MÜSLÜMANLARlN FETHiNDEN MERVANlLERiN

Transkript

1 tem Yt/:9 Sayt: ÜSLÜANLARlN FHNDN RVANlLRN YlKlLlŞlNA KADAR YYAFARKN Prof.Dr. Adnan DRCAN Harran Ünverte lahyat Fakülte ÖZ eyyafarkn, 19/640'da yaz b. Ganm tarafından ulhla fethedlmş; ülümanlar tarafından fethnden ervanlern yıkılışma kadar geçen yaklaşık dört buçuk aırlık ürede e-cezre bölgenn öneml şehrlernden br olmaya devam etmştr. Özellkle Abbaler dönemnde bölgeye hfıkm olan Şeyhogulları, Hamdanter ve ervanler zamanında şehrn ya önem artmıştır. Saglam br ura ahp olan şehr, Hamdannerden Seyfuddevle_ le ervanlerden Naruddevle dönemnde büyük br gelşme götermş; bu arada lm adamlarının, şarlern ve edebyatçıların ugrak yerlernden br olmuştur. Şehrn, ervanler dönemnde, çevredek devletlere yayılan şmge ragmen Sünnlgn aglam br kale olarak kalmaı, brçok Sünn almn buraya ıgınmaına vele olmuştur. Anahtar Sözc(k/er: eyyfıfarkn, Slvan, Şeyhogulları, Hamdanler, ervanler, Seyfuddevle, Naruddevle. ABSRAC ayyafarlqln From t Conquet by the ulm to the Fal/ of arwanld ayyafarqn wa conquered by lyad b. Ghanm n 640 (H 19) through a peaceful agreement. In the coure of the nearly four and a half centure from t conquet by the ulm to the fall of the arwand, t remaned a one of the gnfcant cte n the regon of a-jazrah. In the Abbad era, t poltcal gnfcance partcularly booted durng the perod when the regon fell nto the control ofthe Son of Shekh, the Hamdand and the arwand. he cty that wa urrounded by unyeldng wall made great advancement durng the regn of Sayf a-dawlah of the Hamdand, and of Nar a-dawlah of the arwand. In the meantme, the cty turned to be a popular place where many cholar, poet and author frequented. Although the Shte wa expandng n many adjacent tate at the tme, t mantaned t Sunnte fath, and therefore th caued many Sunnte cholar to take helter n t. Key Word: ayyafarqn, Slvan, the Son of Shekh, Hamdand, arwaıd, Sayf a-dawlah, Nar a-dawlah. Bu çalışma, Nan 2008 tarhlernde Dyarbakır'ın Slvan lçende düzenlenen Ululararat Slvan Sempozyumu'nda teblg olarak unulmuştur.

2 10 Prof.Dr. Adnan DRCAN GRŞ VII.-XI. yüzyıllar araında eyyafarkn (Slvan), ya, kültürel ve oyal bakımdan e-cezre bölgenn öneml şehrlernden brdr. Sya merkez olarak uzun yıllar önemn koruduğu gb, kültürel açıdan da öneml br şehrdr. Bayındır br şehr olan eyyafarkn'n etrafında ağlam br ur bulunmaktadır. ülümanların bölgeye hakmyetnden önce şehr, Bzanlılarla Saanler araında mücadele alanındak öneml şehrlerden bryd. eyyatarkn, - ülümanların fethnden br üre önce- 589 yılında Saanlern elne geçmş; ancak 591 yılında br yardıma karşılık Bzanlılara ade edlmş ve ülümanların fethne kadar onların elnde kalmıştır. A. eyyatarlkn'ln ülümanlar aratmdan Feth eyyafarkn, Hz. ömer dönemnde yaz b. Ganm tarafından ulhla fethedlmştr (19/640). ı Kaynaklarımız, ülümanların Amd'de olduğu gb eyyafarkn'de br mukavemetle karşılaştıklarını kaydetmez. 2 yaz'ın komutanlarından şter' Amd ve eyyatarkn'n fethyle görevlendrdğ ne dar rvayetler bulunduğu gb, bu k şehrn fethne bzzat katıldığı da rvayet edlr. 3 yaz b. Ganm, e-cezre'y fethetmek üzere Şaban 18/Ağuto 639'da bölgeye grmş ve kıa br muhaaradan onra Urfa'yı ulhla fethetmştr. Urfalılarla akdedlen anlaşmanın şartları, bundan onra fethedlen yerler çn örneklk teşkl etmş; eyyafarkn de aynı şartlarla 4 fethedlmştr. e-cezre bölgende fethedlen şehrlern ahalyle yapılan anlaşmalarda, czyelern ödedkler ürece canları, malları, kadın ve çocukları, şehrler ve değrmenlernn emnyette olacağı; kleler ve çevrendek arazlern onlara at olduğu, bunlara dokunulmayacağı ve yıkılmayacağı; mevcut olanlardan başka kle nşa edemeyecekler; çan çalmayacakları, pakalya kutlamayacakları ve haçlarını götermeyecekler; evlerne kmenn oturmayacağı; yolunu bulamayanlara yol göterecekler; yolları ve köprüler tamr edecekler; ü!ümanlara y unahat" edecekler; bu şartlara rayet etmedkler takdrde hmaye görmeyecekler5 koşulları yer alıyordu. Vakıd'ye npet edlen FütOhu'ş-Şam ml ktapta eyyafarkn'n feth, bazı mucze hkayeleryle ülenerek anlatılmıştır. Ktapta yaz b'. Ganm'ın Amd' fethnden onra orada dört ay kaldığı, akerlernden el-hakem b. Hşam'ın 6 eyyatarkn üzerne akınlar yapmak üzere kendnden zn tedğ, ı norky, "eyyafarkn", A, VIII, Bk. bnu'i-r {1), 1, Çubukçu, "yaz b. Ganm, DVA, XXIII, Belazur, ı, 208; bnu'i-r {1), ı, 440; Hmyer,. 567; Nüveyr, V, Fayda, Ktapta bu şahın adı el-hakem b. Hşm şeklnde geçyora da yaz le brlkte Surye ve Fltn fethlernde mayetnde bulunan şahı Hşam b. el-hakm b. Hzam e-kureş e-ed olup Hz. Hatce'nn kardeş Hzam'ın torunudur (Sönmez, "Hşam b. Hakm", DVA, XVIII, 155).

3 ülümantann Fethnden ervanler'n Yıkılışma Kadar eyyafcrkn 11 zn verme üzerne yanına nardan ve uhacrlerden 100 Sahab alarak eyyafarkn'e gttğ anlatılır. el-hakem, akerleryle buraya ulaştıktan onra şehrn etrafını nceled ve Koyun Burcu denlen burcun önüne geld. Burada "AI Iah'tan, br çarpışma olmakızın şehr fethetmey dlyorum." dyerek dua ett; özünü tamamlar tamamlamaz, burç duvarından kendlerne br kapı açıldı. ülümanlar bu yoldan şehr merkezndek arya Kle dye blnen büyük kleye gttler. Bu ırada Hırtyanların br bayramı vardı. Hırtyanlar dua çn kleye gdnce Sahablern klenn kapıında durduklarını gördüler. Bağırmaları üzerne nanlar olanlardan haberdar oldu. Şehrn Alagora mndek yönetc gelp km olduklarını ordu; ReGullah'ın Ahabı olduklarını öyledler. Aralarında geçen uzun konuşmadan onra Alagora adamlarıyla brlkte ülüman oldu ve ahalden şehr ülümanlara telm etmelern ted. Düşünmek çn ondan üç gün üre tedler. Kend aralarında yaptıkları müzakereler onunda şehr ülümanlara telm etmemeye karar verdler ve lahlarını kuşanarak ülümanlarla avaştılar. Gece olunca Dabbe b. Ad komutaındak 500 kşlk br üvar brlğnn şehre geldğn gördüler. Bu brlğn gönderlme ebeb yaz b. Ganm'ın Hz. Peygamber' rüyada görme, onun eyyafarkn'de olanları yaz'a anlatmaı ve oraya br aker brlk göndermen emretmeyd. yaz uykuundan uyanınca bu brlğ gönderd. Brlk muczev br şeklde aynı gece şehre ulaştı. Onları şehrn yönetc karşıladı. Geleceklernden naıl haberdar olduğunu orduklarında, onun da Hz. Peygamber' rüyaında gördüğünü, geleceklern haber verdğn anlattı. Ahal, ülümanlara karşı koyamayacaklarını anlayınca telm oldular. ReGullah'ın Ahabı lahlar harç malları huuunda onlara güvence verdler. Bunun üzerne bütün lahlarını telm ettler. ülümanların doğru özlü olduklarını görünce az br kımı harç ülüman oldular. el-hakem b. Hşam ve on arkadaşı onlara dn öğretmek çn orada kaldı. Dabbe, yanındaklerle brlkte Amd'e, yaz'ın yanına döndü. 7 Dğer kaynaklarda bulamadığımız bu hkayenn hang koşullar altında oluştuğunu blemyoruz. B. rnev/er Dönemnde eyyafflrkfn mevler dönemnde eyyatarkn, genellkle Amd'le brlkte yönetlmştr. Bu dönemde şehrn bölge çnde öneml br ya merkez olduğu öylenemez. Buraı Bzan'ın lg alanında olduğu çn yoğun nüfu hareketlernn olmaı kaçınılmazdır. Ancak Raşd Halfeler dönemnden başlayarak lk aırda bölgeye cdd br Arap nüfuun yerleştğ muhakkaktır. Bölgede Bekr ve ağlb kablele 17/2013. rnn bazı kollarının göçebe olarak yaşadıkları, bazılarının e zamanla yerleşk hayata geçtkler anlaşılmaktadır. Abdullah b. ez-zübeyr'n Irak val olan kardeş u'ab b. ez-zübeyr'n uul'a tayn ettğ brahm b. e-şter, uul'da kamet ederek vallern e Cezre'nn şehrlerne gönderd. Bu ırada eyyafarkn'e de Abdullah b. ü- 7 vakıd, ı

4 12 Prof.Dr. Adnan DRCAN lm' tayn ett. 8 Kaynaklarımııda mever dönemnde şehrde vallk yapan bazı kşlern mler zkredlr. eela Ömer b. Abdülazz zamanında Cezre ve uğur bölgenn vallğne eymün b. hran tayn edld; eyyatarkn ve Amd'e e kardeş Sa'd b. hran'ı val olarak atadı. Yezd b. Abdülmelk'n hlafetnde eyatarkn, Amd ve uğurun vallğne hran b. eymün b. hran val olarak görevlendrld ve Hşam b. Abdülmelk dönemnde görevden alınıp onun yerne ervan b. uhammed atanıncaya kadar görevde kaldı. ervan halfe oluncaya kadar bölgede val olarak kaldı. Halfe olunca Amd ve eyyafarkn'e bq Amr b. ban ve mal b. Sad' görevlendrd. Bu kşler, mev devlet yıkılıncaya kadar görev yaptılar. 9 C. Abbaler Dönemnde eyyatarkn Abbaer dönemnde Dyaru Bekr bölge br taraftan Harc yanlarıyla çalkalanırken, dğer taraftan da Bzan'ın aldırılarına maruz kalmıştır. Bu ırada bölgede yaşayan kableler n hakmyet te etme mücadele devam etmektedr. eyyatarkn' etkleyen Harc yanlarından e-fudayl [veya e-fadl] b. b Sad yanıdır. br, 176/792'de ~yaklanan e-fudayl, Dyaru Bekr'n brçok şehrne gderek haraç aldı. eyyafarkn'e de uğrayan e-fudayl, ahalyle drhem karşılığında anlaştı. Daha onra uul'a yönelerek uul orduunu Zap nehr yakınında hezmete uğrattıya da aralarında meydana gelen br başka çatışmada adamlarıyla brlkte öldürüldü. w Bölgede yan çıkarıp eyyatarkn'e uğrayan Harclerden br de el-veld b. arf eş-şeyban'dr. Veld, kavmnden 30 kşyle Fırat taraflarında ayaklandı. Bu arada akerler de çoğalmıştı. eyyatarknller drhem ödemek üzere kendyle anlaşma yaptılar. Uğradığı başka şehrlerden de haraç alan Veld, Harun Reşd'n komutanlarından Yezd b. ezyed tarafından öldürüldü (179/795). ı ı Halfe utan, Al b. Yahyae-rmen'y 249/863 yılında rmenyye bölgene val olarak tayn ett. Bu bölgede karışıklık vardı. Al b. Yahya, eyyatarkn'e gtt. Rumlar bölgeye aldırıda bulundular. Şehrn ahalnden br _grup valyle, onlara karşı koymak üzere Rumları karşılamayı görüştüler. Onların kamutaında Rumara karşı koyan Al, şddetl çarpışmalara grd; ancak çarpışmalarda hayatını kaybett. Rumlar, Al'nn öldürülmen buyük br feth addettler. ı 2 8 Dnever, ı bn Şeddact, ı, 159. ı o Halfe b. Hayyat, ı, 371; Demrcan, "Dyaru Bekr'de Harc yanıarı", ı ı Halfe b. Hayyat, ı, 369. ı 2 Ya'küb, ı, 314; aber, V, 357.

5 ülümanlarm Fethnden ervanler'n Ytktltşma Kadar eyyatarkn /943'de Rumlar rzen, eyyafarkn ve Nuaybn'e aldırarak brçok kmey öldürüp er aldılar. llerndek erere karşılık Urfa'dak klede bulunan, Hz. a'nın remnn üzernde bulunduğu mendl tedler. endl onlara gönderlnce erler erbet bıraktılar. 13 :ı.. Şeyhogullan Dönemnde eyyatarkn Dyaru Bekr bölgene hakm olan hanedanlardan br Bekr'n br kolu olan Şeyban kablene menup Şeyhoğullarıdır. Hanedanın kurucuu olan a b. eş Şeyh, Dyaru Bekr bölgene hakm olduğunda oğullarından uhammed' Amd'e, Ahmed' e eyyatarkn'e tayn ett. Ahmed, vefatına kadar (Zlhcce 285/Aralık 898) şehre hakm olmaya devam ett. eyyatarkln Camne, - üzerndek ktabeye göre 273/ 'te nşa edldğ anlaşılan- br mnare eklemştr. Ayrıca kıble tarafındak burcu nşa ettrmş olup üzernde m yazılıdır. 14 Vefatından önce Amd'e de hakm olan Ahmed yerne oğlu uhammed' velaht,bıraktı. Ancak Ahmed'n ölümünden onra Halfe u'tazıd Dyaru Bekr üzerne harekete geçt. Amd' avaşla ele geçrdkten onra gönderdğ br brlk, eyyatarkln' ulhla ele geçrd (286/899). u'tazıd, Dyaru Bekr'e hakm olduktan onra e-fadl b. mran'ı bölgeye val olarak görevlendrd. Halfe dönüşte ölünce yerne geçen üktefı de e-fadl'ı görevnde bıraktı. Halfe Raz, 322/934'de eyyatarkln'e Sad b. Aım'ı val tayn ett. Bu ırada Rumların şehr üzerndek bakıı da artmıştı. Br üre onra görevden azedlerek yerne bg Al b. Ca'fer ed-deyleml'y görevlendrd. ı 2. Hamdanler Dönemnde ( / ) eyyatarkn Hamdanller dönemnde eyyatarkn'n ya önem artarak devam ett. Naıruddevle, Halfe uktedr tarafından Dyaru Raba'nın batıı le Nuaybn, Sncar, Habur, eyyafarkln ve rzen'n yönetmyle görevlendrld (318/930). Halfe uktedr'n un tarafından öldürülmenden onra Kahr Bllah'ın halfe olmaı üzerne uul vallğne getrld (320/932). Kıa üre onra da görevnden azedld (321/933). 16 Halfe Raz, önce Naıruddevle'nn amcaı bu'i Ala Sad' uul'a val olarak tayn etmşe de daha onra Naıruddevle'y val olarak atamak zorunda kaldı (323/935). 17 Naıruddevle, 323/935'te eyyatarkn ve Amd'n yönetmn kardeş Seyfuddevle Al'ye (ktdarı: / ) verd. 18 Hamdanler, şehrn ekz kapıından br olan Babu'lferah ve'l-ğamm'ın yakınında kendler çn br aray yaptırdılar. 19 t 13 Hemdan, ; Suyüt, ı, bn Şeddad, ı, 156, bn Şeddad, ı, Güner, "Naıruddevle", IDVA, XXXII, okuş, bn Şeddad, ı, 161; Yınanç, "Dyarbekr'', A, lll, Savran, "eyyafarkn", IDVA, XXIX, 511; norky, "eyyatarkn", A, VIII, 198. Zkredlen kapının kıble yönündek köşende bulunan taşın üzernde evnç ve üzüntüyü teml eden k fıgür bulunuyordu. Sevnc, alkış çalan br adam; üzüntüyü, başının ütünde br kaya taşıyan br adam şeklnde tavr etmşlerd (bn Şeddad, ı, 156}.

6 f 14 Prof.Dr. Adnan DRCAN Bu dönemde bölge, ık ık Bzanrarın bakı ve yağmaına maruz kalıyordu. Düzenlenen aldırılar, ganmet toplama, tacz etme ve korkutma amacına önelk olup kalıcı br hakmyet te etme amacı taşımıyordu. ülümanlar da ~enzer eferlerle bu aldırılara cevap veryorlardı. Sıcak avaş bölge çnde bulunan şehr, lerde anlatacağımız gb ervanler dönemnde npeten ükün bulmuşa da kalıcı br tkrar yakalayamadığı çn ık ık göç vermştr. 330/942'de Bzanlılar, eyyafarkn ve rzen'de brçok tahrbat yaparak erler aldılar. 20 Seyfuddevle, Receb 345/km 956'da Rum memleketler üzerne etere çıktı. Ganmetlerle döndüğü bu eferden onra Bzanlılar eyyatarkn'e aldırarak yağma ve tahrbat yaptıktan onra ger döndüler. 21 Çok geçmeden Seyfuddevle aldırılara karşılık verd (346/ }. Rumlar da tekrar eyyatarkn ve çevrene aldırarak yağma yaptılar /959'da Bzanlılar eyyatarkn'e gelerek şehr br üre kuşattılar; onra buradan ayrılarak Amd' kuşattılar. Ardından Dyaru Bekr'n dğer şehrlerne aldırarak tahrp ettler /965'te Amd ve etrafını talan ettkten onra eyyafarkn üzerne yürüdüler. Seyfuddevle, bu Rum orduunu mağlup ederek ger çeklmek zorunda bıraktı.z 4 Rumlar 355/966'da mparator ll. Nkephoro Phoka komutaırıda tekrar Dyaru Bekr bölgene geld. Amd' alamayan mparator, Dara, Nuaybn ve eyyatarkn çevrende korku alarak bölgeden ayrıldı. 25 uharrem 34 7 /art-nan 958'de Naıruddevle'nn ltzam paraını göndermeme üzerne Büveyh mr uzzuddevle uul üzerne harekete geçt. Buradan ayrılan Naıruddevle Nuaybn'e, adamlarının çoğunun uzzuddevle'den eman almaları üzerne eyyatarkn'e, oradan da kardeş Seyfuddevle'nn yanına Halep'e kaçtı.z 6 Seyfuddevle, kardeş le uzzuddevle araında tekrar barış te etmek çn uzzuddevle'ye haber gönderd ve Naıruddevle'nn yıllık drhem verg ödeme koşuluyla uzzuddevle le anlaşma yaptı.z 7 352/963 yılında Hamdanlern mevalnden Neca adlı br eyyatarkn'de yan çıkarttı; ancak 354/965 yılında öldürüldü. 28 eyyatarkn'de doğan Seyfuddevle e-hamdan Halep'te vefat ett (356/967}. Cenaze eyyafarkn'e götürülerek anneyle kız kardeşnn yanına defnedld Yınanç, "Dyarbekr", A,III, bnu'i-r (1), IV, 27; bn Ker, Xl, bn agrberd, ı, 397; okuş, bn Şeddad, ı, 16:L 24 bn Haldün, IV, 241; Yınanç, "Dyarbekr", A, lll, 609; okuş, okuş, bn agrberd, 1, 381; bn Ker, Xl, ; bn Haldün, IV, 238; okuş, bn Ker, Xl, bnu'i-'adm,l, 27; lbn Şeddact, ı, 161; V. norky, "eyyafarkn", A, VIII, bnu'i-r (1), IV, 44; bn Aakr, ıuıı, 24; bn agrberd, ı, 394; bnu'i-'adm, ı, 28; bn Ker, -- Xl,

7 ülümantann Fethnden ervanlern Yıkı/ışma Kadar eyyatarkn 15 Seyfuddevle, Halep emr olmaına rağmen eyyafarkn'e çok ehemmyet verrd. Onun dönemnde şehr öneml br blm ve kültür merkez halne geld. Bu dönemde şehre uğrayan alm ve şarler araında Abdurrahm b. Nübate, Kadı bo Bekr b. Kara, e-ütenebb ve bu Fra gb kmeler zkredleblr. Şehrn ekz kapıından br olan eydan Kapıının Seyfuddevle tarafından açıldığı nakledlr. O, Al b. Vehb burcunun yanına Karu'l-atk denen arayı nşa ettrmş; yıpranan şehrn urunu onarmıştır. Ayrıca şehrn u kanalları da Seyfuddevle tarafından yaptırılmıştır. Seyfuddevle'nn vefatından br üre onra kız kardeş Cemle, onun yapılmaına karar verdğ şehrn etrafındak u hendeğnn yapımına başlayarak (362/973) kıa ürede btrd. 30 Babaı Seyfuddevle öldüğünde eyyatarkn'de bulunan Sa'duddevle bu'i-ea Şerf e-hamdan, babaını defnettkten onra bey'at almak çn Haleb'e gtt. 31 Ancak 357/968'de br Haçlı brlğ Halep üzerne harekete geçnce oradan ayrılarak eyyatarkn'e döndü. 32 Zlkade 358/ylü-km 969'da Naıruddevle'nn oğlu bu'i-berekat e Hamdan, eyyatarkn' ele geçrmek çn harekete geçt. Seyfuddevle'nn hanımı şehrn kapılarını kapatarak şehre grmen engelled. Sonra da bu'i Berekat'la drhem ve daha önce Seyfuddevle'nn elnde bulunan Nuaybn yakınlarındak köyler vermek uretyle anlaştı Büveyhner Dönemnde eyyafcrkn eyyafarkn, Hamdanerden onra Büveyhoğulları hakmyetne grd. 362/ yılında b O ağlb b. Naıruddevle'nn kardeş Hbetullah, şehr cvarında Bzanılan mağlup ett. 34 bo ağlb, Büveyhoğulları araında meydana gelen ktdar kavgaında br ara Adududdevle'ye karşı Bahtyar'ı detekled;. ancak Şewal 367 /ayı 978'de aralarında meydana gelen av aşta Aaududdevle galp geld ve Bahtyar avaşta öldürüldü. Adududdevle, uul üzerne yürüyerek buraya hakm oldu. bo ağlb, yanında Bahtyar'ın oğlu erzuban, kardeş uzzuddevle'nn çocukları ve hanımı olduğu halde önce Nuaybn'e, oradan da eyyatarkn'e gderek orada kamet ett. Adududdevle, bo ağlb'e karşı bu'i-vefa ahr b. uhammed' gönderd. Bunun üzerne bo ağlb, Btl taraflarına gtt. bu'i-vefa'nın gelme üzerne şehrn kapıları kapatıldı. bu'i-vefa onu takp etmek çn oradan ayrıldı; ancak daha onra gelerek şehr kuşatıp ele geçrd (368/979)? 5 bu'i-vefa, buraya bo Al el-haan b. Al'y val tayn ett ve zarar gören şehrn urlarını tamr ederek üzerne Adudud- _._. 299; bu'i-fda, ı, 222; bn Haldün, IV, 242; Zrkl, IV, 303; bn Şeddad, ı, 162; ufantoz, bn Şeddad, ı, , 161, 162, Zrkl,lll,162; Sobernhem, "Hamdanler", A, V/1, Zrkl, lll, bnu'i-r (1), IV, bnu'i-r (1), IV, 57; bu'i-fda, ı, 226; norky, "eyyafarkn", A, VIII, 198; Yınanç, "Dyarbekr", A, lll, bnu'i-r (1), IV, 78-79; bn Ker, Xl, 330; bn Şeddad, ı, 163; norky, "eyyafarkn", A, yııı, 198; Savran, "eyyafarkn", DvA, XXIX, 511.

8 16 Prof.Dr. Adnan DRCAN devle'nn adını yazdırdı ervanler ( / ) Dönemnde eyy ffrkn eyyafarkn'n yıldızının parladığı dönem ervanern hakmyet zamanıdır. Bu dönemde, ervanern merkez olan şehr, alm ve şarlern de öneml uğrak yerlernden br halne gelmşt. ervanoğulları dönem, aynı zamanda bölgenn etnk yapıının öneml değşklğe uğradığı br dönem olmuştur. Adududdevle'nn ölümünden onra eyyatarkn Kürt aıllı Baz'ın {ktdarı: / ) elne geçt. Anlatıldığına göre Baz, Halep Hamdanoğulları emr Sa'duddevle b. Seyfuddevle'nn elnde olan eyyatarkn'e, halka y davranacağına dar öz vererek ahp olmuş; ardından da şehrn vallğne kardeş bu'i-fevar Hüeyn' getrr'nştr. 37 Dğer taraftan Adududdevle'nn ölümünden onra Büveyhoğulları araındak taht kavgaını Samamuddevle kazanınca Baz'a karşı gönderdğ k ordu da yenlgye uğradı. Daha onra uul'u ele geçren Baz'ın tehlkel br şeklde güçlenme üzerne Samamuddevle, ona karşı y teçhz edlmş büyük br ordu gönderd. Bu orduyla Baz araında meydana gelen avaşta Baz yenlgye uğrayarak uul'dan kaçtı {Safer 37 4/emmuz-Ağuto 984). 38 Buradan Dyaru Bekr'e gden Baz, kıa ürede toparlanmayı başardı. Br üre devam eden mücadeleden onra taraflar araında yapılan anlaşmayla Dyaru Bekr ve ur Abdn bölgenn batı tarafı Baz'a verld. 39 Baz, eyyafarkn'n Deyleml muhafızarını öld(.rmüş, ahp olduğu bölgey Büveyherden Samamuddevle'ye ve bu arada uul'a dönmüş bulunan Naıruddevle'nn oğullarına karşı avunmayı ve elnde tutmayı başarmıştı. Buna rağmen aralarında vuku bulan avaşta hayatını kaybett. 40 Baz'ın öldürülmenn ardından yeğen bq Al Haan b. ervan {ktdarı: / ) ktdarı ele geçrerek eyyafarkn'e yerleşt {380/990). Bundan onra şehr yaklaşık br aır boyunca ervanern başşehr oldu. 41 bq Al, eyyafarkn'de şehr ahalnn muhalefet altında ktdarını pekştrmeye çalıştı. Daha önce şehre hakm olan Halep Hamdanernden Seyfuddevle, buraya çok önem vermş ve ahalnn evgn kazanmıştı. Hamdanoğullarına duyulan bu muhabbet, ervanoğullarına başta tepk göterlmene neden oluyordu. eyyatarkn ahalnn kendne karşı ahp olduğu menf duyguları blen bq Al br bayram günü şehr dışındak namazgata gdeceğn lan ederek ahalnn şehrn dışına çıkmaını ağladı. Ardından şehrn kapılarını kapattıran bq Al, urlar üzernde oturan şehrn ler gelenlernden bazı kmeler 36 bn Şeddad, ı, bn Şeddad, 1, 163; ufantoz, ufantoz, bnu'i-zrak,. 72; ufantoz, Savran, "eyyafarkn", DVA, XXIX, Savran, "eyyafarkn", DVA, XXIX, 511.

9 ülümanlarm Fethnden ervanler'n Ytktltşma Kadar eyyatarkfn 17 yakalatıp urlardan attırmak uretyle öldürttü. Daha onra ahalden bazı kmeler çer aldırarak özellkle kendne muhalf olanların eşyalarını dışarı taşıttırıp şehr terk etmelern ted. Buradan ayrılan nanların br kımı ;bü Al'rın ölümünden önce şehre dönmüşlere de br kımı gttkler yerlerde kaldı. 42 Hamdanler, şehrn hakmyetn kaybeteler de şehre lglern kemedler. Ntekm bü Al Haan'ın val amma, 384/994 yılında Hamdanlern deeleryle tahrk edlen halkın yanını batırdı. 43 Halep Hamdanlernn mr Sa'duddevle'nn kızıyla evlenmek teyen bü Al, 386/996 yılında şehrn ler gelenlernden br heyet geln almaları çn Halep'e gönderd. Kend de düğün çn Amd'e gtt. Ancak burada uğradığı br ukat onucu hayatını kaybett. bü Al'nn Amd'n ler gelenlernden br olan Abdülber'n öncülüğünde bn Dmne tarafından öldürülme üzerne kardeş bü anur Sad, eyyafarkn'e döndü ve ümehhduddevle (ktdarı: / ) lakabıyla emr lan edld. 44 ktdar dönem kıa ayılablecek olan ümehhduddevle, 401/1011 yılında vezr Şerve tarafından öldürtüldü. ktdarı dönemnde şehrn urlarını tamr ettrerek üzerne adını yazdırdı. 45 ümehhduddevle'nn ölümünden onra Şerve şehre hakm oldu; ancak bu ırada Srt'te ürgünde bulunan ümehhduddevle'nn kardeş Naruddevle bü Nar ( / ) şehrn kontrolünü tekrar ele geçrmek çn harekete geçt. Şerve, Bzan mparatoruna mektup yazarak deteğn ted. Şehrlern Bzanlılara telm edeceğnden korkan eyyatarkn ahal, ayaklandı. Şerve'nn mnyet üdürü bn Felyü'u ele geçren halk onu öldürdü. Bunun üzerne Şerve şehrn ler gelenlern çağırtarak onlardan eman ted. Görüştüğü şahılar, onunla Naruddevle araında arabuluculuk yapacaklarına öz verdler. Sığındığı burçtan nen Şerve, şehrn ler gelenlernden bü ayyb uhammed b. Ubeyd b. e-hver'n evnde görüştüğü şahılara tekrar yemn ettrd. Buna rağmen bü ayyb, halkın Şerve'nn arayını yağmalamaını engelleyemed. Sarayı yıkan halk, Naruddevle'ye mektup yazarak şehre gelmen tedler. Karargahı şehrn br ferah uzağında olan Naruddevle, orduuyla şehrn yakınına gelerek Şerve'y telm etmelern ted. Ancak aralarında Şerve'nn telm edlp edlmeme huuunda htlaf çıktı. Bunun üzerne bü ayyb lderlkten çekld. Yerne bü ahr b. Hammam getrld. Br üre onra o da aynı ebepten dolayı rekten ayrıldı. Onun yerne bu'i-haan Ahmed b. Vaıf e-bezzaz getrld. Naruddevle, Safer 401/km 1010'da yaptığı aldırıdan br onuç alamadı. Kışın batırmaı üzerne akerlernn br kımını eyyafarkn'de bırakarak rzen'e gtt. Receb 401/Şubat 1011 onunda tekrar eyyatarkn'e dönerek kuşatmayı şddetlendrd. bn Vaıf, ona haber gön- 42 bnu'ı-zrak, ; bnu'ı-r {2), IX, 70-71; bn Şeddad, ı, 165; ufantoz, norky, "eyyfarkn", A, VIII, 198; Savran, "eyyafarkn", DvA, XXIX, bnu'i-zrak, ; bu'i-fda, ı, 235; ufantoz, bnu'i-zrak,. 99, , 155; bn Şeddad, 1, 157, 166.

10 18 Prof.Dr. Adnan DRCAN dererek şehr telm etme halnde kmeye dokunulmayacağına dar temnat ted. Naruddevle'nn temnat verme üzerne bn Vaıf ahalyle tşare ett. Dledğn yapmakta erbet olduğunu öylemeler üzerne şehrn kapılarını Naruddevle'ye açtırdı. Zlhcce 401/emmuz 1011'de şehre gren Naruddevle bo Nar aray yıkıldığı çn Şerve'nn evne gtt. rzen val Hoca bu'i Kaım vezr tayn edld. Naruddevle, eyyafarkln'de aayş ağladıktan onra Şerve ve adamlarını öldürdü; şehr ahalnden kendne karşı çıkanları da oradan uzaklaştırdı. 46 Zlhcce 403/Hazran 1013'te Abba! Haffe e-kadr Bllah ve Büveyh1 hükümdan Sultanuddevle bo Nar'ın elçler gelerek kendn Dyaru Bekr hakm olarak tanıdıklarını bldrdler. Abba! Halfe, ona Naruddevle unvanı verd. 47 Büyük Selçuklu Sultanı uğrul Bey'n Dyaru Bekr eter ıraında öncü brlkler eyyatarkln'e geldler. Naruddevle buradan çıkarak Amd'e ığındı. Şehre gren akerler, yağma yaparak ahalnn br kımını öldürdüler. uğrul Bey'e dnar gönderen Naruddevle, zorlukla onu kna ederek barış yapılmaını ağladı. 48 e-bearl'nn Bağdat'ı tla edp Fatımer adına hutbe okuttuğu ırada halfelğn tek var olup daha onra e-ukted1 Bemrllah lakabıyla halfe olan Halfe e-kam'n torunu bu'i-kaım Abdullah, karışıklığın olduğu bölgeden uzaklaştınlmak çn Naruddevle'nn yanına eyyafarkn'e gönderld. Naruddevle, velahdı büyük br memnunyetle kabul ederek Amd'e gönderd. uğrul Bey, brahm Ynal ve e-bearl'y bertaraf ettkten onra velahdın gönderlmen ted; Naruddevle de onu dnar ve çeştl dat'a gönderd. 49 armağanlarla Bağ Uzun ktdar dönemnde etrafındak ŞI hanedanlara rağmen Sünnern ığınağı olan Naruddevle 453/1061'de 77 yaşında vefat ednce araya defnedld; ancak br üre onra naşı 456/1064'te uhdee Cam meydanındak ale mezarlığına taşındı. 50 Naruddevle, daha önce ç mücadeleler ıraında tahrp olan eyyafarkn'n urlarını tamr ettrd. Şehre br brnartan nşa ettrd. Hüeynye köprüü, mualla, uhdee Cam, çarşılar ve hamamlar onun nşa ettrdğ dğer yapılar araındadır. 5 ı Naruddevle dönemnde şehrn u htyacını karşılamak üzere -br hayırever br tacr tarafından yaptırılmış olan- üç kanal nşa edlmştr. 52 Bunlardan başka ktdara geldkten kıa br üre onra 403/1012 yılının başında nşaatına başlayıp yılonunda btrdğ güzel br aray da nşa et- 46 bnu ı-zrak, ; ufantoz, bnu ı-zrak,. 118; ufantoz, ufantoz, bnu ı-zrak, ; ufantoz, bnu ı-zrak,. 166; bn ağrberd, ll, 5; ufantoz, ı bnu ı-zrak,.122, , 138, , 159; bn Şeddad, ı, bnu'ı-zrak,

11 ülümantarın Fethnden ervanter'n Ytklftşma Kadar eyyafcrkn 19 trmştr. 53 Hayırever br yönetc olan Naruddevle, bazı vergler kaldırdığı gb fakrere gıda yardımı yapmayı adet halne getrmşt. 54 Bu dönemde şehr büyük br gelşme göterd. Şehre her taraftan tacrler gelrd. Halk zengnleşmş ve bolluğa kavuşmuştu. 55 Naruddevle'ye kendnden önce Fatım Halfe e Hakm'e vezrlk yapan bu'i-kaım Hüeyn b. Al e-ağrb le daha onra Abba halfe e-kam Bemrllah'a vezrlk yapacak olan Fahruddevle bn Cehr'n vezrlk yapmaı 56 ervanler devletnn bu dönemde ahp olduğu önem götermektedr. Şehrdek öneml yapılardan br olan hatane, Naruddevle tarafından Natur br Hırtyan olan Zahdü'I-Uema bu Sad anur b. a'nın denetmnde yaptırılmıştır. Hatanenn yapılış ebebyle lgl şöyle br olay anlatılır: Naruddevle'nn br kızı ağır br hatalık geçrmş; yleşme halnde ağırlığınca drhem bağışayacağını adamıştı. Zahdü'I-Uema onu yleştrnce özünü hatırlatıp b!j parayla br hatane nşa etmen tavye ett. O da Zahdü'I-Uema'ya gerekl tıbb gereçlerle donatılmış br hatane yapmaını emrett. 57 Ayrıca hatanede hzmetlern düzenl olarak yürütüleblme çn de köyler ve mülkler vakfett.58 Naruddevle'nn ölümünden onra velahdı olan oğlu Nzamuddn bu'i Kaım Nar'a (ktdarı: / ) bey'at edld. Ağabey Sad önce bey'at ettye de daha onra emrlğn kend hakkı olduğunu öylemeye başladı. Detek ternek çn uğrul Bey'n yanına gden Sad, Dyaru Bekr'e br orduyla ger döndü. Sad, eyyafarkn' kuşattı. Vezr bn Cehr, yanına gderek kuşatmayı kaldırmaını ted ve ona brçok mal ve kta vermey teklf ett. Sad'n önerlen şartları kabul etme üzerne k kardeş araında anlaşma ağlandı. Anlaşmaya göre Amd'n yönetm Sad'e (ktdarı: / ) bırakıldı. Ancak daha onra Sad, kardeşne karşı gücünü artırmak çn bazı anlaşmalar yapınca Nzamuddn, Amd üzerne harekete geçt. Şehre gren Nzamuddn, ervanoğulları emrlğndek k başlılığa on verd (455/1063). Ancak Sad br üre onra tekrar taht ddaında bulundu ve deteğn ağlamak çn Selçuklu Sultanı Alparlan'ın yanına gtt. Alparlan, ıır ve Anadolu efer çn Hemedan'dan yola çıkıp bazı yerler fethedp eyyafarkn yoluyla Dyaru Bekr'e grdğnde mr Sad yanındaydı. Alparlan, eyyatarkn yakınlarında konakladı. Yanındak akerlern htyaçları çn dnar ve çeştl armağanlar gönderen Nzamuddn böylece taat ettğn götermş oldu. Ancak Alparlan, gönderlen paranın halktan zorla toplandığını öğrennce parayı ger göndererek ahplerne ade edlmen ted. Nzamülmülk, eyy farkn'e gderek mr 53 bnu ı-zrak, ; bn Şeddad,ı, ufantoz, bnu ı-zrak, bnu'i-zrak,.162, bn b Uayb'a, ı, 236; Ahmed a Bey, bn Şeddd, ı, 157.

12 20 Prof.Dr. Adnan DRCAN Nzamuddn le görüştü ve onu Sultan'ın huzuruna çıkmaı çn kna ett. Bunun üzerne Nzamuddn, kend hazne ve halarından hazırladığı dnar ve çeştl hedyelerle Sultan'ın huzuruna çıktı. Nzamülmülk'ün anlattıkları ayende Alparlan'ın Nzamuddn hakkındak düşünceler değşt. Bundan onra emrlğe getreceğne dar öz verdğ Sad'e yüz vermemeye başladı. Nzamülmülk'ün Sultan'dan zn almaı üzerne Sad, br gün avanırken yakalanarak Nzamuddn'e telm edld. Nzamuddn, Sad' e-hettah kalene gönderp hapettrd. Nzamuddn e Sultan'ın yanında br üre kaldıktan onra eyyatarkn'e gtt. Gözetm altında tutulan Sad, kardeşnden kendne br yern beylk olarak verlmen ted. Nzamuddn, tekrar.amd' kardeşne verd. Ancak daha onra kardeş le aralarında meydana gelen hadeler düşünerek pşmanlık duydu. Br carye le anlaşarak kardeşn Amd'te zehrletmek uretyle öldürttü. Nzamuddn 472/1080'de eyyafarkn'de ölünce yerne büyük oğlu Naıruddevle bu'i-uzaffer anur tahta çıktı. Nzamuddn dönemnde şehrn marına çok önem verlmş; urların brçok yer yükelthp tahkm edlmştr.59 ervaner devletnn yıkılışında etkn rolü olan Vezr Fahruddevle bn Cehr ( / ) Amd'e gderek Naruddevle Ahmed b. arvan'ın ( / ) vezr olmuş; daha onra Bağdat'a gdp Abba halfeler Kam ve ukted dönemlernde vezrlk yapmıştı. 60 Görevden azedldkten onra elkşah onun emrne br ordu vererek Dyaru Bekr' ervanerden almaı kaydıyla bu bölgeye val tayn ett. Fahruddevle, bu harekat ıraında akerlernn br kımını Amd'e gönderrken kend de ewatarkn' kuşattı.. Kuşatma uzun ürünce kışı geçrmek üzere Srt taraflarına gtt. Bahar geldğnde kuşatmada bıraktığı akerlernn yanına dönen Fahruddevle, elkşah'ın gönderdğ Artuk Bey komutaındak takvye kuwetlerle kuşatmayı ağırlaştırdı. Daha onra kuwetlern br kımıyla Amd'e gtt. anur, Ukayloğlu Şerefuddevle ülm b. Kureyş'n deteğn alarak Amd'e geld. Aralarında meydana gelen görüşmeler ıraında Fahruddevle'nn orduundak ürkmenler, barış yapılmaını temedkler çn Arapların çadırlarını ve hayvanlarını yağmaladılar. Fahruddevle le komutan Artuk Bey araında ortaya çıkan htlaf ebebyle Artuk Bey'n oradan ayrılmaı üzerne Fahruddevle'nn gücü zayıfladı. Fahruddevle, Amd önlernden ayrılıp eyyatarkn'e gtt. Br üre eyyafarkn önlernde kaldıktan onra oradan Ahlat'a gtt. Naıruddevle, hazırladığı hedyelerle Sultan alkşah'ın yanına gderek:şartlarını kabul edeceğn öyledye de elkşah, Dyaru Bekr'n fethnden vazgeçmed. Nhayet Fahruddevle, 6 Cemazyelahr 478/29 ylül 1085'te eyyafarkn'n bütün burçlarını ele geçrerek ervaner devletne on verd. elkşah, anur'a Bağdat le ekrtaraındak 59 bnu'i-zrak, 5.169, , , ,186; bn Şeddad, 1,173; ufantoz, , bnu'i zrak, ; Zrkl, VII, 22.

13 ülümanann Fethnden ervanler'n Ytktltştna Kadar eyyafcrkn 21 Harbe'y kta olarak verd. 61 eyyafarkn br üre ( / ) valler elyle yönetldkten onra, elkşah'ın ölümünden onra ortaya çıkan karışıklık ıraında şehre val tayn edlmeme üzerne eyyafarkn halkından bazı kmeler Naıruddevle anur'u başlarına geçmek üzere davet ettler. O da 486/1093'te şehre gelerek yönetme el koydu. Daha onra buraya elkşah'ın kardeş acuddevle utuş hakm oldu (486/1093). Son hükümdarlığı beş ay üren anur e bağışlandı; ancak kıa br üre onra öldü (486/1094). 62 SONUÇ ülümanlar tarafından fethnden ervanlern yıkılışma kadar geçen yaklaşık dört buçuk aırlık ürede eyyafarkn'n bazen artan, bazen de azalan br ya qneme ahp olduğu görülmektedr. Şehrn Bzanllların lgn çeken br merkez olduğu da anlaşılmaktadır. mevler dönemyle Abbalern lk zamanlarında merkez dare tarafından tayn edlen eyalet vallernn elyle yönetlen şehr, mahall yönetclern ortaya çıkmaıyla brlkte ktdar mücadelenn alanlarından br halne gelmştr. Abbaler dönemnde bölgeye hakm olan Şeyhoğullarından onra Hamdanlern elne geçen şehr, daha onra Büveyhlern, ardından da ervanlern hakmyetne geçmştr. Sağlam br ura ahp olan şehr, Hamdanlerden Seyfuddevle le ervanlerden Naruddevle dönemnde büyük br gelşme götermş; bu arada lm adamları, şarler ve edebyatçıların uğrak yerlernden br halne gelmştr. ervanler dönemnde şehrn, çevredek devletlere yayılan şmğe karşı Sünnlğn ağlam br kale olarak kalmaı, brçok Sünn almn buraya ığınmaına vele olmuştur. Alm ve edplern eyyafarkn'e lg göterme, şehrn madd refahını göteren delllerden brdr. Kaynaklar >> Ahmed a Bey, arhu'l-bmartanat f'l-lam, 2. Baım, Daru'r-rad'l-ğarb, 1401/1981. Beyrut >> e-belazur, Fütühu'l-büldan, e-ektebetü'ş-şamle (el-daru'-an 2.09). >> Çubukçu, Ar, "yaz b. Ganm", ürkye Dyanet Vakft lam Ank/oped, XXIII, tanbul >> Demrcan, Adnan, "Dyaru Bekr'de Harc yanları", /. Ululararat Oğuzlardan Omanltya Dyarbaktr Sempozyumu (20-22 ayt 2004 Dyarbaktr), Dyarbakır >> ed-dnever, e-ahbaru't-ttval, e-ektebetü'ş-şamle (el-daru'-an 2.09). >> bu'i-fda, el-uhtaar f ahbar'l-beşer, e-ektebetü'ş-şamle (el-daru'-an 2.09). >> Fayda, utafa, Hz. Ömer Zamanmda Gayr-t ülmler, Genşletlmş 3. Baım, armara lahyat Vakfı Yayınları, tanbul >> Güner, Ahmet, "Naıruddevle", ürkye Dyanet Vakf /am Ank/oped, XXXII, tanbul >> Halfe b. HayyU, arh, e-ektebetü'ş-şamle (el-daru'-an 2.09). 61 bnu'i-zrak, ; bnu'i-r (1), IV, 321; bu'i-fda, ı, 283; ufantoz, eyyafarkn'n ele geçrldg tarh, 6 Cemazyelewel478/30 Ağuto 1085 olarak da verlmştr (bnu'i-cevz, IV, 492). 62 bnu'i-zrak,. 206, , 216; ufantoz, Naıruddevle'nn uharrem 489/ Ocak 1096'da vefat ettğ de nakledlr (bnu'i-r (2), X, 256).

14 22 Prof.Dr. Adnan DİRCAN» e-hemdan, uhammed b. Abdülmelk b. brahm bu'i-fadl, ekmletu arh't-aber, hk.: Albert Yuuf Kenan, atbaatu'i-kaulkyye, Beyrut 1958 (ektebetü't-arh ve'i Hadarat'l-lamyye 3.0).» e-hmyer, uhammed b. Abdulmun'm, er-ravdu'l-m'tar f haber'l-aktar, e-ektebetü'şşamle (el-daru'-an 2.09).» bnu'i-'adm, Zubdetu'/-Haleb f tarh Ha/eb, e-ektebetü'ş-şamle (el-daru'-an 2.09).» bn Aakr, arhu Dımaşk, e-ektebetü'ş-şamle (el-daru'-an 2.09).» bnu'i-cevz, e-untazam, e-ektebetü'ş-şamle (el-daru'-an 2.09).» bn b Uayb'a, 'Uyünu'l-enbf f tabakat'l-etıbbf, e-ektebetü'ş-şamle (el-daru'-an 2.09).» bnu'i-r (1), el-kaml f't-tarh, e-ektebetü'ş-şamle (el-daru'-an 2.09).» bnu'i-r (2), el-kaml f't-tarh, Daru Sad ır, Beyrut 1399/1979.» bnu'i-zrak, enan Kürtler arh, Çev.: ehmet mn Bozarlan, 2. Baım, Koral Yayınları, tanbul1990.» bn Haldün, arh, e-ektebetü'ş-şamle (el-daru'-an 2.09).» bn Ker, e/-bdaye ve'n-nhaye, e-ektebetü'ş-şamle (el-daru'-an 2.09).» Ib n Şeddad, ef-a 'laku'/-hatre f zkr umera'ş-şam ve'/-cezre, e-ektebetü'ş-şamle (eldaru'-an 2.09).» bn ağrberd, en-nücümu'z-zahre f mü/ük/ ır ve'i-kahre, e-ektebetü'ş-şamle (eldaru'-an 2.09).» norky, V., "eyyatarkn", lam Ank/oped, VIII, tanbul1993.» en-nüveyr, Nhayetu'/-ereb f funün'l-edeb, e-ektebetü'ş-şamle (el-daru'-an 2.09).» Savran, Ahmet, "eyyatarkn", ürkye Dyanet Vakfı lam Ankloped, XXIX, Ankara 2004.» Sobernhem,., "Hamdanler", lam Anklopedl, V/1, tanbul1993.» Sönmez,. Al, "Hşam b. Hakm", ürkye Dyanet Vakfı lam Ankloped, XVIII, tanbul 1998.» e-suyüt, arhu'l-huleff, e-ektebetü'ş-şamle (el-daru'-an 2.09).» et-aber, arh: arhu'/-ümem ve'/-mülük, e-ektebetü'ş-şamle (el-daru'-an 2.09).» okuş, Ömer, Hamdan/er (Sya, çtma, İ/m ve Kültürel Hayat (Yayımlanmamış Yükek Uan ez), Harran Ünverte Soyal Blmler nttüü, Şanlıurfa 2006.» ufantoz, Abdurrahm, Ortaçag'da Dyarbekr: enanogul/arv , Aça Yayınları, Ankara 2005.» e-ya'küb, arhu'i-ya'küb, e-ektebetü'ş-şamle (el-daru'-an 2.09).» Yınanç, ükrmn H., "Dyarbekr", lam Ankloped, lll, tanbul1993.» e-vakıd, Fütühu'ş-Şam, e-ektebetü'ş-şamle (el-daru'-an 2.09).» ez-zrkl, ef-a 'lam, e-ektebetü'ş-şamle (el-daru'-an 2.09). 17/201.1