Türkiye de Bölge Politikalarının Evrimi ve Bölgesel Kalkınma Ajansları. Korel GÖYMEN

Transkript

1 Türkiye de Bölge Politikalarıı Evrimi ve Bölgesel Kalkıma Ajasları Korel GÖYMEN Cumhuriyet i başlagıcıda bu yaa, Türkiye i bölgesel politikalar ı sadece iç toplumsal ve ekoomik gelişmelerde değil, ay ı zamada Avrupa daki ülkeleri deeyimleride ve bölgesel gelişim paradigmalarıdaki yei gelişmelerde de etkilemiştir. Acak bölgesel gelişmede doğ ruda sorumlu ola Devlet Plalama Teşkilat ı (DPT) 1960 l ı yıllarda kurulmu ş ; bu tarihte sora ülke içide bölgesel farklılıkları azaltılmasıa gittikçe daha fazla öem verilmiştir. Devletçilik döemide (ekoomik gelişmei devlet tarafıda desteklediği ve yürütüldüğ ü döemde) asıl amaçlaa ulusal bir ekoomi oluşturmak amacı yla kamu hizmetleri ve saayi yatırımlarıı yeide dağıtılmas ı idi l ı yıllarda plal ı ekoomiye geçişle baş laya döemde ise bölgesel politikalar büyüme merkezlerie odakl ı kalkıma çabalarıyla şekilledi. Bua göre devlet, bu büyüme merkezlerideki küçük işletmelere devlet yatırım ı ve desteği sağ lamak içi çeşitli bölgesel plalar ve bölgesel kalkıma projeleri ortaya koyacakt ı. Özellikle 1980 lerde sora, bölgesel ekoomide içte kayakl ı kalkıma teorilerii yükselişiyle birlikte, Kalkı mada Öcelikli Bölgeler (KÖB) deki yerel potasiyelleri güçledirmek, yerel giriş imcileri desteklemek yöüdeki teşvikler Türkiye i bölgesel politikalarıda öemli yer tuttu (Didem, 2002: 64). Öte yada, 20. yüzyılı so o yılıda Türkiye, kedi yasaları ı Avrupa Birliğ i hukuku (acquis commuautaire) ile uyumlu hale getirebilmek içi Avrupa Birliğ i i bölgesel politikalar ölçütlerii kedie uyarlamaya çalışt ı. Bu kısa açıklamaları ardıda, Türkiye deki bölgesel politika ve uygulamaları gelişimi beş döemde iceleebilir. Devletçi Döem (Ekoomik gelişmei devlet tarafıda desteklediği ve yürütüldüğ ü döem): Bu döemde bölgesel politikaı aa stratejisi yei bir siyasal ve idari sistem altı da ulusal bir ekoomi ve toplumu yaratılmas ı; üfusu ülkei çeşitli yerlerie dağıtılmas ı (baş keti İstabul da Akara ya taşımas ı da buu bir işaretiydi); saayi tesislerii İ stabul ve Marmara Bölgesi dışıda, Orta Aadolu ve İç Ege de kurulmas ı; ülkei çeşitli yerlerii birbirie bağ laya bir demiryollar ı sistemii geliştirilmesiydi (Eraydı, 2001). Bu süreçte, devlet stratejik güvelik kaygıları ı da göz öüde tutarak saayi tohumlamas ı uygulamasıa girişmi ş, Aadolu u uzak kısımlarıda saayiler kurmuş tur (Rivki, 1964; Göyme, 1976). Bu işletmeleri bazılar ı o döemde ekoomik açıda çok alaml ı olmasa da, bu bölgelerde daha sora ortaya çıkacak gelişme merkezleri içi (öreği Kayseri, Eskiş ehir, Zoguldak, Karabük) ilk ivmeyi sağlamıştı r. Kurtulu ş Sava şı edeiyle tükemi ş durumda ola ülkede saayileşme çabalar ı başlagıçta kaçıı lmaz olarak devlet yatırımlarıyla gerçekleştirilmiştir. Acak daha sora, yatırımlar ı daha çok İ stabul ve Marmara Bölgesi de yoğulaşa, yei ortaya çıkmaya başlam ış ola özel sektör de bu saayileş me hamlesie katılmıştır (Kuruç, 1999). Bu alamda, devlet kamu yatırımları ı ülkei farkl ı yerlerie, özellikle daha geri kalm ış Doğu bölgelerie yaymak istemiş se de, bu iyet sadece belli bir ölçüde gerçekleşebilmiş tir (DPT, 2000). Ayrıca, devleti yei sıırlarıı taımlamas ı Doğu ve Güeydoğ u bölgelerii daha öce (Arap ülkeleri ve İra ile) sahip olduklar ı ekoomik bağlar ı da kaybetmelerie yol açm ış, bu edele Türkiye i diğer bölgeleride daha geride kalmalarıa ede olmuş tur. Dahas ı, Loza Alaşmas ı uyarıca Türkiye ve Yuaista arasıda gerçekleş e üfus mübadelesi de mübadelei yapıld ığı bölgelerde isa kayaklar ı ve toplumsal sermaye kayb ı yaratarak ciddi sorular yaratmıştır (Tekeli, 1967). Prof. Dr., Sabac ı Üiversitesi ve İstabul Politikalar Merkezi

2 Bu sorulara ek olarak, İkici Düya Savaşıda doğa ya etkiler de Türkiye de yei sosyoekoomik ve mekâsal (spatial) düzelemeyi gerekli kılmıştır. Azala kayaklar ı ve eskide sahip olduğu pazarlar ı kaybetmesi edeiyle devlet artık yatırımları ı destekleyemez hale gelmi ş, bu edele özel sektör yatırımlar kousuda öem kazamıştır. Bölgeler aras ı farklar ı gidermek ise elbette ki özel sermayei öcelikleri arasıda değildi. Öte yada 1950 lerde tarı msal üretimde makieleşme köyde kete göçü de beraberide getirmiştir. Tüm bu geliş meler soucuda vurgu köylerde ketlere, bölgeler aras ı eşitsizliklerde sııflar aras ı eşitsizliklere kaymıştır (Eraydı, 2001). Bölgesel Plalama ve Kalkımaya Vurgu: larda bu yaa Türkiye ekoomik ve toplumsal gelişmesii bölgesel eş itsizlikleri azaltmak, toplumsal ve ekoomik degeyi sağlamak amacı ı güde Be ş Yıllık Kalkıma Plalar ı (BYKP) üzeride yürütmüştür (Ulusal Program, 2001). Plal ı ekoomiye geçişle birlikte, ülkei çeş itli bölgelerideki kapasiteleri caladırmak amacıyla, ulusal ekoomik kalkımaya katkıda buluacağı düşüüle farkl ı bölgesel plalar hazırlamıştır; bu plaları uygulamas ı ve izlemesi görevi de Devlet Plalama Teşkilat ı a (DPT) verilmiştir. Birici Be ş Yıllık Kalkıma Pla ı da ( ) ulusal kayakları etki kullaımı a özellikle vurgu yapılmıştır. Bu pla ekoomik kalkımay ı hızladı rmak, souçta daha degeli bir ekoomi oluşması ı sağlamak amacıyla çeşitli bölgeleri potasiyellerie gerekli ilgiyi göstermek amacıı güdüyordu. Bu bağlamda, 1960 larda Doğ u Marmara, Atalya, Çukurova ve Zoguldak gibi yerler içi bölgesel kalkıma projeleri hayata geçirildi. Bu bölgelerdeki öcü sektörler birbiride farklıyd ı. Zoguldak ve Doğu Marmara da saayi, Atalya da turizm, Çukurova da tarım daha gelişmi ş durumdayd ı. Bu bölgelerde DPT ve merkezi hükümet uygulamaı asıl sorumlusu idi. Yerel paydaş lara so derece az rol taım ış veya hiç taımamışt ı (DPT, 2000). Acak, bu döemde plalama uygulaa bölgeleri pek çoğu görece olarak daha varsı l, ya da e azıda belli bir kalkıma potasiyelie sahip bölgelerdi (Eraydı, 2001). Devlet az gelişmi ş bölgelere yatırım yapa yatırımcılara gelir vergisi idirimi sağlama, kredi verme gibi teş vikler susa da, bu bölgelerde çoğu durumda devleti kedisi etki koumdayd ı. İkici Be ş Yıllık Kalkıma Pla ı bölgesel plalama ulusal fiziksel plada bağımsı z olarak hazırlaamaz fikrie daha çok öem veriyordu (DPT, 2000). Bu plaı amac ı mekâsal meseleleri ulusal ekoomik hedeflerle bütüleştirmek, ulusal kalkıma plalamas ı içide mekâsal yaklaşımı kurumsallaştırmakt ı. Bu bölgesel pla ve politikalar, 1960 ları ithal ikameci siyasetlerle biçimlemi ş geel ekoomik eğilimleri ile uyum içideydi. Acak bu politikalar ülkede çeşitli saayi dallarıı geliş mesie yol açsa da, bu yatırımları pek çoğuu sermaye yoğu doğas ı gereği işsizliği artması ı da beraberide getirmişti. Bu durum kırsal alalarda kete göçü daha da teşvik etti; ülkei doğusu ve batısı arasıdaki uçurum daha da derileşirke köy ve ket arasıda da yei bir ikilik oluştu. Bu durum karşısıda, özellikle Güeydoğu ve Doğu Aadolu da baz ı bölgeler 1968 de Bakalar Kurulu u alm ış olduğu bir kararla Kalkı mada Öcelikli Bölgeler (KÖB) olarak kabul edildi. O zamada beri yatırım teşvikleri asıl olarak bu bölgelere ayrılmaktadır. Bu ş ekilde kamu yatırımlarıdaki vurgu büyüme merkezleride KÖB lere kayd ı. Acak KÖB ler bölgesel ölçekte değil il ölçeğide taımlamışlard ı. Ayrı ca KÖB leri belirlemeside ekoomik kriterlerde ziyade siyasi kaygılarla hareket edilmişti. Bu durumda popülist ve kayırmac ı devlet asıl oyucu olmayı sürdürdü; yerel paydaşlar ı harekete geçirme yoluda eredeyse hiç çaba gösterilmedi. İl Temelide Plalama:

3 Üçücü Be ş Yıllık Kalkıma Pla ı ı ( ) yürürlüğe koması yla bölgesel siyaset ve kalkıma öemii kaybetti. Buu edei kısa bir süre içide bölgesel eş itsizlikleri üsteside gelme çabalarıı kayakları ekoomik bakımda etki olmaya bir şekilde dağıtılmasıa ede olaca ğı ; sermaye birikimii ve ulusal ekoomik kalkımay ı yavaşlataca ğı düş ücesiydi. Bu edele geri kalm ış bölgelere doğruda kamu yatırım ı yapmak yerie özel girişimlere teşvik dağıtma yaklaşım ı öe çıkt ı (DPT, 2000). Üçücü be ş yıllık plada bölgesel kalkıma illeri doğal kayakları ı taı mlama, bu illerdeki e avatajl ı sektörleri destekleme yoluda eşgüdümlü bir çaba olarak görülüyordu. Ayrı ca, ulusal ölçekte yatırımları ereye yapılacağıı siyasi kaygılara göre değil ekoomik ölçütlere göre belirleeceğ i belirtiliyordu. İdari kapasite eksikliği ve bölgesel plaları uygulamasıda kurumsallaşmaı olmamas ı bu döemde bölgesel politikaları öemlerii yitirmeleride rol oyaya diğ er faktörlerdir. Eraydı a (2001:17) göre, hagi alalara yatırım yapılacağı ı iceleye pek çok araştı rma illeri sosyo-ekoomik kalkıma düzeyii taımlarke, bölge kavram ı DPT i resmi dokümaları da bile so derece sıırl ı şekilde kullaılıyordu. Acak, Üçücü Be ş Yıllık Kalkıma Pla ı ı bölgesel kalkımaya öemli bir katkıs ı olduğ u da söyleebilir. Bu plada bölgesel farklılı klar soruuu uzu vadede sadece bölgesel kayaklar kullaılarak, yerel yöetimleri güçledirilmesiyle çözülebileceği ögörülmüş tür. Bu ögörü buu takip ede döemde bölgesel politikaları aa ekseii oluşturmuş tur. Bu edele, bir soraki plalama döemide yukarıda dayatıla özel kalkıma plalar ı karşısıda yerel kalkı ma projeleri öem kazamıştır. Neo-Liberal Politikaları Kabul Edilişi: Didem e göre e öemli bölgesel politika çabalar ı Dördücü ( ), Beş ici ( ) ve Altıc ı ( ) Be ş Yıllık Kalkıma Plalar ı ı kapsaya bu döemde ortaya çıkmıştı r. Döemi başlagıç yıllarıda Türkiye ekoomik ve siyasal bir krize taık olmu ş, 1980 leri heme başları da yaşaa kökte değişimle siyasal yaşamı her yöü ciddi şekilde etkilemiş tir askeri müdahaleside sora gele yei sivil hükümet (Aavata Partisi) bölgesel politikalara ve bölgesel kalkımaya da etkisi olacak eo-liberal politikalar ı başlatmış tır te ticareti serbestleşmesii ardıda yabac ı para birimleri üzerideki kotrolü ve ithalatta kotaı kaldırılmas ı, gümrük tarifelerii yeide düzelemesi gibi uygulamalar, firmalar aras ı ve dolayısıyla bölgeler aras ı rekabeti artması ı da beraberide getirdi. Bu politikalar İstabul, İ zmir gibi üretim kapasiteleri yüksek yerlerde, daha düşük kapasiteli az gelişmi ş bölgelere orala daha kazaçlı oldu; az gelişmi ş bölgeler yei gelişe global ticari ilişkilerle uyum sağlamaya çalışırlarke çeş itli zorluklar yaşadılar (GAP İdaresi, 2002:7). Acak görece az gelişmi ş baz ı yerlerde de (Eskiş ehir, Deizli, Çorum, Kayseri, Gaziatep, Kahramamara ş) ihracat kapasitelerii artmas ı sayeside üretimde hızl ı bir art ış gözlemledi; bu bölgeler saayi kavşaklar ı olarak aılmaya başladılar. Bu yei kavşakları saayii gelişmesideki öemleri, Türkiye i büyük üretim merkezleri dışı daki yerlerii büyüme potasiyelie dikkat çekmeleri oldu. Eraydı a göre (2002: 11-15) üretim örgütlemeside esek bir uzmalaşmaya doğru yöelimesi, aslıda küçük ve orta ölçekli işletmeleri yaygı olduğ u global ekoomik düzei getirdiği şartlarla başa çıkmaı bir yötemi olarak beimsedi. Beşici Be ş Yıllık Kalkıma Pla ı da ( ) bölgesel politikalarda bir yeide calama görüldü. O yılda fazla süre gerileme döemii ardıda kalkıma hızıı artırılmas ı ; hem gelişmekte ola hem de baz ı sektörlerde gelişme potasiyeli bulua bölgelerde kayakları daha etki kullaılmas ı içi çeşitli bölgesel plalar başlatıld ı. Buları e kapsaml ı ve e bütüleşmi ş ola ı, hukuki çerçevesi bu plalama sürecii souda tamamlaa Güeydoğu Aadolu Projesiydi. Güeydoğu Aadolu Projesi (GAP) sürdürülebilir kalkıma bağlamıda yapılm ış çok-sektörlü, tümleşik bir bölgesel kalkıma hamlesidir. Temel hedefleri arasıda yaş am kalitesii yükseltmei,

4 fakirliği azaltmaı ya ı sıra bölgedeki üretim ve i ş olaakları ı artı rarak toplumsal istikrar ve ekoomik kalkımaya katkıda bulumak gibi ulusal hedefler de sayı labilir. Proje Türkiye i güeydoğusuda, Yukar ı Mezopotamya daki Fırat ve Dicle havzası da bulua, Türkiye yüzölçümüü ve üfusuu yüzde ouu oluştura dokuz ili (Adıyama, Batma, Diyarbakı r, Gaziatep, Kilis, Mardi, Siirt, Şalıurfa ve Şırak) kapsamaktadır (Gap İdaresi, 2002:7). Güeydoğu Aadolu Projesi 1970 li yıllarda Fı rat ve Dicle ehirleride sulama ve hidrolik eerji üretimi içi yararlama amacıyla hazırlam ış bir dizi proje olarak başlam ış, acak 1980 lere gelidiğide bölge içi çok-sektörlü bir sosyo-ekoomik kalkıma programıa döüşmüştür lı yıllarda ise GAP ı hedefi sadece birtakım maddi kazaımlar sağlamakta ziyade isa odaklı sürdürülebilir kalkımaya kaymıştır. Bu kalkıma program ı sulama, hidrolik eerji, tarım, kırsal ve ketsel altyap ı, ormacılık, eğ itim ve sağlık gibi pek çok farkl ı ala ı kapsamaktadır. Programı su kayaklarıı geliştirilmesi ile ilgili kısmı 22 baraj ve 19 hidroelektrik eerji üretim merkezii yapımı ı, 1.7 milyo hektar alaı sulamasıı ögörür. Projei toplam maliyeti 32 milyar Amerika Dolar ı olarak tahmi edilmektedir Mart ay ı itibariyle, giderler bazıda projei yüzde 61 i gerçekleştirilmiş tir (GAP İdaresi, 2003: 3-4). Projei aa felsefesi sürdürülebilir isai kalkımadı r. Bu felsefe gelecek esilleri de yararlaabileceği ve geliştirebileceği bir çevre yaratmay ı amaçlar. Projei temel stratejileri arası da kalkımada adalet ve eşitlik, katılım, çevre koruma, i ş ala ı yaratma, fakirliği azaltılmas ı, mekâsal plalama ve altyap ı gelişimi sayılabilir. Zamala, GAP Projesi içide bölgesel yöetişim mat ığı geiş ti. Bua göre merkezi hükümet tek payda ş olmayacak (bir başka deyişle yalız olmayacak), sorumlulukları ı ve yetkilerii yerel paydaşlarla paylaşacakt ı. Bu yerel paydaşlar arası da e öemli olalar ise yerel belediyelerdi. Yerel yöetimler tekik olarak devleti bir parças ı olmalarıa rağ me yerel halka fiziksel ve psikolojik olarak daha yakı olduklar ı içi yerel kalkımaı biricil katılımcılar ı olarak hareket edebilirler. Yerel yöeticileri bir başka avatajlar ı ise seçilmi ş olmakta kayaklaa bir demokratik meş ruiyet taşımalarıdı r. Acak yerel yöetimleri daha etki bir rol oyayabilmeleri içi daha fazla güçledirilmeleri ve yetkilerii artırılmas ı gerekmektedir (Göyme, 2000: 63-66). Bu gerçeği farkıa varılmas ı sayeside, bu döemde bölgesel politikalardaki e öemli geliş me yerel ekoomik kalkıma, yerel yöetim ve yerel kapasite koularıa verile öemi artmas ı oldu. Bu edele bu bölgelerdeki teşvikleri büyük bir kısm ı yerel kapasiteyi güçledirmeye ve küçük ve orta büyüklükte işletmeleri (KOB İ) desteklemesie ayrıld ı. Ayrıca kamu yatırımlarıı dağıtılması da yerel kalkıma potasiyeli e öemli ölçüt olarak kabul edildi. Bu döemde tümleş ik bölgesel kalkıma kavram ı bölgesel plalama kavramıı yerii ald ı. Bölgesel politikaları belirlemesi kousuda ortaya çıka bir baş ka öemli ilke de bölgesel politikalar belirleirke Avrupa Birliği i bölgesel politikalar ölçütlerii dikkate alımas ı gerektiğ i kararıdır; bu durum Türkiye i bölgesel politikalarıda yapısal reformları geliş mesii yoluu açmıştır. Bölgesel Farklılıklar ı Gidermek İçi Yapısal Reformlar: larda bu yaa Türkiye Avrupa Birliği i bölgesel politikalar ı ile uyumlu bir bölgesel politikalar tutumu geliştirmeye çalışageldi; ülkedeki bölgeler aras ı farklılıklar ı azaltmak içi yapı sal reformlar yapt ı. Acak 1990 larda yaşaa ekoomik sorular ve kişi başıa düşe geliri azalması edeiyle bölgeler arasıdaki farklılıklar hâlâ devam etmektedir. Dolayısıyla, Yedici Be ş Yıllı k Kalkıma Pla ı ( ) ekoomik, toplumsal, siyasal ve kültürel her boyutu kapsaya tutarl ı bir süreç olarak sürdürülebilir kalkımay ı destekleyerek daha degeli bir bölgesel kalkı ma hedefledi. Bu yaklaşım da özellikle Doğu ve Güeydoğu Aadolu bölgeleride birtakım yei bölgesel kalkı ma

5 projelerii teşvik etti. Bu bağlamda, bu bölgede bulua iller içi bir Eylem Pla ı hazırlad ı. Ayrı ca bu illeri acil gereksiimlerii karşılamak içi Acil Destek Programlar ı oluşturuldu. Bu pla döemide öem kazaa bölgesel ve kırsal kalkıma projeleri Zoguldak- Karabük- Bartı, Doğu Aadolu, Doğ u Karadeiz ve Yeşilırmak Havzas ı bölgelerii kapsıyordu. Bu bölgesel kalkı ma projelerii ya ı sıra Doğu Marmara Bölgesel Pla ı ve Bat ı Akdeiz Bölgesel Kalkı ma Projesi de bu döemde oluşturuldu. Bu projeleri kısa taımlar ı aşağıdad ır (DPT, 2002). Zoguldak- Karabük- Bartı Bölgesel Kalkı ma Projesi: Bu proje, kömür üretimii öemli ölçüde durdurulmas ı ve çelik üretimii özelleştirilmesii ardıda yoksullaş a bir bölgei yeide caladırılmas ı içi gerekliydi. Tıpk ı GAP gibi bu proje de kamusal ve özel kesimleri işbirliğ ie dayal ı çok-sektörlü bir bölgesel kalkıma projesidir. Bir başka amac ı da özel sektör içi yei etkilik alalar ı ve yatırım olaaklar ı sağlamaktır. Bu projei temel bileşeleri şöyledir: KOB İ leri desteklemesi ve yei yatırım sermayesii bölgeye çekilmesi içi sağlaacak katılım, tekik yardı m, garati folarıı oluşturulmas ı ve piyasa araştırmas ı yapılmas ı. Doğu Aadolu Bölgesel Kalkı ma Projesi: Doğu Aadolu hale ülkei e az gelişmi ş bölgesidir. E gei ş alaa ( km2) sahip olmasıa rağme e düşük üfus buradadı r (1997 de 5.5 milyo). Türkiye de arasıdaki GSMH artışıı yüzde 4.9 olmasıa rağ me bu bölge yüzde 2.3 ile bölgeler arasıda e düşük art ış yüzdesie sahiptir. Bu edele DPT 1998 de bölgei kalkımas ı içi bir aa pla oluşturdu. Bu plaı e yeilikçi özelliği bölgedeki be ş üiversitei katılım ı ile hazırlamas ı, diğer paydaşlara projei uygulamasıda açık işlevler taımasıdır. Plaı temel hedefleri arasıda şular vardır: bölgede sosyo-ekoomik kalkımaı hızladırılması amacıyla politikalar oluşturulmas ı; kırsal ve ketsel kalkımaya katkı da buluacak öemli kamusal yatırımları belirlemesi; özel sektör yatırımlar ı içi teşvikleri artırılmas ı; yatırım alalarıı saptamas ı ve bölge içide veya dışıda girişimcileri çekmek içi yatırım projelerii hazırlamas ı ; bölgesel iç diamikleri etkileştirilmesi ve bölgesel girişimciliğ i desteklemesi; isa kayaklarıı güçledirilmesi, böylece merkezi ve yerel yöetimler, özel kuruluşlar ve sivil toplum kuruluşları arasıdaki ortaklıklar üzeride bölgesel kalkımaı sağlamas ı. Doğu Karadeiz Bölgesel Kalkı ma Projesi: Doğu Karadeiz bölgesi de Türkiye i e az gelişmiş bölgeleride biridir. Bölgei ciddi işsizlik soruu ülkei e yüksek dışarıya göç oraı a ede olmuştur. Diğer sorular ise kişi başıa düşe geliri azl ığı, tek bir sektöre (tarım) bağımlılık ve sıırlı ürü sayısıdır. Acak so yıllarda Doğu koridoruu (Gürcista a) açılması yla bu bölgede kalkımay ı başlatacak bir olaak doğmu ş gibidir. Bölgei yedi ilii kapsaya tümleşik bir bölgesel kalkıma aa pla ı katılımc ı bir ş ekilde hazırlamıştır. Bu plaı temel hedefleri bölgei mekâsal yapısı ı döüştürerek ekoomik yapıyı güçledirmek ve çeşitledirmek, bölgede toplumsal ve çevresel sorumluluklarla ilgili duyarlılığı arttırmaktır (Ulusal Program, 2001). Bu plaı uygulamas ı içi ilgili kamu kuruluşlarıı, yerel yöetimleri ve çeşitli sivil toplum kuruluşlarıı katılım ı ögörülmüştür. Yeşilırmak Havzas ı Kalkı ma Projesi: Yeşilırmak ehrii akışı daki düzesizlikler edeiyle havzadaki çevre sorular ı öemli ölçüde artt ığı içi bu proje oluşturulmuş tur. Amaç e uygu ve etki toprak kullaım plaı ı hayata geçirmek, buu yaparke de havzaı ekoomik degesie zarar vermemektir. Proje Amasya, Çorum, Samsu, Tokat ve Yozgat illerii kapsaya bir sürdürülebilir kalkıma sağlamay ı amaçlamaktadır. Hedefler arasıda erozyou ölemesi, su havzalarıı belirlemesi ve korumas ı, orma alalarıı yeide kazaılmas ı, plasız şehirleş me ve saayileşmei kotrolü vardır (DPT, 2000). Didem (2002: 71) bu yei bölgesel kalkı ma projeleride yerel kayaklara ve potasiyellere vurgu olmasıa rağme aslıda bu projeleri geleeksel itelikte oldukları ı (merkezde dayatılı p deetlediklerii), kamu yatırım program ı yaklaşımı a çok kolay dahil edilebileceklerii savuur. Bua karşı projelerde kamu kayaklarıı so derece sıırl ı olduğu, bu edele az gelişmiş

6 bölgelerdeki üretim etkiliklerii acak özel sektörü ve yerel paydaşları yardım ı ile gerçekleştirilebileceği yoluda giderek arta bir alay ış da gözlemlemektedir. Bu alay ış edeiyle GAP plaıı stratejisi de gözde geçirilmiştir; itekim şimdilerde bir dizi yerel katılımcıı ve sivil toplum örgütüü projede yer almalarıa çalışılmaktadır. Böylece yei plalama etkilikleri, katılı ma ve isa odakl ı kalkımaya verdikleri öemle öceki projelerde farklılaşmaktadırlar. So olarak, Sekizici BYKP i ( ) açıklaması yla birlikte Türkiye de bölgesel politika yei amaçlara yöelmiştir. Bular arasıda toplumsal yapıı güçledirilmesi, yapısal reformları tamamlamas ı ve bilgi toplumuu gerektirdiği temel döüşümleri gerçekleştirilmesi bulumaktadı r. Bu edele sürdürülebilir kalkıma, bölgesel yakısama, kültürel gelişme ve katılım bu yei plaı temel bölgesel hedeflerii oluşturur (DPT, 2001). Bölgesel Kalkıma Politikasıı Temel Kabulleri Avrupa ı desteğii alacak bir işlemsel çerçeve oluş turma yoluda e öemli mesele, bölgesel kalkıma stratejisi kavramı ı, ayrıca Türkiye i beimsemesi ve uygulamas ı gereke ilgili bölgesel kalkıma politikası ı bir açıklığa kavuşturmaktır. Ülkei geel kalkıma koşulları ı ve hedeflerii de gözetmesi gereke böyle bir yaklaşım şu koularda açık görüşler içermelidir: (a) bir ulusal bölgesel kalkıma politikas ı hazırlama doğrultusuda ulusal ve ulus-alt ı kurumları göreli ve bütüleyici rolleri; (b) (a) şıkk ı uyarıca bir rol üstlemek durumuda ola her bir kurumu sorumluluk ve yetkileri; (c) hesaba katılacak mekâsal çerçeve; (d) ulusal stratejide belirlee hedefler doğrultusudaki egeme kalkı ma yöelimlerii etkilemek içi kullaılacak çeşitli araçlar. Çok Düzeyli Yaklaşım Avrupa Birliği de giderek belirgileşe bir yöetsel kademeleşme vardır. Çoğ u üye ülkede, e azı da yerel, bölgesel ve ulusal olmak üzere üç düzeyde söz edilebilir. Özellikle Macarista, Romaya ve Bulgarista gibi aday veya yei üye ülkelerde, AB deeyimi ve politikas ı ulus-altı ( bölgesel ) bir düzeyi etki işleyiş ii gerekli kılmıştı r. Böyle bir düzey hem üsteside geliecek sorulara daha yakıdır hem de kalkıma koşulları ı iyileştirecek program ve projeler oluş turmaya daha hazırlıklıdır. AB, buu yaparke üye ve aday ülkelerde kalkıma ile ilgili görevleri değiş ik yöetim düzeylerie dağıtmaları ı özedirmektedir. Zate, AB folarıı dağıtımıı ve kullaımıı etkiliğii e üst düzeye çıkarmak içi yerel ve bölgesel yöetimlere öemli görevler düşmektedir. Daha öce göstermeye çalıştığımı z gibi, Türkiye de dahil, pek çok ülkede geçmiş te gele merkezi hiyerarşik yapılar öyle güçlüdür ki plalama ve uygulama sorumlulukları ı ulus-alt ı düzeylere aktarma tasarılar ı büyük egellerle karşılaşmaktad ı r. Bu egeller hem siyasal hem de eseldir çükü yöetimi alt düzeyleride yeterli persoel ve malzeme sıkıtısıa sıklıkla rastlamaktadır. İş te bu edele ulus-alt ı düzeyi kapasitesii artırmak içi çaba gösterilmesi gerekmektedir. Burada şuu söylemek gerekir ki AB kedi yapısal foları ı e iyi ve etki ş ekilde kullamak istemekle birlikte yeride yöetimi veya yetki aktarımı ı açı kça destekleye bir siyasete sahip değildir. Ulusal sorumlulukları ulus-alt ı düzeylere aktarılmas ı alamı a gele yeride yöetim kalkıma politikasıı etkiliğii artırmak açısıda so derece olumlu bir yaklaşımdı r. Acak, buu içi ekoomik performası mekâsal ve sektörsel yapısıı degeli olmas ı, performası kedisii de üst düzeyde olmas ı gereklidir. Yeride yöetimi etkisii artıracak başka bir şey de açı k bir ulusal gelişme koşullar ı çerçevesii varlığıdır. Böyle bir çerçeve iyi başlagıç koşullarıa sahip varsı l bölgeleri yeride yöetimi tüm kazacı ı ele geçirmelerii de, ülkei yoksul bölgelerii geel gelişme düzeyii altıda kalmaları ı da egeller. Çözüme yöelik bütü çabalara rağ me Türkiye deki temel soru da bu olmuştur. Bu edele, açık bir ulusal çerçevei halihazı rda bulumad ığı durumlarda sağlam bir ulusal idari yapıy ı elde tutmak, yeride yöetim usurlarıı süreç içide yava ş yava ş eklemek daha uygu olacaktır.

7 Bu edelerde dolay ı, hükümeti ve yöetimi daha alt seviyelerie daha fazla sorumluluk verme, merkezi kararları ağırlığı ı azaltma yoluda alteratif çözümler getirmek içi Türkiye i dikkatli bir şekilde çalışmas ı gerekmektedir. Türkiye i ulusal yöetimide gereğide fazla sayı da idari birim ( iller ) bulumaktadır ve bu çokluk aslı da etki bir ulusal yöetimi de egellemektedir Bu oktada akla gele soru merkezi yöetim ve il yöetimi arası da yer alabilecek orta düzeydeki birimleri asıl kurulacağıdır. Bu soruya pratik bir cevap olarak belirli sayıda bölge oluşturulması öerilebilir. Orta düzeyde yöetimsel ve idari birimleri oluşturulmasıı tartışılmas ı ve sora da işlev kazamas ı öcelikli meselelerde biri olarak kabul edilmelidir. Böyle yei bir yöetim ve idare düzeyii vücut bulmas ı ve doaıml ı hale getirilmesi bu düzey sadece bölgesel yöetim görevleri üstleecek olsa da- varola siyasi gücü iş leme biçimii etkileyecektir. Bu edele, böyle bir programı kolayca yürütülebileceğii samak bir yaılsama olur. Sorua gerçekçi olarak bakıldığı da bu aalizi soucuda ortaya çıka şey şudur: uzu vadeli çözümler içi dikkatli çalış malar yapılırke, bir yada da DAP (Doğu Aadolu Pla ı), DOKAP (Doğu Karadeiz Pla ı ) örekleride olduğu gibi varola yöetim çerçeveside geçici ara çözümleri pilot projeler olarak tasarlamak. Yeride yöetim / yetki geişlemesi tartışmalarıda ortaya çı ka özgül sorularda biri de yei birimi taım ı ve mekasal sıırıdı r. Elbette siyasi olarak ortalama dört ili bir araya getirip birleştirerek sekse bir ilde yirmi tae bölge oluşturmak otomatik olarak matıkl ı bir çözüm sağlamayabilir; hatta aksie daha az ya da daha çok avatajl ı farkl ı birleştirme kavramlarıı rekabetiyle kar şı karşıya kalımasıa ede olabilir. Bölgesel bir kalkıma stratejisii iş letilebilmesi açısıda bakıldığıda, (içide öemli bir ş ehir bulua) bir merkez il ile ou çevreside hiterlad (iç bölge) oluştura üç ya da dört il ile bir araya getirilebilir. Büyüme odak oktası (growth pole approach) açısıda böyle bir oluşum düşüülebiliir, çükü tasarlaa kalkı ma etkiliklerii varola bir merkezle ilitiledirir, ayrıca merkez ile merkezi etki alaı da bulua ilçeleri ilişkilerii güçledirir. Bua karşı ay ı durumda baz ı uzmalar türdeşliğ i temel ala bir birleşmeyi savuabilirler. İlleri birleştirilmesiyle bölgeler oluşturulmas ı kousuda çeş itli ölçütler uygulamay ı; öreği kişi başıa düşe gelire göre birleştirme yapılarak varsı l ve yoksul bölgeler oluşturulması ı doğ ru bulabilirler. Böylece, bir bölge içide bulua tüm iller bezer olumsuz kalkıma koşulları ı yaşayacaklarıda, yapısal sorular ı aş mak içi uygu programlar sumak kolaylaşacaktır (Treuer, 2000; Goyme, 2000). Bu bağlamda tartışılmas ı ve dikkatlice hazırlaılmas ı gereke bir baş ka kou da bu yei ara yöetime hagi sorumlulukları devredileceği; bu yei düzeydeki çalışma ve kararları ulusal ve ulus-altı idarelerle, özellikle belediye ve il/ilçe düzeyleride, asıl uyumlulaştırılabileceğ i meselesidir. Burada akla gele çözümlerde biri ara düzeydeki kurumlara ( Bölgesel Yöetim ve Bölgesel Parlameto ) Bölgesel Kalkıma Pla ve Programlar ı hazı rlayabilmeleri içi tam yetki verilmesidir. Bu pla ve programlar acak ulusal kalkıma hedefleri ile uyumlu olup olmadıklarıı araştırılmas ı içi ulusal bir kurumu oayıa suulacaktır. Buu ya ı sıra bu pla ve projeleri uygulaması a dair tüm sorumluluk da bu ara düzeye verilmelidir. Ara düzeye verilecek sorumluluklar arasıda, uygulamaı gerektirdiği takdirde sorumlulukları bir kısmı ı daha düş ük düzeydeki yöetim ve idari birimlere aktarabilme yetkisi de bulumalıdır. Bu kouda öemli olabilecek bir baş ka hususda bölge yöetimii plalamalar ı içi gerekli bilgiyi sağlamas ı içi yerel yöetimleri altı da bölgesel istatistik ofislerii kurulmasıdır. Öte yada, ülkei yöetim sistemii etkiliğ ii e üst düzeye çıkarmak açısı da, gelirler ve vergiler idaresie bölgesel bir düzey eklemek o kadar da gerekli olmayabilir. Diğ er aday ülkeleri tecrübeleri gösteriyor ki idarei e öemli usuru, proje öerilerii ekoomik, mali ve toplumsal kârlılık açısıda değerledire devlet kurumlarıı ulaşılabilirliğ i ve koumudur. Bu kurumları yapaca ğı değerledirmeler, ülkei farkl ı yerleride meydaa gelebilecek bezer durumlarla eşit şekilde ilgileebilmek içi, ulusal yöergelere uygu olmalıdır. Ay ı zamada, gereksiim duyula yerlere, öreği bir ülkei pilot kalkıma bölgeleride çalışa uygulayıcı kuruluşlara, olabildiğice yakı durmalıdır. Böyle bir yetki geiş lemesi görevi kotrolsüz bir yetki geişlemeside kayaklaabilecek soruları öüe geçmek içi iyi düzelemi ş bir merkezi deetim gerektirir (Treuer, 2000).

8 Bölgesel kalkıma politikalar ı kousuda Avrupa ı potasiyel desteğ ii alabilmek içi uygu şartları yaratılmas ı açısıda, kurumsal çerçeve şu özellikleri taşımalı dır: (a) kalkıma gereksiimlerii tasarlamak, olaakl ı kalkıma destek projelerie döüş türülecek öcelikleri belirlemek içi çalışacak kurumlar ı gerekli mekasal düzeylerde oluş turmak; bu kurumları yeteri kadar kökleşmi ş olması ı, yetki bir isa doaımıa sahip olmasıı sağlamak; (b) Avrupa kayaklar ı ile ortak fiase edilecek kalkıma proje ve programları ı uygulamak. Geelde yapısal folar ve özel olarak Avrupa Bölgesel Kalkıma Fou tarafı da öerile yötemler, kalkımaı şartları ı iyileştirerek kalkımadaki eşitsizlikleri azaltmak içi kullaılmaktadır. Şurası kesidir ki bu yaklaşımı etkili ve etki olarak uygulaabilmesi hükümeti ve ou çeş itli idari orgalarıı aşağıdaki oktalar ı yerie getirmelerii gerektirir: (a) varola koşullar ı ve acil kalkıma eğilimlerii gerçekçi bir biçimde aaliz etme (AB i diğ er kısımlarıyla veya diğer katılımc ı ülkelerle karşılaşt ırmal ı aalizler yapmak AB i kurallarıa da uygudur ); (b) bölgedeki kamusal ve özel sektörleri performas aalizlerii ve kalkıma eğ ilimlerii (geellikle bir bölgesel kalkıma pla ı ş eklide) göz öüe alarak eylem öceliklerii sistemli ve yeterice ika edici biçimde belirleme; (c) saptam ış ola öcelikleri ve olarla ilgili bütçe yapısı ı uygulaabilir gerçekçi (belli projelerde oluşa) programlara döüştürme; (d) bu program ve projeleri etki bir biçimde uygulayabilmek içi bileler ile daha öceki tecrübeleri dolayısıyla asıl yapılacağı ı bileleri bir araya getirme, yai yerel yöetimlere (ilçe ve belde belediyelerie) öemli rol verme. Bütü bu hususlar ı yerie getirebilmek amacı yla, Türkiye i 26 Düzey 2 bölgeside Bölgesel Kalkıma Ajaslarıı kurulmas ı ögörülmektedir; ve bu amaçla hazırlam ış bir yasa tasarıs ı, Ocak 2005 te Türkiye Büyük Millet Meclisi güdemie alımıştır. Bölgesel Kalkıma Ajaslar ı Tasarısı 1 Yerel ve bölgesel gelişme, diğer kalkıma plalarıda olduğu gibi hale yürürlükte ola 8. Be ş Yıllı k Kalkıma Plaıı (8. BYKP) da e öcelikli alalarıda olmuştur. Plaı temel amaç, ilke ve politikalar ı arasıda İsaımızı hakettiği yaşam düzeyii sağlamas ı amacıyla gelir dağılımıı düzeltilmesie, yoksullukla mücadeleye ve bölgesel gelişmişlik farklarıı azaltılması a öem verilecektir. (madde 185) ifadesi zikredilmektedir. Diğer tarafta, Kalkıma Plaıı, bölgesel gelişme, bölge plalama, kalkımada öcelikli yöreleri geliştirilmesi, kamu yatırımlar ı, yatırı mlarda devlet yardımlar ı ve kırsal kalkıma ile ilgili amaçlar, ilkeler ve politikalar ı arası da da bölgesel ve yerel kalkımaı öemi açıkça vurgulamıştır. Kalkıma Plaıda; bölge plalamasıı, stratejik bir perspektifle, çeşitli eylem programlarıı bütüleştirdiği ölçüde başarıl ı olaca ğı belirtilmekte; bölge plalamasıı ulusal ve yerel hedeflere ulaşmada vazgeçilmez bir araç olduğu vurgulamaktadır. Bu edele bölge plalarıı ulusal öcelikleri ve yerel talepleri yasıtarak sektörler aras ı bağlar ı kurmas ı, bölge içi stratejik vizyo geliştirecek ve diamik bir yapılamaya sahip olmas ı hükme bağlamıştır. Kamu yatırımlarıı gerçekleştirilmeside de; eğitim sağlık, tekoloji altyapıs ı, eerji, sulama, ketsel altyap ı yatırımlar ı ile ulaştırma alt sektörleri arasıda degeyi sağlayıc ı yatırımlara bölgesel geliş me stratejileri dikkate alıarak öcelik verilecektir. Plada ayrıca; düyada ve Türkiye'de Yerel Saayi Odaklar ı, küresel ekoomi ve rekabet alayışı da meydaa gele değişimleri birer ürüü olarak ortaya çıkt ığı; yerel kurumları ortak hedefler doğrultusuda orgaize olmas ı yaıda, belirli sektörlerde uzmalaşm ış ve kedi araları da bütüleşmeyi sağlam ış KOB İ leri buluduğ u küçük ve orta boy ketleri, düya ekoomiside 1 Bu bölüm, tasarıı gerekçeside kısaltılarak aye alımıştır.

9 öemi artt ığı vurgulamaktadır. Ülkemizi saayileşme sürecide ulusal kayakları e etkili ve verimli şekilde kullaılması ı temie, Türkiye i saayi haritasıı çıkarı larak, birbirii besleye, birbirii altyapısı ı tesis ede yatırımlar ile bölgesel gelişmeye yöelik projeleri destekleeceğ i belirtilmektedir. Buula birlikte, kırsal kalkıma açısıda; kırsal alada istihdamı artırılmas ı, isa gücü kayaklarıı geliştirilmesi, kırsal üfusu gelirii artırıc ı ekoomik faaliyetleri desteklemesi, yaşam kalitesii iyileştirilmesi, etkili örgütleme ve her düzeyde katılımcılığı öem taşıdığı vurgulam ış, sivil toplum örgütlerii kalkıma sürecie katılımları ı artırıc ı tedbirleri alıması ögörülmüştür. Acak, çoğu zama kalkımada öcelikli yöreleri hedef ala destek uygulamalar ı, orgaize saayi bölgeleri politikas ı, yatırımlarda devlet yardımlar ı ve kırsal kalkıma projeleri ile birlikte yürürlüğ e koula bölge plalar ı, bölgeler aras ı gelişmişlik farklarıı azaltılmasıda ve hedeflee geliş me düzeyii ve ortamı ı oluşturmada beklee etkiyi doğuramamıştı r. Aıla bölgesel kalkı ma projeleride GAP dışıda kalalar kapsaml ı bir uygulama şas ı bulamamıştır yıl ı kişi ba şı gayri safi yurt içi hası la verilerie göre, ülkemizi e yüksek gelire sahip ili (Kocaeli, ABD Dolar ı) ile e düşük gelire sahip ili (Ağr ı, 568 ABD Dolar ı) arasıda yaklaşı k 11 kata vara bir gelir fark ı bulumaktadır yıl ı illeri sosyo ekoomik gelişmişlik sıralaması çalışmasıa göre ise özellikle Akara ı doğusuda yer ala illeri sosyo ekoomik gelişmiş lik düzeylerii, geel olarak ülke ortalamasıı altıda kald ığı gözlemektedir. Fakat bu durumda daha da kötüsü, zate gelişmişlik düzeyi itibarıyla ülke ortalamasıı altıda yer ala bu illerde çoğ uu sıralamadaki yeri, bir öceki araştırma döemie (1996) göre daha aşağılara imiş tir. Bu alaşılabileceği göstergelerde gibi, başta kayak soruu ve bölgesel gelişme alaı daki kurumsal yapıı yetersizliği gibi edelerde dolay ı bölgeler aras ı gelişmişlik farklarıı azaltılmas ı ve bölgeler aras ı degeli büyüme ve gelişmei sağlamasıda arzu edile düzeyde bir iyileş me sağlaamamıştır. Diğer tarafta, AB ye üyelik ve uyum sürecide, ülkemizi satı alma gücü paritesie göre kişi başı a ortalama gelir düzeyii, so geişleme öceside AB ortalamasıı yaklaşı k üçte biri düzeyide olduğu sıkça ifade edilmektedir. Ay ı kapsamda özellikle ülke içi gelir ve gelişmişlik farklarıı azaltılmasıı öemi vurgulaarak, bu alada katılım öcesi mali yardım ı da etkileye ş ekilde AB i bölgesel gelişme politikas ı ve uygulamalarıa paralel yei bir yaklaşı m, yötem ve kurumsal örgütleme modelie dikkat çekilmektedir. Bölgesel gelişme alaı da AB ye uyum sürecii bir gereği olarak, yerleşme merkezlerii kademelemesii, iller arasıdaki foksiyoel ilişkileri, coğ rafi koşullar ı, istatistik toplama ve pla yapma amacıa uyguluğ u da dikkate alarak, AB istatistiki sııfladırmasıa (NUTS) paralel bir şekilde, üç düzey halide İ statistiki Bölge Birimleri Sııfladırmas ı ( İBBS) yapılmıştır. AB yetkilileri tarafıda da oayladıkta sora, 28 Ağ ustos 2002 tarih ve 2002/4720 sayıl ı Bakalar Kurulu Karar ı ile yürürlüğe koula bu sııfladırmaı, yie ayı Karar kapsamıda bölgesel politikaları çerçevesii belirlemeside esas alımas ı kararlaştırılmış tır. Bu çerçevede, bölgesel gelişme alaıda, Türkiye de 2003 Yıl ı Katılım Ortakl ığı Belgeside Ulusal Kalkıma Pla ı ve İstatistiki Bölge Birimleri Sııfladırmas ı (IBBS) Düzey 2 lerde (NUTS 2) bölgesel kalkıma plalar ı hazırlamas ı suretiyle, 1. Bölgesel farklılıklar ı azaltmay ı amaçlaya bir ulusal ekoomik ve sosyal uyum politikasıı geliştirilmesi, 2. Bu başlık altıdaki mevzuatı uygulaması ı kolaylaştıracak yasal çerçevei kabul edilmesi, 3. Bölgelere yöelik kamu yatırımlarıa ilişki öcelik kriterlerii ortaya koya çok yıllı bütçeleme usullerii oluşturulmas ı, 4. Bölgesel kalkımay ı yürütecek idari yapıları güçledirilmesi ve 5. Bölgesel kalkıma plaları ı uygulamak üzere, NUTS 2 düzeyide bölge birimlerii kurulmas ı istemektedir.

10 Amaç ve Bekletiler 1) Ajaslar yerel aktörler ve diamikler arasıda sierji oluşturacak bütü kayakları harekete geçirecek ve yerel/bölgesel kalkıma çabalarıı etkisii artıracaktı r. Burada, Ajası girişimci ve KOB İ desteği sağlama, devlet yardımları ı uygulama, kı rsal kalkıma faaliyetlerii destekleme, altyap ı ve çevre projelerii gerçekleş tirme gibi alalarda faaliyet göstere kurum ve kuruluşları yerie geçmemesi ve doğ ruda uygulama yapmamas ı esas olacaktır. 2) Ajaslar yerel düzeyde plalama, programlama, proje üretme ve uygulama kapasitesii artıracaktı r. Özellikle yerel yöetimler reformuu hayata geçirilmeside sora, yerele çok öemli miktarda kayak ve yetki trasferii yapılmas ı beklemektedir. Acak, reformu ilk yılları da uygulamada beklee etkilik artışıı sağlaabilmesi ve ciddi oral ı bir büyüme, gelir art ışı ve istihdam etkisi oluşturulabilmesi içi baş ta yerel yöetimleri kedileri olmak üzere, bütü yerel aktörleri tekik kapasitesii desteklemesie ihtiyaç duyulacaktır. 3) Ajaslar bölgelerde ve yerelde kayakları yeride ve etki kullaılmasıa yardımcı olacaktır. Hem tekik kapasitesii sağlad ığı bilgi birikimii, hem de aracılık ettiğ i kayaklar ı etki bir ş ekilde kullaarak birde çok ili ilgiledire projeleri ve faaliyetleri duplikasyolara yol açmada ve kayak israf ı oluş turmada gerçekleştirilmesii sağlayacaktı r. Makro ve mikro ölçekli plalama deeyimleri, aslıda her iki ölçeği arasıda ihtiyaç duyula optimum bir pla ölçeğ ii ve pla bölgesii gerekliliğie işaret etmektedir. 4) Yerel aktörleri kedi sorularıa çözüm amacıyla oluşturduklar ı yerel örgütlemeler ile buları talepleri ülkemizi bütü yöreleride hızla artmaktadır. Bu, bir bakı ma, gelişe yerel ve bölgesel kalkı ma bilicii bir göstergesi olarak görülmektedir. Bulara örek olarak, fahri bir ajas vazifesi göre Ege Ekoomisii Güçledirme Vakfı ı (EGEV) ve Mersi Ticaret Odas ı büyeside kurulmu ş ola ve ay ı zamada EURADA üyesi de ola Mersi Kalkıma Ajası ı vermek mümküdür. Acak, geellikle, özel müteşebbisleri ve sivil toplum kuruluşlarıı sektörel uzmalaş ma, üretim ilişkileri, sosyal dayaışma, çevre koruma, hemşehrilik dayaışmas ı ve yerel kalkıma temelide oluşturduklar ı bu yerel girişimler çoğu zama tekik açı da proje üretme ve uygulama kapasiteside yoksu durumdadır. Diğ er tarafta bu kapasiteye sahip ola kurum ve kuruluş lar ise kedilerie yerelde rehberlik edecek, yeterli kayak ve destek sağlayacak kurumsal bir yapıı eksikliğ ii hissetmektedir. Ajaslar, gelişe bu dayaışma içide rekabet ve kalkıma bilicii doğ ru yöe ve alalara kaalize etmede çok öemli bir iş lev yükleecek, yerelde bu alada çok ciddi bir boşluğu dolduracaktır. Ayrıca, karar alma ve uygulama yapılarıı katılımcılığ a açık olmas ı sayeside toplumu kalkıma sürecie doğruda ve aktif katılımıı sağlayarak, yerel sahiplemeyi oluşturacak ve pekiştirecektir. 5) Yerel aktörleri küreselleşmei tehditlerie kar şı koyabilme yeteeğ ii geliştirilmesi ve suduğu fırsatlarda azami faydaı elde edilebilmesi, bu faktörleri iyi teşhis ede, yorumlayabile ve bulara uygu politikalar geliştirebile kurumları varlığı ı gerektirmektedir. Ajaslar, bu bağ lamda, bir tarafta küresel düzeyde yaşaa gelişmeleri yerel düzeye aktarırke, diğ er tarafta da yerel potasiyeli, varlıklar ı, üstülükleri ve özgülükleri küresel pazarlara taşıyacaktır. 6) Ajasları desteğide hazırlaa plaları ve programları uygulaabilirliğ i artacaktır. Bölge plalarıı yeterli başar ı elde edememesii başlı ca edeleri, kedie özgü bir fiasma (bütçe) mekaizmasıı bulumay ışı ve yerelde etki bir kurumsal yapıyla desteklememesi olmuştur. 7) Ögörüle sistem içide bölgesel gelişme alaı da faaliyet göstere merkezi düzeydeki kurum ve kuruluşları da kapasitesi, etkiliği ve koordiasyou artırılmış

11 Ajasları Yapıs ı olacaktır. Ajaslar kritik itelikteki yerel bilgii merkeze taşıması da ve sürekliliğii sağlamasıda çok öemli bir iş lev yükleecekler ve özellikle program, proje uygulamalarıı izlemesii kolaylaştıracaklardır. 8) Ajaslarla işbirliği içide hazırlaacak ola bölgesel gelişme stratejileri ve plalar ı il düzeyide yürütüle fiziksel pla çalışmalar ı içi stratejik bir çerçeve oluşturacaktır. 9) Bölgesel gelişme alaıda AB müktesebatıa uyum içi çok öemli bir adım atılmış ve Katılım Ortakl ığı Belgeside taahhüt altıa alı a üyelik yükümlülükleride, ekoomik ve sosyal uyum alaıdaki e öemlileride bir taesi hayata geçirilmiş olacaktır. Ajaslar, kamu özel sektör ortakl ığı alayışıa uygu bir yapıda kurulmaktadır. Bu bakı mda, ormal kamu kuruluşu iteliğide bir kurum olmad ığı gibi tasarıda düzelemeye bütü iş lemleride özel hukuk hükümlerie tabi olarak faaliyet gösterecektir. Bu yap ı, ajasları istihdam ve harcama usulleride, kamu kurum ve kuruluşlarıı tabi olduğu geel bütçe, harcama, ihale, işe alma, iş te çıkarma, persoel ödemesi, muhasebe yötemleride bağımsı z olarak esek hareket edebile, küçük fakat etki ve diamik bir birim olması ı sağlayacaktır. Hatal, büyük ölçekli, gei ş kadrolu bir kurulu ş olmayacak, bilakis küçük, etki, çekirdek bir tekik kadroyla çalış a, destek hizmetlerii heme heme tamamı ı maliyet etki bir yötemle hizmet satı almas ı ile temi ede, oluş a yei şartlara çabuk adapte olabile esek bir yap ı olacaktır. Ajasları teşkilat yapıs ı, daışma işlevi daha ağırlıkl ı ola gei ş katılıml ı bir Bölge Kalkı ma Kuruluda, karar alma orga ı olarak kamu-özel sektör işbirliği ile çalış acak bir yöetim kuruluda ve tekik kapasitesi yüksek, etki bir özel sektör kuruluşu gibi faaliyet gösterecek ola icra orgaı iteliğideki Geel Sekreterlikte oluşmaktadır. Karar alma orgalar ı, özel sektör ve sivil toplumu artık lider bir rol üstleebileceği Akara, İstabul ve İzmir illerii oluşturduğ u tek illi bölgeler hariç olmak üzere, kamu temsilcilerii çoğulukta olaca ğı şekilde tasarlamaktadı r. Buu temel edei ajasları ağırlıkl ı olarak kamu kayaklarıda oluş a bir kayak havuzuda proje ve faaliyetlere doğruda destek verecek olmasıdır. Acak, kamu-özel sektör ortakl ığı alayışı ı teşkilat yapısı a yasıtmak, özel sektör ve sivil toplum örgütlerii bölgesel ve yerel kalkı mada hem sahiplemesii, hem de sorumluluğuu geliştirmek içi karar alma orgaları da özel sektör ve sivil toplum örgütlerii temsilcilerie de yer verilmektedir. Ayrıca, özel sektör ve sivil toplum kuruluşlarıı temsilcilerii gelişmi ş yörelerde gei ş katılıml ı Bölge Kalkıma Kurulu tarafı da demokratik yollarla, seçimle tayi edilmesi ögörülmektedir. Ayrıca, özel sektör temsilii ay ı yaklaşı mla sağlamas ı amacıyla saayi ve/veya ticaret odalarıı yöetimde doğruda temsili içi gerekli ş artlar oluşturulmaktadır. Geel faaliyet ala ı ve buu çerçevesi geel koordiasyoda sorumlu DPT tarafıda taı mlaa ajasları performas kriterleri, sağ laa bütçe tahsisleri, iyi tarif edile asgari idari ve mali stadartlar ve sorumluluklara göre hareket serbestisi içide çalışmalar ı esas olacaktı r. Bu kapsamda düşüüle uygulama sistemi e üst seviyede, e alt seviyeye kadar sorumluluğu dağı tacak ola bir sözleşmeler silsilesii kurulmasıdı r. Bua ilave olarak, kademeli ve sürekli bir izleme ve değerledirme yötemiyle kayakları e alt seviyedeki faaliyet ve projelerde, e üst seviyedeki pla ve programlara kadar etki, verimli, kurallara uygu ve yeride kullaılmas ı garati altıa alımış olacaktır. Ayrıca, kayakları tahsiside öce gerekli bütü performas değ erledirme kriterlerii ve göstergeleri karşılıkl ı yükümlülüğü bir parças ı halie gelmesi zorululuğu buluacaktı r. Bu bakımda yerelde merkeze doğru işleye kademeli bir sorumluluk, izleme, değ erledirme ve deetleme sistemi kurulacaktır. Ajaslar yerel yöetimleri ormal iş levleride bir tekrar veya bir daralma meydaa getirmeyecektir. Bilakis olara tekik, idari destek sağlayacak, hem plalama, hem de kalkıma amaçlı uygulamalarıda oları kurumsal kapasitelerie katk ı verecektir. Diğ er tarafta, yerel yöetimler ile

12 yöredeki kamu kuruluşlar ı diğer kurum ve kuruluşlar gibi hazırlayacaklar ı projelerle ajasta destek alabilecekler, sağlaa destekleri yararlaıcıs ı durumua gelebileceklerdir. Bu itibarla, ajaslar bölgedeki veya yereldeki kamu kuruluşlar ı ve yerel yöetimleri yerel kalkıma odakl ı, bölgesel itelikli faaliyetlerie ve projelerie maliyet paylaşım ı esasıa dayal ı olarak ilave destek sağlayacaktı r. Bu sayede, özellikle bölgesel-yerel kalkıma odakl ı, i ş ortamı ı ve yaşam kalitesii iyileş tirmeye yöelik kritik orta ve küçük ölçekli altyap ı, çevre projelerii hayata geçirilmesie yardımc ı olacaktır. Öerile kurum, il düzeyide oluşturulacak her türlü vakı f, derek, birlik gibi sivil toplum örgütlemelerie, özel sektör üst kuruluşlar ı ve buları kurduklar ı uzmalaşma örgütlerie, kalkı ma ajaslarıa da egel olmayacak, oları yerie geçmeyecektir. Tüm bu farkl ı itelikteki orgaizasyolar içi katılımc ı, etki temsile öem vere, karar alma ve uygulama aşamaları da işbirliği ortam ı sağlaya ortak bir platform oluşturacaktır. Yapı lama içide özel sektör ve sivil toplum kuruluşlar ı temsilcilerii ilgisii, etkisii, sorumluluğuu ve dolayısı yla sahiplemesii e ideal düzeyde sağlamas ı ve sürdürülmesi esas olacaktır. Paylaşıla bu yetki ve sorumluluğ u bir gereği olarak da bu kesimleri ajası fiasma mekaizmas ı içide maliyet paylaşım ı veya eş fiasma modelie sıırl ı da olsa katk ı sağlamalar ı doğal olacaktır. Ajasları kuruluşu aşamal ı olarak gerçekleştirilecektir. Buu içi her bir ajası kuruluşu Kuruluş Kararamesi şeklide isimledirile bir Bakalar Kurulu karar ı ile yapılacaktı r. Buda maksat, özellikle öcelikli bir takım bölgelerde pilot uygulamalar yaptıkta sora burada çıkarı lacak derslere göre ajasları yaygılaştırılması ı sağlamaktır. Başarıl ı olduğ u takdirde, bütü bölgelere, bölgeleri özgü şartlar ı dikkate alıarak yaygılaştırılacaktı r. Burada ajas kuruluşlarıı, ayr ı kuruluş kararameleri ile yapılmasıı edeleride birisi de bölgeleri özgü şartlar ı ve yapıları a göre teşkilat yapılarıı, birimlerii, büyüklüklerii ve diğer yapısal özelliklerii özelleş tirilmesi ihtiyacıı bulumasıdır. Bu farklılaştırma acak ayr ı ayr ı kurulu ş kararameleri ile mümkü olabilecektir. Ajasları merkezi düzeyde koordiasyou DPT tarafıda sağlaacaktır. Bölgesel Geliş me ve Yapısal Uyum Geel Müdürlüğü ajasları geel koordiasyouu ve izlemesii de yapacaktı r. Düzey 2 bölgelerii pla ve stratejileri ise ajaslar tarafıda DPT ile etkileşimli bir süreç içide karşılıklı işbirliği ile hazırlaacaktır. Böylece, Düzey 2 gelişme pla ı ve stratejilerii, bu çerçevede destekleecek faaliyet ve projeleri geel makro hedeflere, ulusal kalkıma plalar ı ve politikaları a, ulusal öceliklere ve bölgeler, ketler aras ı etki bir işbölümüe, rol paylaşımıa uygu olması sağlaacaktır. SONUÇ YERİNE Türkiye de bölge kavramıı ve politikalarıı gelişmesi, döemsel değiş iklikler içererek, uzu bir zamaa yayılmıştır. Değişiklikler daima iç ve d ış faktörleri etkileşimi soucuda ortaya çıkmıştı r. Şimdide durum farkl ı değildir. Türk toplumu her alada köklü yapısal değişiklikler yaşamaktadı r. Avrupa Birliği e üye olmak ve Türk hukuk sistemii, yöetim yapısı ı ve her aladaki politikalarıı AB ile uyumlu hale getirmek, yadsıamayacak bir değişim faktörüdür. Bölgelere ilişki politikaları bu değişim rüzgarıı dışıda kalmas ı düşüülemez. Kald ı ki, AB de de bölge politikalar ı ve folar e etkili araçları başı da gelmektedir. Bu edele, Türkiye de, bu alada yei bir döeme girilmesi kaçıılmaz gözükmektedir. Ulusal kalkımaı çeşitli toplum kesimleri ve mekada bölgeler arasıda degeli bir iş bölümü ile gerçekleştirilmesi ve bua paralel olarak kalkımaı getirilerii de kesimler ve bölgeler arası da degeli dağılım ı hükümet programlar ı ve kalkıma plalarıı e öcelikli koular ı arası da yer almıştır. Ekoomik refahı toplum kesimleri ve iller, bölgeler arasıda, kısacas ı mekada degeli dağılımıı sağlamas ı, güümüz toplumlarıda sosyal devlet alayışıı bir gereğ i olarak ortaya çıkmaktadır. Bu politika, ay ı zamada ekoomik ve sosyal uyum ile toplumsal istikrarı öemli usurlar ı arasıda yer almaktadır.

13 Güümüzü gelişmi ş toplumlarıda geel büyüme ora ı ve ortalama gelir düzeyi artık kalkımışlığı tek göstergesi olarak görülmemektedir. Bu geliri asıl bir yapıda, hagi kesimleri katkısı yla üretildiği ve kesimler arasıda ve mekada asıl dağıld ığı da gelişmişlik göstergeleri arası da değerledirilmektedir. Ayrıca, büyümei ve gelişmei sürdürülebilirliği bu hususlar ı dikkate ala bir yöetim ve üretim yapısıı varlığıyla doğru oratıl ı görülmektedir. Degeli dağılım ı dikkate almaya yöetim alay ışı ve politikalar ı sadece sosyal adalette uzaklaşm ış olmamakta, ay ı zamada istikrar ı temi etmekte zorlamakta ve sürdürülebilir bir gelişme performas ı yakalayamamaktadı r. Bu edele, Türkiye de karar alıcılar, bu faktörleri hesaba kata yei yaklaşı mlar, politikalar ve araçlar geliştirme yükümlülüğü ile kar şı karşıyadır. Bölgesel Kalkıma Ajaslar ı, böyle bir arayışı ürüüdür. Kayakça Akkahve, Deiz., 2003 Bölgesel Gelişme Plalarıı Yöetişim Açısıda Değ erledirilmesi Bölgesel Yöetişim Koferas ı suuşu, İstabul Politikalar Merkezi, İstabul. Avrupa Birliği Geel Sekreterliği, 2001, Ulusal Program, Akara. Devlet Plalama Teşkilat ı, 2002, Yıllık Program, Akara. Devlet Plalama Teşkilat ı, 2004, Bölgesel Kalkıma Ajaslar ı Yasa Tasarıs ı, Akara. Eraydı, Ayda., 2001, The Roles of Cetral Govermet Policies ad the ew forms of local goverace i the emergece of idustrial districts, M. Taylor ve D. Felsetei (eds.) Promotig Local Growth içide, Ashgate: Aldershot. Ergi, Didem., 2002, Redefiitio of Regioal Policy of Turkey with regard to the New Regioal Strategies of EU. Basılmam ış doktora tezi, ODTÜ, Akara. Gap İdaresi, 2002, Aa Rapor, Akara. Göyme, Korel, 2000, Role of Local Admiistratio i Local Developmet i Regioal Developmet ad Rural Poverty, TESEV, İstabul. Kamu Reformu Temel Yasa Tasarıs ı (çoğaltılm ış meti), Başbakalık, Spah, Paul B., Issues of Goverace i a Broad Cotext Mediterreea Developmet Forum suuşu, Marakkesh, Morocco. Smith, P , Cetralizatio, Desetralizatio Debate, TÜSES Coferece o Social Democracy suuşu, İstabul. Rivki, Malcolm., 1965., Area Developmet: The Turkish Precedet, Praeger, New York.