SERÎ B CİLT 34 SAYI İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ ORMAN FAKÜLTESİ DERGİSİ

Transkript

1 SERÎ B CİLT 34 SAYI İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ ORMAN FAKÜLTESİ DERGİSİ

2 EKOSİSTEM KAVRAMI VE EKOSİSTEM AMENAJMANI Prof. Dr. N ecm ettin ÇEPEL* G İ R İ Ş N üfusun hızla artışı, teknolojinin dev a d ım larla ilerlem esi ve b u n la ra bağlı olara k y aşam düzeyinin g ittik çe yükselm esi sonucunda, in san la rın g ereksinim leri nicel ve n itel o larak çığ gibi a rtm ıştır. Bu durum, doğal k a y n a k la rd a n aşırı derecede ve dengesiz bir şekilde y a ra rla n m a y ı zorunlu kılm ıştır. Böyle b ir gelişim in ne gibi ciddi so ru n la r doğurabileceği, an cak içecek su ve solunum y a p a c a k tem iz h a v a gibi y a şa m sal düzeyde önem li bazı doğa verilerinin y etersiz hale gelm esinden so n ra an laşılabilm iştir. özellikle, hepim izin bildiği «.Çevre K irlen m esi» olayının çok acı sonuçları g ü n lü k y aşam ı etkilem eye başlayınca, insan, doğanın b ir p arçası olduğunun, doğa ile çok sıkı ve sistem li ilişk iler içinde bulunduğunun, kendi ç ık a rla rı ile doğal dengenin a y rılm az b ir b ü tün oluştu rd u ğ u n u n bilincine v arm ıştır. B öylece b ir y an d an doğal k a y n a k la rd a n en iyi şekilde y ararlan m ay ı p lân lark en, öte y andan d a doğa düzeninin ve doğal dengenin sürekliliğini sağ lam a yollarını inceleyip a ra ş tırm a y a b aşlam ıştır. D o ğal sistem lerin yapı ve fonksiyonlarının k a v ra n m a sın a a it çalışm alar, bu konuda a tılan ilk adım ı o lu ştu rm u ştu r. Ç ünkü en b a sit b ir sistem in bile, bireysel öğeleri, bunla rın birb iri ile olan ilişkileri ve sistem içindeki fo nksiyonları n e k a d a r iyi bilinirse, bu sistem den y a ra rla n m a derecesi o k a d a r a rta r. Bu nedenle, özellikle dış ülkelerde çeşitli doğal sistem lerin (ekosistem lerin) y ap ı ve fo n ksiyonları u lu sal ve u lu sla ra ra sı pro jeler düzenlenerek incelenip a ra ş tırılm a k ta d ır. Bu a ra ş tırm a la rd a n elde edilen b u lg u ların değerlendirilm esi sonucunda «E k o siste m A m en a jm a n ı» adı a ltın d a b ir u ğ ra şı ala n ı güncellik k azan m ıştır. İşte bu yazım ızda, doğal sistem leri, toplu o larak ifa de etm ek için k u llan ılan «E k o siste m» deyim inin doğuşu ve anlam ının tarih sel gelişim i ile son z am a n lard a güncellik k azan m ış olan «E k o siste m A m enajm anı» k o n u ların d a tem el bilgiler verilm eye çalışılm ıştır. 1. EKOSİSTEM KAVRAM ININ DOĞUŞU VE TARİH SEL G E L lşlm l tçin d e bulunduğum uz devirde doğal sistem i o lu ştu ra n öğelerin k a ra k te ristik le rin i ve b u n ların fonksiyonlarını belirlem ek için m odern yöntem ler u y g u la n m a k ta ve çok gelişm iş a le t ve g ereçler k u llan ılm ak tad ır. B öylece E koloji Bilim D alı nda, doğal sistem lerin ayrın tılı ve in teg re bir şekilde incelenebilm esini sağ lay an sistem analizleri y apılm aya başlan m ıştır. B unun sonucunda d a k lâsik birey ekolojisinden çok fark lı, yepyeni b ir «E ko lo ji» doğm uştur. Bu yeni ekolojiyi niteleyecek b ir deyim aran ırk en, 1935 yılında T an sley ta ra fın d a n «ekosistem» deyim i o rta y a a tılm ıştır. B u n a d a y a n a 1 I. U. Orman Fakültesi, Orman M ü hln d isliği Bölüm ü. Toprak İlm i ve Ekoloji A nabllim Dalı öğretim Üyesi, Bahçeköy - İstanbul. Yayın Kom isyonuna Sunulduğu Tarih :

3 22 N E C M E T T İN Ç E P E L ra k, m odern an lam d a ve yeni b ir an lay ışa göre ekoloji k av ram ı değişik şekilde ta n ım lanm aya b aşlan m ıştır. Ekoloji, a rtık b u günkü a ra ş tırm a k o n u la rın a ve uyguladığı yöntem lere göre, alışılagelm iş k lâsik tan ım la m a la rd a n fa rk lı o la ra k tan ım la n m a k ta olup, bunun için tem el d ayan ak o larak «e k o siste m» deyim i alın m aktad ır. Şu ta n ım la m a la r bunun en tip ik örn ek lerid ir :. E koloji, ekosistem leri inceleyin b ir bilim dalıdır.. E koloji, ekosistem lerin analizi ile u ğ ra ş a n b ir bilim dalıdır.. E koloji, doğanın yapı ve fonksiyonunu inceleyen b ir bilim dalıdır. B u açık la m a la rd a n anlaşılacağ ı üzere, <(.ekosistem^ k av ram ın ın o rta y a çıkışı, ekolojinin incelem e ve a ra ş tırm a yöntem lerinde m ey d an a gelen b ir evrim sonucunda olm u ştu r. G erçekten, bu isim a ltın d a olm asa bile, ek o sistem fik rin in S üm erliler devrinde o rta y a çıktığı, R ö nesans ta n g eçerek zam anım ıza k a d a r geldiği ifade edilm ekted ir (M A JÖ R, 1969). B u gelişim incelendiğinde ekosistem k av ram ın ın anlaşılm asını g ü çleştiren bazı n edenler olduğu k olayca anlaşılır. Bu nedenlerden b iri «ekoloji te rm i nolojisinin zen ginliği», ötekisi de «m odern eko lo jik düşüncenin ka rm a şık lığ ı» o larak nitelenebilir. Bu ik i konu h ak k ın d a açıklayıcı bilgiler verilm esi y a ra rlı görülm üştür Ekoloji Terminolojisinin Zenginliği ve Gelişimi T erm inoloji Z enginliği İn san la rın belirli o lay lar k arşısın d ak i düşünceleri üzerinde y a ra tılış ve y aşay ışların ın bü y ü k etk isi v ard ır. Bu, ta rih boyunca böyle olm uştur. O nun için, b ir bölgedeki k ü ltü r ve uygarlık, o ra d a yaşam ış in san to p lu m ların a, u lu sla ra göre çeşitlilik arzetm ek ted ir. Bu k u ra lın «e kosistem» k avram ı h ak k m d ak i çeşitlilik için de geçerli olduğu ifade ed ilm ektedir (M AJÖ R, 1969). G erçek ten fik irler, k o n u şm a ve yazı dilinde ifadesini b u lm aktadır. B u nedenle, doğanın b ir p arçası olan insan, ta rih boyunca ve çeşitli ülkelerde doğal sistem leri kendine Özgü deyim lerle dile g etirm iş veya ifade e t m iştir. B u n ların h ep si bugünkü anlam d a «ekosistem» k a v ra m ın d a n b a şk a b irşey değildir. ö rn e ğ in İngilizce terim ler o la ra k «C arr»1), «m oss»2), «/en»3) ve «7ıeat7ı»4), içinde y a şa d ık la rı ekolojik k o şu lla n ve b ira ra y a gelerek o lu ştu rd u k ları toplum şek linin g ö rü nüm lerin i de d ik k ate alan b itk i tü rle rin e a it özel ekolojik üniteleri ifade etm ektedir. A ynı şekilde, S ib iry a n ın bölgesel e k sta n sif ekosistem lerine a it «tundra» 5), «ta ig a»6) gibi te rim le r u lu sla ra ra sı k a v ra m la r h aline gelm iştir. B unun gibi «step»7> ) C arr : Eutrofik b ir turbalığın kenarında gelişen çalı ve oğaçların biraraya gelerek olu ştu rd u kla rı b itki toplum udur. : ) IVIess : OligotroFik b ir tu rb a lık olup, tohum dan veya spordan çıkan fld eclkle rin yağm ur suyunda bulunandan birazcık daha çok besin alabildiği ortam lardır. -) Fen : Beslenme ilişkile ri oldukça İyi olan eutrofik bir turbalıktır. Bunlardaki fldecikler besin maddelerin i. m ineral toprakla tem as eden sudan aldıkları için beslenm e koşulları oldukça iyid ir. SUkses yonun ilk basamağında g e n e llikle Cyperaceae, Gramineae tü rle ri yahut juncus tü rle ri vardır. 4) Heath : Calluna ve Erica gibi kısa boylu bitki türlerinin oluşturduğu toplum ve bunların içinde yetiştiğ i araziyi ifade eder. Bu ünite turkçcde «fundalık» deyimi ile açıklanabilir. 5) Tundra : Suborktik iklim zonunun veya alpin kuşağın ağaçsız bitki örtüsüne verilen isim dir. Gen ellikle yosun, çayırotu ve kısa boylu çalılorın o luşturduğu b ir vejetasyondur. 6) Taiga : Kuzey yarım kürede tundra kuşağının güneyindeki Eurasia ile Kuzey A m erika'da geniş bir zonda yayılış gösteren herdem yeşil İğne yapraklı orm anlar. Boreal iğne yapraklı orman kuşağının orman ekoslstem leridir. 7) Step : Kurakçıl yapıdaki, ağaçsız doğal otsu bitki toplum iarı veya çayır formasyonu.

4 E K O SİST E M VE E K O SÎST E M A M E N A JM A N I deyim i tü m ülk eler ta ra fın d a n k u llan ılm ak tad ır. «M u skeg» ise kuzey taig al'ar içinde b u lu n an b ir tü r olig o tro fik tu rb a lığ a verilen isim dir. A kdeniz ülkelerinin çoğunda aynı ekosistem için k u llan ılan çeşitli deyim ler vardır. B ilindiği üzere A kdeniz kıyı bölgelerinde insan etk isi ile o rm an ın ta h rib i sonucunda m eydana gelen, çoğunluğu se rt y ap rak lı bitki tü rlerin d en oluşan a ro m a tik çalı fo r m asy o n u n a a it b itk i to p lum ları vard ır. B una îsp a n y o lla r cc haparral» ism ini v erm ek te ve bu deyim halen K alifo rn iy a d a aynen k u llan ılm ak tad ır. B u b itk i fo rm asy o n u nun F ra n sız c a kökenli ism i «Jfaguıs = M a k h dir. Y ugoslovya d a buna «Shib lia k» denm ektedir. M akiliklerin, aşırı to p ra k taşın m asın d an dolayı, çıplak k a y a la rın o rta y a çıkm ası sonucunda d egrade olm uş şekline ise F ra n s a d a «garrigue» (g a rig ), Isp a n y a d a «tom illaresv, Y u n an istan da «plırygana» ism i v erilm ek ted ir (M A JÖ R, 1969). B u ra y a k a d a r yap ılan açık lam alard an an laşılacağ ı üzere belirli ekolojik sistem leri ifade etm ek için k u llan ılan deyim ler çok fa rk lı olabilm ekte fa k a t ekosistem lerin kesiti, egem en y etişm e o rtam ı fak tö rle ri ve h a tta genellikle birçok b itk iler büyük bir benzerlik g ö sterm ek ted ir, özellikle otsu b itk iler to p lu m la rm a a it ekosistem ler «prairic» o la ra k F ra n s a d an m erkezi K uzey A m erik a y a k ad ar, «ueld» o larak H o llanda dan G üney A frik a ya, «pam pa» o larak A rja n tin e k a d a r isim d eğ iştirerek y ayılm ıştır. A y nı şekilde su ların sızıp gitm ediği, k u ra k bölge veya çöllerin kil sedim entlerinden oluşa n geçirim siz ta b a n arazisi veya çukurluk, A m erik a nın g ü n ey b atısın d a «plapa», K u zey A frik a d a «sc/ıott», O rta A sya,'da «ta k y r» o la ra k isim lendirilm ektedir. A m erik a da lokal, k a ra k te ris tik ekosistem ler için çeşitli deyim ler k u lla n ılm a k ta dır. Ö rn ek : G üneydoğu d a «pocosin», to p ra k ıslak lığ ın a ve b a ta k lığ a b ü y ü k ölçüde b ağ lılık gösteren orm an to p lu m larm a a it ekosistem leri ifad e eden b ir deyim olup A lm an y a d a buna «B ruchw ald» denm ektedir. A ynı şekilde «subasar orm anı» v ey a balçak d ü zlü k orm anı» ekosistem leri <?flatwoods, bottomlands's> (A lm anca: A uem vald) deyim leri ile ifade edilm ektedir. Sovyet S osyalist C um huriyetler B irliği a y rı b ir ekol g eliştirecek derecede çeşitli özel ekosistem deyim lerine sah ip tir, ö rn e k le r : T ugai : K u ra k bölgelerin ta şk ın (su b a sa r) o rm anları. T a k y r : K u ra k bölgelerin, çöllerin kil sedim entlerinden oluşan geçirim siz ta b a n arazisi veya çukurluğu. B o r : K o lk i : G oltsi : L im a n : T u ku la n : F a k ir, kum lu to p ra k la rın sarıçam orm anları. O rm an steplerinde izole edilm iş titre k k a v a k m eşcereleri. A ğaç sın ın üstündeki y u v arlak laşm ış d ağ zirvelerinin alpin tu n d raları. B ir a k a rs u ağzındaki ıslak m in eral to p ra k la rd a k i otsu b itki toplum ları. Y a k u tia nm ıslak ta y g a la n n d a k i kum ullar. İsk an d in av ülkeleri dillerinde de tu rb a lık ve b a ta k lık ekosistem lerine a it çok zengin ekoloji term inolojisi v ardır. B u örnekler, h erb iri ay rı b ir ekosistem i ifade eden k a v ra m la r olup, çeşitli ü l kelerde kendine Özgü k a ra k te ristik le re sahip doğal sistem lere a it term inoloji zen ginliğini gö sterm ek ted ir, ilg in ç olan husus, sınırlı say ıd ak i bazı tip ik ekosistem lerin tüm d ü nyada aynı isim le an ılm aları (step, taig a, tu n d ra gibi), bazılarının da

5 24 N E C M E T T ÎN Ç E P E L çeşitli ülkelerde çeşitli isim lerle a n ılm alarıd ır (örnek: m a k i). İş te «e ko sistem» deyim i b u n ların tü m ü için birleştirici, b irlik sağlayıcı b ir k a v ra m o la ra k k ab u l edilebilir T erm inolojide M eydana Gelen G elişim Bu h u su s ta M A JÖ R (1969) ta ra fın d a n verilen bilgiler şöyle özetlenebilir : D eğerli bilgin A lexander von H um boldt, B itk i C oğrafyası isim li eserinde 1807 yılında şöyle yazm ıştı: Çok yönlü nedenler ve etk iler zincirinde, h içb ir v a rlık ve fa a liy et izole edilm iş o la ra k düşünülem ez. E. H aeckel bu fik ri 60 yıl so n ra yeniden v u r gulam ıştı. F O R B E S (1887) de, b ir gölü «m ik ro k o zm o s» o la ra k n itelem iştir. Bu, bugünkü Lim - noloji n in tem elidir. Bu çalışm a bugün ekosistem lerde ay rın tılı o la ra k incelenen «tro fi dinam iği» ile T hienem ann m y aşam ve çevre k o n u ların a a it o rta y a koyduğu ilkelerin tem elin i o lu ştu rm u ştu r. T o p ra k B ilim i n in kuru cu su ve öncüsü D oltuchaiev, 1889 yılında, to p ra k özelliklerini y etişm e o rtam ı fak tö rle rin in b ir fonksiyonu o la ra k denklem e so k m u ştu r. JE N N Y, (1941, 1961) bu fik ri g eliştirm iştir [T f (i, o, r, a, z )]. D enklem deki h a rfle r iklim, o rg an izm alar, reliyef, a n am a tery al, zam a n sö zcüklerinin b aşh arflerid ir. Z am anım ızd a ise to p rak, ekosistem in en önem li b ir p arçası o larak k ab u l edilm ektedir. Bu fik ir, birçok doğa bilim leri ile u ğ ra şan u zm an lar ta ra fın d a n işlenm iş ve bu fik ir e t ra fın d a ekosistem k a v ra m ı oluşm uştur. D okuchaiev in b ir orm ancı öğrencisi olan M orozov k la sik silv ik ü ltü r ders k ita bım y a z a ra k ekosistem fik rin i geliştirm iştir. A lm anca D il de 1928 ve 1959 y ılların da b asılan bu k ita p ta n y a ra rla n ıla ra k o rm an cılar ta ra fın d a n k u llan ılan «yetişm e ortam ı» deyim i ekosistem k av ram ın ın eşdeğeri o larak kab u l edilebilir. M odern silvikültür, herhalde ekosistem fik rin in o rm an cılığ a uygulan m asın d an b a şk a b irşey değildir. Böylece üçyüz y ıla y ak ın bir zam an d an beri oluşup g eliştirilen fik irle r ile ekosistem k a v ra m ı b u günkü anlam ını k azanm ıştır E kosistem K av ram ının E şa n la m a Geletn B azı D eyim lerle K arşıla ştırılm a sı Ç ok eskiden beri ekosistem an lam ın a gelen bazı deyim ler o rta y a a tıla ra k bu k av ra m ın gelişm esi sağ lan m ıştır. M A JÖ R (1969) a göre : Â bolin, 1914 yılında, bugünkü ekosistem k a v ra m ın a a it an lay ışım ız k arşılığ ı o la ra k «epipe?ı;> deyim ini k u llanm ıştır. N eg ri, aynı y ıllard a ekosistem fik ri ile ilgili o la ra k «ecoiob deyim ini k u llanm ıştır. F a k a t, bunu b u günkü ekosistem anlayışı ile b a ğ d a ştırm a k b iraz g ü çtü r. Ç ünkü sadece b ir bireyin ekolojik ilişkileri d ik k a te a lın m ak tad ır. E ntom olog F riedrich 1927 yılında ekosistem in eşdeğeri o la ra k «holocoen» (holosön) v ey a «coen» deyim ini o rta y a atm ıştır. Bu deyim A lm anca lite ra tü rd e çok kullanılm ış, fa k a t İngilizce'de böyle bir deyim bilinm em ektedir.

6 E K O SİST E M VE E K O SİST E M A M E N A JM A N I 25 T o p ra k B ilgini ve B itki Sosyologu P a llm ann 1948 yılında «biochore» deyim inden sözetm iştir. O nun öğrencisi olan E tte r, 1954 te ekosistem an lam ın d a kullan ılan bu deyim i, eşan lam d ak i öteki terim lerle k a rş ıla ş tıra ra k a ra d a k i fa rk la rı ta rtışm ıştır. B u deyim bugün, benzer yaşam m ek ân ların ın (biyotop) olu ştu rd u ğ u b ir g ru p y a şam o rtam ı o la ra k k ab u l edilm ektedir. C o ğ rafy a alan ın d a çalışan lar «p eyzaj.> terim ini, ekosistem e çok y akın olan düşüncelerini ifade etm ek için kullan m ışlard ır. C o ğ rafy acılar 1913 ten 1960 lı y ıllara k a d a r ekosistem le ilişkileri g ay et sıkı ve açık an la m la rı olan deyim ler o rta y a a t m ışlard ır. B u nların başlıcaları «ecotoper> ( ekotop, b ir ekosistem in cansız öğelerini genel o larak ifade eden b ir deyim dir), <zepimorph» ( yüzey şek illeri), «phıısiocoenose», «m i k r o p e y z a j «fa s iy e s «e p ifa m y e s» vb. B u n ların hepsi arazide b ir ekolojik ün iten in k esitini ifade etm eyi am açlam ışlard ır. B u ray a k a d a r sözkonusu edilen terim lerd en hangisinin, ekosistem k av ram ın ın gelişm esinde en büyük p ay a sahip olduğunu d u y arlı b ir şekilde belirlem e olanağı y o k tu r E kosistem Kavram m a A it Son Zamanlardaki D üşünceler ve Tanım lanm ası Son z am a n lard ak i ekolojik düşüncelere göre ekosistem in, ekolojik incelem eler için b ir tem el ü n ite olduğu kabul edilm ektedir. Ç ünkü ekoloji ile ilgisi yokm uş g i bi görünen doğal sistem lere a it tü m incelem e ve a ra ş tırm a la r ile hav za am en ajm a- nı, ta rım, o rm ancılık ve benzeri u y g u lam alar bile çalıştık ları y erdeki özel bir ekosistem i ta n ıtm a k ta veya k a ra k te riz e etm ek ted irler. B u nedenle çağdaş ekoloji bilgini ODUM (1959) a g öre; eko sistem deyim i, biyologlar tarafından, a yn ı yetişm e orta m ın d a ki organizm aların çevreleri ile olan ilişkilerini ve bağım lılık derecelerini v u r g ulam a am acı ile bir öğretim tekn iğ i olarak ku lla n ılm ıştır. E kosistem k av ram ın ın bu an lam d a düşünülm esinde in san ların doğal k a y n a k la rd a n en iyi şekilde y a ra rla n m a eğilim i de önem li derecede etkili olm uştur. Ç ünkü yenilenebilen k a y n a k la rın e t kili am en ajm an ı (düzenli işletm e tekniğ i), o rg anizm aların b irb irleri ile ve abiyotik a lt sistem lerle o lan çeşitli düzeydeki k arşılık lı ilişkilerine a it bilgilere bağlıdır. Bu nedenle incelem e ve a ra ş tırm a objesi o lacak tem el b ir üniteye g ereksinim vard ır. Bu ü n ite veya b a şk a b ir deyim le ekosistem, m odern an lam d a şu şekilde tan ım lan m a k ta d ır: «E k o siste m, birbirinin özelliklerini etk ile y e n, aralarında ka rşılıklı ilişkiler bulunan ve sistem in gelişim ve varlığının sü rekliliğ i için g erekli olan organizm alarla, cansız çevrelerinden oluşan fonksiyo n el, tem e l bir doğal ünitedir» (BO RM A N N an d L IK E N S, 1969). Bu nedenle ekosistem e populasyonlar, o rg an ik a rtık la r, besin m ad deleri, atm o sfe rik g a z la r gibi b ir öğeler serisi, enerji akım ı ve besin m addesi dolaşım ından oluşan b ir link sistem i gözü ile bakılabilir. B u öğeler ve lin k sistem i, ekosistem e a it k arşılık lı ilişkiler ve h erh an g i b ir ekosistem kesim inde y apılacak u y g u la m a la r için anlayış ve bilgi sağ la m a k ta d ır. F a k a t adı geçen bu öğelerin çeşitliliği ve lin k sistem inin k arm aşık lığ ı düşünülürse ekosistem lerin p ra tik a m a ç la r için sım rlan d ırılm asın m ve incelenm elerinin ne k a d a r güç olduğu kolayca anlaşılır. F a k a t bir ekosistem in sın ırları, genellikle ara ştırıc ın ın u y g u lam ad ak i gereksinim ine göre ta n ım la n m a k ta ve çizilm ektedir. İncelenm e güçlüğü ise, ek o sistem lerin k a rm a şık y ap ısın a uygun y ü k sek derecede organize edilm iş ve in te g re sistem analizlerini içere n b ilg isay arla desteklenen yöntem ler k u llan m a yolu ile aşılm ay a çalışılm aktadır.

7 2Ü N E C M E T T İN Ç E P E L S ovyet S osyalist C um huriyetler B irliğ i nde ise ekosistem k av ram ı b iraz fark lı o larak a n laşılm ak tad ır. Çok eskilere d ay an an b ir ekolojik geleneğe sahip bu ülkede S ukachev in önerisi ile 1941 yılında «geocoenose» ( = jeosö n o ze), d ah a sonra d a ( ) «Biogeocoenose* ( biyojeosönoze) deyim leri kullan ılm ıştır. Bu deyim in, ekosistem k a v ra m ı nı ifade ettiği, tem el ekolojik üniteye a it biyolojik k a ra k te ristiğ i v urguladığı ifade edilm ektedir. SU K A C H EV (1960) e göre biyojeosönoze ile ekosistem a ra sın d a şu fa rk la r v ard ır: E k o sistem doğrudan d o ğ ru y a sistem ile ilişkiye g etirilm esi b ak ım ın d an a v a n ta jlıdır. A nalizi, m atem atik sel anlam da olup, analoğu d a fizikokim yasal sistem lerdir. Biyojeosönoze ise, daha, çok niteleyici anlam dadır. Y ani ekolojinin üzerinde çok d u r duğu m adde ve enerji alışverişini içeren b ir deyim dir. E k o sistem fonksiyonel bir k a v ram d ır. B iyojeosönoze ise ilişkileri g ö steren b ir deyim dir. H an g i isim verilirse verilsin, ekolojik a ra ş tırm a la r d oğada belirli b ir m ek ân k a p lay an ve içinde çeşitli canlı ve cansız öğeler b u lu n an tem el b ir ünitede m evki, to p rak, iklim ve can lıların incelenip a ra ştırılm a sı şeklinde y ap ılm ak tad ır. Z am anım ızda bu tü r a ra ş tırm a la rın esas am acı, doğal k a y n a k la rın am en a jm an ın a (düzenli işletilm esine) a it ekolojik ilkeler konusunda bilgi edinm ektir. B aşk a b ir ifade ile son zam a n la rd a bu k o nuda yapılan a ra ş tırm a la rın esas am acı, doğada verim liliğ in ekolojik esasların ın anlaşılm ası ve öğrenilm esidir. Bu d a ekosistem lerin an laşılm asın dan b a şk a birşey değildir. O nedenle ekosistem k av ram ı, doğal k a y n a k la rın ta n ın m ası, verim liliğin tahm ini, am en ajm anı ve sü rek lilik lerin in sağ lan m ası bakım ından p lân lam an ın yapılm ası için gerekli bilgilerin tem elini ifad e etm ek ted ir, özellikle doğ al k a y n a k la rd a n oluşan ekoslstem ler, in san ların d o ğ ru d an d o ğ ru y a v eya dolaylı o larak y a ra rla n m a ü rü n ü olan öğelerden oluşm uş in teg re b ir ekolojik sistem dir. İn s a n la rın y a ra rla n d ığ ı ekolojik öğeler orm an, m e r a, ta rım ü rünleri, balık, av h ayvan la rı gibi biyolojik v a rlık la r olabilir. V eya hava, su, to p ra k gibi fiziksel v a rlık la r da y a ra rla n ıla b ilir ekosistem öğeleridir. E kosistem k av ram ı ve bu k av ram ın ta rih se l gelişim i h ak k ın d a b u ra y a k a d a r yap ılan açık lam alard an şu sonuçlar çık arılab ilir : (1) A ynı isim a ltın d a olm asa bile, in san ların ekolojik sistem lere k a rşı olan ilgileri çok eski devirlerde başlam ıştır. ( 2 ) in s a n toplum ları, k ü ltü r düzeyine, u y g a rlık la rın ın derecesine göre doğal sistem lere çeşitli isim ler v ererek bu k onuda çok zengin b ir ekoloji term inolojisi m eydana getirm işlerd ir. (3) Son zam a n ların m odern ekoloji g örüşüne göre ekosistem k av ram ı, doğal k a y n a k la rd a n en y ü k sek verim i elde etm e için d o ğ ad ak i verim liliğin ekolojik ilk e lerini k a v ra m a am acıy la incelenen b ir tem el ekolojik ünite o larak an laşılm ak tad ır. Bu tan ım lam a, in san - doğa ilişkilerinin çok kom pleks b ir şekle dönüştüğü zam a n ı m ızda, ekosistem deyim inin niçin birdenbire güncellik k azandığını d a a ç ık la m a k ta dır. (4) E kosistem ler m ekân, zam an, kendini m eydana g e tire n canlı ve cansız öğeler, m adde dolaşım ı ve enerji akım ı, k arşılık lı ilişkiler gibi m adde, enerji ve ekolo

8 E K O SİST E M VE E K O SİS T E M A M E N A JM A N I 27 jik fonksiyon ile k a ra k te riz e edilirler. B u nedenle ta n ım la m a la rı zengin b ir sözlük o lu ştu ra c a k k a d a r çeşitlidir. A şağıdaki ekosistem ta n ım la m a la rın a a it örn ek ler bu y a rg ın ın doğruluğunu k a n ıtla m a k ta d ır :. D oğadaki canlı ve cansız v arlık ların, k arşılık lı ilişkiler k u ra ra k o lu ştu rd u k ları sistem lerdir.. Canlı ve cansız öğelerin kom binasyonunu tem sil eden b ir doğal ünitedir. dir. C anlılar dünyasının sayısız birim lerinden h erh an g i birini ifade eden deyim B iyosferin üç boyutlu kesitleridir.. B elirli b ir zam a n ve m ek ân kesim inde tü m canlı ve cansız çevre fa k tö rle rin in in teg rasy o n u n d a n oluşan doğal sistem lerdir. O rg an izm a ve çevrelerinin fonksiyonel b ir b ü tü n o la ra k m ey d an a getird iğ i b ir kom p lek stir. E k olojik incelem elerin yapıldığı tem el b ir ünitedir. B irbirinin özelliklerini etkileyen, a ra la rın d a k arşılık lı ilişkiler bulunan, sistem in gelişim i ve varlığ ın ın sürekliliği için g erek li olan o rg an izm alar ile bunların cansız çevrelerinden oluşan fonksiyonel b ir doğal ünitedir. D oğal k a y n a k la rd a n en y ü k sek verim i elde etm ek için, doğadaki verim liliğ in ekolojik ilkelerini k av ra m a am acıyla incelenen tem el ekolojik ünitedir. özellik le b u n lar içindeki son tan ım lam a ve son zam a n la rd a güncellik kazanm ış olan «e ko sistem a m en a jm a n ı» k av ram ı ek o sistem ler h a k k ın d a tem el bilgilere sahip olm anın en tip ik g erekçelerini o lu ştu rm ak tad ır. 2. E K O SİS T E M A M E N A JM A N I B undan önceki bölüm de açık lan an lard an an laşılacağ ı üzere, in san yaşam ı için gerekli olan doğal k a y n a k la rd a n sü rek li o larak ve. en y ü k sek düzeyde y a ra rla n ılm ası isten iy o rsa, ekosistem lerin dengeli b ir şekilde işletilm eleri gerek m ek ted ir. B u nun için de, y a ra rla n m a belirli bir plân ve p ro ğ ra m a göre yap ılm alıd ır. İşte doğal k a jo ıa k la rın veya geniş an lam d a ekosistem lerin işletilm esini ve doğal verilerden y a ra rla n m a y ı belirli p lâ n la ra göre düzenlem e işlem ine «E k o siste m A m en a jm a n ı» vey a «Ç evre A m en a jm a n ı» d enm ektedir (ODUM und R E IC H H O L F, 1980). Bu düzenlem enin özünde «ryaşam dünyam ızdaki çevrem izin sistem özelliklerini bozm am ak ilkesi» y a tm a k ta d ır. B u nedenle «O rm an A m e n a jm a n ı», «H a vza A m e n a jm a n ı», «B alıkçılık A m e n a jm a n ı» gibi, in san ın doğal k a y n a k la rı işletm esine a it ak tiv ite alan ların ın herbiri «E k o siste m A m e n a jm a n ı» olup, hepsi doğal sistem lerin ekolojik e sasla ra göre p lân lan m asm d an b a şk a birşey değildir. İn sa n la rın sık ın tısız bir y aşam sürebilm eleri için ism i anılan bu ekosistem lerin plânlı ve düzenli b ir şekilde işletilm esi yanında çeşitli ekosistem ler a ra sın d a b üyüklük ve m ik ta r b ak ım ın d an b ir denge sağlanm ası, v a rs a bu dengenin sürdürülm esi gerek ir. Ç ünkü in san to p lu m larm ın çeşitli g erek sinim lerinin k arşılan m ası için ekosistem lerin iyi n itel özellikleri y an ın d a «ç eşitlilik>. b ak ım ın d an da eksiksiz olm aları gerekir, ö rn e ğ in, in san ların günlü k gereksinim ini

9 28 N E C M E T T İN Ç E P E L k a rş ıla y a n kentsel ve ü re tim ekosistem leri n e k a d a r gerek li ise, kirlenm iş havayı süzen, h id rolojik dolaşım ı düzenleyip, su ve to p ra k varlığ ım k o ru y an o rm an ekosistem leri de o derece önem lidir. Bu nedenle, bu tü r bir plân lam a için konuyu çok yanlı o la ra k ele a lm a k g erekm ektedir. K u ram sal o la ra k b a sit gibi görünen ekosistem am en ajm an ı için uygulam ad a birçok güçlüklerle k a rşıla şılm a k ta d ır. B unun çeşitli nedenleri v ard ır. Bu güçlükler, gün lü k y aşan tım ızla ilişkiye g etirilerek ve sıra sı ile a çık lan m ay a çalışılacak tır. (1) G ünüm üzün insanı, y aşam düzeyi b akım ından d u rm ad an yükselen bir gelişim süreci içindedir. A rta n arzu ve istek lerin i k arşılay a b ilm ek için sü rek li o larak yeni k a y n a k la r a ra m a k ta d ır. Bu am açla teknolojiyi a k ıl alm az b ir hızla g eliştirm ek te ve bunu doğal k a y n a k la rd a n en y ü k sek düzeyde y a ra rla n m a için b ir a ra ç o larak k u llan m ak tad ır. N e v a r ki, bu yolla y aşan m ası güç çevreler o rta y a çık m ak tad ır. B undan ra h a tsız olan insan, bu kez tü m gücü ile «çevre korunm ası» na. b ir k u rta rıcı o la ra k sarılm a k ta d ır. Böylece b ir k ısır döngü m ey d an a gelm ektedir. B azı duru m la rd a bozulan bu denge plân ve p a ra gücü ile de düzeltilem em ektedir. O rta A v ru p a da y ü zyıllard an beri insanın «Y eşil D o stu» olan o rm an ların son o n y ıllard a k itle halinde k u ru m a y a b aşlam ası ve tü m bilim ad am ların ın bu olay k a rş ısın d a ç a re sizlik ten ne y ap acağ ın ı bilem ez halde k ıv ran ıp durm ası, bunun en yeni ve tip ik ö r neğidir. Bu da, in san yaşam ını ilgilendiren tü m fa k tö rle rin etk ilerin i y a ra rlı bir şekilde sürdürebilm elerinin, içinde bulu n d u k ları doğal ekosistem lerin dengesine bağlı olduğunu gö sterm ek ted ir. (2) Bu konuda k arşılaşılan güçlüklerden b ir b aşk ası d a insan yaşam ını b irlik te etkileyen «eko sistem çeşitliliği ve sa yısı» n m ne olm ası g erek tiğ i h u su su n d ak i n i tel bilgilerden yoksun olm am ızdır. D ah a açık bir anlatım la, in sa n la rın yaşam ı için, yerleşim a lan ları ile yapı alanı olm ayan ara z ile rin o lu ştu raca ğ ı bir kom binasyonun gereğine in an ılm ak tad ır. Bu kom binasyon sey rek ve yoğun yerleşim alan ları ile, o r m an, ta rım arazisi, su yüzeyleri gibi sistem lerden oluşan b ir m o zaik o la ra k düşünülebilir. ö rn e ğ in yoğun bir yerleşim m erkezi olan A n k a ra ile çevresindeki Gölbaşı, E lm adağ, G azi Ç iftliği, Ç ubuk B a ra jı ve e tra fın d a k i köyler böyle b ir m ozaik için tip ik ö rn ek o larak verilebilir. Bu m ozaik, «çeşitlilik» bak ım ın d an belki b ir optim um kom binasyon o lu ştu rm a k ta d ır. B una karşın, G azi Ç iftliğ i ndeki o rm an to p lu m ları ve A n k a ra çevresinde k u ru lm a k ta olan «yeşil k u şa k» ta k i yeşil alan m ik tarı, Gölbaşı ve Ç ubuk B a ra jı yöresindeki su yüzeyi ve yoğun o la ra k b in aların bulunduğu k e n t yerleşim m erkezine a it alan ların m ik ta rı ve b u n ların birbirine oram n e olm alıdır? Bu so ru n u n y an ıtı henüz açık tır. Bu so ru y a «çeşitlilik indeksi» belirlen erek belki b ir y a n ıt bulunup p lân lam a yapılabilir. F a k a t z am a n a bağlı o la ra k ism i an ılan m ozaik p a rç a la rın d a n birinin büyüm esi, ötekisinin küçülm esi optim al kom binasyonun o rta d an k a lk m a sı sonucunu d o ğ u rm ak tad ır. B u nedenle, bu din am ik y ap ıy a göre kom binasyonu o lu ştu ran p a ram etrelerin nicel ve n itel o la ra k belirlenm esine dönük b irçok a ra ş tırm a la rın y ap ılm asın a gereksinim v ard ır. Ü lkem iz için bu k onudaki çalışm alard an, dolayısıyla sözkonusu sayısal d eğ erlerd en y ck su n bulunm aktayız. (3) B irçok ülkelerde bu konuda konunun u zm an ları olan bilim ad am ları ve te k n isyenler bölgesel, ulusal, h a tta u lu sla ra ra sı proje ve p ro g ra m la r y a p a ra k sorunun çözüm ü için çeşitli y ak laşım lar g etirm ek ted irler. B u ülkelerde bilim sel yönü ile esas güçlü k ler çözülm üş olm asına k arşın bir ta k ım b ü ro k ra tik ve politik g ü çlü k ler uy-

10 E K O SİST E M VE E K O SİST E M A M E N A JM A N I 29 gu lam ay ı zo rla ştırm a k ta d ır. G erçekten bu konu üzerine eğilm iş bulunan ülkelerde, y etk ililerin ve k a ra r verm e m evkiinde b u lu n an ların son derece d ağ ın ık ve çeşitli k u ru lu şla rd a çalışm aların d an y e k m ılm a k ta d ır (SU T TO N and HARM O N, 1973). B u ise so ru n u n b ir b ü tü n o larak k av ran m asın ı g ü çleştirm ek ted ir. A y rıca ekonom ik ve politik sistem lerin k ıs a süreli ve m addî ç ık a rla ra dönük o la ra k h azırlan m ası d a bir g ü çlü k y a ra tm a k ta d ır, ö rn e ğ in A.B.D. de yeni p lâ n la m a la rla yerleşim a la n la rı az yoğun bölgelere k ay d ırılm ak ta, böylece birçok doğal y a şa m m e k ân ların d ak i ekolojik dengenin geleceği tehlikeye d üşürülm ektedir. (4) T üm can lılar için ra h a t b ir yaşam, d o ğ a bilim leri ile sosyal bilim ler a ra sında iyi b ir b ağ kurulabilm esine bağlıdır. Bu gerçek, herk es ta ra fın d a n bilinm ekle birlik te, bu b ağ lan tıy ı sa ğ la y a c a k p lâ n la m a la rd a k i uyum çok zayıf o lm ak tad ır, ö z e l likle ekosistem am en ajm an ın ı o lu ştu ran a n a p lâ n la rd a n b iri o la ra k k ab u l edilebilecek «Ç erçeve P lânları» nm oldukça yeni ve say ıların ın az olm ası, bu uyum un sağlanam am asm d a önem li etkilere sa h ip tir (Ç E P E L, 1983 a ve 1983 b). A y rıca nüfu s a r tışı ve tek nolojik gelişim o k a d a r hızlı o lm ak tad ır ki p lân lam a hızı bu iki sürece a y a k u y d u ram am ak tad ır. B undan öteye plânlam a, genellikle ve hiç değilse belirli sü re le r için değişm eyen k u ra lla rın uygulan m asın ı ö n g ö rm ektedir. O ysa sosyolojik ve tek n o lo jik sü reçler d in am ik tir. B una bağlı o la ra k d a ekosistem am en ajm an m d a «d in a m ik plânlam a kavram ı», k a tı p lân lam a ilkelerine k ıy a sla d ah a b a şa rılı olabilir. B ir y an d a doğal dengenin korunm ası, öte y a n d a sosyal g erek sin im lerin giderilm esi, bileşkeleri ak si yönde olan ik i a y rı fa k tö rle r g ru b u n u oluştu rd u ğ u n d an, sözü edilen ik i p lân lam a tek n iğ i a ra sın d a uyum sağ lam a çok güç g ö rünm ektedir. B u ra y a k a d a r yap ılan açık lam alard an an laşılacağ ı ü zere y a şa m dünyasının g e leceğinin sig o rta edilm esi için doğal dengenin k o ru n m ası ve sü rd ü rü lm esi zorunludur. ö te y andan a rta n n ü fu s ve yükselen y aşam düzeyi nedeni ile doğal k a y n a k la r d an a rta n o ra n la rd a y a ra rla n m a k açınılm az bir h ale gelm ektedir. B u durum da, «Efcosiste m A m e n a jm a n ı için optim al b ir s tra te jin in a n a çizgileri ne olm alıdır?^ so ru su n a n e t b ir y a n ıt bulm a çok zordur. B u n u n la b erab er içinde bulunduğum uz biyosferin, y aşam o rtam ı o lm ak tan çıkm asını istem iy o rsak yine de şu ilkeleri gözönünde b u lu n d u rm ak ve bu ilkeler d o ğ ru ltu su n d a h a re k e t etm ek zoru n lu ğ u n d a olduğum uzu u n u tm a m a k gerek ir. (1) T üm can lılar ile içinde y aşad ık ları fiziksel çevre a ra sın d a k i ilişk iler kom p leksinin b ir ekolojik sistem tem eline o tu rduğunu, bu ilişkilerden d o ğ acak so ru n ların yine sistem düzeyinde çözüm lenebileceğini k ab u l etm em iz gerek ir. Bu ana ilke benim sendikten sonra, çevrem izin «sistenı özelliğini» bozm am ak için gerekli esasla r o rta y a konm alı ve canlı ile çevresi a ra sın d a k i ilişkiler bu e sa sla ra göre plânlan m alıd ır. (2) D oğal dengenin k orunm ası ve süreklilik, p lân lam a ilkelerinin en başında gelm elidir. Y ani k ısa zam anda en y ü k sek ü rü n ve y a ra rla n m a yerine uzun süreli fa k a t dengeli y a ra rla n m a ilke o la ra k k ab u l edilm elidir. (3) E k o sistem am enajm anm da, sistem i m ey d an a g e tire n öğeler a y rı ay rı değil, kom bine o la ra k düşünülm eli, h er öğenin kendine özgü b ir fonksiyonu olduğu ve sistem in fonksiyonunda b ir payı bulunduğu d aim a gözönünde bulundurulm alıdır. Bu nedenle de b ir m ik ro o rg an izm a ile büyük b ir av h ay v an ı k ü ç ü k v eya büyük oluşla rın a göre değil, aynı sistem in b irer p arçası o la ra k değerlendirilm elidir.

11 30 N E C M E T T İN Ç E P E L (4) İn sanlar, doğal ekosistem lerin y apı ve fonksiyonlarını iyice tanım alı, bu am açla çok k ap sam lı a ra ş tırm a la r yapm alıdır. A n cak bu bilgilere d a y anarak, deng eleri bozulm ak üzere olan ekosistem lerin «geri beslem e mekanizm alarıt>, in san ların g a y re t ve girişim leri ile yeniden işler d u ru m a geçirilebileceği d aim a gözönünde bulundurulm alıdır. B u ra y a k a d a r y apılan açık lam alard an anlaşılacağ ı üzere, ekosistem am en ajm a- nı -esasların a göre y ap ılacak düzenlem elerin işlerlik k azan m ası ve can lılar ile çevreleri a rasın d ak i ilişkileri y a ra rlı hale g etirebilm esi için, doğal sistem ler ve sosyolojik sü reçler çok iyi incelenm eli, belirlenen k a ra k te ris tik le re göre b u n lar arasın d a iyi b ir ilişk iler ağ ı k u rulm alıdır. Bu ağ ın k a ra k te ristiğ in e uygun plânlam a, ve uyg u lam aların y apılm ası için g a y re t edilm elidir. K A Y N A K L A R B O R M A N N, F.H. and L IK E N S, G.E., The W aterslıed - E co system Concept and S tudieş of N utr'ıeııt C ycles. In «The E c o sy ste m C oncept in N a tu ra l R esource M anagem ent:. ( Van D yne, edit.) pp. If9-75, A cadem ic P ress Neıo Y o r k and London. Ç E P E L, N., 198ti a. O rm ancılık Ç erçeve P lânlam ası. İ.ü. O rm an F a k ü lte si D ergisi, Seri B, Cilt 33, S a yı 1. Ç E P E L, N., 1983 b. Genel E koloji. İ.Ü. O rm an F a k ü lte si Y a y ın N o. 352, İstanbul. E T T E R, H., 195Jf. G rundsatzlichc B etra chtu n g en zu r B eschreibung und K eıınzeichnııng der Biochore. Schıoeiz. Z. Forstıo. 2, 11-11/. E V A N S. F.C., E cosystem a s the basic u n it in ecology. Science 123, J E N N Y, H., 191/1. F actors of Soil F orm ation. M cg raio - H ill, N e w Y o rk. J E N N Y, H., D erivation of S ta te F actor E q u a tio n s o f Soils and E cosystem s. Soil Sci. Soc. A m., Proc. 25, M A JÖ R, J.j H istorical D evelopm ent of th e E c o sy ste m Concept. In «The E co sy s te m Concept in N a tu ra l R esource M a n a g em en t.» ( V an D yne, edit.) pp , A ca d em ic P ress N ew Y o rk and London. ODUM, E.P., E cology. H olt. N e w Y o rk. ODUM, E.P. und R E IC H H O L F, J., öko lo g ie. G rundbegriffe, V erkn ü p fu n g en, P ersp ektiven. B L V V erlaggesellschaft, M ünchen, W ien, Zürich. S P U R R, S.H., The N a tu ra l R esource E co system. In «The E c o system Concept in N a tu ra l R esource M a nagem ent:>> (V an D yne, edit.) pp. 3-7, A ca d em ic P ress N eıo Y o rk and London. S U K A C H E V, V.N., R elatioııship of B iogeocoenosis, E c o sy ste m and Facies. S o viet Soil Sci. (E n g lish Trasl.) N o. 6, /; P ochvovedenie N o. 6, SU T T O N, D.B. and H A R M O N, N.P., E cology: Selected C oncepts, John W iley and Sons., Inc. N eıo Y o rk, London. V A N D Y N E, G.M., (E d it.) The E c o sy ste m C oncept in N a tu ra l R esource M a nagem ent. A ca d em ic P ress Neıo Y o rk and London.