HZ. PEYGAMBER VE RAŞiD HALiFELER DÖNEMiNDE ÖZEL iz VE işaret OLARAK KULLANILAN PAROLA VE BAYRAKLAR

Transkript

1 tem Y/:9 SayJ: HZ. PYGABR V RAŞD HALFLR DÖNND ÖZL z V ŞAR OLARAK KULLANILAN PAROLA V BAYRAKLAR Dr. ehmet ŞŞR D B. Konya erkez Setçuk/u Va z ÖZ Haberleşme, devlet ve toplumlar çn zarur br htyaçtır. Bu gereknmlern karşılamak çn gzl ve açık şeklde brçok farklı yol ve yöntem gelştrmşlerdr. Kendlern fade etmek ya da gzl haberleşmelern temn çn parola ve bayrak da br uul olmuştur. Devlet ve mlletler kelmelere yükledkler özel manalar le duygu ve düşüncelern fade etmşken, bayrak ve flamaları çeştl renk ve şekllerle farklı anlamlar çn kullanmışlardır. lk dönem lam tarhnde de bu uygulamanın brçok çeştl şekl le var olduğunu görmekteyz. Bu çalışmamızda bah geçen dönem çn bu yöntemler ncelenmştr. Anahtar Ke/fmeler: Haberleşme, Parola, Bayrak, z, şaret, Alamet, Flama. ABSRAC Paword and F/ag Whlch were Ueda Spec/al ark and S/gn at the Perod of Prophet uhammad and Rahfd Kha/If Communcaton an oblgatory requrement for govemme nt and ocete. o fulfıll the requrement, they developed many dfferent tactc and method n hdden and open form. o expre themelve or to provde ther hdden communcaton, paword and flag became a method. hey expre ther emoton and thought wth the pecal meanng whch they loaded to the word. eanwhle, they ued flag and colour flag wth the dfferent colour and formfor dfferent meanng. W e aw th applcaton wth many dfferent form n the Frt Perod of llamc Htory. In th artcle, thee method are examned. Key Word: Communcaton, Paword, Flag, ark, Sgn, Symbol, Sgnal Flag. GRŞ nanlar, aralarındak letşm ağlamak, duygu, düşünce ve olayları aktarmak çn çoğunlukla konuşma dln kullanırlar. Ancak toplum ve devletler, güvenlk ve emnyet kaygııyla kend aralarında mahrem kalmaı gereken blgler başkalarının anlamamaı çn özel manalar yükledkler, herke tarafından blnemeyecek kelme ve şaretlerle haberleşmey adet ednmşlerdr. Bazen de kelmelere normal olarak anlaşılacak mananın ötende yükledkler şfrelerle özel br blgy kmeye hettrmeden ulaştırmak tedğ şaha aktarmaktadır-

2 156 Dr. ehmet ŞŞR lar. Bu, thbarat faalyetler çnde öneml br yöntem olarak kabul edlmektedr. Bu ebeple her br toplum ve devlet, bu şeklde gzl haberleşmey temn çn özel parola, z ve şaret gelştrmş, farklı renk, şekl ve ebatta bayrak ednmştr. Kullanılan bazı kelme ve bayraklar, bunların kullanıldığı yer ve zamanlar özel manalar fade etmştr. nceledğmz lk dönem lam tarh çn de bu huu geçerl olmuş, cahlye dönem Araplarının kullandıkları özel manalı parola ve şfreler farklı bazı laveler le brlkte lam dönemde de kullanılmıştır. Bayraklar çn de aynı durum öz konuu olmuş, değşk renk, şekl, ebat ve kullanılma tarzları le farklı manalar fade etmşlerdr. A. ÖZL z V ŞAR OLARAK PAROLA KULLANII 1. Parola Kavramı Parola, nanların kend aralarında ya da uzakta olalar da kend adamlarıyla, başkalarına gzl kalacak şeklde haberleşrnek tedklernde daha önceden aralarında anlaştıkları ve herkeçe blnemeyecek özel manalar yüklü kelme veya şaretler e letşm kurmaları şdr. ı Parola, gzllk ortaınında nanların brbrlern tanımalarını ve anlaşmalarını ağlayan br şaret olarak, tarh çernde çokça kullanılan br yöntem olmuştur. Parola kullanımı özellkle aker ahada kendnden vaz geçlemeyecek hayat br uygulama, akerlern gece ya da gündüz brbrlern tanımalarına yarayacak şfre olarak 2 ıkça kullanılan br tem olmuştur. Bu ebeple tarhe mal olmuş tüm devlet ve mlletern kend çlernde bu şeklde adece kendlerne ha şfreleme temler gelştrdklern görmekteyz. 2. Cahlye Dönemnde Parola Kullanımı Cahlye dönemnde de Araplar, aralarında bazı şfrel kelmelerle konuşurlar ve bununla dğer kavmlern anlayamayacağı kend aralarındak haberleşmey temn ederlerd. eela, br kme veya topluluğun kendlerne düşmanca davranacağını anladıklarında aralarında parola olarak "Kaved", "BOr" veya "SOr" gb kelmeler kullanarak tedbrl olmalarını brbrlerne tembh etmş olurlardı.3 Bazı meelelerde e dışarıya karşı br haberleşmey gerçekleştrmekten zyade, kend çlernde bazılarının kend toplumlarındak ütün mevklerne şaret etmek çn parolalı kullanımlarında bulunmuşlardır. Örneğn, Kureyşn önde gelenler büyük ta'zm göterdkler ve ahp oldukları her şey borçlu oldukları Kabe çn ellernden gelen hzmetler yapar ve bunu da kendler çn br övünç vele ayarak Kabe'nn örtüünü her yıl değştrrlerd. Onu dönüşümlü olarak ı Dogan, ehmet, Büyük ürkçe Sözlük, Ülke Yay., 10. Bk., tanbul, 1994, Kettan, Abdülhay, {v.1962), Nzamu Hükümet'n-Nebevyye {et-eratbü'1-daryye) Darü'I Kütüb'l Ara b, Beyrut, rz., 1/328; Avn, e-fennü'l- Harb fı Sadr'l-lam, "Darü'I-aarf, ıır, bn Hşam, bu uhammed Abdülmelk, {v.213/828), e-sretü'n-nebevyye, hk: utafa e Sekka ve arkadaşları, c. I IV, Beyrut, 1966, IV/26-262; Vakıd, bu Abdurrahman b. ömer, {v.207/882), Ktabü'I egaz, nşr:. Jone, c , Beyrut, 1984, 11/558.

3 Hz.Peygamber ve Raşd Halfeler Dönemnde Kullanılan Parola ve Bayraklar 157 değştrenern anılmaı ve tanınıp şeref kazanmaları çn, o yıl o ş yapanı "ldl" dye anarlar 4 ve bunu aralarında bu ş yapanın tanınmaı çn parola olarak kullanırlardı. Cahlye Dönemnde Araplar, normal hayatın akışında da aralarında brbrlern uyaracak, an br durum karşıında yardıma çağıracak özel parolalar da kullanırlardı. alum olduğu üzere ütanne Halme, Hz. Peygamber (}' telm etmek üzere getrdğ ekke'de kaybednce onu her yerde aradı ama bulamadı.5 Durumu Abdülmuttalb öğrennce hemen Safa tepene çıktı ve "Ya Ale Galb" dyerek elend. 6 Bütün Kureyşller toplanıp gelnce "Oglum uhammed kayboldu!" ded. Kureyşller "Sen hayvanına atla! Bz de ennle brlkte hayvanlanmıza atlayalım, en bz harekete geçr, en denze dalaran, bz de ennle brlkte dalanz." dedler. 7 Burada nanları aclen toplamak uzere kullandığı "Ya Ale Galb" fade brbrlern an ve büyük br olay çn yardıma çağırmak üzere kullandıkları br parola d. Kur'an-ı Kerm'de Duha ure 7. ayettek "Sen kaybolmuş bulup da yolunu dogrultmadı mı?" fadenn bu hadeye şaret ettğ rvayet edlmştr. 8 Hz. Peygamber (}'n yakın akrabalarını uyar emrn fade eden Şuara 214. ayet nazl olunca Safa tepene çıkıp, orada yükekçe br taşın üzernden şehadet parmaklarını kulaklarına tıkayıp, "Ya Sabahah y Kureyş Cemaat!" dyerek bağırmaı 9 olayı da bu konuda mevcut uygulamayı bze çok güzel br şeklde götermektedr. * Kureyşllern hep "uhammed Safa tependen elenyor!" dyerek koşup gelmş, gelemeyenler de toplantının nedenn anlamak çn adqmlar göndermşlerd. Yanına gelen Kureyşller "Ya uhammed! Ne haber var?!" dye ordular. ıo Hz. Peygamber (); "Benmle zn haln z, düşmanı görünce alen haberdar etmek çn koşmaya başlayan ve düşmanının kend- 4 Belazur, bu'i-abba Ahmed b. Yahya b. Cabr, (v.279/892), nabü'i-şraf, nşr. Suheyl Zekkar Ryad Zrk!, c. 1-XI, Beyrut, 1996/1417, 1/133; bnü'i-r, zzüddn Al b. b'i Kerem, (v.630/1233), Üdü'I Gabe fı a'rfet'-sahabe, c.i-vii, 1390/1970, 11/71. 5 bn Hşam, Sre, 1/176; bn Sa'd, uhammed b. Sa'd, (v.230/844), et-abakatü'i-kübra, c. 1-VIII, Beyrut, 1957, 1/ Cahlye dönemnde davet parolaı böyle d: bnü'i-cevz, el-vefa b Ahbar'I-utafa, 1/ Beyhak, Delal, 1/144; bnü'i-cevz, el-vefa b Ahbar'I-utafa, 1/116; bn Aakr, bü'i Kaım Al b. Haen b. Hbetullah, (v.571/1175), arhu Dmeşk Kebr, hk: Ahmed mn, Ahmed Zeyn, brahm e-byar, c. 1-XIX, Kahre, 1949, 1/379; Dyarbekr, Hüeyn b. uhammed b. e-haen, (v.990/1582), arhü'i-ham f Ahval nfe Nef, c. 1 11, Beyrut, rz., 1/ Belazur, nab, 1/95; Zemahşer, bü'i-kaım Carullah ahmud b. ömer, (v.538/1143), e-keşşaf an Hakak't-enzl, Beyrut, 1977, IV/ ; Kurtub, bü Abdullah uhammed b. Ahmed, (v ), el-cam l Ahkam'I-Kur'an, Daru hya'hura'i-arab, Beyrut, 1995, XX/97-98; bn Ker, Bdaye, 11/ Ahmed b. Hanbel, (v.241/855), üned, c. 1-VI, ıır, 1313, 1/307; aber, bü Cafer uhammed b. Cerr, (v.310/992), arhu't-aber (arhu'i-rügi ve'i-ülük), c. I XII, Beyrut, rz., 11/216; bnü'i-cevz, el-vefa b Ahbar'I utafa, 1/183; bnü'i-r, Kaml, 11/60; Zeheb, Şemuddn uhammed b. Ahmed b. Oman, (v.748/1347), arhu'l-lam, c. HI, Byy., 1974,.144; bn Ker, Bdaye, 111/38; Dyarbekr, arh, 1/288. Ya Sabahah!; "Düşman tarafından kuşatıldık, arıldık, abah vakt gelp çattı, hemen çarpışmaya hazırlan ın!" gb anlamlara gelr. bkz. bnü'i-r, Kaml, 1/ bn Sa'd, abakat, 1/200; Ahmed b. Hanbel, 1/281; Belazur, nab, 1/121.

4 158 Dr. ehmet ŞŞR nden önce alen yetşp zarar vermenden korkarak uya Sabahahr dye bağ1ran br adamm halne benzer. Ne dernz, ben ze şu dağm eteğnden veya şu vadden z yağmalamak teyen br tak1m atl!larm Çk/vereceğn yahut akşama abaha, düşman bakmma uğrayacağm1z1 haber verrem, ben tadk eder, doğrular msnz? dye ordu. Uvet, en tadk eder doğrulanz, çünkü en her zaman doğru öyler bulduk, ende hçbr yalana ratlamlş değlz." dedler. Bunun üzerne Hz. Peygamber () her kablenn mn tek tek zkrederek onları uyardı, ama hep kayıtız kalarak dönüp gttler. bo Leheb e ağır hakaret ve beddua ederek oradan ayrılmıştı. 11 Konumuz açıından bu rvayette öneml olan kullanılan parola le br şehr halkının çok kıa br ürede çok öneml br haber verleceğn anayarak en ahbnn yanına koşuşmalarıdır. o günün şartlarında bu parola br toplum çn bugün kullandığımız adeta br tehlke ren etknde olmuştur. Acl br durum lanıdır. Kıa ürede gerçekleşen bu haberleşme le hayattedbrler alınablmektedr. 3. Hz. Peygamber () Dönemnde Parola Kulfa_nrm1 Cahlye dönemnde haberleşme alanında kullanılan bu parola temn ve bunun önemn y blen Hz. Peygamber (), darenn her dönemnde bu yöntem brçok değşk şekl le kullanmıştır. O'nun br gazaya gtmek teynce, gdeceğ c h et ve makadını tevryel kelmeler çnde gzlerney adet ed nme, 12 avaşlardak kod m ve parola uygulamaı, 13 avaşlarda orduların bünyende yer alan kable veya brkere ayrı ayrı brer parola tept etme 14 bu tecrübenden kaynaklanmaktaydı. ülümanların topyekun lk avaşı olan Bedr avaşında Hz. Peygamber () uelekler alametldrler, zler de kendnze alarnet yapm1z" buyurunca mücahtler, mğferlerne, takkelerne alametler taktılar. 15 Bunlardan; Hz. Hamza kuş kanadı, Hz. Al ak yün, Zubeyr b. Awam başına arı br bez, bo Dücane kırmızı bez, Ukbe b. Amr de mğfernn üzerne yeşl br bez alarnet olarak bağladılar. 16 Aynı şahılar kendlern fade ettkler bu alametler başka avaşlarda da kullanmışlardır. Uhud avaşında da aynı alametler taktıkları rvayetlerde mevcuttur. 17 Bedr avaşında uhacrlern parolaı "Ya Ben Abdrrahman!"; Hazrecl- 11 bn Sa'd, abakat, 1/200; Ahmed b. Hanbel, 1/281; Buhar, bü Abdlah uhammed b. İmal, (v.256/870), e-camu'-sahh, c. ı-vı, Dımaşk, 1992, efr, Sebe', 2, enakıb, 13, efr, ebbet, 2-3; ülm, man, 193; Belazur, nab, 1/ ; aber, arh, 11/216; bnü'i-r, Kaml, 11/60-61; Zeheb, arh,.146; İbn Ker, Bdaye, 111/ İbn Hşam, Sre, IV/ bkz. Kettan, et-eratbü'i-idaryye, 11/87 vd.; averd, bü'i-haan Al b. uhammed b. Habb, (v.450/1058), e-ahkamu'-sultanye ve'i-ayatü'd-dnyye, Kahre, 1973, İbn Hşam, Sre, IV/38; aber, arh, 111/293; İbn Hacer, bü'i-fazl Şhbuddn Ahmed b. Hacer e Akalan, (v.852/1313), el-abe fıemyz'-sahbe, hk: Al uhammed e-becav, c. ı-ıv, Kahre, 1970, 1/83; Hz. Peygamber ve lk üç Halfe dönemnde kullanılan parolalar hakkında genş blg çn bkz. Kettan, et-eratbü'i-idaryye, 1/ Vakıd, eğaz, 1/75-76; İbn Sa'd, abakat, 11/ Vakıd, eğaz, 1/76; İbn Sa'd, abakat, 111/23, 103; aber, arh, 11/ Vakıd, egaz, 1/259.

5 Hz.Peygamber ve Raşd Halfeler Dönemnde Kullamlan Parola ve Bayraklar 159 lern parolaı "Ya Ben Abdllah!", vllern parolaı "Ya Ben Ubeydullah!" d. ı üümanların genel parolaı e "Ya anqr! mt" 19 veya "had! had!" d. 20 ülümanların Uhud avaşındak parolaları, "mt: Öldür, mt: Öldür!" özler d. 21 Uhud'da müşrklern parolaı e "Ya Le'I-Uzza!, Ya Le Hubel!" d. 22 Ben utalık, Hayber ve bunlardan başka brçok eterde de ülümanların parolaları genel parola özellğ taşıyan "Ya anur! mt! mt!" d. 23 Hz. Peygamber ()'n değşk zamanlarda kullandığı parolalar şunlardır: "y Bütün Hayırları Lutfeden" (Ya Külle Hayrn!) 24, "y Bakara Sure Yaranları (Ya Ahabe SQrat'I Bakara)", "e-haramje-helal", "Ya anürl mt!." Onlar bu kelmey gece karanlığında brbrlern tanıyablmek çn şaret yapmışlardı. "Hamm, yardım olunmaınlar! (Hamm, La Yunarün!)" parolaı da Huneyn de kullanılmıştı. 25 Hz. Peygamber ()'e göre kod m veya parola, akern ordu kumandanı üzerndek haklarındandı. 26 Çünkü akern emnyet ve güvenlğnden kumandan orumluydu. Hz. Peygamber () ülüman olan yen şahı ve kablelere onlara ha kalacak ve ülümanlar araında artık bu şeklde tanınacakları parolalar tept etmştr. Ab oğullarından on kş ülüman olup, edne'ye yerleştklernde Hz. Peygamber () onlara avaşlarda aralarında parola olmak üzere "Ya Aşere! y Onlar!" kelmen tept ett. 27 Cüreş kablene de "ebrqr" özünü avaş parolaı olarak vermştr. 28 Hayber kuşatmaı enaında Hz. Peygamber ()'e gelerek ülüman olan ve ttfak yapan Dev kablene de parola olarak kend tekler üzerne "Ya ebrür!" özünü parola tayn etmştr. 29 Yne Hz. Peygamber () çoğu avaşta ülümanların güvenlğ çn kod m de kullandırtmıştır. Urve b. Zübeyr'n babaından naklettğ şu rvayet, Hz. Peygamber ()'n bu konudak tutumunu bze götermektedr: "Şüphez Allah'In RaO/ü muhacrlere kapalt m olarak Abdurrahman Ogullan, Hazrec kablene Abdullah Ogullan, ı Vakıd, e[az,l/71; bn Sa'd, abakat,ıl/14; bn Ker, Bdaye, 111/ Vakıd, e[az, l/71-72; bn Sa'd, abakat, 11/14; Dyarbekr, arh, 1/ bn Hşam, Sre, 11/287; bn Ker, Bdaye, 111/ ı bn Hşam, Sre, 111/72; Vakıd, e[az, 1/234; Belazur, nab, 1/317; bn Hazm, bü uhammed Al b. Ahmed, (v.456/1063), e-fal fı'1-lel ve'1-hval ve'n-nhal, Darü'I-aarfe, 2. Bk., Beyrut-Lübnan, , Vakıd, eğaz, 1/239; bn Sa' d, abakat, 11/ bn Hşam, Sre, 111/306, 342; Vakıd, eğaz,l/407; bnü'i-r, Üdü'I-Gabe, 11/463; bn Seyyd'n Na, (v.734/1333), Uyünu'1-er f Fünün'I-eğaz ve'ş-şemal ve'-syer, Darü'I-a'rfe, c. 1-11, Beyrut, rz 11/95; bn Ker, Bdaye, IV/158, Kettan, et-eratbü'l-daryye, 11/ Kettan, et-eratbü'l-daryye, 11/88; bu Davüd, Süleyman b. ş'a, (v.275/888-89), Sünen, c. ı- IV, Hım, 1969/1388, Chad, Kettan, et-eratbü'l-daryye, 11/89. 17/ bn Sa'd, abakat, 1/ bn Sa'd, abakat,l/338; Haleb, nanü'i-uyün, 111/ bn Sa'd, abakat, IV/239; Hakm, bü Abdlah uhammed b. Abdlah en-nabur, (v.405/1015), ütedrek, c. 1-IV, Ryad, rz., 111/

6 160 Dr. ehmet ŞŞR 17/20U v kablene U beydullah Oğul/art, kend atma da Allah'm at1 mn verd. n3o Dyeblrz k; O'nun şahılar çn kod m, topluluk ve aşretler çn parola uygulamaı hem düşmanın haber almaını engelleme hem de kend aralarında ülümanların brbrlern tanımaı, rahat ve güvenl br haberleşmenn ağlanmaı, aynı zamanda tedbrl br lerleyş, onuçta da ken br zafere ulaşma amacına yönelkt. Hendek avaşında Yahudlerden Ben Kureyza'nın kendlern arkadan vurmak üzere düşmanlarla şbrlğ faalyetlerne grdkler Zübeyr b. Awam'ın ıthbaratı le kenleştğnde 31 Hz. Peygamber () durumu remen tept ve bu davranışlarından vazgeçmeler uyarıını yapmak üzere ahaptan Sa'd b. uaz, Sa'd b. Ubade, Abdullah b. Revaha ve Hawat b. Cübeyr'den oluşan br heyet Ben Kureyza'ya göndermştr. Yapılan görüşmeler onunda onların bu hanet şnden vazgeçmeyecekler anlaşıldı. Heyet bu durumu Hz. peygamber ()'e haber vermek üzere ger döndüklernde "Adal ve Kare" dedler. 32 Bu; Adal ve Kare kablelernn hanet ve gaddarlıkları na br telmhte bulunarak durumu şfrel br şeklde fade etme gayene matuftu. Çünkü halk zaten büyük br harbn ortaında zor durumda d. Br de şehr halkından br gurubun hanet habern almaları halkı tümden ye'e düşüreblrd. Bu yüzden Hz. Peygamber ()'n anlayableceğ şfrel br haber letm metodu kullanılmıştır. üşrkler Zatu'I-Garad bölgende çernde Hz. Peygamber ()'n develernn de bulunduğu ürü üzerne bakın yapıp çobanlarını da şeht ettklernde Selerne b. kva, Hz. Peygamber ()'n uşağı Rebah'a, alha b. Ubeydullah'a verme ve onun da hızla haber Hz. Peygamber ()' e ulaştırmaı çn br at verd. Habern tüm yönler le ulaşmaı çn atlı üvar le yola çıkmışken Seleme, Senyyetü'I-Veda tepene çıkarak edne'ye yönelmş ve en şehrdeklern duyableceğ bu yerde üç kere, "Ya Sabah! Bakma uğradk, yetşnf Bakm var! Savaş varr dye bağırmaya başladı. 33 Daha önce de fade ettğmz gb "Ya Sabahah!" tehlkel br durum olduğunu fade eden br parola olarak kullanılmıştır. Bu ndanın şehrde duyulmaı üzere herke "Bakm var, yetşnz, yetşnzr dye bağrışmaya başlamıştı. Hz. Peygamber () de hemen br üvar brlğ hazırlayarak bakıncıların üzerne çıkarmıştır. 34 Hz. Peygamber (), Galb b. Abdlah e-leyfy eyfa bölgene Uval ve Abd Sa'lebe kableler üzerne br brlk le gönderdğnde de kend teğ le o bölgeler y bldğn fade eden Habeşl ve yen ülüman olmuş olan Year'ı kılavuz tayn etmşt. Onun kılavuzluğu le gzl geçtlerden bu kable menup ve 30 averd, Ahkamü'-Sultanye,.44; bü Davüd, Chd, 71; Kettan, et-eratbü'l-daryye, 11/ bn Sa'd, abakat. 111/105; Ahmed b. Hanbel, 111/305; Buhar, Chd, 40, egaz, 29; ülm, Fezalü'-Sahbe, bn Hşam, Sre, 111/233; Vakıd, egaz, 11/ Vakıd, egaz, 11/539; bn Sa'd, abakat, 11/82; Ahmed b. Hanbel, IV/52; Buhar, Chd, 166; ülm, Chd ve'-syer, bn Hşam, Sre, 111/294; Vakıd, egaz, 11/ ; bn Sa'd, abakat, 11/80.

7 Hz.Peygamber ve Raşd Halfeler Dönemnde Kullanılan Parola ve Bayraklar 161 gözcülernn hç farkına varamadıkları br şeklde o mıntıkaya ~ızmışlar, komutan Galb'n emr le "ekbr" getrerek hücuma geçmşlerd. Galb b. Abdllah, "Ben ekbr getrdgrnde z de ekbr getrn ve hücuma geçn!" demşt. 35 Bu "ekbr" yapılacak an br bakında hem ülümanların brlkte hareket etmelern ağlamış, hem de düşmana br bakın yapıldığını haber veren parola olmuştur. Galb b. Abdllah, görevlandrldğ başka eryyelerde de bu metodu kullanmıştır. Ben ürre üzerne gönderldğnde de bu parolalı tem devam ettrerek aynı şeklde, "Ben ekbr aldtgtm zaman z de ekbr alın!" demş ve ekbr' le brlkte mücahtler de tekbr getrerek hücuma kalkmışlardır. 36 ekke'nn feth enaında da ülümanlar "ekbr" kelmelern parola olarak kullanmışlardır. lam orduu yol boyunca ve düşmana aldırırken ekbr'.dlnden düşürmemştr. 37 Bu tutum hem kendler çn eaşturucu br parola hem de düşman çn korku alan haber ntelğndedr. ekke fethnden hemen önce bo Süfyfın'ın önünden geçerken tüm aşret ve kableler hem korku vermek hem de ülümanlıklarını fade etmek üzere üç kere tekbr getrerek geçmşlerdr. lam orduu ekke'ye grmeden evvel thbarat çn yola çıkmış olan bo Süfyan yakalanmış ve lam orduunun yanına getrlmşt. 38 şte bo Süfyan'ın, Hz. Peygamber ()'n "dag geçdnde tutun, ülümanlan eyretn!" emr le durumu tam kavramaı ve gerndeklere haber verme ve onları drenşten vazgeçrme çn bu gövde göterne müracaat edlmştr. ekbr'n lam orduu çn br parola ntelğnde olmaı Hz. Peygamber () dönem le başlamış ve haltelern de ordular çn tayn ettğ, komutanların harp çn mutlaka kullandığı br yöntem haln almıştır. Hz. Ömer dönemnde komutanlar bu yöntem ürekl kullanır hale gelmştr. Kadye'de başkomutan Sa'd akerlernden, kend emretmeden hçbr akern afını terk etmemen teyerek şöyle demştr: "evzlernzde ebat ednz. Ögle namazından onra ben dört ekbr getrecegm, zler de getrnz. İlk ekbr'de avaşa haztr olun, knc ekbr'de lahlarmtzt haztrlaym, üçüncü ekbr'de üvarler önden leren ve dördüncü ekbr' ştt;gnzde düşman üzerne attlın!" 39 Kadye avaşı devam ederken Şam'dan Haşm b. Utbe komutaırıda gönderlen Irak akerlernn öncü kuvvetler komutanı Ka'ka' b. Amr, bn atlıyla lerleyp Kadye'ye yaklaştığında akerler topladı. Her on akern br takım yaparak göz görecek kadar ara le Kadye'ye evk ett. Kend de gelerek avaşan akerlere elam verp, gerden takvye kuvvetlernn gelmekte olduğunu müjdeled. Ka'ka' b. Artır'ın 35 Vakıd, eğaz, 11/138; İbn Sa'd, abakat. 11/31; aber, arh, 111/99; İbn Seyyd'n-Na, Uyün, 11/ Vakıd, eğaz, 11/724; İbn Sa' d, abakat, 11/126; İbn Seyyd'n-Na, Uyün, 11/151; Zeheb, arh, Buhr, Chd, İbn Hşam, Sre, 11/818; Vakıd, eğaz, 11/ ; Buhr, eğaz, 48; aber, arh, 111/ ; İbn Seyyd'n-Na, Uyün,ll/170; İbn Ker, Bdaye, IV/292; İbn Kayyım e-cevzyye, bü Abdllah uhammed b. b Bekr, (v.751/1350), Zadü'I-ead, atba'a ve ektebe utafa e-bab e-haleb, c. 1-IV, ıır, 1369/1950, 11/ aber, arh, 11/410; İbnü'I-r, Kaml, 11/432.

8 162 Dr. ehmet ŞŞR akerler gerden takım takım gelerek ekbr aldıkça tüm akerler de ekbrler getrdler. Bu hem ülüman akerlere, hem de ranlılara çok ayıda takvye kuwet geldğ ntbaını vererek, lam akerlernn moraln yükeltmş, düşman akerlernnkn e çökertmştr. 40 Aynı uul Buveyb'de üenna tarafından da tatbk edlmşt f20U ekbr'n bu şeklde değşk tarz ve amaçlara yönelk parola olarak kullanıldığı gb "La lahe llallah" kelme de ülümanların kend aralarında kullandıkları br parola olmuştur. Hatta br açıdan ülümanlığın br şaret olarak kullanılmıştır. Br eryye enaında karşıdak kme çatışmanın şddetlendğ br ırada "La lahe llallah" demene rağmen, ülüman olduğunu göteren bu parola ntelğndek cümley. korkuundan öyledğ kanaat le onu öldüren Üame b. Zeyd'n haber Hz. Peygamber ()' e ulaşınca O, bu durumdan on derece üzülmüştür. "y üame! La lahe lla/lah, dyen br kmey öldürdün ha!" demş ve bunu o kadar çok tekrar etmştr k, üame kendn haklı götermek çn "Ya RaO/allah! O bunu ancak lahtan korktuğu çn öy/emştr" 42 demene rağmen Hz. Peygamber (): "Ka/bn yanp da baktm mt?" dye ırarla ormalarına devam ednce Üame, "Keşke bugünden önce ülüman olmamtş olaydtm da RaO/allah'm bu tablarma uğramaaydtm!" demştr. 43 Bu "L:1 lahe llallah" özü evrenel br parola olmuş, bu parolaya hürmeten onu öyleyen br kme ne çn öyledğ araştırılmakızın ülüman kabul edlmştr..bu ebeple bu parolayı öyleyen br kmenn öldürülemeyeceğn Hz. Peygamber () ken hükme bağlamıştır. 44 ekke'nn fethnden onra gerçekleşen Huneyn Gazve'nde ülümanlar lk etapta bozguna uğrayıp bu haber ekke'ye ulaştığında ekke'de yen ülüman olmuş bazı Kureyş ler gelenler önce evndler, ama daha onra ülümanların yerne kend üzerlerne Hevaznllern hakm olmaını da kabullenemeyerek araştırmaya koyuldular. Bu ırada ülümanların brbrlerne parola olarak "y Abdurrahmanoğulları!", "y Abdullahoğulları!" kelmelern kullandıklarını duyunca rahatladılar ve Safvan b. Ümeyye, "uhammed ga/b gelecektr, bu on/ann avaştak parola/andtr" ded. 45 Bu, "avaş henüz btmed, devam edyor!" manama gelmekte d. * Bu şfrel blgnn ekkeller tarafından blnyor olmaı ve gelen mağlubyet haberlerne rağmen yne de lam orduunun zafer le onuçlanableceğ kanaatn taşımalarına ebebyet verme açıından 40 aber, arh, 11/413; Ahmet Cevdet Paşa, (v.1312/1895), Kıa-ı nbya ve evarh Hulefa, Bedr Yay., tanbul, 1981, 1/362; Avn, e-fennü'l- Harb fı Sadr'l-lam, bnu'i-r, Kaml, 11/ ülm, egaz, bn Hşam, Sre, IV/271; Vakıd, egaz, 11/725; Ahmed b. Hanbel, V/200; Buhlr, egaz, 12, Dyat, 2; ülm, man, Buhar, Dyat, 6; ülm, Kaame, Zeheb, arh,.481. Savaş anındak bu yaşananlarla lgl olarak bkz. bn Hşam, Sre, IV/86; Vakıd, egaz, 111/910; aber, arh, 111/128; bnü'i-r, Kaml, 11/263; bn Seyyd'n-Na, Uyün, 11/190; bn Ker, Bdaye, IV/327; Haleb, nanü'i-uyün, 111/70; Beyhak, Delal, V/131.

9 Hz. Peygamber ve Raşd Halfeler Dönemnde Kullanılan Parola ve Bayraklar 163 on derece önemldr. Bu durum onların ülümanlara o anda hanet etmelerne engel olmuştur. Huneyn'de lk anda bozguna uğrayan lam orduuna Hz. Peygamber ()'n kend ve güçlü enden dolayı münadl olarak emrettğ Hz. Abba, "Ya Abü'-Semüre!" dye bağırınca bunu ştenler brbrlerne kend parolaları le elenmeye başladılar. "y nar! y Benf Har b. Hazrec!, y Hazrecler!, y vfler!, Ya Bab Abdarrahman!, Ya Ubeydullah! v." bunlar orduyu teşkl eden ayrı brlklern kendler çn olan parolaları, "Ahabü' Semüre" e genel br parola ntelğnde d. Bu haberleşme le dağılan ordu br- 46 den taparlanmaya başlamıştır. üm zamanlarda ülümanlar çn evrenel br parola olarak uygulamaya konulmuş ve ülümanlar var oldukça devam etme dnn şarı kabul edlmş elam ve ezan, nceledğmz parola konuunda önem arz etmektedr. Hcretten onra edne'de ülümanlara namaz vaktn haber edecek, öneml olayları lan çnınanların mecde davetn gerçekleştrecek br uygulama arayışı çernde ken çeştl lan etme, haber verme şekller ve parolalar teklf edlmştr. Zra o dönemde nanlar davetz olarak br araya toplanır, bekler dururlar ve şler akardı. 47 Hz. ömer'n teklf, Hz. Peygamber ()'n emr le bazı vaktlerde Bl'n "e'salate Camaten" dye nda ederek nanlar araında dolaştığı olurdu.48 Bu uygulamanın yeterzlğ ebeb le bazı kmeler; Hırtyanlar gb çan çalının, dğer bazıları, Yahudler gb boru üflenn, kmler yükekçe br yere ateş yakılın veya bayrak çekln teklfnde bulundular. Ama Hz. Peygambe(() bunları Hırtyan, Yahud ve ecol adetler,* dn brer gelenek olmaı ebebyle kabul etmed, traz ett. 49 üm bunlardan onra Abdullah b. Zeyd ve Hz. ömer'n rüyada gördüklern öyledkler, Hz. Peygamber ()'e de vahy olarak bldrlen günümüzde hala lam'ın br parolaı olarak devam eden ezan cümle- 46 Zühr, egaz,.92;_ bn Hşam, Sre, IV/87; Vakıd, egaz, 111/898; Ahmed b. Hanbel, 1/207; aber, arh, 111/129; lbnü'i-r, Kaml, 11/ Buhar, zan, 1; ülm, Salat, 1; rmz, bu a uhammed b. ~a b. Sevre, (v.279/892), Sünen, hk: Ahmed uhammed Şakr-uhammed Fuad Abdulbak lbrahm, e-sünen, Byy., rz., Salat, 139; Nea, zan, bn Hşam, Sre, 11/154; Abdurrezzak, bu Bekr b. Hemmam San'an, (v.211/826), e-uannef, nşr: Habburrahman el-azam, c. 1-XI, Beyrut, 1970,1/457; Ahmed b. Hanbel, 11/148. Başka Arap kablelernden o dönem çn benzer uygulamaların oldugunu görmekteyz. Örnegn, Hz. Peygamber ()'n davet mektubu Necranlılar'a ulaşt@nda ne yapacaklarına karar verrnek üzere, Necran Ukufu, klelerde çanlar çaldırıp, ateşler yaktırıp, çullar aarak nanların meydanda toplanmalarını agladı. Bu metot onların öteden ber öneml br habern duyurulmaında, korkulu, tehlkel br hadenn nanlara letlmende kullandıkları br metottu. Yetmş köy, yrm bn avaşçı ve tüm halk toplandı ve edne'ye br heyet göndermeye karar verdler. Necran Hırtyanlarının bu temlcler H.10./.632 yılında edne'ye geldler. bkz. aber, arh, 111/163; bnü'i-r, Kaml, ll/293; bn Haldun, Abdurrahm~n b. uhammed e-hadremyyetü'1-agröyy (v.808/1405), arhu bn Haldun b Ktab'l-Iber ve'd-dvan'1-übtede ve'i-haber f yyam'i Arab ve'1-acem ve'1-berber ve men Aaruhum mn Zev'-Sultan'I-kber, enşuratu üeeet'1-a'ial'i-atbuat. Beyrut, , 11/57; Semhud, Nureddn Al b. Ahmed, (v.911/1505), Vefau'I-Vefa b Ahbar'I-utafa, hk: uhammed uhyddn Abdulhamt, c. ı-ıv, Daru'I-Kütüb'l-lmyye, Beyrut,1984,1/ Beyhak, Sünen, 1/390; Bedrüddn Ayn, Umdedü'I-Kar, c. 1-XXV, Beyrut. rz., V/103; bu Davud, Salat, 27. ' 17/20ll

10 164 Dr. ehmet ŞŞR ler le lan geleneğ başlamış oldu. 50 Hz. Peygamber () bu parolayı 'e gür ve güzel olduğu çn Blal'e emrett, o dönem çn edne'nn en yükek ev olan Zeyd b. Sabt'n anne, Newar hatunun evnn damında, mecdn ezan okunacak yükek bölümü yapılneaya kadar okunmaya devam edld. 5 ı Bu uygulama adece ülümanlara ha br parola olmuş, br benzer olmadığından ezan enn ştldğ bölge halkının ülüman olduğu anlaşılır hale gelmştr. Bunun özellkle günümüzden öncek dönemler çn avaş anlarında önem çok büyük olmuştur. Zra br beldeye harp bakını yapmadan abah ezanının duyulup duyulmayacağı beklenr, ştlnce bakın yapılmazdı. Bu, Hz. Peygamber ()'n emr d. 52 Yne başka br emr de şöyle d: "Br mect gördügünüz veya müezznn eza mm şttgnz zaman, oradan hç kmey öldürmeynzr 53 ekbr ve evhd kelmeler le ezanın ülümanlar araında evrenel parolalar olarak kullanıldığı gb elamın da kendlerne ha br şaret olarak kullanıldığını görmekteyz. Selam, dğer mlletern kendlerne ha olan elamaşma Iarından farklı, 54 ayırt edc br özellk olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu hal le elamaşmanın ta yaratılışın lk gününden tbaren Allah'a nanan kulların aralarında kullanacakları br alarnet olarak tept edlmş olduğunu görmekteyz. Şöyle k; Allahu eala Hz. Adem' yarattığı lk anda kend çn öneml blgler öğretrken, ondan meleklere gderek "e-selamu Aleyküm" dye htap etme ve onların vereceğ cevabı y öğrenme, zra bu karşılıklı mükalemenn bundan onra kıyamete kadar zürryetnden gelen nananlar tarafından kullanılacak br uygulama (parola) olacağı fade edldğ, bu emr üzere Hz. Adem'n vermş olduğu elama karşılık meleklern "e-se/amu Aleyküm ve Rahmetullah" dedkler kaynaklarımııda aktarılmaktadır. 55 Rvayette geçen "Selam" kelme, Arapça "S-1-m" kökünden gelmektedr. Açık ve kapalı bütün afetlerden, nokanlıklardan, kerh görülen şeylerden elamet bulma, emn olma manalarında br matardır.56 Kelme manaı olarak; "Dken ve meyve olan, afetlere, şddetl rüzgara, ele karşı dayanıklı, büyük ve kuwetl ağaç" anlamına geldğ de fade 50 bn Hşam, Sre, 11/ ; Ahmed b. Hanbel, IV/43; Abdurrezzak, e-uannef, 1/456; Belazur, nab, 1/273; bu Davud, Salat, 28; rmz, Salat, ı bn Hşam, Sre, 11/156; Buhar, zan, 2, 3; ülm, Salat, 3; bu Davüd, Salat, 33; bn Sa'd, abakat, Vlll/ Buhr, zan, 6; bü Davud, Chd, 98; rmz, Syer, bn b Şeybe, bü Bekr uhammed e-kufı, (v.235/849), uannef bn b Şeybe, hk: Kemal Yuuf, Ryad, 1409, Xll/367; Ahmed b. Hanbel, 111/ ; bnü'i-r, Üdü'I-Gabe, IV/ ; bn Ker, Bdaye, IV/ Buhar, t'zan, 22, ülm, Selam, 6, 13; bü Davud, deb, 149; rmz, t'zan, 12; mam alk, alk b. ne, (v.179/795), e-uvatta, nşr: Abdülbak uhammed F., c. 1-11, Kahre, 1951, Selam,3. 55 bn Sa' d, abakat, 1/31; Ahmed b. Hanbel, 11/315; Buhr, nbya, 1; ülm, Cennet, 28; aber, arh, 1/48; bnü'i-r, Kaml, 1/30; bn Ker, Bdaye,l/ Ragıb, el-lfehn, bü'i-kaım, Hueyn b. uhammed (v.502/1108), üfredat lfazı'i-kur'an, Daru'I-Kütüb'l-lmyye, Beyrut, 2004,.268; Kurtub, el-cam l Ahkam'I-Kur'an, 111/435; Raz, Fahruddn uhammed b. ömer, (v.606/1209), efathu'i-gayb, Daru Kütüb'l-lmyye, Beyrut, 1990, V/146.

11 Hz. Peygamber ve Raşd Halfeler Dönemnde Kullanılan Parola ve Bayraklar 165 edlmektedr. 57 Aynı zamanda bu kelme tahyye yan elamlaşma, barış, 58 açık ve gzl tehlkelerden emn olma, 59 berat, kurtuluş ve afyette olma, çernde boş ve yalan öz olmayan, eman 60 manalarma da gelmektedr. ltılah olarak e; "Selamet, eenlk, kurtuluş, madd ve manev her türlü zarardan, kötülüklerden uzak kalma, dünyev mubetlerden ve ahret azabından kurtulma" anlamları le brbryle karşılaşan ülümanların "evg, dotluk, y nyet ve dleklern" fade etmek üzere kullandıkları br paroladır. Kullanım olarak da; "Selamun Aleyküm" veya "e-selamu Aleyküm" şeklnde br dua cümle kalıbındadır. Bu da karşılıklı tahyye ve ltfattır. 61 Blndğ gb "lam" kelme de aynı kökten gelmekte olup, Lügat olarak; "Bağlanmak, taat etmek, telm olmak, eenlk ve barış çnde bulunmak" anlamlarına, 62 term olarak e; "Dl ve kalp le Allah'a telm olup, kaza ve takdre razı olmak, fler le telmyetn göterecek şler yapmak" anlamına gelmektedr. 63 Bu da bze lam le elamın özdeşleşmş olduğunu götermektedr. Bu ebeple aralarında elamı kullanmak64 Ülümanlar çn Kur'an'da emredlen ken br hüküm, 65 bu parola mahyetndek elamı veren ve alanları lam münteb olarak görmek kat' br yargı 66 olarak karşımıza çıkmaktadır. Yan bu, ülümanlar çn nerede bulunurlara bulununlar brbrlern tanımaları, bu ayede brbrlerne bağlanıp yardımcı olmalarını temn edecek br paroladır. Bu ebeple uygulamada aralarında bu elamı naıl kullanacakları, 67 önce kmn kme elam vereceğ, 68 hang kelmelerle bunları gerçekleştrmeler gerektğ 69 Hz. Peygamber () tarafından ayrıntılı olarak açıklanmıştır. 4. Raşd Halfeter Dönemnde Kullamlan Özet z ve şaretter Hz. Peygamber () dönem le lgl bu kadar örnek verdkten onra Raşd Halfeler dönemnde de bu uygulamaların aynen devam ettğn öylememz gerekecektr. Br lave konu olarak; genşleyen lam toprakları, karşılaşılan farklı 57 Fırüzabad, ecdu'd-dn uhammed b. Yakub, (v.816/1413), e-kamüü'i-uht, Daru hya't- ura'i-arab, Beyrut,1997,11/ Ragıb, el-fehan, üfredat lfazı'i-kur'an, Ragıb, el-fehan, üfredat lfazı'i-kur'an, bn anzür, bü'i-fadl Cemaluddn uhammed b. ukerrem e-nar, (v. 771/1369), Lanu'I Arab, c. ı-vı, Beyrut, 1410/1990, Vl/ ı lmalılı, uhammed Harnd Yazır, Hak Dn Kur'an Dl, er Yay., 1979, 11/1408; Çagrıcı, utafa, "Selam", FAV Ankloped, tanbul, rz., IV/100; Canan, brahm, Kütüb- Stte ercüme ve Şerh, Akçag Yay., c. 1-XVIII, tanbul, 1993, IX/ bn anzür, Lanu'I-Arab, Vl/ fehan, üfredat lfazı'i-kur'an, Na, 4/ Nür, 24/27, Na, 4/ bü Davüd, deb, 143, Lba, 28; rmz, t'zan, 2, Buhar, t'zan, 4, 5, 6, 14; ülm, Selam, 14; rmz, t'zan, 8, 15, 18; bü Davüd, deb, 137, 144, 148, Buhar, t'zan, 22, ülm, Selam, 6, 13; bü Davüd, deb, 143, 149; rmz, t'zan, 12; alk, uvatta, Selam, 3.

12 166 Dr. ehmet ŞŞR mlletler ve bunların örf ve adetler ebebyle toplumda ülm-gayr- ülm ayırımı yapılablmene yönelk olarak gerçekleştrlen bazı uygulamaları zkretmekle yetneceğz. Hz. Ömer dönemnde devlete at lahara rem damga vurulmuştu. Devlete at atların ve develern kalçalarına kızgın demr damga le "Sadaka" veya "Udde" kelme baılıyordu. 70 Bu uygulama bütün herkee bu şaret le br haber verme şlem oluyordu. Hz. ömer dönemnde dkkat çekc br uygulamadan bahedlmektedr. Buna göre devlet Hırtyan vatandaşlarına verg ödeme dönemlernde kurşundan mamul özel mühür hazırlatmış ve vergn ödeyen tebaanın boynuna taktırtmıştır. Bu br tür nşane olmuştur. Yan br şaret şeklnde herken o kmelern vergn ödedğ habern almış olmaları ve br karışıklık ve hakızlığın meydana gelmeme temn edlmştr. 71 Hz. ömer dönemnde ehl- zmmet le yan lam toplumunda yaşayan gayr- ülmler le ülümanların brbrlernden hemenceck ayırt edleblmeler ve bu ayede de her türlü hakızlık ve yanlışlığın önüne geçleblme çn gym kuşam ve üzerlernde durumlarını göterecek alametler taşımaları şart koşulmuştur. Başlarına taktıkları "Kalanuve", bellerne bağladıkları "Zu'n-nar" ml kuşak, bntlerne taktıkları tahtadan alametler kullanmaları zorunlu olmuştur. Bu ayede onlar lk bakışta ülümanlardan ayırt edlmş ve olumuzlukların ortaya çıkmaı engellenmş oluyordu. 72 Onlar çn önceden de kullandıkları bu şeklde br gym tarzı zorlanırken, ülümanların gym tarzı gb gynmeler yaaklanmış ve açlarının önünde br tutarn kakül bırakmalan emreçllmştr. 73 Hatta okağa çıktıklarında boyunlarında, elbelernn ç tarafında haç şaretlern çıkartmamaları tenmştr. 74 Bu keme bu bah geçen gy ve alametler üzerlernde taşımaları zorunlu kılınmışken, ülümanlara da bunları gymeler yaak edlmştr. 75 Ama Barthold bunun ken br uygulama noktaına varmadığı kanaatndedr. O, Hırtyan memurların da zaman zaman ülümanlar gb gyndkler hatta bununla övündükler bu ebeple toplumda bunlara karşı taarruzların oluştuğunu aktarmaktadır Avn, e-fennü'ı- Harb fı Sadr'l-lam, bü Yüuf, Yakub b. brahm (v.182/798), Ktabü'I-Harac, Kahre, 1396,.137; bü Ubeyd, Kaım b. Sellam, (v.224/838), Ktabü'I-mval, Beyrut, Darü'I-Fkr, 1408/1988, bn Kayyım, Ahkamu hl'z-zmme, hk: Subh Salh, c. 1-11, Beyrut, 1983, f/236; Hamdullah, u hammed, "lam'da Devletler Huküku", D., er: Abdulkadr şener, Ankara, 1977,.299; bu Yüuf, Ktbü'I-Harac, bn Kayyım, Ahkamu hl'z-zmme, 1/ Belazur, Fütuh, Vakıd, FütUhü'ş-Şam, c , ıır, 1935, ll/159; Cehşyar, uhammed b. Abdu b: Abdl~ah -~1- Kufı, (v.331/942), Ktabü'I-Vüzera ve'i-küttb, Kahre, 1938,.19; aber, arh, IV/158; lbnu 1 r, Kaml, 11/500; Şbl, Nu'man, Bütün Yönler le Hz. ömer ve Devlet dare, er: a~p Yaşar Alp, Hkmet Yay., tanbul, 1986, 1/235; Öztürk, Levent. lam oplumunda Hırtyanlar, Itanbul, 1998, Barthold, W., lam edenyet arh, lavelerle er:. Fuad Köprülü, D B. Yay., Arcan atbaacılık, Ankara, 1984,.17.

13 Hz.Peygamber ve Raşd Halfeler Dönemnde Kullamlan Parola ve Bayraklar 167 B. ÖZL z V ŞAR OLARAK BAYRAK KULLANII 1. Bayrak Kavram Bayrak, br mlletn, topluluğun, devletn, aker brlğn veya kuruluşun şaret ya da alı3met mahyetnde olan, br mızrak parçaı veya göndern ucuna aılan kumaş parçaı, tuğ, rayet demektr. 77 nan topululukları kendlern fade etmek tedkler lk andan tbaren bu şeklde alametler kullanmışlardır. Bu bayraklar kullanım açıından da kendlerne manalar yüklenmş neneler olmuş, renkler, şekller ve allanış yönler farklı manalara gelecek şeklde kend çlernde anlamlandırılarak br nev haberleşme aracı olarak kullanılmışlardır. örneğn, Hun mparatorluğu'nda haberleşme aracı olarak elç ve ulakların dışında aker haberleşmede embol ve şaretler de kullanılmıştı. Bunlar; bayrak, davul, boru ve oktur. Özellkle orduda, gece davul ve boru, gündüz bayraklar kullanılmıştı. Gündüzler avaş karargahından kalkan bayrağa göre o bayrağa ahp brlk aldırıya geçmekteyd. 78 Bayrağın allanış yönü brlğn hareket yönünü,79 bayrağın reng e o bayrağa ahp brlğn hareket edeceğn götermekteyd. Aynı zamanda her yön kutal br rengn embolk anlamını taşımaktaydı. Brkere e bulundukları konuma uygun bayrak verlmekteyd. Kuzeydek brkere kara, güneydeklere kızıl, doğudaklere mav ve batıdak brkere beyaz bayrak verlmekteyd. Aynı şeklde brlklern atları da bayraklarda olduğu gb renklerne göre dört bölüme ayrılmıştı. Savaşlarda ordu, düşmanı dört taraftan kuşatarak kare çne almakta karenn her br yönünde aynı renkte a~lar bulunmaktaydı. Bu kuşatmada kuzeydek brlğn atları kara (yağız) doğudak brlğn atları demr reng (göğümü) güneydek brlğn atları al (doru) ve batıdak brlğn atları da ak (beyaz) d. Karargah bayrak ve atların rengne göre avaşın gdşatı hakkında fkr vermekte ve duruma göre bayraklarla emr verlmekteyd. Geceler e davulların üç defa çalmaıyla ordu harekete geçyor ve boruların çalmaıyla ordu duruyordu. Savaşlarda davul, bayrak ve borularla haberleşme tem tarh boyunca tüm devletlerde görülmüştür Cahlye Araplarmda Bayrak Kullamm Aynı şeklde br alamet olarak bayrak öteden ber Arap kableler araında da kullanılıyordu. 81 Her kable çn kend tayn ettkler bayrak ve ancakları mevcuttu. lamdönemde bunlardan bazıları oldukları hal üzere bırakılmışken bazıları e değştrlmştr. Oldukları hal üzere bırakılmaının ebeb, öteden ber o bayrak ve ancakların fade ettğ mananın tüm Araplar tarafından blnyor 77 Doğan, ehmet, Büyük ürkçe Sözlük,.122; Köprülü, Orhan F., "Bayrak", DA., tanbul, 1992, V/ Ögel, Bahaeddn, ürk Kültür arhne Grş, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara, 2000, Vl/ Gaban Annemane Von. Acta OrentaHa Hung, Renklern Sembolk Anlamları, ürkoloj Derg, ürkoloj Derg, Ankara Ünverte, Dl arh ve Coğrafya Fakülte, ürk Dl ve debyatı Araştırma nttüü Yay., Ankara, c. lll, Sayı: 1, 1968, Öge!, Bahaeddn, ürk Kültür arhne Grş, Vl/ Köprülü, Orhan F., "Bayrak", DA., V/248.

14 168 Dr. ehmet ŞİŞİR olmaıdır. Bu br haber verme, br lan, karşıdaklere br meajdı. Hatta bunun çn bazı kableler değşk manalara gelen brden fazla ancak ve bayrak kullanmışlardır. Parola olarak fade edleblecek değşk renk ve şekllerdek flamaları farklı durumlarda farklı olarak kullanıyorlar ve şfrel br meajaşmayı yapmış oluyorlardı. Ka'b b. Amr kablenn k, Ben üzeyne'nn üç, Cüheyne kablenn dört, Ben şca'ın k, Ben Süleym'n üç, lem kablenn k bayrak veya ancakları vardı. v ve Hazrecllern yeşl ve kırmızı renkte. farklı.bayrakları mevcuttu. 82 Görüldüğü üzere bayrak cahlye devrnde de avaşa katılan kablenn vazgeçlmez alamet veya embolü ayılırdı. Bazı araştırmacılara göre Araplar, bayrak taşıma adetn çeştl velelerle lşk halnde oldukları Rum veya Farlardan almışlardır. 83 U kab, o dönemlerde ancak demektr. Cahlye Arapları araında bu vazfe Ümeyye Oğulları adına bq Süfyan b. Harb tarafından dare edlyordu. Bu vazfey elnde bulunduran kme, br harp lanı halnde ancağı çıkarırdı. Şayet Nedve Kurulu br kumandan üzernde mutabık kalıra, Ukab adını taşıyan bu ancak ona telm edlrd. Ak halde ancak muhafızı kumandan olarak kalırdı.84 Lva e, ancakla lgl aker br vazfe d. Br yere aker evk olunacağı zaman bu görev ütlenen kme bayrağı uygun br yere dkerd. Savaşçılar, etrafına toplanırdı. Bu vazfe, Abdu'd-Dar evladından ntkal le gelmştr. 85 Cahlye zamanında toplum nezdnde şerefl ayılan şler ve rütbeler, belrl kableler araında paylaşıldığından, ekke'de Sancak taşıma ve muhafaza etme görev kable kuşakları araında veraet yoluyla devam eder, kable çernde lderlk vartlarına ahp olan, bu görev ütlenrd. 86 Son dönemde Abdu'd-Dar Kable'nn adına bu vazfey Oman b. alha yürütüyordu Hz. Peygamber () Dönemnde Bayrak Kullanrm1 Bayrak ve ancakların ülümanlar nezdnde de önem büyük olmuştur. Bayrak, orduya yol götermş, akerler onun altına ığınmışlar, onun etrafında avaşmışlar, efer ve avaş enaında göklerde taşımışlar ve üzerne "La lahe llalah uhammedün RaQullah" baren yazmışlardır. 88 Hz. Peygamber () cahlye dönemnde mevcut bulunan bayrakları kullanma geleneğn, hcret yürüyüşü de dahl, katıldığı avaşlarda ve gönderdğ eryyelerde terk etmeden hep devam ettrmştr. 89 lk defa olarak hcretten onra 82 Vakıd, eğaz, 111/897; bn Sa'd. abakat, 11/ Zeydan. Corc, lam edenyet arh, er: Zek eğamz, Sad: ürnn Çelk, Üçdal Yay., tanbul, 1966, 1/242; Avn, eı-fennü'l-harb fı Sadr'I-lam, Alü, ahmut Şükr, Bülüğu'1-reb fı a'rfet'1-ahval'i-arab, Beyrut, rz., 1/ bn Hşam, Sre, 1/122; Belazur, nab, 1/53; Zeydan, Corc, lam, 1/241; ra, Kaml, ecrd Sarh ercüme, Ankara, 1980, 6/ Avn, e-fennü'l Harb fı Sadr'l lam, Alü, ahmut Şükr, Bülüğu'1-reb,1j Avn, e-fennü'i Harb fı Sadr'J-lam, Buhar, Chad,119, Fedal, 9; Köprülü, Orhan F., "Bayrak", DA., V/248.

15 Hz. Peygamber ve R!şd Halfeler Dönemnde Kullamlan Parola ve Bayraklar 169 ednc ay çernde Hz. Hamza'nın kamutaında Slfü'I-Bahr'e göndermş oldu ~u brlğe bayrak tayn etmş ve kendlerne telm etmştr. Beyaz renktek bu bayrağı bo ered b. Kennaz b. Huayn taşımıştır. bo ered, muhacrlerden, uzun boylu, gür açlı, brlğn çernde en babayğt olanların başında gelmekte d. 90 Bu brlkten hemen onra Rabığ'a gönderlen knc brlk çn Ubeyde b. Har kumandan tayn edlmş ve onun çn de beyaz br bayrak bağlanmış, bayrağı da ıtah b. Uae taşımıştır. 9 ı Artık bundan onra yapılan tüm aker eferler çn bayrak bağlanmaı vazgeçlmez br uygulama olarak devam edp gtmştr. Bedr Savaşı'nda lam orduu üç ancak ednmşt. Br beyaz, dğer k yah d. Beyaz ancağı u'ab b. Umeyr, yah eneaklardan m Ukab olanı Hz. Al, dğern e Sa'd b. uaz taşımıştır. 92 Br alamet ve kmn km olduğunun anlaşılmaı çn Hz. Peygamber {) her kableye ayrı ayrı bayrak ve ancak belrler ve bunları da o kablenn önde gelen temlclerne verrd. Alında bu hem çerde hem de dışarıda bulunan kmeler çn verlen br meaj br haber ntelğndedr. Huneyn Gazve'nde o döneme kadar en çok ayıda kable lam orduunda yer almıştı ve onların hep çn ayrı ancak ve ancaktar tayn edlmşt. Bunlardan, uhacrlern ancağını Hz. Al, Sa'd b. b Vakka ve Hz. ömer, Hazrecllern ancağını Sa'd b. Ubade, vllernkn üeyd b. Hudayr, Abdu'I-heş'n bayrağını bo Nale, Ben Hare'nn bayrağını bo Burde b. Nyar, Ben Zafer'n bayrağını Katade b. Nu' man taşıyordu. Aynı şeklde bunlardan başka en az on ekz kable çn daha ayrı bayrak, ancak ve ancaktar tayn edlmştr. 93 Bu şeklde br alamet ve meaj olan bayrağı o toplum adına kmn taşıyacağı dışarıya karşı verlecek maj açıından da, çerdeklern moraller açıından da on derece öneml olmuştur. lam ordularında bayrak ve ancakları Hz. Al, Hz. Ömer, Hz. Hamza, alha b. Ubeydullah Abdullah b. Reva ha, Hald b. Veld, Sa'd b. b Vakka gb önde gelen, tanınan ahabler taşımışken müşrk Araplar çnde hep önde gelen, güçlü, kuwetl kmeler taşımışlardır. 94 Bu tanınmış ahabler ve önde gelen kable temlclernn dışında o günün toplumu açıından ütün özellkler le tanınan kmelere de bu görev verlmştr. eela, Ben Klab'dan Dahhak b. Süfyan edne de oturan, tek başına yüz üvarye denk ayılan namlı br babayğt olarak tanınırdı. Hz. Peygamber () onu ancaktar yapmış, Ben Klab'a da elç tayn etmşt. 95 Ben Uzre kablenden Zeml b. Amr edne de ülüman olunca da Hz. Pey- 90 bn Hşam, Sre, 11/245; Vakıd, egaz, ı/9-11; bn Sa' d, abakat, 11/6. 9 ı bnü'ı-r, Kaml, 11/ bn Hşam, Sre, 11/263; bn Seyyd'n-Na, Uyün, 1/246; bn Ker, Bdaye, 111/ bn Hşam, Sre, ıv/82, Vakıd, egaz, 111/895; bn Sa'd, abakat, 11/150; a ber, arh, 111/ bn Hşam, Sre, ıv/82, 93, Vakıd, egaz, 111/895, 907; bn Sa' d, abakat, ılj8, 9, 150, 154; aber, arh, 111/27, 61, '{_akıd, egaz, 111/973; bn Sa'd, abakat, 11/160; bn Hace:r. eı-abe, ıı;206; bn Abd'ı-Berr, bü Omer Yüuf b. Abdlah b. uhammed, (v.463/1071), eı-ıtıab fı a'rfet'ı-ahab, hk: Al uhammed eı-ecav, c.ı-ıv. Kahre, rz., 11/742; bnü'ı-r, Üdü'ı-Gabe, llı/47.

16 170 Dr. ehmet ŞŞR gamber () onu kavmne elç olarak gönderrken yanına br alarnet olarak ancak verd ve ona kavm ne ulaştırmaı çn br yazı yazdırdı. 96 Yazdırdığı yazı şöyle d: UBmllahrrahmanrrahfm Allah RaO/ü uhammed tarafından Zeml b. Amr'a ve yanında bulunan ülüman kşlere huu olarak yazılmıştır. Ben onu bütün kavmne gönderdm. ülüman olan Allah dnnn cemaatne tab olmuştur. ülüman olmaktan kaçınanlara e k ay üre tanınmıştır. Buna Al b. bf alb ve uhammed b. e/eme şah ttr. " 97 Uhud Savaşı'nda Hz. Peygamber () müşrklern bayrağını kmn taşıdığını ormuş, kendne müşrklern bayrağını Ben Abdu'd-Dar'ın taşıdığı haber verlnce ubz ahde onlardan daha çok bagtıyız, u'ab b. Umeyr nerede?" dye ormuş, u'ab gelnce de bayrağı ona vermştr. 98 Ben Abdu'd-Dar'dan olanlar müşrklern ancaktarları d. Onlar bunu büyük br şeref ve alarnet olarak görüyorlardı. bo Süfyan, Uhud avaşında onları gayrete getrmek çn "Bedr'de de bayragı z taşımıştınız, başımıza felaket geld; bu efer bayragı başkaı taşım. lletler çn bayrak önemldr, onunla kam ve zal olurlar!" dedğnde ona traz etmşler ve ancağın hakkını vereceklern, bunu bütün herkee götereceklern öylemşlerd. 99 Uhud Harb'ndek mağlubyet~ akabnde hem ülümanların moraln düzeltmek, hem müşrklere her şeyn btmedğ, ülümanların ken br yenlgye maruz kalmadıkları meajının verlme, hem de cvar kableler araında ülümanların majının menfı br duruma düşmeme çn br lan ve aygınlık göter olarak düzenlenen Hamrau'I-ed Seter'nde bayrağı Hz. Al veya Hz. bo Bekr taşımıştır. 100 Hz. Peygamber ()'n bayrağı özellkle Hz. Al veya Hz. bo Bekr' e taşıtmaında maj açıından büyük manalar vardı. Zra Hz. Al de Hz. bo Bekr de ülümanların ler gelen, önde şahyetlerndend, dmdk ayakta dler. Bu, "ülüman/ar Uhud'da büyük br mag /ubyet almamış/ardır!" demenn br fade d. Yukarıda fade ettğmz gb bayrakların renkler farklı manalar fade etmekte ve çeştl amaçlar çn değşk renklerde bayraklar kullanılmakta d. Hz. Peygamber {) de beyaz, yah, arı, kırmızı v. renklerde bayraklar kullanmış, bunların hep farklı manalar fade etmştr. 101 Bunlardan beyaz bayrak barışa, avaş yapılmakızın anaşılmak tendğne, yah bayrak e olumlu cevap alınamaz e avaşılacağına şaret ederd. eela; Hz. Peygamber {) br erye 96 bn Sa'd, abakat, 1/332; bn Abd'ı-Berr, tıab, 11/ Hamdullah, uhammed,.eı-veakü'-syayye l'i-ahd'n-nebev ve'i-hlafet'r-raşde, 2. Bk., Beyrut, 1969, Vakıd, egaz, 1/225; bn Sa' d, abakat, 11/ İbn Hşam, Sre, 111/72; aber, arh, 111/16; bnü'i-r, Kaml, 11/152; İbn Seyyd'n-Na, Uyün, 11/ Vakıd, egaz, 1/336; İbn Sa' d, abakat, 11/49; bn Seyyd'n-Na, Uyün, 11/ Kettn, et-eratbü'i İdaryye, 11/77-84.

17 Hz. Peygamber ve Raşd Halfeler Dönemnde Kullamlan Parola ve Bayraklar 171 gönderdğnde onun aıl amacı lam'ı haber vermek ve davet etmek, eğer kabul etmezlere czye almak, bunu da kabul etmezlere avaşmak olduğu genel lkenden hareketle şu rvayetler değerlendrdğmzde bunu daha y anlarız. o, gönderdğ ordulara genelde br beyaz br de yah bayrak verrd. Yemen tarafına Kay b. Sa'd b. Ubade kamutaında gönderdğ orduya br beyaz br de yah bayrak vermşt. 102 Aynı şeklde Hz. Al, Fül putunu yıkmak üzere ayy kable üzerne br brlkle gönderldğnde Hz. Peygamber () ona da br beyaz ve br yah ancak ve bayrak vermşt. 103 Belk de bunun manaı önce ulh olarak getrlen "Haberler dotça dnleyn!" manaında k beyaz bayrak, "Bunu kabul etmez enz avaş/lacaktır!" manaındak yah bayraktır. Bu uygulama O'nun ıkça müracaat ettğ br yöntem olmuştur. Son olarak şu blgler de aktarmayı uygun görüyoruz; önceden fade ettğmz gb ekke Feth çn yapılan hazırlıklar on ana kadar gzl tutulmuş, hatta edne'den ayrıldıktan onra yolda ble nereye gdldğ kmeye öylenmemşt. Uyeyne b. Hın, Necd'de ev halkının yanında ken Hz. Peygamber ()'n brçok Arap kablen de yanına alarak efere çıkma hazırlığı yaptığı habern alır almaz, kavmnden bazı kmeler de alarak hemen harekete geçt ve edne'ye geld. Ama Hz. Peygamber ()'n k gün önce ayrıldığını öğrend. Arkaından yetştğ Hz. Peygamber ()' e "Ya Raulal/ah! Senn br tarafa gdecegn haber aldm, geldm. Ben zde avaş hal görmüyorum! Ne çeklmş ancak ne de bayraklar görüyorum! Yoka umreye m gdyorunuz? Ama üzernzde hram/annzi da görmüyorumr ded. Hz. Peygamber () "Allah nereye gtmemz dlere oraya gdecegz." ded ve Uyeyne b. Hın'da orduya katıldı. 104 Sancak ve bayrak açılmamaının gzllğn br tedbr olduğu açıktır. Uyeyne'nn fadenden de anlaşılacağı üzere Hz. Peygamber () tüm gazve ve eryyelerde ancak ve bayrakları b;er haber verme unuru olarak mutlaka kullanırdı. Hz. Peygamber () bell br mevkye vardığında artık nereye gdleceğn lan etmek çn bayrakların çeklme emrn verd. Kudeyd mevknde ancak ve bayraklar çekld. Her kableye bayrak ve ancaklarını verd, her kable de kend ancaktar ve bayraktararına bunları verdler. 105 Bu rvayette de bayrağın br haberleşme aracı olarak kullanıldığını rahatlıkla görmekteyz. 4. Raşd Halfeler Dönemnde Bayrak Kullanm Hz. Peygamber () dönemnden onra haltelern de konu le lgl tutumları değşmemş, aynı şleyş devam etmştr. Daha lk andan tbaren Hz. bo Bekr bu uygulamayı devam ettrdğn götermştr. rtdat edenler üzerne gönderdğ orduyu on k brlğe ayırıp, her brlğn komutanına ayrı ayrı brer bayrak vermş- 102 bn Seyyd'n-Nl, Uyun, 11/255; bn Kayyım, Zldü"ı-eld, 111/ Vlkıd, egaz, 111/984; bn Sa'd, abaklt,ll/164; bn Seyyd'n-Na, Uyun,ıl/ Vakıd, egaz, ıl/ Vlkıd, egaz, 11/804; bn Sa'd, abakat, 11/135.

18 172 Dr. ehmet ŞŞR t. 106 Hz. Ömer de merkezden gönderdğ orduların komutanlarına, br mızrak veya opaya bağladığı ancağı bzzat verrd. Km zaman hlafet merkeznden uzak yerde tayn ettğ komutanına da ancak göndermşt. Halfe genellkle ancağı mecde, evnn önüne veya şehr dışında genş br alana dker, onra halkı ve orduyu etrafına toplar ve komutanı tayn edp ancağı ona telm ederd. Ntekm Sa'd b. b Vakka'ın Irak tarafına gönderlecek ordunun başına komutan tayn edlme ve gönderlme ürec böyle gerçekleşmşt.ı 07 Hz. Ömer dönemnde kuralları belrlenmş ve düzenl hale gelen ordu ve komutanlar kullandıkları ancakları aynı zamanda tıpkı ekbr'de olduğu gb parola olarak kullanma yöntemlern de kurallara bağlamışlardır. aarruz çn komutanlar ancak allamışlardır. Nhavend'de Nu'man akerlerne şöyle demştr: "Ben ancagtmt üç defa allayacagtm. lk defa alladtgtmda aker htyactnt görün ve abdetn alm. kncnde aker ktltcma veya ayakkabtmm tamama bakm, kendn haztrlam, durumunu düzeltn. Üçüncü defa allad@mda nşaallah kme kmeye bakmaktzm aldtrm!" 108 Hz. Al dönemnde de bayrak ve ancak taşıma şne büyük önem verlmştr. O bu ehemmyet şu cümlelerle ortaya koymuştur; "... Bayraklanntzt meyll tutmaym ve yernden oynatmaym, on/an ancak y muhafaza eden, zorluklara dayanan, taştmaya laytk olan, arkamda ve önünde ktltç allayan yetenekl ve gözü pek kumandanlanntzm elne telm edn!" 109 Bayrağın değşk zamanlarda farklı anlamlar taşıdığını fade etmştk. Bununla lgl farklı br örnek olarak Hz. Al'nn emr le bü yyüb e-nar''nn şu uygulamaını da zkrederek konuyu burada tamamlayalım: bü yyüb e-nar, kendler le avaşa başlamazdan ewel elne lam bayrağını alarak Harcere şöyle elenmştr:"bu bayrak altma gelenler le arantzdan ayn/tp da KOfe ve edane gdenler güvencede olacakttr, arkadaş/anmtzt öldüren/er, cezalandtrdtktan onra kan/armtzt dökmek temyoruz. " 110 Bu, değşk br uygulama olarak bayrağın fonkyonu bze götermektedr. Yan "kutal kabul edlen bu lam bayragtntn altma gren kendn kurtarmtş olur!" demek temştr. Bu öz bze bazı hadlerde * geçen kıyamettek Llü'I-Hamd altında toplanma müjden hatırlatmaktadır. 106 Avn, eı-fennü'l Harb fı Sadr'ı-ıam, Avn, eı-fennü'ı- Harb fı Sadr'l lam, bü Yüuf, Ktabü'ı-Harac,. 70; Belazur, Fütüh,.435; aber, arh. 11/533; bn Abdrabbh, lkdu'i Ferd, 1/ aber, arh, V/ aber, arh, V/86. Bu rvayetler çn bkz. rmz, enakıb, 1; bn ace, uhammed b. Yezd, (v.273/887), Sünen, nşr: uhammed utafa e-a'zam, c. ı-ıı, Ryad, 1983, Zühd, 37; Darm, bu uhammed Abdlah b, Abdrrahman, (v.255/869), Sünenu'd Darm, c. HI, hk: Abdullah Haşm Yeman el-eden, Kahre, 1966, ukaddme, 8; Ahmed b. Hanbel, 1/281, 295, 111/14, 4.

19 Hz.Peygamber ve Raşd Halfeler Dönemnde Kullamlan Parola ve Bayraklar 173 SONUÇ Br toplumun aglam köklere dayanmaı ve yükek gelşmşlk düzeyne ahp olmaının brçok göterge vardır. Soyal konuların yanı ıra devlet dare ve bu alan le lgl uygulamalar bu konuda en öneml verlerdr. Hz. Peygamber ()'n nşa etmş oldugu lam toplumuna bu açıdan köklü br yapılanma ve kuvvetl br dare temnn temelendrlme le şe başlanmış oldugunu görmekteyz. Yan Hz. Peygamber () adece yen tevhd nancına dayanan br toplum nşaı le yetnmemş, oyal hayat, kültür ve medenyet ahalarının yanı ıra dare tem le lgl olarak da güçlü br yapının temellern atmıştır. Bu konuda mevcut şleyşlerden tfade ettg gb bunlara yen şlemler de lave etmştr. Dyeblrz k; ülümanların oluşturduğu her topluluk, ağlam br kültür, medenyet ve dare temnn oluşturulmaı çn gayret götermeldr. Hz. Peygamber ()'n hayatından bu alanlarla lgl brçok örnek verleblr. lbette O'nun temel hedef tevhd nancını, evrenel br!an, zamanlar öte br tarz le kendnden onrak nanlara unmaktı. Ama bz görüyoruz k onun uygulamalarında oyal hayat, kültür-medenyet ve dare tem le alakalı mevcut yapıların devam ettrlme, lave olarak brçok yenlğn hayata geçrlme öz konuudur. Bu, tüm lam toplumlarının kend zaman, bölge, toplum ve dare hayatlarında örnek alacakları br konudur. amafh lam toplulukları, kuvvetl br toplum ve devletn htyaç duyduğu mevcut uygulamaları, çağdaş gereknmler, teknolojk lerlemeler, aker ve dar güvenlk tedbrlern ednmek ve gelştrmek zorundadır. Bu çalışmamızda nceledğmz parola ve bayrak kullanımı da ddarnızla lgl örnek br uygulama arz etmektedr. Yukarıda görüldüğü üzere Hz. Peygamber () haberleşme, thbarat ve aker güvenlk gerel\çeler le parola kullanmıştır. Bunu yaparken car olan uygulamalardan bazılarını aynen devam ettrmş, bazı yen uygulamaları da ortaya koymuştur. oplumların kendn fade ettkler, kutallık atfettkler ve embol durumundak bayraklar konuunda da mevcut anlayışları kabul ederek devam ettrmş, yen uygulamalar da ergle_mştr. O'nun bu tutumunu her konuda olduğu gb kendn adım adım takp eden Raşd Halfeler de devam ettrmşlerdr. Kaynaklar» Abdurrezzak, bü Bekr b. Hemmam San'an, (v.211/826), e uannef, nşr: Habburrahman el-azam, Beyrut, 1970.» Ahmed b. Hanbel, (v.241/855), üned, ıır, 1313.» Ahmet Cevdet Paşa, (v.1312/1895), Kıa-ı nbya ve evarh- Hulefa, Bedr Yay., tanbul, 1981.» Alü, ahmut Şükr, Bülüğu'1-reb fı a'rfet'1-ahval'i-arab, Beyrut, rz.» Av n, e-fennü'l- Harb fı Sadr'l-lam, Darü'I-aarf, ıır, ıı Barthold, W., lam edenyet arh, lavelerle er.. Fuad Köprülü, DB. Yay., Arcan atbaacılık, Ankara, 1984.» Bedrüddn Ayn, Umdedü'I-Kar, Beyrut, rz.» Belazur, bu'i-abba Ahmed b. Yahya b. Cabr, (v.279/892), nabü'i-şraf, nşr: Suheyl Zekkar-Ryad Zrkl, Beyrut, 1996/1417.» Beyhak, bü Bekr Ahmed b. e-hüeyn bü Al (v.458/1066), Delalü'n-Nübüwe, nşr: A. Kal'ac, Beyrut, 1985/1405.

20 174 Dr. ehmet ŞŞR» Buhar, _bu Abdlah uhammed b. mal, (v.256/870), el~amu'-sahh, Dımaşk, 199 2» Cana n, lbrahm, Kütüb- Stte ercüme ve Şerh, Akçağ Yay., Itanbul, 1993.» Cehşyar, uhammed b. Abdu b. Abdlah e-kuf, (v.331/942), Ktabü'I-Vüzera ve'j Küttab, Kahre, 1938.» Çağrıcı, utafa, "Selam", FAV Ankloped, tanbul, rz.» Dahlan, Ahmed b. Zeyn, (v.1304/1925), e-sretü'i-uhammedyye ve'i-aarü'n- Nebevyye, Beyrut, rz.» Darm, bu uhammed Abdlah b, Abdrrahman, (v.255/869), Sünenu'd-Darm, hk: Abdullah Haşm Yeman el-eden, Kahre, 1966.» Dyarbekr, Hüeyn b. uhammed b. e-haen, (v.990/1582), arhü'i-ham f Ahval nfe Nef, Beyrut, rz.» Doğan, ehmet, Büyük ürkçe Sözlük, Ülke Yay., 10. Bk., tanbul, 1994.» bu Davud, Süleyman b. ş' a, (v.275/888-89), Sünen, Hım, 1969/1388.» bu Nuaym el-fehan, (v.430/1038), Delalü'n Nübüwe, Haydaraba, 1369.» bu Ubeyd, Kaım b._sellam, (v.224/838), Ktabü'I-mval, Beyrut, Darü'l-Fkr, 1408/1988.» bu Yuuf, Yakub b. lbrahm (v.182/798), Ktabü'I-Harac, Kahre, » lmalılı, uhammed Hamd Yazır, Hak Dn Kur'an Dl, er Yay., tanbul, 1979.» Fruzab~d. ecdu'd-dn uhammed b. Yakub, (v.816/1413), e-kamuü'i-uht, Daru lhya't-ura'i-arab, Beyrut, 1997.» Gaban Annemane Von. Acta Orentala _ Hung, Renklern Sembolk Anlamları, ürkoloj Derg, ürkoloj Derg, Ankara Unverte, Dl arh ve Coğrafya Fakülte, ürk Dl ve debyatı Araştırma nttüü Yay., Ankara, c. lll, Sayı: 1, 1968, » Hakm, bu Abdlah uhammed b. Abdlah en-nabur, (v.405/1015), ütedrek, c. ı-ıv, Ryad, rz.» Haleb, Al b. Burhanüddn, (v.975/1044), nanü'i-uyün f Sret- mn'i-e'mün (e Sretü'I-Halebyye), ıır, 1380/1970.» Hamdullah, uhammed, "lam'da Devletler Hukuku", D., er. Abdulkadr Şener, Ankara, 1977.» -- e-veakü'-syayye l'i-ahd'n-nebev ve'i-hlafet'r-raşde, 2. Bk., Beyrut, 1969.» bn Abd'I-Berr, bu Ömer Yüuf b. Abdlah b. uhammed, (v.463/1071), el-tıab f a'rfet'i-ahab, hk: Al uhammed e-becav, Kat:ıre, rz.» bn Abdrabbh, bu Amr Ahmed b. uhammed e-ndelu, (v.327 /938), Ktab ehkdü'i Ferd, hk: A. mn, A. Zeben-. byar, 2. Bk., Kahre, 1948.» bn Aakr, bü'i-kaım Al b. Haen b._ Hbetullah, (v.571/1175), arhu Dmeşk Kebr, hk: Ahmed mn, Ahmed Zeyn, lbrahm e-byar, Kahre, 1949.» bn b Şeybe, bu Bekr uhammed e-kuf, (v.235/849), uannef bn b Şeybe, hk: Kemal Yuuf, Ryad, 1409.» bn Hacer, bü'i-fazl Şhabuddn Ahmed b. Hacer e-akalan, (v.852/1313), el-abe f emyz'-sahabe, hk: Al uhammed e-becav, Kahre, » bn Haldun, Abdurrahman b. uhammed e-hadremyyetü'1-ağrbyy (v.808/1405), arhu bn Haldun b Ktab'l-ber ve'd-dvan'i-übtede ve'i-haber f yyam'i Arab ve'1-acem ve'1-berber ve men Aaruhum mn Zev'-Sultan'I-kber, enşuratu üeeet'1-a'ial'i-atbuat, Beyrut, » bn Hazm, bu uhammed Al b. Ahmed, (v.456/1063), e-fal t'1-lel ve'1-hval ve'n Nhal, Darü'I-aarfe, 2. Bk., Beyrut-Lübnan, » bn Hşam, bu uhammed Abdülmelk, (v.213/828), e-sretü'n-nebevyye, hk: utafa e-sekka ve arkadaşları, Beyrut, 1966.» bn Kayyım e-cevzyye, bu Abdlah uhammed b. b Bekr, (v.751j1350), Zadü'I- ead, atba'a ve ektebe utafa e-bab e-haleb, ıır, 1369/1950.» --Ahkamu hl'z-zmme, hk: Subh Salh, Beyrut, 1983.» bn Ker, bü'i-fda mamuddn mal, (v.774/1372), e-bdaye ve'n-nhaye, Beyrut, 1966.» bn Kuteybe, bu uhammed Abdullah b. ülm ed-dnever, (v.276/889), e-aarf, hk: Servet Ukkaşe, Darü'I-aarf, 4. Bk., Kahre, rz.» bn ace, uhammed b. Yezd, (v.273/887), Sünen, nşr: uhammed utafa e-a'zam, Ryad, 1983.» bn anzür, bü'i-fadl Cemaluddn uhammed b. ukerrem e-nar, (v.771j1369), Lanu'I-Arab, Beyrut, 1410/1990.» bn Sa'd, uhammed b. Sa'd, (v.230/844), et-abakatü'i-kübra, Beyrut, 1957.» bn Seyyd'n-Na, (v.734/1333), Uyünu'1-er f Fünün'I-eğaz ve'ş-şemal ve'-syer,