Orta Gediz Havzasında (Salihli-Turgutlu) Tarımsal Amaçlı Bölgelendirme Yöntemi İle Organik Tarım Alanlarının Belirlenmesi

Transkript

1 Gediz Havzasıda (Salihli-Turgutlu) Tarımsal Amaçlı Bölgeledirme Yötemi İle Orgaik Tarım Alalarıı Belirlemesi, Ü. Erdal 1, Ö. Sökme 2, M.Kirami Ölge 3 2 Uluslararası Tarımsal Araştırma ve Eğitim Merkezi Meeme İzmir 1 Ege Üiversitesi, Coğrafya Bölümü, Borova İzmir ÖZET Bu çalışmada CBS yardımıyla Gediz Havzası da yer şekilleri, toprak, iklim ve verimlilik kriterlerie bağlı olarak bitki yetiştiriciliği açısıda tarımsal amaçlı ekolojik bölgeleri (zoları) ve orgaik yetiştiriciliğe uygu ola tarımsal alaları belirlemesi amaçlamıştır. Bu amaç içi farklı veri setleride oluşa bir veritabaı tasarlamıştır. Tasarlaa veritabaı toprak, topografya, bitki örtüsü, iklim ve toprak öreklerii kimyasal, fiziksel ve verimlilik aaliz souçları katmalarıda oluşturulmuştur. Ardıda her bir katmaı değerledirilmeside ağırlıklı pua aalizi kullaılmıştır. Öcelikli olarak bitki yetiştiriciliği açısıda öemli ola özellikler saptamış ve her birie öem derecesie göre etki katsayıları verilmiştir. Souç olarak her bir ağırlıklı değer toplaarak sııfladırılmış ve agroekolojik bölgeleri haritası oluşturularak her zoa uygu bitki çeşitleri belirlemiştir. Gediz Havzasıda yaklaşık ha alada orgaik ve kovasiyoel tarım yapıla alaları orgaik madde miktarlarıa ait haritalar oluşturulmuştur. Aahtar Sözcükler: Agroekolojik bölge (zo), CBS, orgaik tarım, bitki, orgaik madde 1. GİRİŞ Ekolojik bölgeledirme ister tarımsal amaçlı olsu, isterse başka bir amaç ( arazi toplulaştırması, orma ameajmaı, doğal sit alalarıı belirlemesi, turizm vs.) içi hazırlası, izlee yötem bezerlikler gösterir. Ekolojik bölgeledirmede amaç; ayı doğal ve beşeri özelliklere sahip ortak alaları belirlemesidir. Yai herhagi bir araştırma alaıda saptaa her bir ekolojik bölge kedi içide bezer özellikler gösterir. Öreği, çalışma alaı ovada yüksek dağlık alaa kadar uzaa bir yamaç üzeride ise burada topografik yükselti basamaklarıa göre her birii kedie has tarımsal özelliği ola bölgeler (zolar) var demektir. Ovada yapıla tarımsal faaliyet ile yüksek yamaçlarda yapıla tarımsal faaliyet farklılık gösterir. Buu soucu olarak, tarımsal özellikleri birbiride farklı bir takım bölgeler var olduğuu gösterir. Ayı yükseklik kademeside ola acak farklı toprak örtüsü, eğim derecesi ve bakı durumua sahip yerlerde tarımsal faaliyet de değişiklikler gösterir. İşte ekolojik bölgeledirmei temel matığı bu fikirde yola çıkar. Çalışma alaıda ( Gediz Havzası ) topografik olarak bezer özelliklere sahip alalarda farklı tarımsal faaliyetler yürütülmektedir. Bu edele söz kousu farklılığı yarata diğer usurları eler olduğuu et bir şekilde alayabilmek içi diğer faktörleri etkisii ortaya koması gerekir. Ekolojik bölgeledirmei çalışma kousu olarak seçilmesii asıl amacı bu soruya yaıt oluşturmaktır. Tarih boyuca süzülüp gele ampirik tarımsal bilgiler ışığıda ve sosyo-ekoomik koşulları zorlamasıyla yöre halkı çalışma alaıda uygu olduğuu düşüdüğü bitki deseii ve tarımsal faaliyetleri uygulamaktadır. Ekolojik bölgeledirme, o bölgeye ait e uygu bitki deseii belirleme ve orgaik tarım yapılacak alaları saptamasıda kapsamlı souçlar verebilmektedir 1.1 Öceki Çalışmalar Düyada farklı amaçlar içi (orma, turizm, doğal yaşam ve tarım gibi) arazii ameajmaı ve aalizide, gerek doğal ve gerekse beşeri ve ekoomik faktörleri tamame etegre bir biçimde ele alıarak homoje ekolojik birimleri ayırt edilmesi öem kazamakta ve so yıllarda arta ölçüde çalışmaya kou olmaktadır. Ekolojik bölgeledirme kıtasalda yerele kadar uzaa çok farklı ölçeklerde uygulaabilir. Özellikle, arazi sııfladırmada farklı görüşleri olduğu, sıırları ispete taımlaamadığı durumlarda oldukça faydalı bir yötemdir. Ekolojik bölgeledirme birçok araştırmacı tarafıda bezer şekillerde taımlamıştır. Öreği Omerik (1995) bir ekolojik bölgeyi çevresel kayaklar, ekosistemler ve isa etkisii mozayiğideki bezerlikler olarak taımlarke, Bailey (1993) ekolojik bölgeyi coğrafi gruplar veya bezer foksiyolara sahip ekosistemleri birliğie sahip coğrafi zo olarak taımlamaktadır. Aspiall ve ark ( 1993 ) kırsal kayakları ameajmaı ve kullaımıı tarım ve ormacılık gibi alalarda aahtar rol oyadığıı, acak söz kousu kayakları e uygu şekilde yöetilebilmesi içi bir Coğrafi Bilgi Sistemii gerekliliğii vurgulamışlar ve İskoçya Çevre Bakalığı içi arazi değişimlerii izlemesie yöelik bir sistem tasarlamışlardır. FAO 1996 tarihide yayıladığı agroekolojik zolama ile ilgili rehber kitabıda, agroekolojik zo oluşturmada izleecek yötemleri detaylı bir şekilde belirlemiştir. Kitabı so bölümüde ise agroekolojik zo belirlemede CBS kullaımıa yer vermiştir. Fisher ve ark. ( 1996 ) agroekolojik zolar içi multi- objective optimizatio yaklaşımı ile bir çok kriterli karar destek sistemi ( Multi- Criteria Decisio Support System ) tasarlamışlardır. Sözkousu sistemde farklı

2 arazi kullaım searyoları aaliz edilerek tarımsal amaçlı üretimi artırma, bua karşı maliyeti düşürmeye yöelik bir model geliştirmişlerdir. Host ve ark. ( 1996 ) bölgesel ölçekte bir ekosistem sııfladırmasıda CBS i kullaılabilirliği ile ilgili yaptıkları çalışmada, bezer topografik, jeolojik, toprak, bitki örtüsü ve iklim özelliklerie sahip alaları ayırt edecek, bu alalardaki orma ürüleri üretimie yöelik ekolojik bölgeledirme çalışması yapmışlardır. Souçları uydu görütüleri ve diğer sayısal yötemlerle ( öreği PCA ( Pricipal Compoet Aalysis), geçerlilik ( validatio ) aalize tabi tutmuşlardır. 1.2 Çalışma Alaı Gediz Havzası Türkiye i batısıda bulua 4 büyük ehir havzasıda biridir ha ile Türkiye yüzölçümüü % 2.2 sii oluşturur. Havza coğrafi bakımda 38 o o 13 kuzey elemleri ile 26 o o 45 doğu boylamları arasıda yer alır. Havzaı batısıda Ege Deizi, kuzeyide Bakırçay Havzası ile Susurluk Havzası, doğusuda Sakarya Havzası ile Büyük Mederes Havzası, güeyide ise Küçük Mederes ve Büyük Mederes Havzaları bulumaktadır. Havzada Maisa il merkezi ile Gediz, Seledi, Kula, Gördes, Salihli, Akhisar, Turgutlu, Kemalpaşa, Meeme, Foça, Demirci, Sarıgöl ve Saruhalı ilçe merkezleri yer alır ( Topraksu, 1974). Araştırma Gediz Havzasıda 38 o o 40 kuzey elemleri, 27 o o 45 doğu boylamları arasıda kala ha lık çalışma alaıda yapılmıştır.. Sözkousu ala güeyde yüksek platoludur. Eğimli yamaçlarla Turgutlu ve Salihli yerleşmelerii de üzeride buluduğu az eğimli ve alçak Tmolos depolarıa imekte ve oradada Gediz aluviyal ovasıa ulaşmaktadır (Mutluer,1997). 1.3 Kullaıla Materyal 1/ ölçekli K19c3, K19c4, K19b4, K19d3, K20d3, K20d4, L19a1, L19a2, L19b1, L19b2, L20a1, L20a2 paftalarıa ait sayısal topografya haritaları, bu paftalara ait Orma Mescere Haritaları ile Toprak Haritaları ve 1/ ölçekli basılı topografya haritaları bu çalışmada veri seti olarak kullaılmıştır. Ayrıca ekolojik bölgeledirme amaçlı toprak sııfladırmasıda kullaılmak üzere, toprak reaksiyou, kireç, toprak büyesi, orgaik madde miktarlarıı tespitii yaıda, P, K, Fe, Z, Cu, M, gibi ağır metalleri miktarlarıı belirlemek içi 0 20 ve cm deriliklerde toprak örekleri alımıştır. Bulara ilave olarak yöredeki meteoroloji istasyolarıa ait sıcaklık ve yağış verileri ile arazide çiftçilerle yüz yüze yapıla aketler de çalışmada veri seti olarak kullaılmıştır. 2. ANALİZ YÖNTEMİ Bu çalışma özel bir ürü veya ürü grubu baz alıarak değil, geel bitki yetiştiriciliği açısıda yapılmıştır. Böylece çalışma alaıda hem Agroeolojik zoları (bölgeleri) oluşturulması hem de daha fazla sorulu ola bölgeleri tespit edilerek yapılacak ola çalışmalara zemi hazırlaması amaçlamıştır. Çalışmada Ağırlıklı Pua Aalizi (Weighted Score Aalysis) yötemi kullaılmıştır. Öcelikli olarak, bitki yetiştiriciliği bakımıda öemli ola karakterler saptamış, bu karakterlerde elde edilebileler, belirlee değerledirme aralıklarıa bölüerek ve pualamaları yapılarak haritalara işlemiştir. Karakterlere öem sırasıa göre etki katsayıları verilmiştir. Değişik karakterleri göstere katmalar üst üste çakıştırılarak (overlay) elde edile souç katmaıı toplam pua değerleri hesaplamıştır. So aşamada, toplam etki değerleri, belli aralıklara bölüerek, bitki yetiştiriciliği bakımıda öemli Agroekolojik bölgeler (zolar) elde edilmiştir. Sııfları belirlemesi, pualamaı yapılması ve ağırlık katsayılarıı verilmeside Özel ve ark. (1999) ı Samsu İlide yaptıkları Agroekolojik Zolama çalışmasıda kulladıkları değerler ile FAO (1996) u tarımsal amaçlı agroekolojik zolama rehberi esas alımış, ayrıca arazide alıa toprak öreklerii aaliz souçları ile arazide çiftçilerle yüz yüze yapıla aket çalışmaları da kullaılmıştır. Çalışma Şekil 1 de verile akış diyagramıda belirtildiği biçimde yürütülmüştür. Şekilde de alaşılabileceği gibi Agroekolojik Bölgeledirme amacıyla temel olarak beş model hazırlamıştır. Bular; Toprak modeli Topografik model Bitki örtüsü modeli İklim modeli Jeoistatistiksel aaliz modeli

3 Şekil 1: Çalışmada kullaıla agroekolojik bölgeledirme i işlem akışı. Sııfladırmaları yapılabilmesi ve modelleri oluşturulması içi veri katmalarıı raster modelde olması gerekmektedir. Çalışmada kullaıla altlık haritaları tümü vektör veri modelide olduğuda, öcelikle tüm altlık haritalar raster veri modelie döüştürülmüştür. Bu amaçla ArcGIS 9.2 yazılımıı Spatial Aalyst modülü kullaılmıştır. Döüştürme işlemide piksel boyutu (grid cell size) 30 m olarak alımıştır. Raster modele çevrile katmalar daha sora yeide sııfladırılarak belirlee aralıklara bölümüş ve pualamaları yapılmıştır. Ardıda raster overlay işlemi ile her bir pikseli pua değerleri toplaarak souç katmaları elde edilmiştir. Arazide GPS yardımıyla koordiatları belirleerek alıa toprak örekleride ArcGIS Geostatistical Aalyst modülü yardımıyla sürekli yüzeyler oluşturulmuş ve oluşturula bu yüzeyler daha sora raster veri modelie döüştürülmüştür. Elde edile raster haritalar da tıpkı diğer haritalar gibi daha sora yeide sııfladırılarak belirlee aralıklara bölüüp, pualamaları yapılmıştır. Arazide çiftçilerle yüz yüze görüşme yoluyla yapıla aket souçları ise ayrı bir şekilde değerledirilip, souçlar diğer modeller yardımıyla oluşturula agroekolojik bölgeledirmei ( zoları) yorumlaması içi kullaılmıştır. 3. SONUÇLAR Gediz Havzası da toprak, topografya, bitki örtüsü, iklim ve jeoistatistiksel modellerii birlikte aalizi soucuda elde edile zolar ve bulgular Tablo 1 de verildiği gibidir. Tablo 1: Gediz Havzası Agroekolojik zoları. Zolar Pua Ala (%) 1. Zo Zo Zo Zo Zo Tablo 1 deki değerler agroekolojik zolar (bölgeler) halide Şekil 2 de de görülmektedir. Ele alıa toprak, topografya, bitki örtüsü, iklim ve jeoistatiksel aaliz faktörleri bakımıda her bir pikseli almış olduğu toplam puaları (108 ile 3066 pua arasıda) 500 er pualık artışlarla sııfladırılması soucuda çalışma alaıda bitkisel üretim potasiyeli bakımıda beş adet zo oluşturulmuştur. Çalışma alaıda 0-20 ve cm deriliğide toprak öreği alıarak, (496 adet) detaylı aalizleri ile (fiziksel ve kimyasal) mevcut toprak haritalarıda bulumaya ilave bilgiler elde edilmiştir. Ekolojik bölgeledirme amaçlı toprak sııfladırmasıda kullaılmak üzere,toprak Büyesi (%), Toprak Reaksiyou (ph), Orgaik Madde Miktarı (%), Fosfor Miktarı (kg/da), Potasyum Miktarı (kg/da), Kireç Miktarı (%), ayrıca Mikroelemet kapsamları (B,Fe,Cu,Z,M) her iki toprak deriliğide de belirlemiştir.

4 Şekil 2: Gediz Havzası Agroekolojik Bölgeleri (Zoları). Agroekolojik bölgeleri orgaik tarıma uygu alalar açısıda icelediğimizde; 1. ve 2. zolarda orgaik tarım yapılabilecek temiz alalar olmakla birlikte, diğer faktörler göz öüe alıdığıda bitki yetiştiriciliği açısıda uygu olmadığı, 3. zoda göreceli olarak yüksek kesimlerdeki alalarda acak gerekli düzelemeler (teraslama, sulama vs.) yapıldıkta sora orgaik bitki yetiştiriciliğie uygu olabilecektir. 4. zoda arazi kullaım kabiliyet sııfı I ve II gibi oldukça iyi olmasıa rağme, yer yer topraktaki dreaj koşullarıı yetersiz oluşu yaıda aşırı gübreleme yada sulamaı Gediz ehride sağlaması edeiyle oluşmuş kirlilik göz öüe alıarak 4.zoa sahip alalarda da orgaik tarım açısıda kısme uygu alalar mevcuttur. 5. zo, çalışma alaıda bitkisel üretim potasiyeli e yüksek ola ayı zamada orgaik tarım üretimii halihazırda yapıldığı bir zodur. Gediz Havzasıda ovaı içide parçalı bir görüüm arz ede 5.zo, toprak özellikleri bakımıda icelediğide büyük orada tılı bir büyeye sahip olup, arazi kullaım kabiliyet sııfı I ve II gibi oldukça iyidir. Birbiride çok farklı ekolojik gereksiimlere sahip kültür bitkileri acak kedi koşullarıa uygu ortamlarda yetişebilmekte, yetiştirilme koşulları uygu olmadığıda (yağış, sıcaklık, yükseklik, toprak phsı vs) yetiştirilememekte yada yetiştirilmesi ekoomik olmakta çıkmaktadır. Ekolojik uygulukları edeiyle Ege Bölgesii farklı ovalarıda pek çok bitki kolaylıkla yetiştirilmektedir. Buula birlikte yer yer morfografya ve aamateryal koşulları tarımsal faaliyetleri etkilemekte, ova tabalarıda yüksek kesimlere doğru ayı büyük iklim kuşağı özelliğide olmasıa karşı yükselti farklılığıda oluşa, bazı tarımsal kuşaklar görülmekte, bazı alalarda ise bu faktörler tarım faaliyetlerii olumsuz yöde etkilemektedir. Gediz Havzası sahip olduğu fiziki ve beşeri koşullar edeiyle ( yüksek alalarda ovaya geçiş sağlaması gibi ) çok çeşitli tarım ürülerii ( pamuk, bağ, zeyti, tütü, susam, meyve vs. ) yetiştiriliriciliğie uygudur. Ekolojik bölgeledirme ile, ekolojik bölgeleri ayırtedilmesi ve her bir bölgedeki tarımsal bitki deseii ortaya koması, o yörede orgaik yetiştiriciliğii yapmak istediğimiz bitkii e kadar uygu olduğu sorusuu cevabıı da bize vermektedir. Tablo 3 de gediz Havzasıda yetiştiriciliği yapıla bitkileri belirlee zolara göre uyguluğu verilmiştir. Bu uyguluk tablosu dikkate alıarak yapılacak bir üretim sürdürülebilir tarım açısıda da öem taşımaktadır.

5 Tablo 3: Bölgede yetiştiriciliği yapıla bitkileri belirlee zolara göre uyguluğu. Zol ar Bağ Hububat Meyve Sebze Pamuk Tütü Edüstri Bitkileri Yem Bitkileri Zeyti : Yetiştiriciliğide %80 verim kayıpları ile karşılaşılır. : Yetiştiriciliğide %50 verim kayıpları ile karşılaşılır. : İyi Bakım Şartlarıda,Yetiştiriciliğide %30 verim kayıpları ile karşılaşılır. : Yetiştiriciliğide problem olmaz. Toprağı orgaik madde % si ile mikrobiyal faaliyetler arasıda paralel bir ilişki mevcuttur. Mikrobiyal aktivitei yüksek oluşu toprak calılığıı bir göstergesidir. Orgaik madde, toprağı iyileştirilmeside öemli bir yere sahiptir. Ayı zamada bitkiler içi besi kayağı görevii de görmektedir. (Çegel,2005). Yöreye ait 0-20 ve cm derilikler içi orgaik madde katmalarıı belirlemesi amacıyla yapıla çalışma soucuda elde edile bulgular Tablo 2 de verilmiştir. Tablo 2: Gediz Havzası Agroekolojik Bölgeledirme 0-20 ve cm içi Orgaik Madde Katmaları Bulguları Orgaik Madde (%) Ala (%) 0-20 cm Ala (%) cm 0-1 (Çok ) () () (İyi) (Yüksek) Çalışma alaıı 4/5 ie yakııda topraklarda orgaik madde miktarı %1-2 civarıdadır. Yie değişik kayaklar Türkiye geeli toprakları icelediğide ortalama orgaik madde miktarı % 1-2 oraıı geçmediği görülmektedir (Çegel,2005) İyi ve yüksek düzeyde orgaik madde içeriğie sahip topraklar çalışma alaıı acak %10.15 ii oluşturmaktadır. Özellikle çalışma alaıı kuzeyide bulua Gölmarmara Gölü ü kıyısıdaki Tekelioğlu köyüde, yüksek orgaik madde içeriğie sahip alaları varlığı (Şekil 3 ve 4) de dikkat çekici bir şekilde görülmektedir. Yörede çiftçilerle yapıla aket çalışmaları soucuda, özel bir firmaı 1989 yılıda şözleşmeli olarak başlattığı Türkiye i ilk orgaik tarım projesi Tekelioğlu köyüde 3-4 çiftçi ile başladığı, soraki yıllarda çiftçi sayısıı 20 ye daha sora ise 40 çiftçiye kadar ulaşarak komşu köylerde Pazarköy, Poyrazdamları ve Karayahşi köylerii de yıllar bazıda bu projeye dahil olduğu bildirilmiştir. İlk olarak susam yetiştiriciliği ile başlamış soraki yıllarda ise sırasıyla ohut, buğday, bağ, biber, kapari gibi ürülerle çeşitliliği artmış olup, hale bu ürüleri yetiştiriciliği orgaik olarak bölgede devam etmektedir. Tekelioğlu ve komşu köyleride yaklaşık 20 yıl öce başlaya ve orgaik tarım kuralları doğrultusuda yapıla ( miimum toprak işlem, orgaik gübre kullaımı, yeşil gübreleme, ekim öbeti vs.) uygulamaları orgaik madde miktarıı öemli orada arttırdığı ve bu souçla doğru oratılı olarak, toprak kalitesi ve calılığıı artmasıa öemli katkı sağladığı, Şekil 1 ve 2 de açık bir şekilde ortaya komuştur. Her iki harita icelediğide hem 0-20 cm hem de cm derilikte alıa öreklerde orgaik madde miktarı % 4 ola alalar ilk orgaik tarıma başlaa yerleri, %3-4 ve %2-3 miktarları ise daha soraki yıllarda projeye dahil olmuş alaları taımlamaktadır. Orgaik tarım yapıla alalarda orgaik madde miktarı artışı projeye e

6 so yıllarda dahil olmuş alaları dış kısmıda başlayarak projei ilk başlagıç aşamasıdaki alaları buluduğu, iç kısımlara doğru kademeli olarak artışı görülmektedir. Kovasiyoel tarım alalarıı icelediğimizde ise bu oraı sadece %1-2 civarıda ve düşük bir seviyede olduğu saptamıştır. Şekil 3: Agroekolojik Bölgeledirme 0-20 cm içi Orgaik Madde Katmaı Şekil 4: Agroekolojik Bölgeledirme cm içi Orgaik Madde Katmaı

7 KAYNAKLAR Aspial, R.J., Miller, D.R., Birie, R.V., 1993, Geographical Iformatio Systems for Rural Lad Use Plaig, Applied Geography, sayı:13, sayfa: Bailey, R.G., 1993, Delieatio of EcosystemRegios, Evirometal Maagemet, sayı:7, sayfa: Çegel, M., 2005, Toprak Mikrobiyolojisi, E.Ü Yayıları, Yayı No:558 F.A.O., 1996, Agro-ecological Zoig: Guidelies, FAO Soils Bulleti 73, Rome, Italy. Fisher, G., Makowski, M., Atoie, J., 1996, Multiple Criteria Lad Use Aalysis, IIASA Workig Paper, WP , Austria. Host, G.E., Polzer, P.L., Mladeoff, D.J., White, M.A., Crow,T.R., 1996, A Quatitative Approach to Developig Regioal Ecosystem Classificatios, Ecological Applicatios, sayı: 6(2), sayfa: Mutluer, M., 1997, Gediz Havzasıda Yerşekilleri ve Toprak Aamateryalii Tarım Faaliyetleri Üzerie Etkisi, Ege Coğrafya Dergisi, sayı: 9, sayfa: Omerick, J.M., 1995, Ecoregio: A Framework for Maagig Ecosystem,,George Wright Society Forum, sayı: 12(1), sayfa: Orgaik Tarım, Ekolojik Tarım Org. Dereği Ekim 2002 İZMİR Özel, M.E., Yıldırım, H., Ağdağ, M.İ., Alparsla, E., Toru, M., Aydöer, C., Elitaş, S., Dağcı, M., Erka, B., Dok, M., Dura, H., 1999, Agro-ecological Zoig by Use of Satellite Remote Sesig ad GIS, 3rd Turkish-Germa Joit Geodetic Days, 1-4 Jue, İstabul, Turkey. Topraksu, 1974, Gediz Ovası Toprakları, Topraksu Geel Müdürlüğü Yayıları No 222, Akara