Meraya Dayalı Hayvancılık Yapan İşletmelerde Optimum Ürün Bileşiminin Belirlenmesi: Erzurum İli Örneği*

Transkript

1 Atatürk Üiv. Ziraat Fak. Derg., 44 (1): 63-73, 2013 Atatürk Uiv., J. of the Agricultural Faculty, 44 (1): 63-73, 2013 ISSN : Araştırma Makalesi/Research Article Meraya Dayalı Hayvacılık Yapa İşletmelerde Optimum Ürü Bileşimii Belirlemesi: Erzurum İli Öreği* Abdurrahma KARA 1 Semiha KIZILOĞLU 2 1 Dicle Üiversitesi Ziraat Fakültesi Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Bölümü, Diyarbakır (abdurrahma.kara@dicle.edu.tr) 2 Atatürk Üiversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekoomisi Bölümü, Erzurum Geliş Tarihi : Kabul Tarihi : Özet: Bu çalışma ile meraya dayalı üretim yapa tarım işletmeleride optimum işletme orgaizasyoları belirlemiştir. Çalışmaı yürütüldüğü köyler gayeli olarak mera kalite dereceleri öcede belirlemiş ola köyler arasıda seçilmiştir. Örek büyüklüğüü belirlemeside tabakalı örekleme yötemi kullaılmıştır. Çalışmada kullaıla veriler yılı üretim döemie aittir. Çiftçilerle yüz yüze gerçekleştirile aket çalışmaları 99 aket ile souçlamıştır. İşletmeler 0-120, ve 251 da ve yukarısı olmak üzere üç grupta ele alımıştır. Verileri aalizide taımlayıcı istatistik yötemleri ve doğrusal programlama yötemi kullaılmıştır. Elde edile souçlara göre mevcut orgaizasyoda %16,5 kalite derecesi farkı bulua köylerdeki işletmeleri brüt kârlarıda ortalama 5313 TL fark hesaplamıştır. Dekara e yüksek brüt kâr 1. grup işletmeler, e düşük brüt kâr ise 3. grup işletmeler tarafıda elde edilmiştir. Plalarda bitkisel üretim desei hayvasal üretimi destekleyecek şekilde şekillemiştir. Plalama eticeside işletmeleri elde ettiği brüt kârlarda, birici, ikici ve üçücü grup işletmelerde sırasıyla %71.2, %93,1 ve %132,2 oralarıda artış sağlaabileceği hesaplamıştır. Plaa göre birici, ikici ve üçücü grup işletmelerde işgücü varlığıı sırasıyla %48,0, %18,5 ve %23,3 ü değerledirilememiştir. Ahır yerii ise birici ve ikici grup işletmelerde sırasıyla %63,8 ve %47,9 u kullaılamamış, üçücü grup işletmelerde ise tamamı değerledirilmiştir. Bu souç, büyükbaş hayvacılığı büyük işletme gruplarıda daha kârlı olduğu, küçük işletme gruplarıda koyuculuğa ağırlık verilmesi gerektiği şeklide alaşılabilir. Aahtar Kelimeler: Tarım işletmesi, mera kalitesi, süt sığırı, doğrusal programlama, optimum işletme orgaizasyou Determiatio of the Optimum Farm Orgaizatios i the Livestock Farms Depedet o Natural Ragelads: The Case of Erzurum Provice Abstract: I this study, it was aimed to ivestigate the optimum farm orgaizatio (OFO) i the farms depedet o atural ragelads i Erzurum provice. Study villages were selected purposively from those of which ragelad quality degrees (RQD) were determied previously. I determiatio of the sample size, stratified samplig method was employed. Study data beloged to productio year ad were obtaied from the face to face farmer iterviews resulted i 99 completed questioaires. I aalysis of the data descriptive statistics methods ad liear programmig method were employed. Accordig to the results, 16,5% of ragelad quality brought about 5313 TL gross margi differece betwee the farms. The first ad third farm groups were obtaied the highest ad lowest gross margis respectively. I OFOs, crop patter was formed to support aimal productio. Accordig to OFO s, a icrease ca be achieved i gross margis of the farms by 71,2%, 93,1% ad 132,2% i the first, secod ad the largest groups respectively. About 64% ad 48% of the bars were ot utilised i the first ad secod group of farms respectively as full capacity was achieved i the largest group. This suggests that the smaller the farm size the more viable the small rumiat productio. Keywords: Farm, ragelad quality, dairy cattle, liear programmig, optimum farm size GİRİŞ Doğu Aadolu Bölgesi, yüksek rakımı, egebeli coğrafi yapısı, sert ve uzu geçe kış mevsimi ve düşük yıllık ortalama sıcaklığı ile taıa bir bölgedir. Bu özellikleri edeiyle bu bölgede işleebile arazi miktarı daha az, vejetasyo süresi daha kısa ve dolayısıyla ürü desei de sıırlıdır. Bu sebeple bu bölge tarımsal üretim bakımıda ispi üstülük bir tarafa dezavatajlı bir bölgedir. Türkiye toplam mera varlığıı %36 sıı bu bölgede yer alması (TUIK, 2010) bedava yem kayağı olması edeiyle bölgeyi hayvasal üretim açısıda avatajlı gibi gösterse de ortalama altı ay süre uzu kış mevsimi boyuca hayvaları içerde beslemek zoruda olması sebebiyle bu avataj da faydaya döüştürülememektedir. Birçok bakımda dezavatajlı ola bölgede tarım işletmelerii gelir düzeyii yükseltilebilmesi, işletme faaliyetlerii başarılı bir şekilde sürdürülebilmesi içi mevcut kayakları çok daha verimli kullaılması gerekmektedir. Yai, bütü işletmeler içi öemli ola bu husus bu bölgedeki işletmeler açısıda çok daha fazla öem arz etmektedir. Bu ise üretilecek ürü bileşimlerii e yüksek işletme kârı veya e düşük işletme masrafıı sağlayacak şekilde belirlemesii, yai üretim plalamasıı zorulu kılmaktadır. Arazi yapısı ve iklim açısıda bölgei tüm özelliklerie sahip Erzurum ili Türkiye çayırlarıı %12 si ve meralarıı ise %10 ua tek başıa sahip bulumaktadır (TUIK, 2010). Zegi bir biyoçeşitlilik kayağı ola ve erozyou ölemesi, ekolojik degei koruması ve iyileştirilmesi gibi çok çeşitli faydalar sağlaya meralar, ayı zamada hayvacılığı e öemli girdi kalemi ola kaliteli * Bu çalışma, Atatürk Üiversitesi Fe Bilimleri Estitüsü tarafıda 6 Kasım 2009 tarihide kabul edile doktora tezii bir bölümüü kapsamaktadır.

2 Meraya Dayalı Hayvacılık Yapa İşletmelerde Optimum Ürü Bileşimii Belirlemesi: Erzurum İli Öreği kaba yemi, kolay ve ucuz yolda sağlaya öemli doğal kayaklardır. Bu kayakları e iyi şekilde değerledirmei yolu da hayva otlatmasıdır. Bu yüzde bölgede yüzyıllardır meraya dayalı ekstasif hayvacılık, işletme gelirlerii e öemli bileşeii meydaa getirmiştir. Tarım işletmeleride üretim plalaması içi yaygı olarak kullaıla yötemler, kovasiyoel (bütçe yötemi) ve ekoometrik yötemler olarak iki grupta ele alımaktadır. Kovasiyoel yötemlerde ortalama kıymetler, ekoometrik yötemlerde ise marjial kıymetler kullaılmaktadır (Erkuş ve Demirci 1996; Karagölge 1996). Bu çalışmada işletmeler içi e uygu orgaizasyoları belirlemeside e yaygı plalama tekiği ola doğrusal programlama yötemi, belirli bir amacı gerçekleştirebilmek içi sıırlı kayakları etki kullaımı ve çeşitli seçeekler arasıda e uygu dağılımı sağlaya matematiksel bir tekiktir. Öceleri sadece askeri problemleri çözümüde kullaıla bu yötem, zama içeriside bir karar verme aracı olarak optimal kayak dağılımı problemlerii çözümüde iş hayatı, saayi problemleri, devlet idaresi ve daha sora tarımda uygulamaya başlamıştır. Türkiye de doğrusal programlama yötemii kullaa çok sayıda çalışma yapılmış olup, optimum işletme plalarıı hazırlaması, işletmeleri kredi ihtiyaçlarıı tespiti, yeter gelirli asgari işletme büyüklüğü ile hayva besleme alaıda e düşük maliyetli optimum rasyoları hazırlamasıda (Görgülü vd., 1992) so yıl içeriside yaygı olarak kullaılmaya başlamıştır. Doğu Aadolu Bölgeside de doğrusal programlama yötemii kullaa çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışmalarda geellikle bitkisel üretim ağırlıklı plalamalar üzeride durulmuş, hayvasal üretim faaliyetide besi maddesi ihtiyaçlarıı yemlerde karşılaacağı varsayılmış ve hayva-mera ilişkisi dikkate alımamıştır. Bezer şekilde meralarla ilgili de çok sayıda çalışma yürütülmüş olmasıa rağme buları hayvasal üretim ile ilişkilerii kou edie araştırma sayısı da çok sıırlıdır. Bu çalışmada meraya dayalı hayvacılık yapa tarım işletmeleri içi optimum ürü bileşimii tespit edilerek bu yolla işletme gelirlerii artırılıp artırılamayacağı araştırılmıştır. MATERYAL ve YÖNTEM Çalışmada aalize esas teşkil ede materyal, belirlee işletmelerde aketlerle toplamıştır. Diğer yada, çalışma alaıda araştırma kousu ile ilgili bilgileri derlemeside başta Doğu Aadolu Tarımsal Araştırma Estitüsü (DATAE) olmak üzere Tarım İl ve İlçe Müdürlükleri kayıtlarıda yararlaılmıştır. Çalışmaı yürütüldüğü köyler, gayeli örekleme ile daha öce yürütüle bir çalışma (Aoim, 2006) kapsamıda mera kalite derecesi belirlee köyler arasıda seçilmiştir. Belirlee 9 köydeki toplam 582 işletme arazi büyüklüğüe göre küçükte büyüğe doğru sıralaarak populasyo tespit çizelgesi oluşturulmuştur. Örek büyüklüğü, tabakalı örekleme yötemie göre (Çiçek ve Erka, 1996) %90 güve sıırları içeriside ve ortalamaı %10 u kadar bir hata payı dikkate alıarak tespit edilmiştir. İşletmeler büyüklüklerie göre üç tabakaya ayrılmıştır. Tabaka sıırları da, da ve 251 da ve üzeri olarak belirlemiştir. Yüz yüze görüşmeler yapılarak işletmelerde aketlerle toplaa veriler yılı üretim döemie aittir. Gerçekleştirile 99 aketi tamamı değerledirmeye alımıştır. Gibso vd., (1995) tarafıda açıklaa REDIS (Resource ad Evirometal Data Iterpretatio System) yötemie göre hesaplaa köy mera kalite dereceleri %30,8 ile %52,1 arasıda değişmektedir. Tarım işletmelerii ekoomik aalizleri yapılırke üretile ürüleri değerledirilmeside çiftçii beya ettiği fiyatlar esas alımış, aile üfusu erkek işgücü birimi (EİB) ciside hesaplamıştır (Erkuş ve Demirci, 1996). Çiftçi ailesii işgücü miktarı, erkek işgüü (EİG) ciside hesaplamış (Karagölge, 1973; Hatuoğlu, 1973) ve güde ortalama 10 saat çalışılacağı varsayılmıştır. Optimum işletme orgaizasyolarıı belirlemeside doğrusal programlama yötemi kullaılmıştır. Doğrusal programlama yötemi, tarım işletmeleride birçok alteratif üretim faaliyetleri ile buları sıırlaya çeşitli faktörleri dikkate alarak ürü bileşimlerii maksimum işletme kârı veya miimum işletme masrafı ile sağlaya bir yötemdir (Bozdağ, 1976; Kızıloğlu, 1989; Peker, 1997). Bu yötemi kullaılabilmesi içi hedefi açıkça taımlaması ve bu hedefe ulaşabilmek içi de alteratifleri buluması ve ayrıca sıırlamaları da dikkate alıması gerekmektedir (Karagölge, 1996). Doğrusal Programlama yötemi a) üretim hacmi e olursa olsu, girdi çıktı oraıı sabit kaldığı (doğrusallık), b) üretim vasıtalarıı ve ürüleri kesirli sayılarla ifade edilebileceği (bölüebilirlik), c) her üretim koluu diğerleride bağımsız olduğu (bağımsızlık), d) kayakları ve üretim vasıtalarıı sıırlı olduğu ve üretim miktarıı sıırladırılabileceği (sıırlılık) varsayımlarıa dayamaktadır (Erkuş ve Demirci, 1996; Karagölge, 1996). İşletmelerde, mevcut kayaklarla işletme brüt kârıı e yüksek kılacak üretim faaliyetleri belirlemek istediğide, amaç foksiyou aşağıdaki gibi ifade edilmektedir. 64

3 A. Kara, S. Kızıloğlu Z = å C max, j= 1 i i Bu ifadei açık yazılımı ise aşağıdaki gibidir. Z = C1 1 + C2 2 + C C j j max, Üretim faaliyetleri ile üretim faktörleri arasıdaki ilişkileri göstere eşitsizlikler, a a a a1 b1 a a a a2 b2 a + a + a a b j1 1 j 2 2 j 3 3 ( 1, 2, 3,..., ³ 0) olarak yazılabilir. Burada Z maksimum kârı; C, birim üretim faaliyetii brüt kârıı;, üretim faaliyetii é ù 1 ê ú ê 2 ú 3- ê ú 3 ³ 0 ê ú ê... ú ê ú ë û j j hacmii (dekar, adet vs); a, üretim faaliyetii girdi talebii; b, üretimde kullaılabilir faktör veya girdi (toprak, işgücü vs) kapasitesii göstermektedir. Deklemler matris düzede; é 1 ù 1- [ C1, C2, C3,..., C ] ê ú ê 2 ú = Z max êë ú 3 û a a122 + a a1 1 1 > b1 2- a a222 + a a2 2 = b2 aj aj22 + aj aj 2 < b2 şeklide yazılıp çözüldüğüde çeşitli alteratifler içi maksimum Z değerleri hesaplamış olmaktadır. Plalamada çiftçi ailesi tarafıda sağlaa işgücü miktarı esas alımış, işgücü ihtiyacıı yoğu olduğu aylarda yabacı işgücü kiralaması yapılabileceği ögörülmüştür. Çalışma alaıda tarım faaliyetleri geellikle kadı ve erkek tarafıda müşterek yapıldığı içi üretimi sıırlayıcı faktör olarak toplam işgücü varlığı esas alımıştır. Üretim faaliyetlerii kritik döemlerdeki yoğu işgücü taleplerii belirlemeside bölgedeki aa ürü gruplarıı feolojik gelişmeleri dikkate alımıştır (Aoim, 1975), Çalışma alaıda yetiştirile öemli ürüler içi işgücü ihtiyaçlarıı belirlemeside dört döem esas alımıştır. 1. Döem (15 Mart-14 Mayıs): İlkbahar sürümleri ve yazlık ekimleri yapıldığı döem 2. Döem (15-Mayıs-31 Temmuz): Çapa bitkileride bakım (çapalama, tekleme, boğaz doldurma vb) işleri, sulama, yocada 1 ve 2. biçimler ile çayırda ot biçimi, fiğde ise hasadı yapıldığı döem. 3. Döem (1 Ağustos-31 Ekim): Hububat, ve baklagillerde hasat ve harma; yocada 3. biçim, hububat ve fiğde güzlük ekimler, çapa bitkileride hasat ve aız bozma işleri. 4. Döem (1 Kasım-14 Mart) : Tarla işlerii olmadığı döem. Bu çalışmada, üretim faaliyetlerii döemler itibariyle işgücü talepleri ile işletmelerde kullaılabilecek işgücü miktarlarıı belirlemeside aket verileri dikkate alımıştır. Tarlada çalışılamayacak güleri tespitide Erkuş ve Demirci (1996) tarafıda belirtile gülük yağış miktarları esas alımış buu içi yıllarıa ait 30 yıllık ortalamalar kullaılmıştır. Yetiştirile bitkisel ürüleri işçilik ihtiyaçlarıı e fazla olduğu 2. ve 3. döemlerdeki işgücü ihtiyaçları ile toplam işgücü miktarı, işletmeleri mevcut ahır ve ağıl kapasiteleri sıırlayıcı faktör olarak dikkate alımıştır. İşletme faaliyetlerii ekoomik aalizleride makie çeki gücüü bütü işletmelerde kiralama ile karşıladığı varsayılmış; işletmeleri ihtiyaç duyduğu ada kiralama yapabilecekleri düşüülerek makie çeki gücü kısıtlayıcı faktör olarak dikkate alımamıştır. İşletme sermayesi değişke olarak kabul edilmiş ve üretim deseleri içi işletme sermayesi (değişe masraf) ihtiyacı belirlemiştir. Çalışma alaıda yaygı ola tarımsal üretim faaliyetleri plalara dahil edilmiştir. Çalışma alaıda kıraç şartlarda ağırlıklı olarak buğday, arpa, fiğ ve koruga üretimi yapılmakta ve adas uygulamaktadır. Bölgede yağış rejimi adası zorulu kıldığı içi adas arazisi mevcut miktarları ile plaa alımıştır (Aoim, 1975). Bölgede sulaabile şartlarda buğday, arpa, ayçiçeği, şekerpacarı, patates, yoca ve fiğ yetiştirilebilmektedir. Acak, icelee işletmeleri çok azıı ayçiçeği ve şekerpacarı yetiştirdiği görüldüğüde sulu arazide, çapa bitkisi olarak plalara sadece patates alımıştır. Doğal bitki örtüsü olması ve kullaım şekli dikkate alıarak, işletmelerde mevcut çayır miktarıı aye alıması 65

4 Meraya Dayalı Hayvacılık Yapa İşletmelerde Optimum Ürü Bileşimii Belirlemesi: Erzurum İli Öreği ve bu arazi üzeride sadece verimi artıracak çalışmaları yapılması ögörülmüştür. Ağaçlık arazii uzu ömürlü işletme varlığı olması ve sebzebosta üretimii öemsiz miktarlarda olması edeiyle plalara alımamıştır. Müavebe sıırlılıklarıı tespitide, tarla arazisii ürü gruplarıa tahsis edile miktar ve oraları esas alımıştır. Bua göre sulu ve kıraç tarla araziside hububat bitkileri %67 ile ve bu gruptaki bitkilerde buğday %50, arpa ise %25 ile sıırladırılmıştır. Çapa bitkileri %33 ile sıırladırılmış olup, bu grupta sadece patates dikkate alımıştır. Bezer şekilde yem bitkileri grubu da %33 ile sıırladırılmıştır. Bu grup içeriside e yaygı ekilişe sahip ola yoca ve koruga %33, dae fiğ üretimi ise %67 ile sıırladırılmıştır. Çalışma alaıda meraya dayalı hayvacılık yapılmakta ve hayvasal üretim geellikle süt üretimi şeklide gerçekleşmektedir. sığır popülasyouu yerli ırklar ile buları çeşitli melezleri oluşturmaktadır. Bölgede besicilik ihtiyaç fazlası hayvalarla ve daha ziyade kurba besisi şeklide yapıldığı içi plalarda sadece süt sığırcılığı faaliyetie yer verilmiş, besicilik dikkate alımamıştır. Plalarda süt sığırcılığı faaliyetide Üretim Birimi (ÜB) esas alımış ve 1 ÜB, aket ortalamalarıa göre sürü yeileme payı %20, bir yaşıa kadar ölüm oraı %16, 2-3 yaş arası ölüm oraı %2 ve buzağı verimi %95 kabul edilerek Erkuş ve Demirci (1996) i bildirdiği yöteme göre hesaplamıştır. Bua göre çalışma alaıda süt sığırcılığı faaliyeti içi bir ÜB, 1 baş iek, 0.95 baş buzağı, 0.80 baş birli ve 0.77 baş ikilide meydaa gelmektedir. İkilileri 0.20 başı damızlık, 0.57 başı ise satılacak geç hayvada oluşmaktadır. Plalara küçükbaş hayva yetiştiriciliği de dahil edilmiştir. Bölgede yaygı ola koyu ırkı Morkarama olup, plalarda yie ÜB olarak dikkate alımıştır. Koyuculuk faaliyetide kuzu ölümleri e fazla doğumda sütte kesime kadarki döemde meydaa gelmekte ve bu döem dahil olmak üzere ilk altı aydaki ölüm oraıı %5 i geçmemesi arzu edilmektedir. İşletmeler damızlık koç ihtiyaçlarıı kedileri sağlamakta ve geel uygulama olarak aaç koyu sayısıı %5 i ispetide koç buludurulması öerilmektedir (Aoim, 2009). Çalışma alaıda kuzular sütte kesim döemide meraya çıkmakta ve 3 aylık mera döemi souda 5-6 aylıkke satılmaktadır. Sürüde akrabalık oraıı çok yükselmemesi içi damızlık olarak kullaıla koçları e fazla iki yıl sürüde tutulması istemekte ve aaç koyular da geellikle 8 yaşıda sora verimde düştükleri içi reforme edilmektedir (Aoim, 2009). Bu bilgiler ışığıda koyuculuk faaliyetide bir üretim birimi hesaplaırke kuzu verimi %100, sürü yeileme payı dişi kuzular içi %12.5 ve erkek kuzular içi %50, 0-1 yaş arası kuzularda ölüm oraı %10 alımış ve koyuculuk faaliyeti içi 1 ÜB, 1 baş aaç koyu, 0.05 baş koç, 1 baş kuzu, 0.12 baş damızlık dişi birli ve 0.02 baş damızlık erkek birli olarak hesaplamıştır. Hayvacılıkta kullaıla her yem çeşidi içi birer satı alma faaliyeti ile işletmede üretile tahıl samaı, çayırotu, baklagil otu ve arpaı her biri içi plaa birer satış faaliyeti eklemiştir. Ayrıca, işgücü talebii fazla olduğu kritik döemlerde plada yer ala her bir üretim faaliyetii işçilik ihtiyaçlarıı karşılaabilmesi içi bu döemlerde işgücü çalıştırma faaliyeti de plalarda dikkate alımıştır. Plalara alıa üretim faaliyetlerii verimleri ile tohum, gübre, yem ve zirai mücadele ilacı gibi girdiler içi yapıla giderler, sürüm, ekim, hasat, harma içi ihtiyaç duyula alet-makie kira giderleri aketlerde elde edile ortalama değerleri ifade etmektedir. Plalarda çiftçii elie geçe ve çiftçii ödediği fiyatlar esas alımıştır. Ekoometrik plalama yötemleri doğrusal seyrede eşitliklerle çalıştıkları içi işletme plalamasıda brüt kâr miktarları dikkate alımıştır (Erkuş ve Demirci, 1996). Bir üretim faaliyetii brüt kârı, bu faaliyeti brüt üretim değeride değişe masraflarıı çıkarılması ile hesaplamaktadır (Erkuş ve Demirci, 1996; Karagölge, 1996). Çiftçi tarafıda yaygı olarak kullaıla yötemler plalamada esas alıarak brüt karları ile buları bir üretim birimie düşe miktarları hesaplamıştır. Hayvacılık faaliyetlerii işgücü, yem, ahır ve ağıl talepleri aket verileri ve kou ile ilgili çalışmalarda ve kayıtlarda yararlaılarak tespit edilmiştir. Süt sığırcılığı ve koyuculuk faaliyetleri içi yem ihtiyaçlarıı hesaplamasıda işletmelerde yaygı olarak kullaıla yemler ve ÜB i protei, eerji, kalsiyum ve fosfor ihtiyaçları dikkate alımıştır. Hayvacılığı meraya dayalı olarak yürütüldüğü çalışma alaıda, hayvalar geellikle Mayısı 2. haftasıda Ekimi soua kadar merada otlatılmaktadır ve istisai durumlar dışıda mera döemide hayvalara ek yemleme yapılmamaktadır. Süt sığırcılığıda gerek süt ve gerekse buzağı üretimide aa faktör olarak sağmal iekler alıdığıda, öcelikli olarak sağmal iekleri yem ihtiyaçları belirlemeye çalışılmıştır. Sağlıklı ve ormal bir verim içi bir sağmal ieği eerji, protei, vitami, mieral ve su olmak üzere beş besi grubua ve bular içeriside de e fazla su, eerji ve proteie ihtiyaç duyulduğu; e öemli sıırlayıcı faktörü ise eerji olduğu bildirilmektedir (Çakır vd., 1995). Bu edele, plalamada kısıtlayıcı faktör olarak eerji ihtiyacı esas alımış ve hayva besi maddesi ihtiyaçları toplam sidirilebilir besi maddesi (TSBM) ciside hesaplamıştır. Protei ve mieral madde bakımıda da dege sağlaması 66

5 A. Kara, S. Kızıloğlu amacıyla yemleri rasyoda buluması gereke üst sıırları kısıt olarak dikkate alımıştır. Sağmal iekleri besi maddesi ihtiyaçları belirleirke ihtiyaçları e öemli iki bileşeii yaşama ve verim payları meydaa getirmekte olup, gelişmekte ola hayvalar içi ayrıca gelişme payı ile gebeliği so döemide ola hayvalar içi gebelik payıı da eklemesi gerektiği bildirilmektedir (Tüzeme, 1990; Çakır vd., 1995). Diğer yada, orta kalite meraları bile yaşama payıa ilavete 3-6 kg süt verimi içi yeterli olacağı; bu miktar üzerideki süt verimi içi verim payıı hesaplaması gerektiği bildirilmektedir (Tüzeme, 1990; Çakır vd., 1995). İcelee işletmeler ortalaması melez sağmal iek gülük süt verimi 7.8 kg olarak bulumuştur. Verim payı besi maddesi ihtiyaçları belirleirke gülük 8 kg süt üzeride verim payı hesaplamış ve buu da yarısıı merada karşılaacağı varsayılmıştır. Ayrıca, süt sığırlarıı geellikle beş yaşıa kadar gelişmelerii tamamladıkları, bu edele ilk laktasyodaki iekleri yaşama payıı %20 si ve ikici laktasyoda ola iekleri yaşama payıı ise %10 u oraıda gelişme payı hesaplaması gerektiği vurgulamaktadır (Tüzeme, 1990; Çakır vd., 1995). Diğer yada, süt ieklerii beslemeside gebeliği so iki ayıı çok öemli olduğu, bu döemde hayvalar kuruya alıdıkları; kârlı bir işletmecilik açısıda süt iekleride her yıl bir buzağı alıması istediğide gebelik ve kuruya alma işlemi ile her yıl karşılaşılacağı belirtilmektedir. İcelee işletmelerde laktasyo süresi melez hayvalar içi yaklaşık 245 gü (sağıla gü sayısı + buzağıı sütte kesiliceye kadar geçe süre) ve hayva başıa süt verimi 8 kg hesaplamış olup, laktasyodaki ve kuruya ayrılmış iekleri besi maddesi ihtiyaçları Çakır vd., (1995) i bildirdiği değerlere göre hesaplamıştır. Otlaya bir sığırı eerji ihtiyacıı belirlemeside otlamaya bir sığıra göre yaşama payı eerji ihtiyacıı çok iyi meralarda %25, iyi meralarda %50, orta meralarda %75 ve zayıf meralarda %100 artırılması gerektiği kaydedilmektedir (Tüzeme 1990; Çakır vd. 1995). Bua uygu olarak mera kalite derecesi dikkate alıarak laktasyodaki otlaya bir iek içi ilave eerji ihtiyaçları hesaplamış ve ormal yaşama payı ihtiyacıa eklemiştir. (Çizelge 1, ve 2). Çizelge 1. Otlaya ieklerde bir birim mera kalitesi içi hesaplaa ilave eerji ihtiyacı Mera Döemi Mera Toplam Döemide TSBM Otlaya Mera Döemide Mera TSBM Yaşama Hayvalar Otlaya Otlatma Yaşama Payı içi İlave Hayvalar içi Kalite Süresi Payı İhtiyacı Eerji İlave Eerji Sııfları (%) (Gü) (kg/gü) 1 (kg/gü) İhtiyacı (%) İhtiyacı (kg) Bir Birim içi İlave TSBM İhtiyacı (kg) Fark (a) (b) (c=ab) (d) (e=c + (cd)/100) (f=e-c) (g=f/d) Zayıf Orta İyi Çok iyi Ortalama Çakır vd., (1995) Çizelge 2. Çalışma alaıda laktasyodaki ve otlaya bir ieği ilave eerji ihtiyacı Çalışma Alaıdaki E Düşük Çalışma Alaıdaki E Yüksek Ortalama Mümkü Ola E Yüksek Farkı Bir Birim içi İlave TSBM İhtiyacı (kg) 1 Ortalama İlave TSBM İhtiyacı (b) (c) [d=(b+c)/2] (e) (f=e-d) (g) (h=fg) , ,5 1 Çizelge 1 67

6 Meraya Dayalı Hayvacılık Yapa İşletmelerde Optimum Ürü Bileşimii Belirlemesi: Erzurum İli Öreği Buzağıları beslemesi, doğumda sütte kesiliceye kadarki döem, sütte kesimde bir yaşıa kadarki döem ve bir yaşıda doğumda 2-3 hafta öcesie kadarki döem olmak üzere üç ayrı döemde ele alımış ve calı ağırlık artışları düşük cüsseli süt sığırlarıda geç hayvalar içi Çakır vd., (1995) tarafıda verile cetvellerde yararlaılarak dişi melezler içi hazırlamıştır. Süt sığırlarıı geellikle beş yaşıa kadar gelişmelerii tamamladıkları (Tüzeme, 1990; Çakır vd., 1995) ve bu yaştaki bir melez süt sığırıı 375 kg calı ağırlıkta olacağı dikkate alımak suretiyle (Aoim, 1998) calı ağırlık artışları tahmi edilmiş ve bu calı ağırlık artışı miktarlarıa göre, gelişmekte ola bir süt sığırı içi gülük besi maddesi ihtiyaçları hesaplamıştır. Plalarda kış döemi besi maddesi ihtiyaçlarıı tamamı ile mera döemide ise verim ve gelişme paylarıı yarısı ve mera içi hesaplaa ek eerji ihtiyacıı toplamı kadar ek yemleme gerektiği dikkate alımıştır. Sığırda olduğu gibi koyu beslemede e çok oksalığı çekile usuru eerji olduğu bildirilmekte olup, koyuları besi maddesi ihtiyaçları da Çakır vd., (1995) tarafıda verile cetvellerde çıkarılmıştır. Çalışma alaı itibariyle sütte kesim yaşıdaki (8 hafta) kuzular, mera döemie ulaşmış olmaktadır. Eylül-Ekim aylarıda koç katımı gerçekleştiğide, gebelik kış aylarıa rastlamaktadır (Aoim, 2009). Besleme açısıda gebelik döemi, gebeliği ilk 100 güü ve so 50 güü olmak üzere iki kısımda ele alımıştır (Çakır vd., 1995). Çalışma alaıda laktasyou büyük kısmı merada geçtiği ve mera hayva ihtiyaçlarıı karşıladığıda bu döemde ek yeme gerek kalmamaktadır. Koyular içi yaşama payı, gebeliği ilk 100 güü ve kuruda, gebeliği so 50 güü ve laktasyou ilk iki ayıda olmak üzere besi maddesi ihtiyaçları Çakır vd., (1995) tarafıda verile cetvellerde yararlaılarak çıkarılmıştır. Koyuculuk faaliyetide ÜB i yıllık besi maddesi ihtiyaçları hesaplaırke aaç koyu calı ağırlığı 60 kg olarak kabul edilmiştir (Aoim, 2009). Plalara esas olmak üzere işletmelerde kullaıla yem maddelerii dekara TSBM verimleri hesaplamıştır. Süt sığırı rasyolarıa arpaı %60; dae fiği %20 ve kepeği ise %15 oraıa kadar girebileceği (Çakır vd., 1995; Coşku vd., 1996; Kaya ve Yalçı, 1999) dikkate alımıştır. Plalarda 1 ÜB süt ieği ve 1 ÜB koyu içi gerekli besi maddesi hesaplaırke, yaşama payıı kaba yemlerde verim payıı ise kesif yemlerde karşılaması esas alımış; tahıl samaı, çayır otu ve baklagil otuu 1/3 ispetide rasyoda yer almasıa dikkat edilmiştir. Koyularda sadece gebeliği so 50 güü içi ilave kesif yem gerektiği ve buu da arpada karşılaabileceği dikkate alımıştır (Çakır vd., 1995). Melez ırk sığır üretim birimii ahır yeri talebi, Erkuş ve Demirci (1996) i bildirdiği yötem, çalışma alaıa göre uyarlaarak aaç, buzağı, damızlık daa (birli), satılacak geç hayva, damızlık düve (ikili) içi Alka (1972) ve Ekmekyapar (2001) i verdiği değerler esas alıarak ihtiyaç duyula ahır alalarıı toplamı şeklide hesaplamıştır. Damızlık dışı iki ve üzeri yaştaki satılacak hayvalara ahır yeri talebi düşüülmemiştir. Bua göre 1 ÜB süt sığırı faaliyeti içi 11.8 m 2 ahır alaı hesaplamıştır. Koyuculuk faaliyetide mera döemi souda 5-6 aylık ike satıldığıda kuzuları yer talebi dikkate alımamış ve 1 ÜB başıa 1.38 m 2 ağıl yeri ihtiyacı esas alımıştır. Optimum işletme orgaizasyoları belirleirke mevcut sulu arazi, kıraç arazi ve adasa bırakıla arazi oraları korumuş, çayır arazisi varlığı aye alımıştır. BULGULAR Elde edile souçlara göre sulu arazilerde işletme plaıa ikici ve üçücü grup işletmelerde buğday, arpa, patates ve yoca girerke kıraç arazilerde ise bütü gruplarda buğday, arpa ve dae fiğ işletme plaıda yer almıştır. Sulaabile koşullarda patates birici grup işletme plalarıda ve kıraç koşullarda da koruga bütü gruplarda işletme plaıda yer almamıştır (Çizelge 3). Optimum plaa göre sulaabile koşullarda birici grup işletmelerde buğday ve arpa, ikici grup işletmelerde arpa ve patates; üçücü grup işletmelerde de patates ve yocaı ekiliş miktarıda artış olurke; birici grup işletmelerde yoca, ikici grup işletmelerde yoca ve buğday, üçücü grup işletmelerde de buğdayı ekiliş miktarlarıda azalma söz kousudur. Kıraç koşullarda ise birici grup işletmelerde arpa, ikici ve üçücü grup işletmelerde arpa ve dae fiği ekilişi artmış; bütü gruplarda buğday ekilişleri azalmıştır. Alış ve satış faaliyetleride ise bütü işletme gruplarıda sama alımı plada yer almazke birici grup işletmelerde çayır otu, baklagil otu, arpa ve buğday kepeği; ikici grup işletmelerde baklagil otu, arpa ve buğday kepeği; üçücü grup işletmelerde ise arpa ve buğday kepeği alımıda artış ögörülmüştür. Öte yada, birici grup işletmelerde dae fiğ ve fabrika yemi; ikici grup işletmelerde fabrika yemi ve üçücü grup işletmelerde ise çayırotu ve fabrika yemi alımıda düşüş olmuştur. 68

7 A. Kara, S. Kızıloğlu Çizelge 3. Çalışmaya dahil işletmeler içi toplu plalama souçları 1. Grup İşletmeler 2. Grup İşletmeler 3. Grup İşletmeler Ürü Çeşidi Birim Pladaki Pladaki Pladaki Bitkisel Üretim Sulaabile Şartlar Buğday da 3,0 7,7 4,6 2,2 23,8 20,5 Arpa da 2,3 2,6 4,6 6,2 15,1 15,1 Patates da 1,7 0,0 2,7 8,2 1,5 4,8 Yoca da 6,7 5,0 9,4 8,2 15,7 19,9 Kıraç Şartlar Buğday da 15,9 12,7 37,9 31,8 104,8 79,2 Arpa da 2,0 7,6 3,6 19,0 10,9 47,1 Koruga da 1,3 0,0 6,8 0,0 9,8 0,0 Dae fiğ da 3,0 10,0 6,8 25,0 13,9 62,2 Çayır da 8,4 8,4 32,6 32,6 46,9 46,9 Hayvasal Üretim Süt İeği ÜB 3,4 3,2 4,8 3,9 6,2 9,1 Koyu ÜB 9,1 36,3 4,7 38,6 7,9 41,8 Yem Alım ve Satımı Sama Alımı kg 1.825,4 0, ,8 0,0 0,0 0,0 Çayır otu Alımı kg 838, , ,2 0, ,0 953,4 Baklagil otu Alımı kg 299, ,3 807, ,0 0,0 0,0 Arpa Alımı kg 96, ,3 269, ,4 180, ,9 Dae fiğ Alımı kg 27, ,0 0,0 0,0 Buğday kepeği Alımı kg ,4 361,5 895, , ,1 Hazır yem Alımı kg 1.881,1 206, ,8 248, ,0 584,7 Sama Satımı kg 590, , , , , ,3 Çayırotu Satımı kg 174,2 0, , ,5 400,0 0,0 Baklagil otu Satımı kg 474,6 0,0 576,9 0,0 500, ,8 Arpa Satımı kg 67,9 0,0 228,8 0,0 480,0 0,0 Dae fiğ Satımı kg 57,1 154,7 250, ,2 100, ,0 Plada işletmede üretile yemlerde birici grup işletmelerde sama, ikici grup işletmelerde sama, çayırotu ve dae fiğ, üçücü grup işletmelerde ise sama, baklagil otu ve dae fiğ içi satış faaliyetie yer verilmiş; birici grup işletmelerde çayırotu, baklagil otu, arpa ve dae fiği tamamı; ikici grup işletmelerde baklagil otu ve arpaı tamamı; üçücü grup işletmelerde de çayırotu ve arpaı tamamıı kullaılması ögörülmüştür (Çizelge 3). Tarla bitkilerii sulu ve kıraç koşullarda ekiliş oraları müavebe sıırlamalarıa göre şekillemiştir. Birici grup işletmelerde sulu koşullarda hububat ve buğday; kıraç koşullarda ise hububat ve arpa müavebe sıırlamaları oraıda gerçekleşmiş olmakla birlikte (%67), sulu şartlarda buğday ve kıraç şartlarda ise arpa e üst sıırlama oraıda plada yer almıştır. Sulaabile şartlarda ikici grup işletmelerde patates ve yoca; üçücü grup işletmelerde ise sadece yoca e üst sıırlama oraıda plaa girmiştir. Kıraç şartlarda ikici ve üçücü grup işletmelerde hububat e üst sıırlama oraıda plada yer almıştır. Sulaabile şartlarda ise ikici grup işletmelerde hububat %34; üçücü grup işletmelerde de hububat %52 ve patates %15 oraıda plada yer almıştır. 69

8 Meraya Dayalı Hayvacılık Yapa İşletmelerde Optimum Ürü Bileşimii Belirlemesi: Erzurum İli Öreği Çizelge 4. Çalışmaya dahil işletmelerde sıırlı üretim kayaklarıı mevcut orgaizasyo ve plalardaki kullaım düzeyleri ve artık kapasiteler Sıırlı Üretim Kayakları Birimi 1. Grup İşletmeler 2. Grup İşletmeler 3. Grup İşletmeler Pladaki Artık Kapasite Pladaki Artık Kapasite Pladaki Artık Kapasite Toplam İşgücü Saat , , , , ,0 0, , , ,5 2. Döem İşgücü Saat 3.450, , , , ,0 809, , , ,4 3. Döem İşgücü Saat 4.000, , , , , , , , ,2 Toplam Sermaye TL 7.578, ,0 0, , ,0 0, , ,0 0,0 Ahır yeri m 2 74,2 38,0 36,2 87,9 45,8 42,1 107,8 107,8 0,0 Ağıl yeri m 2 55,5 55,5 0,0 73,6 59,1 14,5 64,0 64,0 0,0 Tarla Arazisi da 56,4 56,4 0,0 132,0 132,0 0,0 310,6 310,6 0,0 Sulaabile da 15,3 15,3 0,0 24,9 24,9 0,0 60,2 60,2 0,0 Kıraç da 30,2 30,2 0,0 75,8 75,8 0,0 188,5 188,5 0,0 Nadas da 10,9 10,9 0,0 31,3 31,3 0,0 61,9 61,9 0,0 Çayır da 8,4 8,4 0,0 32,6 32,6 0,0 46,9 46,9 0,0 Plalama soucu bütü işletme gruplarıda ağıl yeri, sulu ve kıraç arazileri ve işletme sermayesii tamamı kullaılmakta olup, bu kısıtlı faktörlerde kullaılmaya artık kapasite bulumamaktadır. Kısıtlı üretim faktörleride yalızca ahır yeri ve işgücüde artık kapasite söz kousudur. Plaa göre işgücü varlığıı birici grup işletmelerde %48 i; ikici grup işletmelerde %18,5 u ve üçücü grup işletmelerde ise %23,3 ü değerledirilememiş, atıl kalmıştır. Ahır yerii ise birici grup işletmelerde %63,8 i; ikici grup işletmelerde %47,9 u kullaılamamıştır. Üçücü grup işletmelerde ahır yerii tamamı değerledirilmiştir (Çizelge 4). Üçücü grup işletmelerde yem bitkisi ekilişleri toplam ekiliş içeriside daha düşük oraa sahip olmasıa rağme miktar olarak diğer gruplardaki işletmelere göre yaklaşık dört kat daha fazladır. Çayır alaı da işletme büyüklüğüe paralel artış göstermektedir ve 3. Grup işletmelerde çayır varlığı 1. Gruptakilere orala 3 kat daha fazladır. Optimum Plalarda Brüt Kâr Plalama eticeside elde edile yei orgaizasyolara göre işletmeleri elde ettiği brüt kârlarda, 1. grup (1-120 da) işletmelerde %71.2, 2. grup ( da) işletmelerde %93,1 ve 3. grup (>250 da) işletmelerde ise %132,2 oralarıda artış hesaplamıştır (Çizelge 5). Çizelge 5. İcelee işletmelerde mevcut orgaizasyo ve plalama verilerie göre işletme başıa ve dekara brüt kâr İşletme Büyüklüğü (da) İşletmeler Ortalaması İşletme Başıa Brüt Kâr (TL) Orgaizasyo (TL) , , , ,0 Plalama Verileri (TL) , , , ,0 Değişim Oraı (%) 71,2 93,7 132,2 99,1 Dekara Brüt Kâr (TL) Orgaizasyo (TL) 185,3 100,3 56,5 116,2 Plalama Verileri (TL) 317,4 194,2 131,2 231,2 Gerek mevcut orgaizasyo ve gerekse plalama souçlarıa göre dekar başıa e yüksek brüt kâr 1. grup işletmeler tarafıda elde edilmektedir. Dekara e düşük brüt kâr ise 3. grup işletmeler tarafıda elde edilmiştir. Buula birlikte, plalamada ögörüle üretim deseie göre işletmeler tarafıda üretimde kullaıla arazii bir dekarıa düşe brüt kâr, plalama souçlarıa göre 1. grup işletmelerde 185,3 TL de 317,4 TL ye; 2. grup işletmelerde 100,3 TL de 194,2 TL ye ve 3. grup işletmelerde ise 56,5 TL de 131,2 TL ye yükselebilmesi mümküdür. Bu souç, kıt üretim kayaklarıı 70

9 A. Kara, S. Kızıloğlu küçük işletme grubuda daha iyi değerledirildiğii göstermektedir. Çalışma alaıa gire köyler, mera kalite derecelerie göre Çizelge 6 daki gibi üç grupta ele alıdığıda bu gruplara göre icelee işletmeleri brüt kârlarıı dağılımı Çizelge 7 deki gibi hesaplamıştır. Çizelge 6. Çalışma alaıa gire köyleri mera kalite derecelerie göre grupladırılması Ortalama Aralığı Grupları Köy Sayısı 30,8-36,7 33, ,2-45,5 42, ,4-52,1 50, Fark 16,5 Toplam 9 Çizelge 7. Çalışmaya dahil işletmelerde işletme başıa ve dekara brüt kârı işletme büyüklük grubu ve mera kalite gruplarıa göre değişimi İşletme Grupları İşletme Sayısı İşletme Arazisi (da/işletme) Brüt Kâr (TL/işletme) Brüt Kâr (TL/da) si (%) (a) (b) (c ) (d=c/b) 1. Grup 33, , ,4 96,9 2. Grup 42, , ,4 113,5 3. Grup 50, , ,3 134,1 Toplam , ,6 116,2 İşletme Büyüklüğü (da) 1. Grup , ,4 185,3 2. Grup , ,3 100,3 3. Grup , ,1 56,5 Toplam , ,6 116,2 Çizelge 7 de görüldüğü üzere mevcut işletme orgaizasyouda dekara işletme brüt kârı, işletme büyüklüğü arttıkça düşmesie rağme mera kalitesideki iyileşmeye paralel olarak artış göstermektedir. Yai, plalama yapılmadığı durumda bile mera kalitesi daha iyi ola köylerdeki işletmeler mera kalitesi ispete daha zayıf ola köylerdeki işletmelere göre dekara daha yüksek brüt kâr elde edebilmektedir. Bu farkı mera kaliteside ileri geldiği açıktır. SONUÇ Plalara göre bütü işletme gruplarıda ağıl yerii tamamı kullaılmıştır. Ahır yerii ise birici grup işletmelerde %63,8 i; ikici grup işletmelerde %47,9 u kullaılamamış olup, üçücü grup işletmelerde ise tamamı değerledirilmiştir. Bu souç, büyükbaş hayvacılığı büyük işletme gruplarıda daha kârlı olduğu, küçük işletme gruplarıda koyuculuğa ağırlık verilmesi gerektiği şeklide alaşılabilir. Plalardaki bitkisel ürü desei de zate buu destekleyecek şekilde şekillemiştir. Sulaabile koşullarda birici grup işletmelerde buğday ve arpaı ekiliş miktarıda artış olurke yoca ekilişi azalmıştır. Patates plada yer almamıştır. İkici grup işletmelerde arpa ve patatesi ekiliş miktarıda artış olurke yoca ve buğday ekilişi azalmıştır. Üçücü grup işletmelerde arpaı ekiliş miktarıda değişme olmamış, patates ve yoca ekilişide artış buğdayda ise düşüş olmuştur. Kıraç koşullarda ise birici, ikici ve üçücü grup işletmeler içi elde edile optimum plaları hepside de buğday ekilişide azalma olurke arpa ve dae fiğ ekilişide artış ögörülmüştür. Bölgede özellikle de kıraç şartlarda hububatta yüksek verim alabilmek içi kışlık yeşertme ekim öerilmektedir (Yıldırım ve Akte, 2008). Buula birlikte güveli bir şekilde kışlık ekim yapılabilmesi içi de soğuğa dayaıklı çeşitleri kullaılması Erzurum gibi kışı sert geçe bölgelerde bir zorululuktur. Bölgede yürütüle çalışmalarda 71

10 Meraya Dayalı Hayvacılık Yapa İşletmelerde Optimum Ürü Bileşimii Belirlemesi: Erzurum İli Öreği soğuğa dayaıklılık bakımıda e hassas hububat bitkisii arpa olduğu bildirilmektedir (Yıldırım ve Akte, 2008). Üretim sistemie so yıllarda gire ve çiftçii taıdıkça kolaylıkla beimsediği tritikale ise buğday ve çavdar melezi bir bitki olup, hem buğday gibi kaliteli ve hem de çavdar gibi olumsuz çevre koşullarıa çok dayaıklı bir ürüdür (Küçüközdemir vd., 2012). Bu ürü bölgede yei yei yayılmakta olup, çalışmaı yürütüldüğü yıllarda işletmeleri tritikale ekilişi olmadığı içi plalarda dikkate alıamamıştır. Çalışmada icelee işletmeler hayvacılık işletmeleri olduğu içi optimum plalarda özellikle kıraç şartlarda arpa ekilişide artış ögörülmektedir. Acak, çiftçiye yapılacak tavsiyelerde kıraç şartlarda arpa yerie mutlak surette bölge içi geliştirile tritikale çeşitlerii; özellikle arpa ekimii tercih edecek üreticilere ise yie bölge içi geliştirile kışlık arpa çeşitlerii öerilmesi gerekmektedir. Doğu Aadolu Bölgeside kışlar çok sert geçtiğide her yıl güveli bir üretim yapılabilmesi içi mutlaka bu bölge şartlarıa göre geliştirilmiş çeşitleri kullaılması gerekmektedir. Birici ve ikici grup işletmeler içi elde edile plalarda yoca ekilişlerii azalması, bu işletmelerde üretile yemlerde çayır otu, baklagil otu, arpa ve dae fiği tamamıı işletmede kullaılması ile açıklaabilir. Dikkat edileceği üzere plalarda öcelikli olarak üretile kaliteli kaba yemleri işletmede değerledirilmesi; hububat samaı gibi kalitesiz kaba yemleri ise satışı ögörülmektedir. Çalışma alaıa gire köyleri mera kalite dereceleri %30,8 ile %52,1 arasıda değişmektedir. Mera kalite derecesie göre köyleri Çizelge 7 deki gibi gruplara ayrılması durumuda bu mera gruplarıa göre işletmeleri brüt kârıı değişimi Çizelge 8 deki gibi olmaktadır. Yai, mera kalite grupları arasıdaki %16,5 luk bir fark, bu gruplar arasıda işletme başıa 5313 TL brüt kâr farkıa ede olmaktadır. Yai mera kaliteside artış sağlayacak ola mera ıslah çalışmalarıı, bir tarafta biyoçeşitliliği koruması, erozyou ölemesi, toprak ve su muhafaza gibi mera işlevlerii sürdürülebilirliğii sağlamasıa ola olumlu etkilerii yaı sıra bir tarafta da işletme gelirlerie öemli katkılar sağladığı söyleebilir. Bu çalışmada ortaya çıka bir başka souç ise küçük işletme grubudaki işletmeleri diğerlerie göre daha başarılı olduğudur. Peker (1997) tarafıda bölgede yürütüle bir çalışma da bu soucu destekler mahiyettedir. Aslıda zaedildiğii tersie büyük işletmeler e e düşük birim üretim maliyeti ve e de e yüksek birim üretim kâr marjı elde edememektedirler. Bua rağme, birçok kimsei daha büyük işletmeleri kârlılık düzeyii daha yüksek olacağıı düşümesi de tamame yalış değildir. Çizelge 6 da da görüleceği üzere büyük işletme grubudaki işletmeleri elde ettiği brüt kâr miktarı toplamda küçük işletme grubudaki işletmelerikie azara heme heme iki katıa yakıdır ve aslıda üfus olarak işletme grupları arasıdaki fark da bu kadar değildir (birici grup işletmelerde 5 EİB, ikici grup işletmelerde 4,8 EİB ve üçücü grup işletmelerde 6,1 EİB). Yai, EİB başıa ikici ve üçücü grup işletmelerde daha yüksek brüt gelir elde edilmiştir. Diğer yada, büyük miktarlarda alım yapacakları içi bu işletmeler girdileri daha ucuza temi edebilirler ve tekik koularda daha çok bilgi desteği alabilirler. Yie bu işletmeler tarım dışı gelir getirici faaliyetlerle de ilgileme ihtiyacı duymadıkları içi kedi işlerie daha fazla odaklaabilirler. Acak, başka gelir kayağı olmaması durumuda küçük işletme sahipleri kedilerii işletme varlıklarıı e verimli bir şekilde kullamak zoruda hissederke büyük işletme sahipleri içi böyle bir zorululuğu olmadığı da uutulmamalıdır. Yie, büyük işletmelerde işletme başarısıı daha düşük olmasıı bir başka edei ise bu işletmelerde parsel sayısıı çok fazla ve dağıık olmasıdır. Çükü tarım işletmeleride arazileri parçalı ve dağıık olması, bu parsellere gidip gelmede zama kaybı, makie kullaımıda zorluk, moder tarım tekiğii uygulaamaması, sermaye ve işgücü israfı, toprak ve verim kayıpları gibi problemleri yaı sıra arazi alaşmazlıklarıa da yol açabilmektedir. Bütü bu sorular tarım işletmeleride elde edile gelir ve dolayısıyla işletme başarısıı olumsuz etkilemektedir (Aksöz 1966). Gerçekte de çalışma alaıdaki işletmelerde işletme başıa düşe arazi parsel sayısı yaklaşık olarak birici grup işletmelerde 9; ikici grup işletmelerde 14 ve üçücü grup işletmelerde ise 16 olarak belirlemiştir. İşletme başıa brüt kâr ile işletme parsel sayısı arasıda çok öemli ters bir ilişki olduğu tespit edilmiştir (r = -0,345, p<0,001). Doğu Aadolu Bölgesi, geiş tabii mera ve çayır arazileri edeiyle ekstasif hayvacılığa uygu bir bölgedir. Bölgei doğal meralarıı iyi bir şekilde değerledirilebilmesi ve ekoomiye kazadırılabilmesi acak hayvacılıkla mümküdür. Acak, hayvacılığı da kârlı bir şekilde gerçekleştirilebilmesi içi bitkisel üretimi hayvacılığı destekleyecek şekilde plalaması gerekmektedir. Bölgede saayi yatırımları düşük ve üfusu yie büyük kısmı tarımda istihdam edilmektedir. Acak, iklim şartları ve coğrafi yapıı getirdiği sıırlamalar edeiyle tarım gelirleri oldukça düşüktür. Çükü, bölgede tarım hala geleeksel yötemlerle yapılmakta, çiftçi yalış kaaat ve bilgilerie göre hareket etmektedir. Özellikle de büyük işletmelerdeki sulama, gübreleme, çeşit kullaımı, toprak hazırlığı, ekim, dikim, hayva bakımı, beslemesi ve barıdırılması gibi koulardaki çiftçi hataları asgariye idirilebildiği 72

11 A. Kara, S. Kızıloğlu takdirde işletme gelirleri öemli ölçüde artırılabilecektir. Nitekim, bu çalışmada kayakları rasyoel kullaımı halide işletme gelirlerii öemli miktarlarda artırılabileceği ortaya komuştur. Kayakları rasyoel bir şekilde kullaılabilmesi içi eğitim ve yayım çalışmaları ile çiftçilerimizi tekik bilgi açıklarıı kapatılması gerekmektedir. Eğitim yayım çalışmalarıı başarısı ise öerile yeilik ve tekikleri ayı ortak amaçlara hizmet ede destekleme programlarıa alıması ile mümküdür (Sezgi vd., 2010). Çükü destekleme politikaları da üretimde verimlilik, süreklilik ve çeşitlilik ile kalitei yükseltilmesi gibi amaçlara ulaşmada bir araç olarak kullaılmaktadır (Yavuz vd., 2004). Souç olarak, bölgede işletme gelirlerii artırılabilmesi içi eğitim yayım çalışmaları ile bu çalışmaları etkiliği ve başarısıı artıracak, bölgeler arası farklılıklar gözetilerek bu bölgei dezavatajlı yalarıı telafi edecek destekleme ve tedbirleri birlikte düşüülmesi, mera ıslah çalışmalarıa hız kesmede devam edilmesi gerekmektedir. Diğer yada, çalışma, bu kouda yapıla ilk çalışma iteliğide olması edeiyle çalışma souçlarıı doğrulaması bakımıda bezer koşullara sahip ve daha geiş mera kalite derecesi aralığıa sahip köylerde tekrarlaması yararlı olacaktır. KAYNAKLAR Aksöz, İ,, Erzurum Ovasıdaki Ziraat İşletmelerii Ekoomik Durumu. Atatürk Üiversitesi, Ziraat Fakültesi, Zirai Araştırma Estitüsü Yayıı, Güeş Matbaacılık, Akara. Alka, Z., Zirai İşaat. Atatürk Üiv. Yayıları No: 252/A, Erzurum. Aoim, Erzurum İli Pasiler İlçesi Tarım İşletmeleride E Uygu Ürü Bileşimi Araştırması, T. C. Gıda, Tarım ve Hayvacılık Bakalığı, Plalama, Araştırma ve Koordiasyo Geel Müdürlüğü, Yayı No: 63, Kırali Basımevi, Akara. Aoim, Mera Yöetmeliği. Resmi Gazete, Sayı: 23419, Aoim, Erzurum da Meraya Dayalı Üretim Yapa Sığırcılık İşletmeleride Süt Üretimi ve Calı Ağırlık Artışıı Etkileye Faktörleri Aalizi Projesi Kayıtları. Proje No: TAGEM / HAYSÜD/05/01/01/01, Doğu Aadolu Tarımsal Araştırma Estitüsü Müdürlüğü, Erzurum. Aoim, Küçükbaş Hayvalar Halk Elide Islah Projesi Morkarama Koyuu 2008 Yılı Gelişme Raporu. Doğu Aadolu Tarımsal Araştırma Estitüsü Müdürlüğü, Erzurum. Bozdağ, N., Kuzeydoğu Aadolu Hayvacılığıı Gelişmeside Et Kombialarıı Rolü ve Erzurum Et Kombiasıı Ekoomik Aalizi, Atatürk Üiv. Yayıları No. 437, Erzurum. Coşku, B., Şeker, E., Azma M. A., Balevi, T., Gülşe, N., Kurtoğlu V. ve Aral S., Yemler ve rumiatları beslemesi, Hizmetiçi Eğitim Semieri, Hayvacılık Merkez Araştırma Estitüsü Müdürlüğü, Hazira, Koya. Çakır, A,, Aksoy, A. ve Haşimoğlu, S., Çiftlik Hayvalarıı Uygulamalı Besleme ve Yemlemesi. Atatürk Üiv. Yayıları No: 179, Erzurum. Çiçek, A, ve Erka, O., Tarım Ekoomiside Araştırma Örek ve Örekleme Yötemleri. Gaziosmapaşa Üiv. Ziraat Fakültesi Yayıları No: 12, Tokat. Ekmekyapar, T., Tarımsal Yapılar. Atatürk Üiv. Ziraat Fakültesi Ders Yayıları No: 204, Erzurum. Erkuş, A, ve Demirci, R,, Tarımsal İşletmecilik ve Plalama. Akara Üiv. Yayıları No: 1435, Akara. Gibso, R. S., Alle, W.J., Bosch, O.J.H., Coditio assessmet cocepts ad their role i facilitatig sustaiable rage maagemet. I: Aals of Arid Zoe, 34 (3) Görgülü, M., Bek, Y., Öztürkca, O., Liear programlama ile rasyo hazırlama. Çukurova Üiversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi 7 (1), Hatuoğlu, T., Yukarı Pasiler Ovasıda Şeker Pacarı Ürete Tarım İşletmelerii Doğrusal Programlama Metodu ile Ekoomik Aalizi. Atatürk Üiv. Yayıları No: 302, Seviç Matbaası, Akara. Karagölge, C., Arazi Tasarruf Şekillerie Göre Erzurum İlideki Tarım İşletmelerii Ekoometrik Aalizi. Atatürk Üiv. Yayıları No: 312, Seviç Matbaası, Akara. Karagölge, C., Tarımsal İşletmecilik. Atatürk Üiv. Yayıları No: 427, Erzurum. Kızıloğlu, S., Oltu İlçesi Tarım İşletmeleride Müavebe- İşletme Faaliyeti İlişkileri ve E Kârlı Üretim Plaıı Belirlemesi. Doktora Tezi, Atatürk Üiv. Fe Bilimleri Estitüsü, Erzurum. Kaya, İ. ve Yalçı, S., Baklagil tae yemleri ve rumiat rasyolarıda kullaımı. Lalaha Hayvacılık Araştırma Estitüsü Dergisi, 39 (1), Küçüközdemir, Ü., Güle, D., Karadaş, K., Akpıar, E. ve Turgut, B., Doğu Aadolu Bölgesi Tritikale Islah Çalışmaları Projesi Souç Raporu, Proje No: TAGEM /TA/07/07/08/ 001, Doğu Aadolu Tarımsal Araştırma Estitüsü Müdürlüğü, Erzurum. Sezgi, A., Kaya, T. E., Külekçi, M. ve Kumbasaroğlu, H., Tarımsal Yeilikleri Beimsemeside Etkili Ola Faktörleri Aalizi: Erzurum İli Öreği, Türkiye I. Tarım Ekoomisi Kogresi, Eylül, Şalıurfa, TÜİK, Yılı Geel Tarım Sayımı Souçları, Türkiye İstatistik Kurumu, (erişim tarihi: ). Tüzeme, N., Büyükbaş Hayva Yetiştirme. Atatürk Üiversitesi Ziraat Fakültesi Ders Notu No:123, 150 s, Erzurum. Yıldırım, T. ve Akte, Ş Doğu Aadolu Bölgesi de yetiştirile bazı buğday ve arpa geotipleride soğuğa dayaıklılığı belirlemesi. Bitkisel Araştırma Dergisi (2008) 2: Yavuz, F. Ta, S. Tualıoğlu, R. ve Dellal, D Tarımsal Destekleme Politikalarıı FEOGA Çerçeveside OTP Uyumu Üzerie Bir Çalışma. Türkiye VI. Tarım Ekoomisi Kogresi, Eylül, Tokat,