Nezaretini bu konuda bir kez daha uyarmaktadır (21 Mart 1311/2 Nisan 1895) 84. Bu bavurulardan büyük çaplı madencilik giriimlerinin merkezi hükümete, küçük çaplı giriim bavurularının Maden Havzası nda görev yapan yerel idareye yapıldıı anlaılmaktadır. Maden Havzası nda görev yapan yerel idareye yapılan arama bavurularından çou bireysel giriim niteliinde olduu gibi, bazıları ortaklı, bazıları da kumpanya yani irketler adınadır. Arama müracaatlarının büyük çounluu her ne kadar tek imzalı müracaatlar olsa da, bulunan kömürleri iletme aamasında bazılarının çok ortaklı olarak faaliyete geçtii, iletmeleri gösteren defterlerden anlaılmaktadır. Örnein, Karamahmudzâde Mustafa Bey tarafından arama ruhsatı alınan Alacaazındaki sahada bulunan kömür 340 ocak numarası ile Trabzonlu Ahmed Efendi ve Karamahmudzâde Mustafa Bey ortaklıı ile faaliyete geçerken, Ereli de ikamet eden Dükkâncı Murad Panosyan ın arama belgesiyle Gökgöl civarında bulunan kömür, 151 ve 152 numaralı ocaklar olarak inork Mihranyan ortaklıı ile faaliyete geçmitir 85. Düzenli müracaat kayıtlarının bulunduu (Mali ) yıllarında, Kömür Havzası nda kömür madeni aramak üzere 115 adet mürâcaat yapılmıtır. Bunlardan 47 si 1892, 11 i 1893, 19 u 1894, 5 i 1895, 9 u 1896, 12 si 1897, 10 u 1898 ve 2 si de 1899 yılına âittir. Yapılan 115 arama müracaatından 36 sına izin belgesi verilmitir. Bu belgelerden 30 u istek sahibine verilirken, birine yanına ortak katılarak müterek belge verilmitir. ki müracaatın arama belgesi baka madenciye verilirken 86, bir belge de iki madenciye müterek verilmitir 87. ki ortaın birlikte yaptıı arama izin müracaatının belgesi, ortaklardan biri adına düzenlenmitir 88. Üç madencinin müracaat sahası terk edilmi ocak olduundan idarece müzayedeye çıkarılması öngörülmü, ancak sonucu belirtilmemitir. 83 BOA.Y.PRK.ASK. nr. 69/23, BOA, Y.EE. nr. 94/ BOA. D.Bahriye, 9/8 (15); BOA. Y.A.RES. nr. 75/3. 85 ZKÜ. Madenci stekleri Kayıt Defteri, nr. 6, 24 Nisan 1308/16, s. 3; ZKÜ. Madenci stekleri Kayıt Defteri, nr. 6, 19 Temmuz 1308/48, s. 7; ZKÜ. Madenci stekleri Kayıt Defteri, nr. 6, 16 ubat sene 1313 ve 45, s. 59; ZKÜ. Vukuat Defteri, nr. 85, ss. 339, , ZKÜ. Madenci stekleri Kayıt Defteri, nr. 6, 12 Terînisânî 1314/33 numaralı kayık, s. 70; 5 Temmuz 1308/37, s ZKÜ. Madenci stekleri Kayıt Defteri, nr. 6, 15 Austos 1308/53, s ZKÜ. Madenci stekleri Kayıt Defteri, nr. 6, 10 Nisan 1310/48, s. 25.

17 Döneminde Ereli Kömür Havzasında Uygulanan Madencilik Tevikleri ve Sonuçları 339 Üç müracaat iptal edilmitir. ptallerden biri, müracaat sahibinin ölümü, biri arama yapılacak yerin nizalı bir yer olması, dieri de aratırma yapılmak istenen yerin, geçmite iletilip terk edilmi bir damar olduundan, müzayede ile verilebileceinin belirtilmesi üzerine, madencinin vazgeçmesi yüzündendir 89. Altı mürâcaata olumsuz cevap verilmitir. Bunlardan bei bakalarının arama ve iletme sahalarında olduu gerekçesiyle, biri de mürâcaat sahibinin iletmekte olduu ocaklarını gelitirmesi ve ilerini yoluna koyması tavsiye edilerek aratırma talebi reddedilmitir 90. Arama izin belgesi için yapılan müracaatlardan ikisinin arama yapmak istedii saha da, geçmite ilenip terk edilen bir saha olması sebebiyle, açık artırmaya çıkarılmı, sonuçta müracaat edene deil bir baka madenciye verilmitir 91. Bir madencinin müracaatı izinsiz ve usule aykırı kazı ve arama yaptıı gerekçe gösterilerek reddedilmitir 92. Madencilik faaliyetinde bulunan madencilerden Osmanlı vatandaı olmayan yalnız bir madenci tespit edilebilmitir. Bir madencinin dilekçesinde, Heci Opli nin ecnebi tebaasından olduuna iaret edilmesi sayesinde yabancı ülke vatandaı olduu anlaılmakla birlikte, hangi ülkeye mensup olduu belirtilmemitir 93. Madencileri isimlerden yola çıkarak Müslim ve Gayrimüslim olularına göre bir sınıflandırmaya tabi tutmak mümkündür. Toplam 115 olan arama müracaatından 67 si Müslüman, 48 Gayrimüslimler, biri de Müslim-Gayrimüslim ortaklıı ile yapılmıtır. Yabancı ülke vatandaı olduu ifade edilen Heci Opli de iki arama müracaatı ile gayrimüslimler arasında deerlendirilmitir. Bazı arama müracaatlarına verilen cevap ve müracaatın gördüü ilem hakkında, kayıtlarda bir bilgi bulunmamaktadır. Bavurulara verilen cevap ve cevap tarihi belirtilmi olanlar üzerinde yapılan deerlendirmeye göre, en kısa sürede müracaatına cevap alan madenci bekleme süresi 6 gün ile madenci ükrü Efendi, arama müracaatına en geç cevap alan madenci 178 gün bekleme süresi ile madenci Rumbaki olmutur 94. Kömür madeni arama üzere bavuru yapan madencilere verilen cevaplar normalde müracaatların kaydedildii defterde bulunması gerekirken ihmal edilmitir. Ancak havzada faaliyet gösteren ocakların kayıtlı bulunduu bir baka defter üzerinde yapılan incelemede, cevap verilmedii görülen ve arama izin belgesi verilip verilmedii anlaılamayan 65 müracaat sahibinden 23 ünün arama yapmak üzere müracaat ettikleri sahalarda ocak açtıkları tespit edilmitir 95. Ereli Kömür Havzası nda yılları arasında, yeni buldukları maden damarlarını iletmek, iletmekte oldukları maden ocaklarına ilâve yeni ocaklar açmak, terkedilmi ocakları yeniden faaliyete geçirmek ve ruhsat alanlarını geniletmek üzere ZKÜ. Madenci stekleri Kayıt Defteri, nr. 6, 16 Eylül 1308/69 kayıt numaralı müracaat; ZKÜ. Madenci stekleri Kayıt Defteri, nr. 6, 8 Temmuz 1308/60 kayıt numaralı müracaat; ZKÜ. Madenci stekleri Kayıt Defteri, nr. 6, 5 Terînievvel 1308/71 kayıt numaralı müracaat. 90 ZKÜ. Madenci stekleri Kayıt Defteri, nr. 6, 30 Mayıs 1308/18 kayıt numaralı müracaat; ZKÜ. Madenci stekleri Kayıt Defteri, nr. 6, 20 Mayıs 1308/46, s. 7; 24 Haziran 1308/31; 30 Temmuz 1308/51, s. 8; 9 Eylül 1308/83; 23 Eylül 1308/84 kayıt numaralı müracaatlar. 91 ZKÜ. Madenci stekleri Kayıt Defteri, nr. 6, 7 Austos 1308/74 sayı, s.11; 92 ZKÜ. Madenci stekleri Kayıt Defteri, nr. 6, 12 Eylül 1308/63, s ZKÜ. Madenci stekleri Kayıt Defteri, nr. 6, 23 Temmuz 1308/44 kayıt numaralı Madenci Hacı Bekir olu smail tarafından verilmi ikâyet dilekçesi, s. 7. Opli isminin Oplo eklinde yazıldıına da rastlanmıtır. 94 ZKÜ. Madenci stekleri Kayıt Defteri, nr. 6, 27 Terînisâni 1308/15 Nezâretnr ve 106, s. 16; ZKÜ. Madenci stekleri Kayıt Defteri, nr. 6, 10 Kânûnıevvel 108/21 Nezâretnr ve 109, s ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s

18 340 Halil YILDIRIM - Ahmet ÖRETEN adet müracaat yapılmıtır. Bu 30 müracaattan 25 i tek isimli, biri iki isimli ve ikisi üç isimlidir. Bu madencilerden 19 u 90 adet yeni ocak açmak isterken, yedi madenci terkedilmi, atıl durumdaki yedi maden ocaını yeniden faaliyete geçirmek istemektedir. Üç madenci ruhsatlı iletmelerini geniletmek istemektedir. Bunlardan bir madenci ocaına yeni laım açmak suretiyle geniletmek, biri ruhsat belgesine altı yeni damar eklemek, bir madenci de iletmekte olduu Ocaını bundan sonra makine ile ileteceini gerekçe göstererek, emsalleri gibi ruhsat sahası sınırlarının metreye çıkarılmasını istemektedir 96. Tespitlere göre, bu dönemde yapılan giriimler sonucu açılan ocak sayısı 80 nin üzerindedir 97. Yeni ocak açma faaliyetlerinin daha çok Göbi Daı nda ve Kozlu da younluk kazandıı görülmektedir. Maden iletmeciliinde yetersiz görülenlere, iletmeye deer kalitede kömür madeni bulmaları halinde, Maden Nizamnamesi nin üçüncü maddesinin, buldukları nümuneyi mirî (devlet) için bulmu sayılarak, emeklerine karılık kendilerine bahi namıyle münasib bir ücret verilecei, hükmü gereince ilem yapılmıtır 98. Madenci Simyon olu Yorgi nin aldıı 11 Eylül 1883 tarihli arama belgesi ile Acılık da bulmu olduu üç adet kömür damarı, adı geçenin fakirliine, belgenin tarihine ve nizamnamenin üçüncü fıkrasına uygun olarak, bulunan kömür damarlarına kuru fiyat takdir edilerek kuruunun bahi adıyla kendisine verilmesi uygun bulunmutur 99. Bu uygulama ülkenin maden kaynaklarının etkin bir ekilde tespit edilmesi ve deerlendirilmesinde önemli bir tevik oluturmutur. Kömürün bu bölgede ilk bulunması üzerine anlatılan Uzun Mehmet hikâyesinde de bu tür ödül tevikinin önemi görülmektedir 100. Bu yaklaım insanları iletme gücü olmasa dahi maden aratırmaya yönlendiren önemli bir tevik unsuru olarak dikkat çekmektedir Maden Giriimlerinde irketleme Tevik uygulamalarını takip eden yıllarda, Maden Havzası nda Kozlu da bulunan 5 numaralı ocaı çalıtıran Kılıç Ocakları Kumpanyası ile 233 numaralı ocaı ileten Gürcüler Kumpanyası varken, ilerleyen süreçte hem irket sayısı hem de irketler tarafından iletilen ocak sayısı hızla artmıtır (13 Mart Mart 1890) yılında Abasızolu Hüseyin Efendi, Kasap smail Aa, Gerzeli Hasan Efendi ve Ali Efendi tarafından çalıtırılan Kozlu bölgesindeki iletilen farklı numaralardaki ocaklar birleerek hsaniye irketi adını alarak faaliyetlerini sürdürmülerdir Zaman içinde bu irketin faaliyet sahası farklı ocaklar satın alınarak genilemitir ZKÜ, Madenci steklerini Kayıt Defteri, nr. 6, s 8 ve ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s Ereli Kömür Madeni Nizamnamesi, Madde ZKÜ, Madenci steklerini Kayıt Defteri, nr. 6, s Uzun Mehmet hikayesinin farklı rivayetleri için bkz. Ahmet Naim, Zonguldak Havzası Uzun Mehmet ten Bugüne Kadar, stanbul 1934, ss. 9-18; Mualla Murat, Zonguldak ve Bartın Çevrelerinde Halk Bilimi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamı Doktora Tezi, Ankara, ZKÜ, Matlubat Defteri 1303, s. 251, ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i Sani 1305, nr. 72,, s ; ZKÜ, Matlubat Defteri 1307, s ZKÜ, Matlubat Defteri 1315, s. 139.

19 Döneminde Ereli Kömür Havzasında Uygulanan Madencilik Tevikleri ve Sonuçları 341 Bu dönemde dikkat çeken bir dier irkette Karamanyan Kumpanyasıdır. Alacaazı, Kilimli, Kozlu, Liman ve Zonguldak mevkilerinde bulunan ocakların bazıları Karmanyan Kumpanyası ve ahinolu Yasef tarafından ortaklaa iletilmektedir 104. Halaçyan Kumpanyası, Gürcü Kumpanyası, hem maden ileten hem de Kilimli de kok fabrikası olan Ereli irketi büyük irketlerdendir 105. Laz Emin ve Mülazim Bey tarafından iletilen 59 numaralı ocak, Mustafa Çavu tarafından iletilen 281 numaralı ocak ile birleerek irket haline gelmitir 106. irketleme yoluna giden ocaklardan 239 numaralı ocak, Zonguldak Acılık da bulunan Madenci Pavlaki ve ortaklarının 295 numaralı ocaına katılarak irket-i nâmiye adını almıtır numaralı ocak önce 127 ve 129 numaralı ocaklarla birletirilmi, sonra Alacaazı mevkiinde Armutcuk ve dier adıyle Karameelik de bulunan 137, 216 ve 169 numaralarla numaralı ocaklar birbirine katılarak 216 numara üzerine ilem yapılan bir kömür maden ocaı haline getirilmi ve 31 Temmuz 1901 tarihli resmi ilem gereince Ragıp Paa nın Hanımı Kamile Hanım tarafından iletilmeye devam edilmitir 108. Bu süreçte maden havzasına gelen bir dier irket de Ragıp Paa nın Abid, akir ve Cemal adlı üç olunun ortaklaa oluturdukları kumpanyadır. Açık artırmaya çıkarılan Alacaazı ndaki 123 numaralı terkedilmi ocak ve 190 numaralı ocak Abid, akir ve Cemal Beyler kumpanyası elinde kalmı ve üretime izin verilmitir 109. Artin Karamanyan ve Aslıolu Kumpanyası bu dönemde çok sayıda (19 ocak) ocak sahibi olan irketlerdendir 110. Seri halde ocak toplayan bu irket bu ocakları Pancirî Bey ve Kartalî Efendilere kuru karılıında satıp devretmitir. Bundan sonra bu ocaklarında Pancirî Bey ve Kartalî Efendiler yarı yarıya pay sahibi olmulardır 111. Aynı yıl ve takip eden bir yıl içinde bu ocaklara ilaveten Pancirî Bey ve Kartalî tarafından çok sayıda (16 ocak) ocak ele geçirilmitir 112. Spekülatif bir ekilde toplanan bu ocakların bir sonraki döneme hazırlık olduu, takip eden dönemde bu ocakların Fransız Hükümetinin verdii tehdit notası sonucu bir Fransız irketi olan Ereli irketine devredilmesi ile ortaya çıkacaktır. 5. Sonuç stihdam ve büyümenin dinamizmi olan giriimciliin gelitirilmesinde tarih boyunca deiik yöntemler uygulanmıtır. Giriimcilik kültürü oluturmayı hedefleyen bu uygulamalar, tüm dünyada olduu gibi, Türkiye de de deien artlara uyarlanarak sürdürülmektedir. Finansal ve finansal olmayan destek ve tevikler, özellikle bu çalımanın 104 ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i Sani 1305, nr. 72, s ; ZKÜ, Matlubat Defteri 1307, s. 196, 232, 244, 253, 254, 261, ZKÜ, Matlubat Defteri Cild-i Sani 1305, nr. 72,.s. 202, 205; ZKÜ, Matlubat Defteri 1307, s. 177, 204, 208, 212, 273; ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 264; ZKÜ, Matlubat Defteri 1315, s. 156, 166, 182, 183, 185, 189, 191,192, 200, 210; ZKÜ, Matlubat Defteri 1317, s. 147, 157, 181, 187, 190, 200, ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 58; ZKÜ, Matlubat Defteri 1307, s. s. 200, 202; ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 17, 20, 294; Matlubat Defteri 1315, s. 186; Vukuat Defteri, nr. 85, s ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 122, ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 185, , 284, ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s ZKÜ, Vukuat Defteri, nr. 85, s. 40, 84, 130, 154, 177, 204, 219, 233, 235, 263, 268, 278, 279, 364, 386, 389.

20 342 Halil YILDIRIM - Ahmet ÖRETEN ana konusu olan maden sektöründe geçmiten günümüze uygulanmaktadır. Bu çalımada, Batı Karadeniz bölgesinde bulunan Ereli Kömür Madeni Havzası ele alınmıtır. Literatürde sınırlı aratırma bulunan ve XIX Yüzyılın ortalarında balayan bölgedeki madencilik sektöründe yıllarında yürütülen madencilik giriimleri ve bu giriimcilik kültürünün oluması için yapılan tevik ve destekler incelenmitir. Bölgede madencilik giriimciliini gelitirmek amacıyla, altyapı hizmetlerinde, barınma ve beslenme konusunda, maden ocaklarının modernize edilmesinin desteklenmesi, fiyatlandırma ve vergi politikaları gibi temel destek ve tevik unsurları etkin bir ekilde uygulanmıtır. Bu dönemde, bölgede yeni demiryolu yapımı, mevcut demiryollarının yenilenmesi, ek lokomotif ve vagon alımı, dereler üzerine köprü yapımı, kok fabrikalarının açılması, haberleme için ocaklar ve idari birimler arasında telgraf hattının döenmesi, karayolu ulaımı için ön fizibilite çalımalarının yapılması, deniz taıma filosunun kurulması, liman yapma giriimlerinin balaması ve liman inası ii için ruhsatın verilmesi gibi temel altyapı faaliyetleri gerçekletirilmitir. Bölgeye zorunlu ya da istekli olarak gelen igücünün ve özellikle kamu tarafından iletilen madenlerin modernletirilmesi amacıyla getirilen yabancıların barınma ve beslenmesi problemini çözmek için binalar yapılmıtır. Bunlara ilave olarak yerli çalıanlar içinde benzer binaların yapıldıı görülmütür. Beslenme ihtiyacını karılamak için hem kamu hem de özel sektör fırınlar yapmı, bazen kiralamı ve temel gıda maddeleri gerek yurt içi gerekse yurt dıından temin edilerek bölgedeki igücünün kullanımına sunulmutur. Madenlerin modernizasyonu, yapılan tevik ve desteklerin en youn yaandıı alandır. Avrupa tarzı kuyu açan madencilerin üretim alanının çapı metreden metreye geniletilmitir. Bu saha geniletme madencilerde makinelemeyi artırmıtır. Bu dönemde youn makine teçhizat ithalatının olduu görülmütür. Uygulanan gümrük indirim ve vergisi muafiyeti madenciler açısından önemli bir destek ve tevik olmutur. Ayrıca ocaklarını modernize eden madencilerin ruhsat sahaları geniletilmi ve piyasaya sattıkları kömürden ödedikleri vergiden de muaf tutulmulardır. Tüm bu tevikler, fiyat ve vergi politikaları ile desteklenmitir. Zamanla maliyet artıı nedeniyle zor durumda kalan sektörde tek alıcı olan devlet tarafından kömüre zam yapılmıtır. Yine artan üretim sonucu ortaya çıkan fazlalıı deerlendirmek için üretimin %60 ı devlete geri kalan %40 lık kısmın ise vergisi ödenmek artıyla piyasaya satılmasına izin verilmitir. lerleyen dönemlerde piyasaya satılan kömür için ödenen vergilerde talep edilen indirimler, bir tevik unsuru olarak kullanılmı ve üretimi iki katına çıkarmak artıyla vergi indirimi uygulanmıtır. çi ücreti maliyeti nedeniyle yapılan talepler, igücü arz-talep piyasasını ilgilendirdii için müdahale edilmemitir. Bu uygulama aynı zamanda içi-iveren ilikisinin serbest piyasa artları altında düzenlenmesi konusunda bir tevik olmutur. Ayrıca, maden iletme gücü olmadıı halde arama izni alıp kaliteli maden bulanlara da ödül teviki uygulanmıtır. Tüm bu tevikler bölgede madencilik sektöründe modernizasyon, maden arama ve ocak açma giriimlerinde hareketlilii getirmi, havzaya gerek yerli gerekse yabancı sermayenin yönelmesinde etkili olmutur. Maden ocaklarının bulunduu bölgede yava yava yaam alanları ve ehirler olumaya balamıtır.