-1- (NCELEME) Atabey KILIÇ *

Transkript

1 -1- (NCELEME) Atabey KILIÇ * ÖZET Arapça, Farsça ve Türkçe için pek çok mensur sözlük hazırlandıını kaynaklardan örenmekteyiz. Ancak Klâsik Türk iirinde dier edebiyatlarda pek örneine rastlayamadıımız manzum sözlük yazma geleneinin bulunduunu da belirtmemiz gerekir. Pek çok kaynakta varlıından bile haberdar olunmadıını anladıımız bir tür olarak manzum sözlükler, bilimsel anlamda ciddî ve doyurucu birer kaynak olmaktan uzaktır. Bu sözlükler bilhassa çocuklarımızın hem aruz eitimine katkıda bulunmak hem de Arapça, Farsça kelimelerin Türkçe karılıklarını ezberde tutabilecekleri hacimdeki bir eser vasıtasıyla örenmelerini salamak bakımından bir hayli dikkat çekicidir. Pek çok manzum sözlüün mukaddime kısmında lugat ilmi nin insanı zeki edeceinden bahsedilmesi ve hatta müelliflerinin de çocukluklarında en azından bir manzum sözlük ezberlediini beyan etmesi, üzerinde durulması gereken önemli bir ayrıntıdır yılında nerettiimiz Mustafa b. Osman Keskin in Manzûme-i Keskin adlı Türkçe-Arapça-Farsça manzum sözlüü üzerinde çalıırken Klâsik Türk Edebiyatı nda 30 un üzerinde manzum sözlük bulunduunu görmütük. Öyle sanıyoruz ki hâlen tespit edilemeyen yeni manzum sözlüklerin de bulunması mümkündür. Biz bu çalıma çerçevesinde, tespit edebildiimiz kadarıyla kütüphanelerde en azından kadar yazma nüshası bulunan, 1801 yılından 1900 lü yılların baına kadar en az 30 kez basılan Sübha-i Sıbyân adlı Türkçe-Arapça manzum sözlük hakkında ana hatlarıyla bilgi vermeyi düünüyoruz. 460 beyit civarında bir hacme sahip olan eser, sıbyân mekteplerinde de ders kitabı olarak okutulmutur. Anahtar kelimeler: Türkçe-Arapça manzum sözlük, Sübha-i Sıbyân, erh ABSTRACT ONE OF THE TURKISH-ARABIC VERSE DICTIONARIES: We learn from sourches that many dictionaries had been written for Turkish, Arabic and Persian. But we must make it clear that there is a tradition of writing verse dictionary in the Classical Turkish Poem which is not seen in the other literatures. According to many sources we understand these dictionaries are not known and they are far from being significant and persuasive sources in science. These dictionaries have importance for children to learn aruz/prosody and also Arabic, Persian words and their meanings in Turkish. Children learn these * (Doç.Dr), Erciyes Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü KAYSER atabeykilic@gmail.com

2 82 Doç. Dr.Atabey KILIÇ words easily with the help of these dictionaries. So they take attention from this point. t is an important point that in many verse dictionaries foreword part it is said that lugat ilmi/dictionary science make people clever and poets say that even they memorized at least one verse dictionary in their childhood. When we published Mustafa b. Osman Keskin s Manzûme-i Keskin called Turkish-Arabic-Persian verse dictionary in 2001, we saw that there are verse dictionaries more than 30 in Classical Turkish Literature. We believe in it is possible that there are many unknown verse dictionaries. In this article we aim to give knowledge about Sübha-i Sıbyân Turkish- Arabic verse dictionary which has at least copies in libraries and which has been published 30 times between This dictionary has about 460 couplets and had been used as a text-book in Sıbyân Schools. Key Words: Turkish-Arabic verse dictionary, Sübha-i Sıbyân, commentary Türk edebiyatının hâlen incelenmeyi bekleyen pek çok eseri ile önemli çalıma alanlarından biri de manzum sözlüklerdir. Manzum sözlükler hem metinleri ve muhtevaları hem de bazıları için yapılan erhleri ile ayrıca deerlendirilmesi gereken edebî eserlerdir. Bunların önemli bir kısmı çocuklara yönelik hazırlandıı için çocuk edebiyatı ve eitimi için de önem taıyan eserler olarak zikredilmelidir. Daha önceki çeitli kaynaklarda manzum sözlükler, türleri, sayıları ve isimleri hakkında yeterince bilgi bulunduu için biz burada bunları tekrar etmekten özellikle kaçınacaız. 1 1 Ali Alparslan, Manzum Lûgatler ve Tuhfe-i Vehbî nin Alfabetik Tertibi, (Mezuniyet Tezi), stanbul ; Turgut Karabey-Numan Külekçi, Sünbülzâde Vehbî, Tuhfe (Farsça-Türkçe Manzum Sözlük), Erzurum 1990; Adnan Karaismailolu, Manzum Sözlüklerimizden Tuhfe-i Remzî, Millî Kültür, sayı: 74, Temmuz 1990, s ; Cemal Muhtar, ki Kur an Sözlüü Luat-ı Feriteolu ve Luat-ı Kânûn-ı lâhî, Marmara Üniversitesi lahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, stanbul 1993; Ahmet Hilmi mamolu, Farsça-Türkçe Manzum Sözlükler ve ahidi nin Sözlüü (nceleme-metin), (Basılmamı doktora tezi), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 1993; Yusuf Öz, Tarih Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler, (Basılmamı doktora tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 1996; Atabey Kılıç, Manzum Sözlüklerimizden Manzûme-i Keskin, Nisan 2001 Kayseri ve Yöresi Kültür, Sanat ve Edebiyat Bilgi öleni Bildiriler, c. I, Kayseri 2001, s ; Atabey Kılıç, Mustafâ bin Osmân Keskin, Manzûme-i Keskin, Laçin Yayınevi, Kayseri 2001; Mehmet Kırbıyık, Miftâh-ı Lisân Adlı Manzum Fransızca- Türkçe Sözlük Üzerine, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Aratırmaları Enstitüsü Dergisi, sayı: 11, 2002, s ; Necmettin Yurtseven, Türk Edebiyatında Arapça-Türkçe Manzum Lugatler ve Sünbülzâde Vehbî nin Nuhbe si, (Basılmamı doktora tezi), Ankara 2003; Ahmet Kartal, Tuhfe-i Remzî, Ankara 2003; Mehmet Dursun Erdem, Osmanlı Dönemi Manzum Çocuk Sözlükleri ve Bir Lugât-ı Sıbyân Yazması, Hece, Çocuk Edebiyatı Özel Sayısı, sayı: , Austos-Eylül 2005, s ; Abdülkerim Gülhan, Manzum Sözlük

3 Türkçe-Arapça Manzum Sözlüklerden!" 83 Aslına bakılacak olursa hâlâ çou kaynakta varlıına dair tek bir satır bilgi bulunmayan manzum sözlükler, bilimsel anlamda ciddî ve doyurucu birer kaynak olmaktan uzaktır. Onları mensur sözlükler gibi deerlendirmek de âdil bir tavır olmayacaktır. Bunlar, didaktik eserlerimiz içerisinde deerlendirilebilecei gibi sözlük bilimi için de önemli önemli birer kaynak olarak da zikredilmelidir. Manzum sözlüklerin önemli bir kısmı, bilhassa çocuklarımızın hem aruz eitimine katkıda bulunmak hem de Arapça, Farsça kelimelerin Türkçe karılıklarını ezberlemelerini salamak maksadıyla kaleme alınmıtır. Pek çok manzum sözlüün mukaddime kısmında lugat ilmi nin insanı zeki edeceinden bahsedilmesi ve hatta müelliflerinin de çocukluklarında en azından bir manzum sözlük ezberlediini beyan etmesi, üzerinde durulması gereken önemli bir ayrıntıdır yılında neretti- imiz Mustafa b. Osman Keskin in Manzûme-i Keskin adlı Türkçe- Arapça-Farsça manzum sözlüü üzerinde çalıırken Klâsik Türk E- debiyatı nda 30 un üzerinde manzum sözlük bulunduunu görmütük. Hâlen tespit edilemeyen yeni manzum sözlüklerin de bulunması mümkündür. slam kültüründe belâgat ve benzeri çou çalıma gibi sözlük çalımalarının da Kur ân-ı Kerim ve hadisleri doru anlama çabalarının neticesi olduunu görüyoruz. Manzum sözlüklerin de mühim bir kısmında, özellikle Türkçe-Arapça olanlarında daha çok Kur ân-ı Kerim de yer alan kelimelere aırlık verildiini göz önünde bulundurursak, slam dininin bu alandaki katkılarını daha iyi anlayabiliriz. Manzum sözlükleri Klâsik Türk Edebiyatı açısından Türkçe- Arapça, Türkçe-Farsça ve Türkçe-Arapça-Farsça olmak üzere üç balık altında deerlendirmemiz mümkündür. Türkçe-Arapça manzum sözlüklerin ilki ve en mehuru, Feriteolu diye öhret bulmu olan Abdüllatif ibn Melek tarafından 1392 yılında kaleme alındıı tahmin edilen Lugat-ı Feriteolu 2 adlı eserdir. Müellif önsözde eseri torunu Abdurrahman ın eitimi için kaleme aldıını ifade etmektedir. Nazmü l-leâl in Dil ve Üslûp Özellikleri Üzerine Bir Deerlendirme, Celal Bayar Üniversitesi II. Uluslararası Türk Tarihi ve Edebiyatı Kongresi, Kasım 2005 Manisa; Atabey Kılıç, Klâsik Türk Edebiyatında Manzum Sözlük Yazma Gelenei Ve Türkçe-Arapça Sözlüklerimizden # $%&'!(", Prof. Dr. Abdülkadir Karahan a Armaan Klasik Türk Edebiyatı Sempozyumu 6-7 Mayıs 2005 Urfa, (haz. Eyüp Azlal, Necmi Karada, M. Emin Karahan), anlıurfa Belediyesi Kültür ve Turizm Müdürlüü Yayınları, anlıurfa 2006, s ; Atabey Kılıç, Mevlânâ Müzesi Kitaplıı 4026 da Kayıtlı Manzum Sözlük Mecmuası Hakkında, Mevlana, Mesnevi, Mevlevihaneler Sempozyumu, 30 Eylül- 01 Ekim 2006 Manisa. 2 Bkz. Cemal Muhtar, ki Kur an Sözlüü Luat-ı Feriteolu ve Luat-ı Kânûn-ı lâhî, Marmara Üniversitesi lahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, stanbul 1993, s. 30.

4 84 Doç. Dr.Atabey KILIÇ Feriteolu lugatı Türkçe-Arapça sözlüklerin hem ilki hem de en mehurudur. 60 ın üzerinde yazma nüshası bulunması bu öhretin ne dereceye ulatıını gösterecektir. Eserin yılları arasında yapılmı 7 baskısını da ayrıca belirtmek gerekir. 10 civarında Türkçe-Arapça manzum sözlüün varlıından haberdarız. 15 kadar örnei bulunan Türkçe-Farsça manzum sözlüklerin en öhretlisi, Mevlevî eyhlerinden âhidî mahlasıyla tanınan Mulalı brahim Dede nin Tuhfe-i âhidî sidir. Eser, Mevlânâ nın Mesnevisinden alınan kelimelere karılıklar vermesiyle tanınır. Sadece Ankara Milli Kütüphanede 40 tan fazla yazma nüshası bulunan ve yılları a- rasında 5 kez basılan âhidî nin Tuhfesi, Klâsik Türk edebiyatında en fazla nüshaya sahip manzum sözlükler arasında balarda gelmektedir. Yine Tuhfe-i âhidî nin 40 a yakın erhi ile de manzum sözlükler arasında çok özel bir yere sahip olduu anlaılmaktadır. Varlıından haberdar olduumuz 15 civarındaki üç dilli yani, Türkçe-Arapça- Farsça manzum sözlük arasında bulunan Mustafâ bin Osman Keskin in 1758 yılında kaleme aldıı Manzûme-i Keskin i tarafımızdan 2001 yılında neredilmitir. Biz bu çalıma ile, tespit edebildiimiz kadarıyla kütüphanelerde e n azından kadar yazma nüshası bulunan, 1801 yılından 1900 lü yılların baına kadar en az 30 kez basılan Sübha-i Sıbyân adlı Türkçe-Arapça manzum sözlük hakkında ana hatlarıyla bilgi vermeyi düünüyoruz. Öncelikle Sübha-i Sıbyân, sıbyân mekteplerinde ders kitabı olarak okutulmutur. Bilindii üzere 5-6 yalarındaki kız ve erkek çocuklara "sabî", bunları okutmak için açılmı okullara da "Sıbyân Mektebi" denmitir. Sıbyân mektepleri genellikle camilerin bitiiinde bulunan büyükçe bir odadan oluur, hatta bazen camilerin bitiiindeki imam ve müezzin odalarının da mektep olarak kullanıldıı görülürdü. Bu mekteplerin camiye bitiik veya cami içinde olmasının da kendince sebepleri vardır. Eitimin yanı sıra çocukların dinî bilgileri örenmesi, be vakit namaza, farz ve sünnetlere alıtırılması için de bu mektepler camilerin bitiiinde olurlardı. Bu okullarda çocukların dinî eserleri okuyup anlamasını salamaya yönelik özel bir eitim programı uygulanmaktaydı. Genellikle her mahallede bir tane bulunduundan halk arasında bu okullara "mahalle mektebi" ve çou tala yapılmı olduu için de "ta mektep" de denilmitir. Sıbyân mektepleri 1279/1862 yılında "Mekâtib-i btidâî" adını almı, bir müddet sonra da bu isim "ilk mektep" olarak deitirilmitir. 3 Bu mekteplerde bilindii kadarıyla elifba yani alfabeden balamak üzere Kur'ân-ı Kerim, tecvid, slâm ahlâkı, sarf ve nahiv gibi dersler verilmektedir. 1274/ senesi sıbyân mekteplerinde okutulan dersler ara- 3 Osman Nuri Ergin, Türk Maarif Tarihi, stanbul 1977, c. I, s. 82.

5 Türkçe-Arapça Manzum Sözlüklerden!" 85 sında bunlara ilâveten hüsnühat ve ayrıca Sübha-i Sıbyân ın da bulunduunu öreniyoruz. Anlaıldıı kadarıyla Sübha-i Sıbyân, sıbyân mekteplerinde okuyan örencilerin Arapça kelimelerin Türkçe karılı- ını kolay ve zevkli bir ekilde örenmelerini salayan, öretici ve ezberlenmesi kolay bir okul sözlüü olması sebebiyle bir hayli ilgi çekmi ve çok okunmutur. Türkiye kütüphanelerinde yapılan kaba bir taramada Sübha-i Sıbyân ın 60 tan fazla yazma nüshasının bulunduu anlaılmaktadır. Sadece Süleymaniye Kütüphanesi nde Yazma Baılar 641, 1257, 1842, 2235, 3406, 4434, 4660; zmir 136, 673; Hüsrev Paa 719, H. Abdullah Efendi 115, Lala smail Efendi 657, Nafiz Paa 1473, 1474, 1476; Denizli 431, Süleymaniye Kitapları 1014 ve Yozgat 826 numaralarda olmak üzere tespit edebildiimiz 19 nüshası bulunmaktadır Sübha-i Sıbyân bildiimiz kadarıyla 32 kez basılmıtır. 4 Bu rakam eserin ne derece ilgi gördüünün iaretleri arasında olmalıdır. Yukarıda verdiimiz bilgilerden anlaılacaı üzere bu kadar çok sayıda baskısı yapılan manzum sözlük nadirdir. Manzum sözlüklerin önemli bir kısmı sadece sıbyân mekteplerinde okutulmakla kalmamı, tekke, dergâh, medrese gibi insanların belli bir amaç etrafında toplandıı çeitli müesseselerde de rabet görmütür. Bilindii gibi medreselerde okunan kitaplardan birçou da ezberleniyordu. slâmî bilimler çounlukla nakle dayalı olduundan bilginin olduu gibi korunması ve daha sonraki kuaklara bozulmadan aktarılması son derece önemli idi. Tabiî bunun en salam yollarından biri de eserlerin âlimlerce yazıldıı gibi aynen ezberlenmesi idi. Bir kitabı ezberlemenin en kolay yolu ise, oradaki bilgileri manzum hâle getirmekti. Bu sebeple, sadece belli konular üzerindeki ders kitapları deil, bu kalemden olmak üzere Arapça ve Farsça sözlükler de manzum olarak yazılmıtır. Fatih devrinden Kanûnî devrine, oradan yakın zamana kadar nazmedilmi Tuhfe-i âhidî, Tuhfe-i Vehbî, Nuhbe-i Vehbî ve Sübha-i Sıbyân gibi eserlerin eitim tarihimizdeki önemi inkâr edilemez. Bunların ayrıca incelenmesi gerektiini düünüyoruz. te tekke, dergâh ve medrese gibi bu tür mekânlarda bir deil birden fazla manzum sözlük çeitli maksatlarla ezberlendii için bunları derli toplu bir arada bulunduran özel mecmualar bile hazırlanmıtır. Manzum sözlük mecmuaları adını verdiimiz bu tür eserlerden biri Süleymaniye Kütüphanesi Reid Efendi 977 de, bir dieri ise Mevlânâ Müzesi Kütüphanesi numarada kayıtlıdır. Manzum lugat mecmuaları da anlaılacaı üzere Klâsik Türk edebiyatında çalıılmayı bekleyen alanlar arasında bulunmaktadır. 4 Sadi Çöenli, Eski Harflerle Basılmı Türkçe Sözlükler Katalou, Akademik Aratırmalar Dergisi, sayı: 7-8, Kasım 2000-Nisan 2001, s Bu eser hakkında daha geni bilgi için bkz. Atabey Kılıç, (Manisa, 2006).

6 86 Doç. Dr.Atabey KILIÇ Sübha-i Sıbyân ın, ne telif edildii zamana, ne de müellifinin kimliine dair elimizde yeterli bilgi bulunmaktadır. Müellifinin ismi yazma nüshalarda belli deildir; matbu nüshalarda ise Mehmed b. Ahmed er-rûmî 6, Ebu l-fazl Muhammed b. Ahmed er-rûmî ve Er- Rûmî Bosnavî Ebu l-fazl Muhammed Ahmed gibi farklı ekillerde verilmektedir. Bazı manzum sözlüklerde gördüümüzün aksine Sübha-i Sıbyân ın metin kısmında müellif kendisi hakkında herhangi bir bilgi vermemektedir. Sadece, 21 beyitlik sebeb-i telif kısmındaki )*+&,*%"-.*',/% +&0%/12,32'4(51&46!%7+'*4%312 %-*'$,8.8'"+%&+#9&5:&*(* $;6"&:6<:1 &46=&<+&*"&-(*>? beyitlerinde birinci ahıs azı ile seslenmekte ve Zayıf bir kul olan kendisinin bu manzum eseri Allah ın lutfu ile güzelce yazdıını, nazmedilmesi hususunda özen gösterdiini, en güzel tertip ile eserine nizam verdiini bildirmektedir. Bunların haricinde eserde müellifin kendisi hakkında verdii hiçbir bilgiye rastlayamıyoruz. Pek çok ekilde izah edilebilecek bu tavır bizce gelenee de uygundur; müellif tevazu düüncesiyle bu tür bilgileri vermekten özellikle kaçınmı olmalıdır. Müellifle ilgili küçük bilgi kırıntılarına # $%& A6+&!!6:#B4C=(" da rastlıyoruz:,32 32' 4(51&46!%7+'* 4%312D 312D/% +*,34%E( &";("%'34(EF4,",<GH6<6I$#<<=6H6<6I 6"+6F4;,"J(*.;K(<&$&"&L 6!("'"%HM<6 *6<.3 N F4+'O'"%*6 "1+&< =6/% ++6"*,<(+"(-'*'*6<$.*,L I6"+&46<&+&< I& P &;*& K6<1246<&,$%**6+ =6 I#"!6;&,B4Q%04,$%**6+ &" $*6+#B<.*1 F4+'O'R %/0'*%"-.*646<+6*6<;.*+,<=6,2&B4%84F;"6=1+&<. 8 Buradan anlaıldıı kadarıyla müellif Bosnalı dır, ismi Muhammed dir, künyesi de Ebu l-fazl Muhammed bin Ahmedü r-rûmî dir. Müellifin doum veya ölüm tarihi ile ilgili de elimizde herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Sübha-i Sıbyân ın telif tarihine ilikin yine sebeb-i telif kısmında gördüümüz 6 Sübha-i Sıbyân, Matbaa-i Âmire, stanbul / Sübha-i Sıbyân dan bu çalıma boyunca yapacaımız alıntılar eserin Mevlânâ Müzesi Kütüphanesi No: 4026 daki nüshasındandır. vr. 74a. 8 Bosnavî Mehmed NecîbS # $%& '!("@6<$& A6+&!!6:#B4C=("S@&<I6:& %$$(2&!!6& /T*("&!!6, stanbul 1308/ , s. 17. Ayrıca bkz. Atabey Kılıç, (Manisa, 2005).

7 Türkçe-Arapça Manzum Sözlüklerden!" &,*&<U(:'+&46*#"V641 (%L%:(<1CF4%W"%-*'V641B>=<X?P beyti bize yardımcı olabilir. Tarihin iaret ettii üzere eserin H. 1063/M yıllarında yazıldıını söyleyebiliriz. Müellif mesnevî nazım ekli ve aruzun müfteilün müfteilün fâilün kalıbıyla yazılmı 16 beyitlik giri manzumesi ile klâsik kitap tertibine uygun olarak besmele, hamdele ve salvele vâcibesini yerine getirmekte, ardından yine aynı nazım ekliyle 21 beyit içerisinde sebeb-i telifi izah etmekte, 5 beyitlik bir münacattan sonra ise asıl esere, yani sözlük kısmına geçmektedir. Bizim bu çalıma boyunca esas aldıımız Mevlânâ Müzesi Kütüphanesi 4026 da kayıtlı bulunan nüshaya göre Sübha-i Sıbyân ın balangıcında Bismi llähi r-ramäni r-raìm eklindeki besmeleden sonra 1 (*'Y,+(Z&I<&+64&*& :&+( G N 6"7&4&*%E8.+%+,<<65"#*( (*'Y,+(F4;%6;(;'I64(* L% &"(U6""BF4%F4;%:6*(* (*'Y,+(V(",+&4&K(+&+6< [#*464,O(:654&%"'!(+&+6< \ mısralarından oluan 3 beyitlik bir besmele, 4 R %*+#T6"(*&""6:#K#I<#;&9(; (!'E'("Y(4'E'V&""##"(; 4I& 6"1(+6*6=&<+&4&;(" 9 vr. 72b.

8 88 Doç. Dr.Atabey KILIÇ ]? ^ (&+646<K#I<&"&=&<+&76 (" /4*&46$&I*6:=&<#9&:+&I6<6* / 46*6*(46*!%/46* &B4E%46* &/*6:&"&L;#2<6;& 6<<& %;13 &I*6:&"&LE%3<6;& %$<'*,$13 J, 4%<'"%<%$*6:&_FE9(+&K(5 [6""6:&HM;:6<*6I&_#"K(5<(5 ` beyitlerinden oluan 5 beyitlik bir hamdele ve \ /46*6HM"+6<+&6;.4&*1" A6*%L%&"+&<+&&:( '# 1" ` Y%4E' 6<1E'4+'a%4(46:+6"F4 %EE'/%!("6!46+&HM;:6<+&!F4 (5'5&+(!6:+6;&<(V'*#"1< 6=*&E'!(*6:+6K621/#"%81< G **6:&$%EE'"+%+,/(;'E%.4 $*6+#%$*.+,,$%**6+6;.4 N % 4&/%46!5&5#=6C%!<#B46"(* 10 vr. 72b-73a.

9 Türkçe-Arapça Manzum Sözlüklerden!" 89 P R % &=6;64&* &6:6**&B;;64(* b#**6/%46b4(4&=6%8$( &5& 4*#:6$% 41"6 &(+( &5& 6V*&5&+(!6:+&<%"'L56< &<& 6Z56 &%EE#7<6&+6<<65 6<1 ] [#*46;&"&L<.$'"%56<8, $,K(* (8'4F4%%0<6:&%E+%";64(* beyitlerinden oluan 8 beyitlik bir salvele bulunmaktadır. 6<6!("'6 6 &%-*'&:( balıı altında bulunan, fâilâtün fâilâtün fâilün kalıbı ile yazılmı 21 beyit içerisinde müellif eserin bilhassa hangi amaçla kaleme alındıı, nasıl bir tertip üzere yazıldıı gibi hususlar hakkında bilgi vermektedir. ^ \ G` /4*&4,O%:6*<&*#5&**F4*%O'" '2-'"':6;514&_#"654&!%E1" %-*'4% &<"&_64,O%:!%7+'4%< &4I&*6/("1+6+#<6<+&7+&46< J%"E'8% 1I&*FE,!,9$'2-&+6 /U&+F4,<%L%"&_62(U&+6 G c% 3'4,O(:'4%F4,< 65<6+(< 67"&46"%-*&_<6,4,<&E:&+(< 11 vr. 73a-73b.

10 90 Doç. Dr.Atabey KILIÇ?P% GG GN GP GR G] (I&"%"'L6IT6<&"&L*%/"&;& 4*%Od'4e%:6<V6*6&Q(<;1 Q65*&+6*67%"',654&+&!(< 4%C,8.8(FE'!%"4%<8'O(< '2-%C%464+#<,+%C'=(E'/( 6<V6*64%2-#7<6*,E%++6*F4% (C,+%<%!&<+6F4%2(8'4% 67"&_#"1<(+F4,"%"4%2-'4% 6<_&;64(;6:+6H64#< 1"%-1< (I&"F4,<0% :'4,O%:+6/%;1< G (Lugat ilmi mühim bir i olduundan iinin ehli olan kiiler manzum pek çok sözlük yazıp manalar ipine inciler dizdiler. Bu manzum sözlükleri hangi küçük çocuk okur ve ezberine alırsa ona pek çok fayda salanır. Kelimeleri ezberinde tutarak istediini elde eder, vezin de örendii için nazım içinde güç kuvvet sahibi olur. Fakat manzum sözlüklerin çou Farsçadan tercüme olduu için, bu diyar insanları anlayamaz, üstelik bunların çou da özellikle çocuktur. Eer manzum sözlükte anlamı verilen kelimenin tercümesi kendinden önce olursa bu ezberlenmesine zorluk verir. Vezin gerei getirilen bazı kelimelerden dolayı tercümesi verilen kelime ile aslı arasında mesafe olursa bu da aynı ekildedir. Vezin için yapılan bu tasarruf belki metne akıcılık verebilir, fakat kelimenin/sözlüün ezberlenmesini güçletirir.) Biz bu ifadelerden müellifin hem manzum sözlük geleneine ne derece önem verdiini hem de eserinde nasıl bir yol tuttuunu anlamaktayız. Sözlük bir ilimdir ve bu ilim için gayret sarf eden insan, özellikle de küçük çocuklar pek çok fayda elde edecektir. Sözlük hazırlarken birbi- 12 vr. 73b-74a.

11 Türkçe-Arapça Manzum Sözlüklerden!" 91 rine gönderilen kelimeler arasında vezin gerei bile olsa baka kelime bulunmamalıdır. Yine sebeb-i telif kısmındaki G\ %2-'*,E%++6*/%E% &"V656*(" 6<V6*6;&,4+'%L%&E:&<(" N` %2-'4%*%/"(;'&+#9&7+&=(V J%4*%+';#<C,<%E%*%&$:&!(V N (I&F4%265*&=#$'2-'!6;1< %V*&8%O1<F4%4,O(:'I6T1< NG "&Q6<&K:64,O%:'H& &H6"V 4+'=#J,<U%"4,O%:'"&:+&+6<V NN &<"&_6 %$<#7<6%_,996<<# (4 J'3/%4%<'F4+';621"6*&T(4 NP J'3/%:6*(*'"+%+%C'(K&I(< A6*4%E% ' %$<'=#56*=67"&=%< NR Y%!<&46K(!6+;6 6 &!(+F4% # $%&'!("%L%56*%+F4% N] %-*';641;#7<6,<.K6"I64(* /="'Y,+(!'4%_#"F4+':6*(* N 13 vr. 74a-74b.

12 92 Doç. Dr.Atabey KILIÇ beyitleri de eserin geneli ve özellikle de tertibi hakkında bizzat müellifinin azından bilgiler vermesi bakımından önemlidir. Buna göre önce Arapça kelime, ardından tercümesi olan Türkçe kelime getirilmi, bu yolla kelime ile anlamı birbirine uydurulmu, dier sözlüklerin büyük bir kısmında görülen rakam ve kırmızı mürekkep kullanma zarureti giderilmitir. Böylelikle eser anlaılması ve ezberlenmesi kolay, hacmi küçük kendisi büyük bir sözlük olarak bn Ferite sözlüü gibi bir hazine oldu, Kur an kelimelerini içine aldı. Pek çok bahir üzerinde kanatlarını açıp uçtu, her bir kıt ası da denizlerde gezen gemi gibi oldu. Her bir kıt anın bitiminde hem kıt anın vezni hem de lâkabı verildi. Böylece (müellifin) hayır dua ile anılmasına sebep olması için Sübha-i Sıbyân (çocukların tespihi) adı verildi. Güzel bir nazım üzere açık bir dille yazılan eser Allah ın yardımı ile tamamlandı. Aaıya aldıımız örneklerden de anlaılacaı üzere müellifin bu iddialarını eserinde genellikle uyguladıını görmekteyiz. P? RN ]N?` \^ #VV1+6<&L8,56*4#VV6+6<!( (<,V%$1*F+56*V6*/&"1<(" P 6;.4&4_&=#96!O%* 6<4&=(U;%"V%E/%46* %!<%E 6414#5(+1+#<<65 6<=6<(C%42&E:&+(,!*%E R Q#<(:,/%Z 3%:4,8,#V(V,*&4C%V'8,+,< 6O% %_4'EK& %/3FE4,E+6;&*!%OF4+';6*%O, ] %4146<+&<$%4146/%=<6:&+#< %C(0FO4%"3FO,<*%E7%$*6:&+#<? Q6=V#26<1E,2'<E%56*#**6:V6*(/%:7#*<6+#< b#46/'8( 6K&<7&*6$&7 #2&U6*%/K6<%4%! ^ 14 vr. 75b. 15 vr. 76a. 16 vr. 76b. 17 vr. 77a.

13 Türkçe-Arapça Manzum Sözlüklerden!" 93 NP RP GNP N\ PNN #*6556+*#U6II6+6I1+#;:#=(< 6<%,8:6<%EE, "6+&<&":&-(< \,$;&"6!4&I&+&V&*,C &::6=(0,/&+&V& :&4(+'<8'"%*%E56*&*:&$(",&C:& (< G` A6*78'E*%EO%*7HM7E'9*%E+,<,< 64 8F!*%E"65 56*E%9*%E+,<,< G (46!:66!"BF4%!+'46"64 6:6"%$", &7 6!:(*6:(E%_%"6"6 6"&""6*(56*(" GG c%u"ef!," %E%<8'O'<*%/7I6_&=#Z&U E,<+ 6*46E%<'"V%E%*46 &:a'2+%/,o.ie,< %O% GN 6;"1*V6""6:_6K*6;&*(U&*%/1"( '<6=(" %EE.*V656""6**6!=6;&C(4&+*,C%46+V(=&+(" GP Her bahrin sonundaki?^ 62(/14#"5676V %$<'26/.4#" &*%CZ.2,*#;6++6;H64+&*6=7." GR 18 vr. 79a-b. 19 vr. 79b. 20 vr. 81a. 21 vr. 82b. 22 vr. 88a. 23 vr. 93b. 24 vr. 101a.

14 94 Doç. Dr.Atabey KILIÇ NR NN Q(/&4(:#"2(/&4(:#"2(/&4#" %$<'<6*64 67"&,+,<,4,O(:'67 6<&:E'4!(+&H(< G] 62/.4#*62(/&4#"26/.4#" %E.0'5676V, %$<%+&<46< G? gibi beyitlerle hem vezin hem de bahirin adı verilmitir. Mevlânâ Müzesi Kütüphanesi 4026 numarada kayıtlı bulunan incelediimiz nüshaya göre eser 48 bahire ayrılmıtır. 60 tan fazla yazma nüshası bulunan Sübha-i Sıbyân ın nüshalar arasında beyit sayıları farklılıklar göstermektedir. Genellikle beyit arasında deiiklikler gösteren eserin sözlük kısmı 420 beyit civarında olmalıdır. Manzum sözlüün bahir balıkları 4%$<,B4A676V#B;;(4&*>S)4 %$<,B<6*64#B4#;6++6;#B4%$Z.2 örneklerinin de iaret ettii üzere çou manzum sözlükte olduu gibi Arapça dır. Girite karılatıımız 6<6!("'6 6 &%-*'&:( >=6)6<6!("'#"(V(: eklindeki iki balık ise Farsça verilmitir. Bahirler aa, xa, xa, xa eklinde kafiyelenecek ekilde yani, gazel veya kaside nazım eklinde oluturulmutur. Bahirlerin beyit sayıları 5 ile 18 arasında deimektedir. 35. bahir 18, 42. bahir 17 beyit ile en fazla hacme sahip bahirler olarak dikkat çekmektedir. Ancak bahirlerin en çok 5 beyit ile yazılanlardan olutuunu da eklememizde fayda bulunmaktadır. 12 bahir 5 beyit, 9 bahir 7 beyitten olumaktadır. Bahirlerde verilen kelime sayıları da deiiklikler arz etmektedir. 35 kelime ile, 5 beyitten oluan 12. bahir en az, 135 kelime ile de 17 beyitten oluan 42. bahir en çok hacme sahiptir. Dierlerindeki Arapça, Türkçe kelimelerin sayısı arasında deimektedir. Sübha-i Sıbyân da müellif, Sıbyân mektebinde okuyan, Kuran-ı Kerim ezberleyen bir çocuun veya genel olarak bir insanın alacaı eitim sürecinde karılaabilecei hemen hemen bütün Arapça ek, kelime, kelime gurubu ve hatta cümleler için örnekler bulundurmutur. 25 vr. 77b. 26 vr. 81a-b. 27 vr. 93a.

15 Türkçe-Arapça Manzum Sözlüklerden!" 95 GR` &&_#" ;*("6/%4(#7<66*& &&46I6*"&_66""("&:6I64(7&"5(< G^ beytinde görülecei üzere önce Arapça ek ya da edat, hemen ardından Türkçe karılıı verilmek suretiyle talebenin bunları ezberlemesinde kolaylık salanması hedeflenmitir. Arapça kelimelere genellikle Türkçe kelimelerle ve tek kelime ile karılık verilmesine çalıılmı, bunun mümkün olmadıı hallerde ise ya Türkçe de kullanılan ve müellifin artık Türkçe olduunu kabul ettii Arapça veya Farsça bir kelime verilmi ya da kelime mensur bir sözlükte olduu gibi izah edilmitir.?` %4146<+&<$%4146/%=<6:&+#< 6C(0FO4%"3FO,<*%E7%$*6:&+#< G\ beytinde alìle karılıı olarak aslen Arapça bir kelime olan úavret kelimesi verilmitir. Meä da o lan o urmaø zameti olarak izah edilmitir. GN? 6"0.+8'E%O%_+%C'8'"=("&I&_%:%4 %C0.+%O%_I&F4%I6;&4*&K+&I6"46<& N` Kezä maùd kelimesi de dikenleri kesilmi olan aaç eklinde tarif edilmitir. G]G ""6V*!'4+'7T(E' +'<%CK(" 6**(/d,e;(3'/ 6<<(E:( (" N 28 vr. 89a. 29 vr. 77a. 30 vr. 88a. 31 vr. 89b.

16 96 Doç. Dr.Atabey KILIÇ beytinde gördüümüz üzere lemmäú, säıú, berräø, täbän kelimelerini de birbirine karılık olarak verilmitir. Görüldüü gibi bu kelimelerin hiç biri esâsen Türkçe deildir. Fakat belli ki müellif çou mülayim bilim adamı gibi baka dillerden alınan kelimeleri de bir noktadan sonra Türkçe kabul etmektedir. Fiil çekimleri ve cümle karılıkları için de Sübha-i Sıbyân da onlarca örnek bulunmaktadır "Z646Z1I&*+&<FI&*!6U:1H64#<!6+<1 &4#< [(+&4_6I&KK(=&<3%"'KV(5&++#<#K(*&"&"%" NG beytinde görüldüü üzere *6"Z646Z1 kimdir o kim,!6u:1 gelür,!6+<1 bilür, V(+&4 _6I&K, K(=&< )3%"'K>, V(5&+ +#<#K ve (*&" &"%" fiil çekimleri önce Arapça sonra Türkçe karılıı gelecek ekilde verilmitir. Yine son bir örnek olarak aaıdaki beyti alıyoruz: 163 :4,FE,&U:&H645(:&H6:#<;&<!#<& &/*"6CFK<# 6< &U;6!%=,7:&4I6F4 NN Bu tür örnekleri çoaltmak tabiî ki mümkündür. Fakat biz ayrı bir çalıma halinde eserin transkripsiyonlu metnini vereceimiz için örnekleri imdilik sınırlı tutuyoruz. Sübha-i Sıbyân ın aslında eitici öretici bir eser olduunu daha önce söylemitik. Neredeyse her kıt adan sonra söylenen 147 Y%4E&_&"+6,"+%"%<:'E/%! F4,<*' &<I&K& 6"+&/%! '=%<&I6"Z&I<&+6/%! '+1H6<1 NP 157 Q(/&4(:#"2(/&4(:#"2(/&4#" 32 vr. 101b. 33 vr. 83a. 34 vr. 82a.

17 Türkçe-Arapça Manzum Sözlüklerden!" 97 #*<6&6< ( ':%E=(+%,4," NR 197 6*(4&46+&<"6;(4&46+&< 6H&*,4,4,EI6*(4&46+&< #2(/%46:#"*#2(/%46:#""6=(2&<F4,<, %$<'<6=(" N] (/14#"5676V %$<'26/.4#" &4&L+6Z&I<&%EE'6!46:6I<(< N? 261 #;:62/&4(:#" %$<'<6V67+#<!46;6C(=6:F4!#V65&**6: N^ 291 Q6/.4#"26/.4#"26/.4#"26/.4 %/(+6:+&<&:*6I"%81$%:E%.4 N\ 325 /4*FE,*%O4%8%!+F4,<!%7*%EF8%!+%E%!+F4,< Y("6&+&4+6$'2-&+#98%E4%I&&:*6!62&<(< P` 359 #:62(/&4#"*#:62(/&4#"FE' %$<'I(*&4&2(0'4F4 /46*(;%L%+&!6(26<1"V#564(;%L%E%4%4%<76." P 374 Q6/.4#"*62(/14#", %$<'3%=14F4+' _&"+6V6=(5&<=%<5#"6<%"+%3%4*%E+'< PG 35 vr. 82b. 36 vr. 85b. 37 vr. 87a. 38 vr. 89b. 39 vr. 91b. 40 vr. 94a. 41 vr. 96a. 42 vr. 97a.

18 98 Doç. Dr.Atabey KILIÇ /.4#2(/&4(:#" %5<'*,0(<&/& &4 PGR /4*#I6*(4#$&I*6:I6; 6!46F4*%"(+(" PN 62(/&4#"26/&4(:#"*62(/&4#"26/&4(:,/(46*6"6!6H64+&L &46"+6"%4C% 6<& 44 türü beyitlerdeki ifâdeler de bizim bu görüümüzü destekler mâhiyettedir. Sübha-i Sıbyân ın daha iyi anlaılabilmesi için Mehmed Necîb tarafından A6+&!!6:#B4C=(" # $%:&B8'!(" adıyla bir erhi yapılmıtır. Hacimli bir erh sayılabilecek eser yılları arasında 6 kez basılmıtır. 45 Bu erh de Sübha-i Sıbyân ın öhretini ve deerini gösteren hususlardan sayılmalıdır. Sonuç olarak, Klâsik Türk edebiyatı alanında manzum sözlük gelenei genellikle ihmâl edilmi, üzerinde gereken çalımaların yapılmamı olduu bir alan olarak dikkat çekmektedir. 40 civarında manzum sözlüün bulunduu bu alanda yapılacak yeni çalımaların edebiyatımız ve dilimiz açısından önemli bilgilerin ortaya çıkmasına yardımcı olacaını düünüyoruz. Hem metnini hem de erhini neretmek üzere hazırlamı olduumuz Sübha-i Sıbyân da yine uzun yıllar sıbyân mekteplerinin temel kitaplarından olmasına ramen maalesef günümüzde unutulmu eserler arasında görünmektedir. Kanaatimizce öncelikle bütün manzum sözlüklerin metinleri ilmî u- sullerle neredilmeli ve bunlardan hareketle ortak bir manzum sözlükler sözlüü hazırlanmalıdır. Bu yolla Türkçemiz ve edebiyatımız üzerinde yapılacak çalımalara önemli malzemeler salanacaını dü- ünüyoruz. 43 vr. 98b. 44 vr. 100b. 45 Eser hakkında daha geni bilgi için bkz.: Atabey Kılıç, (Manisa, 2005).

19 Türkçe-Arapça Manzum Sözlüklerden!" 99 KAYNAKÇA Alparslan, Ali, Manzum Lûgatler ve Tuhfe-i Vehbî nin Alfabetik Tertibi, (Mezuniyet Tezi), stanbul Çöenli, Sadi, Eski Harflerle Basılmı Türkçe Sözlükler Katalou, Akademik Aratırmalar Dergisi, sayı: 7-8, Kasım Nisan 2001, s Ergin, Osman Nuri, Türk Maarif Tarihi, c. I, stanbul Gölpınarlı, Abdülbâki, Mevlânâ Müzesi Yazmalar Katalou III, Ankara Gülhan, Abdülkerim, Manzum Sözlük Nazmü l-leâl in Dil ve Üslûp Özellikleri Üzerine Bir Deerlendirme, Celal Bayar Üniversitesi II. Uluslararası Türk Tarihi ve Edebiyatı Kongresi, Kasım 2005 Manisa. mamolu, Ahmet Hilmi, Farsça-Türkçe Manzum Sözlükler ve ahidi nin Sözlüü (nceleme-metin), (Basılmamı doktora tezi), A- tatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum Karabey, Turgut - Külekçi, Numan, Sünbülzâde Vehbî, Tuhfe (Farsça- Türkçe Manzum Sözlük), Erzurum Karaismailolu, Adnan, Manzum Sözlüklerimizden Tuhfe-i Remzî, Millî Kültür, sayı: 74, Temmuz 1990, s Kartal, Ahmet, Tuhfe-i Remzî, Akça, Ankara Kılıç, Atabey, Manzum Sözlüklerimizden Manzûme-i Keskin, Kayseri ve Yöresi Kültür, Sanat ve Edebiyat Bilgi öleni (12-13 Nisan 2001) Bildiriler, c. I, s ; Eski Türk Edebiyatı Üzerine Yazılar, Laçin Yayınevi, Kayseri 2001, s Kılıç, Atabey, Mustafâ bin Osmân Keskin, Manzûme-i Keskin, Laçin Yayınevi, Kayseri Kılıç, Atabey, Manzum Sözlüklerimizden # $%& A6+&!!6:#B4C=f", Celal Bayar Üniversitesi II. Uluslararası Türk Tarihi ve Edebiyatı Kongresi, Kasım 2005, Manisa. Kılıç, Atabey, Klâsik Türk Edebiyatında Manzum Sözlük Yazma Gelenei Ve Türkçe-Arapça Sözlüklerimizden S# $%&'!(", Prof. Dr. Abdülkadir Karahan a Armaan Klasik Türk Edebiyatı Sempozyumu 6-7 Mayıs 2005 Urfa, (haz. Eyüp Azlal, Necmi Karada, M. Emin Karahan), anlıurfa Belediyesi Kültür ve Turizm Müdürlüü Yayınları, anlıurfa 2006, s

20 100 Doç. Dr.Atabey KILIÇ Kılıç, Atabey, Mevlânâ Müzesi Kitaplıı 4026 da Kayıtlı Manzum Sözlük Mecmuası Hakkında, Mevlana, Mesnevi, Mevlevihaneler Sempozyumu, 30 Eylül-01 Ekim 2006 Manisa. Kırbıyık, Mehmet Miftâh-ı Lisân Adlı Manzum Fransızca-Türkçe Sözlük Üzerine, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Aratırmaları Enstitüsü Dergisi, sayı: 11, 2002, s Mehmed b. Ahmed er-rûmî, Sübha-i Sıbyân, Matbaa-i Âmire, stanbul / ; Mevlânâ Müzesi Kütüphanesi No: Muhtar, Cemal, ki Kur an Sözlüü, Luat-ı Feriteolu ve Luat-ı Kânûn-ı lâhî, Marmara Üniversitesi lahiyat Fakültesi Vakfı, stanbul Öz, Yusuf, Tarih Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler, (Basılmamı doktora tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara Öz, Yusuf, Tuhfe-i âhidî erhleri, Selçuk Üniversitesi Yayını, Konya Unat, Faik Reit, Hicrî Tarihleri Milâdî Tarihe Çevirme Kılavuzu, Türk Tarih Kurumu, Ankara Yurtseven, Necmettin, Türk Edebiyatında Arapça-Türkçe Manzum Lugatler ve Sünbülzâde Vehbî nin Nuhbe si, (Basılmamı doktora tezi), Ankara 2003.