HZ HASAN'IN ZEHiRLENEREK ÖLDÜRÜLDÜGÜ iddialari ÜZERiNE BlR DEGERLENDiRME

Transkript

1 tem Yl/::13 Sap: HZ HASAN'IN ZHRLNRK ÖLDÜRÜLDÜGÜ DDALARI ÜZRN BlR DGRLNDR Prof. Dr. Ünal KILIÇ Cumhuryet Ünverte lahyat Fakülte ÖZ Hz. Haan'ın vefat neden hakkında bazı ddalar vardır. Hz. Haan'ın zehrletlerek öldürüldüğünü dda eden tarhçfere ratlanılmaktadırr. uavye veya Yezd'n Hz. Haan'ı zehrlemş olablecekler fade edlmştr. Hz. Haan'ın zehrfendğn avunanların ler ürdükler gerekçeler veya bunu anlatırken kullandıkları fadelerdek çelşkler onun uavye veya Yezd tarafından öldürüldüğü tarzındak ddaları şüphel hale getrmektedr. Dğer taraftan hz. Haan'ın zehrlenmşe ble bunu uavye veya Yezd değl başka kmelern yapmış olableceğ veya onun ecelyle ya da br hatalık netcende öldüğüne dar kaynaklarda yer alan rvayetler öz konuu şüpheler daha da artırmaktadır Anahtar Kelfmeler: Haan, uavye, Yezd, Ca'de, Zehrerne ABSRAC An vaulaton on the Clam of HzHaan' Death by Poonng here are ome clam about the caue of death of Haan. here are alo ome htoran who are clamng that Haan wa klled by pooned. lt wa told that uawya or Yazd would poım Haan. he jutfcaton whch were put forward by clamng Haan' poonng or cantradcton nther tatement make t doubtful clam that he wa klled by uawya or Yazd. On the other hand even f Haan wa pooned uawya or Yazd were not reponble for that. Some other peron mght have done t or he mght have ded aa reult of a deae. hee narraton rae the doubt n queton about h death by poonng. Keyword: Haan, uawya, Yazd, Ca' da, Poonng Grş Daha doğumundan tbaren Hz. Peygamber tarafından dkkatle zlenen, çocukluğunun her aşamaında dedeyle tatlı anıları olan, cennet gençlernn efend, gül demetlernden nadde br gül, m gb uret ve ret de güzel olan, pak neln kendyle devam ettğ eçkn şahyet Hz. Haan. Dede Hz. Peygamber, anneanne lk mülüman Hz. Hatce, babanne Hz. Peygamber'n annemden onra knc annem dedğ Fatıma bnt. ed, büyükbabaı Hz. Peygamber ü.zernde çok ylğ bulunan ve onu düşmanıarına karşı koruyan Abdul-

2 2 Prof. Dr. Ünal KILIÇ muttalb, anne Hz. Peygamber''! evgl kızı Hz. Fatıma, babaı hane- aadette Peygambermzn (av) gözetmnde yetşen 1 ve lk mülümanlardan olma bahtyarlığına erşen Hz. Al. Hz. Haan, Hz. Peygamber'n terbyende yetşt. Sahh had ktapları dahl br çok lam lteratürde, Hz. Peygamber'n torunu le ne kadar lgrendğn ve onu ne kadar çok evdğn fade eden rvayetler bu gerçeğ götermektedr. 2 Onunla her an lglendğn, hemen hemen yanından hç ayırmadı~ını; blhaa namazlarda ble torununun gelp üzerne çıktığından dolayı, Hz. Peygamber'n ırf onu netmernek çn eeden uzattığını fade eden hadler, lah vahye mazhar dede le, onun "reyhane" araındak evgy anlatmaktadırlar3 Had lteratünde yer alan br çok had şunu göteryor k, Hz. Peygamber her k torunuyla devamlı lglenmş l er, her türlü htyaçla r ını gdermeye çalışmışlardır. Bu ebeple de onlar cennet gençlernn efendler olarak ntelendrlmşler, Peygamber' even mürnnler çn Reul- ekremden brer hatıra kıymetl br yadgar olarak görülmüşlerdr. Özellkle Hz. Haan, Peygambermzn gözetmnde kşlğnn şekllenme ' çağında bulunmuş, onun terbyeyle yetşmştr. Pek çok yönden ondan etklenen Hz. Haan'ın adece ret değl Oret le de fendmze benzedğ fade edlmştr.4 Daha çocukluğu enaındak hal ve hareketlernden hareketle Sevgl Peygambermt onun lerde ulh adamı olacağını, nanlar araında barışı ve ukunet ağlayacağı öngörüünde bulunmuş 5 o da lerk yıllarda dedn haklı çıkartacak tarzda craatlar gerçekleştrmştr. Hz. Haan, babaı Hz. Al'nn br ukat onucu ölme üzerne hlafet makamına geçmştr. Yaklaşık altı ay üren hlafet enaındak tutumu ebebyle ehlünnet almler kendn Hulefa-y Raşdn'n beşnc olarak ntelendrmşlerdr. Onun bu unvanı kazanmaında altı aylık ktdarı enaında oyal, ekonomk, aker veya dn alanlarda gerçekleştrdğ craatlar değl, yıllardır ç avaşlar ebebyle akmakta olan mülüman kanını durdurmak çn yapmış olduğu ı Ahmed bn. Hanbel, uned, VI, ; bü Davud, dah, 21; rmz, dahf, 17. Hz. Pey gamber'n Hz. Haan ve Hz. Hüeyn evg le onlarla lgl anıları huuunda genş blg çn bkz., ehmet Bahaüddn Varol, "Hz. Haan ve Hz. Hüeyn", hueyn 2 bn Sa' d, VI, ; bn Hanbel, lll, 3; Zeheb, arhu'j.lam, (41 60), thk, Abdüelam edmür, Beyrut 1410/1990,.36-37; Hatb e-bagdad, arhu Ba/!dad, Beyrut ty., 1, 140. Ayrıca bkz., Al Aku, "Hz. Haan'ın Kşlğ ve Ahlakı", Çeştl Yönleryle Hz. Haan, Sva, 2014, lbn. Hanbel, lll, 493, 494; Nel, atbk, rmz, enak1b, 31. Rvayetlere göre br knd namazı ç ı kışında Hz. Al le brlkte yürüyen Hz. bo Bekr, çocuklarla oynayan Hz. Haan' ı görünce onu omuzuna alır ve 'Nebye benzeyen, Al'ye benzemeyen, ana babam feda olun!' dye br mıra öyler. Hz. Al bu hade ve özler karşı ında gülümer. Buhar, Fada/07-Ahb, 22. "Şu benm ogıum Seyyd'dr. Umulur k Allah onunla k ülüman grubu banştıracaktır. Bu ha r, Rten, 20; Sulh, 9. 8 Hz. Haa n 'ın hlafete geçmenden öncek ya yaşamı hakkında çok fazla malumat bulunma maktadır. Aku,.109.

3 Hz. Haan'm Zehrfenerek 0/dürü/düğü ddtl/an Üzerne Br Değerlendrme 3 fedakarlık etkl olmuştur.7 ~ra o, mülüman kanının dökülmen temeyerek hlafetten feragat etmş, kendne taat edenler kna ederek mülümanann vahdet uğrunda buyük br fedakarlıkta bulunarak halfelkten feragat etmş, mülümanların ya bölünmüşlüğüne on vermek üzere uavye le anlaşma yoluna gtmştr. Hz. Haan'ın uavye'le anlaşmaında elbette dönemn ya, aker ve oyal durumu da etkl olmuştur.9 Iraklıların ç avaşlardan artık bıkmış olmaları, başlarına buyruk br şeklde hareket etmeler, dplnz tavırları ve vefaızlıkları Hz. Haan'ın Şam val uavye le anlaşma yolunu terch etmende etkl olmuştur. Ancak bunların yanında onun uzlaşmacı kşlğ, kend menfaat yerne mülümanların menfaatlern ön planda tutmaı ve daha da öneml dede Hz. Peygamber'n kend hakkındak öngörüünü doğrulama arzuunun da büyük payı vardır. 1 o Zra o kendnden beklenlen yan kendne yakışanı yapmış, daha fazla kan akrtılmaına man olmak üzere harekete geçerek uavye'ye anlaşma teklfnde bulunmuş, gerçekleştrlen antlaşma le en azından br ürelğne de ola mülümanların brbrleryle mucadele on bulmuş, mülümanlar te~ ya lder n etrafında brleşmşler, böylece "brlk yılı" denlen br dönem yaşanmıştır. Hz. Haan'ın hem RaOüllah'ın brck torunu olmaı, hem de onun terbyende büyüme tüm mülümanların onu evmende ve ona değer vermende etkl olmuştur. Aynı şeklde onun halfelk elne geçmşken mülümanların brlğn temn etmek çn yapmış olduğu fedakarlık Hz. Haan'ı mülümanların göz bebeğ konumuna ulaştırmıştır. Hal böyle olunca onun üzernden yaet yapmayı düşünenler, onun adını kullanmak teyenler de olmuştur. Hayatta ken mülümanların vahdetne zarar verecek her türlü faalyetten kaçınmaı, taraftarlarının tazyk ve kışkırtmaına karşılık uavye'ye verdğ beyatına adakat göterme onun yaşadığı dönemdek faalyetlern tmar etmek teyenler açıından br hüran olmuştur. Zra Hz. Haan, uavye le anlaşdıktan onra yaklaşık olarak on yıl daha yaşamış, buna mukabl kendn ya emeller çn kullanmak teyenlere hç br şeklde malzeme olacak br davranışta bulunma mıştır. Özellkle dn olmaktan önce ya br telakkye ortaya çıkan Ş gruplar, onun yaşamı boyunca yapıp ettklernden tmarları çn malzeme çıkaramamışlardır. Bunun ekklğn onun vefatıyla telaf etmek teyenler olmuştur. Hz. Haan'ın ecelyle, yatağında ölme elbettek bu tür tmarcılar çn uygun br malzeme oluşturmayacağından onun ölümüyle lg br takım ddalarla elde edlmek tenlen tmar vaıtalarına ulaşılmaya çalışılmıştır. Dolayııyla Hz. 7 Zeheb, arh (41-ôO),.37-38; bn Ker, e Bdaye ve'n-ntıaye, thk., Ahmed bü ülm A Necb Adva, Beyrut, ty., VIII, 43. "- 8 Hz. Haan'ı uavye le antıaşmaya ıten ebepler hakkında ayrıntılı blg Içn bkz.,. Bahaüddn Varol, emel Kaynaklar ve Rvayetler lştğ!nda Hz. Haan, Konya, 2010, lfah n, akatlu't-albn, thk., e-seyyd Ahmed Sakr, Beyrut 1408/1987,.72. Hz. Haan'ın uavye lle anlaşmaında etkl olan unurlar hakkında genş br degerlendrme çn bkz., Adnan Demrcan, lam arhnn lk Annda ktdar ücadele, Itanbul, 1996,.45 vd. 10 Hz. Haan'ın uzıaşmalı kşlğ hakkında genş br degerlendrme çn bkz., Varol, Hz. Haan, ; Aku,

4 4 Prof. Dr. Ünal KILIÇ Haan'ın vefat ebeb ve vefat enaında yaşadıkları le vefatını müteakben gerçekleşen hadeler önem arz etmektedr. Bu h uularda k pek çok rvayet ve bu rvayetlerde yer alan çelşklere dkkat çekmek üzere Hz. Haan'ın zehrletlrnek uretyle m yoka başka ebeplerle m öldügünü ortaya koymak üzere bu çalışmayı yapmaya karar verdk. Hz. Haan, uavye le anlaştıktan onra Irak'dan ayrılarak edne'ye yerleşmş, ömrünün kalan on yılını burada geçrmştr. Kendn daha çok badete11 ve lm öğretmeye adayan Hz. Haan bu dönem çernde ya olaylara karışmamaya çalışmış, kendne teklf edlen görevler de kabul etmeyerek 12 ade br yaşamı terch etmştr. 1- Hz. Haan'ın Vefat arh ve Yaşı Kaynaklarda Hz. Haan'ın hcretn 49. yılında vefat ettg daha çok kabul edlen br huutur. Bununla brlkte onun hcretn 47, 48, 50, 51 ve hatta 54 yılında vefat ett@n öyleyenere de ratlanılmaktadır. Hcretn üçüncü yılında vefat ettğn doğan Hz. Haan'ın kaynakların daha çok benmedg 49. yılında kabul ederek öldügünde 46 veya 47 yaşlarında oldugunu öyleyeblrz. 13. Hz. Haan'ın günümüz çn orta yaşta öldügünü öylemek mümkündür, ancak yaşadığı dönem tbarıyla bu yaş grubunda bulunanların vefatı çn hç de anormal görülmed@n belrtmek gerekyor. Zra kaynaklarda onun çok genç br yaşta öldügünü öyleyenere ratlanılmaz. Onu even ve ardından yaktıkları agıtlar ve nşad ettkler Şrler e ona olan evglern dle getrenern de Hz. Haan'ın çok genç yaşta öldüğü tarzındak fadeler kaynaklarda bulunmamaktadır. Dolayııyla Hz. Haan, dönem tbarıyla normal kabul edleblecek br yaşta vefat etmştr dyeblrz. Bunula brlkte onun ölüm neden hakkında kaynaklarda brbrnden çok farklı rvayetler yer almaktadır. 11-Hz. Haan ' ın Ölüm Neden Kaynaklardak rvayetlerden hareketle Hz. Haan'ın ecelyle öldüğünü öyleyenıern yanında onun maruz kaldığı br hatalık ebebyle öldüğünü öyleyen Iere de ratlanılmaktadır. Benzer şeklde Hz. Haan'ın zehrlenerek ukate kurban gttğn öyleyenler de vardır. Onun ölüm neden hakkında blg vermeden önce br huuun altını çzmek gerekyor; Hz. Haan'ın ecelyle öldüğünü öyleyenern üzernde durmadığı, buna mukabl onun ukate kurban gtlğne nananların dkkat çektklerne göre uavye le yaptığı antlaşma maddeler araına uavye'nn vefatından onra hlafetn tekrar kendne verlme şartınıla koyduran Hz. Haan, kendnden onra oğlunu velaht etmek teyen uavye veya oğlu Yezd tarafından zehrletlerek öldürtülmüştür. Buna göre uavye veya Yezd, Ca'de bnt. ş'a'a -. u Hz. Haan'ın badete düşkünlüğü huuunda genş blg Içn bkz., Aku, bnü'i-r, el-kaml tn-arh, yayınayan Caroıu Johanne ornberg, Beyrut, 1399/1979, I, 409. Ayrıca bkz., Aku, Onun vefat tarh ve yaşa huuunda bkz., Zeheb, arh (41-60), bn Hacer e-akalan, el-abe l emyz'-sah8be, thk., Al uhammed e-bcav, Beyrut, 1412/1992,11,49 (1721. md); them Ruh FıJtlalı, "Haan, OA,Itanbul,1997, XVI, 283

5 Hz. Haan 'm Zehrfenerek ÖldürüldOğO ddalaf Üzerne Br Değerlendrme 5 haber göndererek ona Hz. Haan'ı zehrlerne karşılığında para ve Yezd'le evllk teklfnde bulunmuşlardır. Ca'de, Hz. Haan'ı öldürdükten onra kendne vaad edlenlern verlmen temş, ancak uavye öz verdğ parayı göndermekle brlkte Hz. Haan'ı öldü rdüğü gb Yezd' de öldürebleceğ düşünceyle onun oğluyla evlenmene engel olmuştur.ı Dolayııyla öz konuu antlaşmada yer alan bu madde ebebyle kendnden onra yerne Hz. Haan'ın geçmen temeyen uavye, Hz. Haan'ı af dışı bırakmak çn öldürtmüş 1, böylece Yezd'n velahtlığı önündek engel ortadan kaldırılmıştır. A- Zehrletlerek Öldürüldü@ Hz. Haan le uavye araında gerçekleşen anlaşmada kabul edlen şartlar hakkında değşk rvayetler bulunmaktadır.ı 7 Bu anlaşmada yer aldığı öylenlen maddelerden br e "uavye'nn ölümünden onra Hz. Haan'ın halfe olacağıdır."lb Ancak Demrcan'ın da fade ettğ üzere Hz. Haan şayet uavye'den onra hlafete geçmek teeyd bunun gerçekleşme çn kendn detekleyen nanların bulunduğu Küfe'y terk ederek edne'ye yerleşmezd. Ayrıca daha güçlü olduğu' dönemde bu hakkından vaz geçen Hz. Haan, uavye'nn ktdara geçşyle gücünü kaybedeceğnden böyle br görev tekrar naıl elde edeblecek ve naıl elnde tutablecekt. ktdara böyle br madde le geçe ble nanlar üzernde naıl hakmyet kurablecek, kıacaı naıl muktedr olablecekt? Dolayııyla onun antlaşma enaında böyle br madde le kendne ktdar yolunu tekrar açmak tedğne dar ahh br blg yoktur dyeblrz. Zaten böyle br madde kabul edlmş olaydı uavye'nn oğlunu velaht tayn etmek tedğ ve bu uğurda çalışmalarda bulunduğu enada dle getrlrd veya uavye'nn vefatı onraı Yezd'n hlafet makamına geçmenden önce bu durum muıaka fade edlrd. Oya gerek Yezd'n velaht tayn çn ürdürülen faalyetle~ gereke uavye'nn vefatı on raında böyle br maddenn varlığı ler ürülerek Yezd'n ktdara geçmeme gerektğ ler ürü lm emştr. artışmalı olan bu rvayet doğru kabul edle ble, Hz. Haan'ın 49/669 yılında uavye'den önce vefat etmeyle bu şartın geçerllğn kaybettğ açıktır. ütelk Yezd'n velahtlığının lanından onra oluşan muhalefet cephenden bu maddenn ler ürülerek br lrazda bulunmamış olmaı, öz konuu maddenn t 15 bn A'em, et-futoh, Beyrut 1406/1966, IV, 322; bü'i Ferec Al b. Hüeyn el-lfahan, akatllu't albn, thk., e.seyyd Ahmed Sakr, Beyrut 1406/1967,.BO; e'üd, ürücu'z-zeheb, thk.,. uhyddn Abdulhamd, Beyrut 1408/1966, lll, 5; lbnü'i Cevz, e untazam f arh'i-o/ok ve'i Ümem, thk.,. Abdülkadr Ata-utafa Abdülkadr Ata, Beyrut 1412/1991, V, 226; Zeheb, arh (41-60),.3B; lbn Ker, e Bdaye, VIII, lfahn,. BO. 17 Söz konuu maddeler çn bkz.. Fığıaıı, "Haan", DlA. XVI, 263. Söz konuu antlaşma maddeler ve genş br şeklde değerlendrme çn bkz., Varol, Hz. Haan,.140 ı el-mame ve'.sy5e, thk., aha uhammed ez-zübnl, Beyrut 1967, ı, 140; bnü'i r, ÜdO'I Gabe ff arfet'-sah be, ahran 1260/1663, ll, 13; Zeheb, Syeru A 'lam'n-nobe!a, thk., Şuayb Arnavud ve ark. Beyrut 1414/1994, lll, 276. Ayrıca bkz., Oemrcan,.75. Kemaleddn Şükrü şunfan bldrmektedr. "alumdur k uavye, Haan le akdettğ mualaha ve muahadede ne a~ ı ğında nede ölürken hlafete kmey namzet götermeyecek ve halfe ancak ehl ve elyak olandan nthap le tayn edlecekt..: Kerbela,. 24.

6 6 Prof. Dr. ünal K/UÇ varlığıyla lgl blglern şüpheyle karşılanmaını gerekl kılacak mahyettedr. 19 Yukarıdak gerekçelerle Hz. Haan le uavye araında hlafetn devr telm çn gerçekleştrlen antlaşmada böyle br maddenn bulunma_dığını belrtmemz gerekyor. Dolayııyla bu maddeden hareketle uavye'den onra ktdar mevkne Hz. Haan'ın geçmen temeyen, bunun yerne oğlu Yezd' geçrmey düşünen uavye'nn veya oğlunun Hz. Haan'ı bertaraf etmek üzere öldürttüğünü öylemek doğru olmayacaktır. t 1- Hz. Haan'! uavye ve.y<1 Yezd'n Zehrletmene Dar Görüşler Hz. Haan 'ın zehrletlerek öldüröldüğünü kabul edenlerden bazı kmeler e Hz. Haan'ın yne antlaşmada yer alan bazı madd yükümlülükler 20 karşılamakta zorlanan ve bundan kurtulmak teyen uavye tarafından zehrletldğn gerekçe olarak ler ürmüşlerdr. Paranın ş yaptığı yerde ala kılıca müracaat etmeyen ve özellkle muhalflernn gönüllern kazanmak çn keenn ağzını onuna kadar açan uavye çn Hz. Haan'ın bu tür taleplern karşımalanın hç de zor olmadığını öylemek gerekyor. Dğer taraftan uavye zaman çernde Hz. Haan'a vermş olduğu özlerden bazılarına zaten uymamış, özellkle de Hz. Haan'a vermek zorunda olduğu paranın br kımını vermemştr. Dolayııyla uavye dledğ kadar ödemede bulunarak zaten Hz. Haan'a karşı kendn rahat hedecek br duruma gelmştr. Bu ebeple de madd yükümlülüklerden bunaldığı çn onu zehrlett dcaında bulunmak bu konuda elmzde herhang br dell olmadığı çn 21 doğru olmayacaktır. Dğer taraftan antlaşma gereğ kendne ödenme gerekenern ödenmeme ebebyle Hz. Haan'ın gerek uavye nezdnde gereke uavye'nn edne val nezdnde şkayette bulunduğu veya ağda olda bu durumu dle getrerek kamuoyunu blglendrdğne dar br rvayete ratlanılmamıştır. Bu da göteryor k Hz. Haan belk antlaşmada belrtlen kadar olmaa da hayatını dame ettrmek çn yeterl derecede ödeneğ almaya devam edyordu. uavye br takım kııtlamalara gtmekle brlkte onun geçmn temn etmek üzere ödemelern ürdürüyordu. Kaldık madd ebeplerle Hz. Haan'ı zehrletmek teeyd bunu ona yaptığı ödemelerde kentye gtmedğ lk dönemlerde yapardı. Zra kaynaklarda uavye'nn antlaşmadan onra Hz. Haan'a vermek zorunda olduğu paraları verdğ, ancak lerk dönemlerde ödemeler akattığı veya azalttığı fade edlmşt"ır. Hz. Haan'ın vefatma uavye'nn evnmen22 de zehretme çn br dell olarak görenler vardır Ruhl Fığlalı, /mamyye Şa1, Itanbul, 1984,. 88. Aynı şeklde bkz., Fığlalı, "Haan, DA, XVI, Kend çn beş mlyon, kardeş Hüeyn Içn e k mlyon drhem, aynca borçlarının tamamının ödenme vb. Genş blg çn bkz., bü hanfe Ahmed b. Davud ed-dnever, ef.ahbaru't-!val, thk., Abdülmünm Amr-cemaleddn eş-şeyyal, Batdat, 1379/1959,.218; uhammed b. Cerr et aber, arlhu't-omem ve '/ ü/ük, thk., komyon, Beyrut ty., V, 159; bn Kelr, e-bdaye ve'n Nhaye, VIII, 46. ~ lbrahm Sarıçam, mev-haşmlşkler, Ankara,1997, İbn Kuteybe, mame,l, 151; e'üd, üroc,lll, 7-8; Aycan, uav_ye, a e'od, üroc, lll, 7-8.

7 Hz Haan 'm Zehrtenerek Öldürüldüğü ddalan üzerne Br Değerlendrme 7 ŞI tarafgrlğyle blnen bn A'em, bu konuda dğer kaynaklarda yer almayan br rvayet zkretmektedr. Buna göre "Hz. Haan'ın ölümünden (28 Safer 49/7 Nan 669) hemen onra Amr b el-a, uavye'nn huzuruna gder ve ona şunları öyler: "y ümnlern emrl Senn, oğlunun ve taraftarlarının gözünüz aydın olun. Haan b. Al vefat ett. Şmd enn, ülümanların dareclğn, enden onra yerne getrecek br kşy yern-e tayn etmen gerekecektr. Ancak bu tayn nanların rızaını alarak yapmalıın." Bunun üzerne uavye, Amr b e-a'a şu karşılığı verr: "y bü Abdullah bz de en de bekleyelm ve Allah (cc)'ın naıl br hüküm verece~n görelm. Umulur k Allah (cc) bu konuda kendnn razı olacağı br kararı verr."2 4 bn A'em'n ened zkretmekzn verdğ bu rvayetn dğer kaynakların hç brnde yer almamaı br tarafa, olayda adı geçen ve uavye'ye yerne brn tayn etmen telkn ettğ öylenlen Amr b el-a' ın yukarıdak hkayenn akne Hz. Haan'dan önce öldüğü blnen br huutur.2 uavye'nn Hz. Haan'ın vefatını duyunca evnmeyle lgl olarak e'üd brbrnden farklı k blgy vermektedr. Bunlardan brne göre Hz. Haan'ın vefat habern mectte ken öğrenen uavye evnmş, hatta evncn tekbr getrerek ortaya koymuştur. Onun evnçten tekbr getrdğn görenler de tekbrlerle ona detek vermşlerdr.26 Dğer taraftan e'üd'nn naklettğ br dğer rvayete göre e evnde ken Hz. Haan'ın vefatından haberdar olan uavye'nn evnme üzerne karıı Fahte, onun evnme ebebn öğrennce temde bulunmuş, buna mukabl uavye, evnmenn aıl ebebnn Hz. Haan'ın vefat habern duymaı olmadığını fade etmştr.2 7 Sonra uavye evnmenn aıl ebebnn Hz. Peygamber'n br hadnn kend lehnde tecell etme olduğunu belrterek şun ları öylemştr: "Hz. Peygamber torun u Hz. Haan' ı şaret ederek 'Şu benm oğlum Seyyd'dr. Umulur k Allah onunla k ülüman grubu barıştıracaktır."28 buyurmuştur. Hz. Haan benmle barış antaşmaı yaptı. Dolayııyla benm grubum, Hz. Peygamber'n hadnde yer alan k mürnn gruptan br olarak ayıldı. Benm evnmemn aıl ebeb budur. 29 Hı. Haan'ın vefatını öğrenen uavye'nn evnmeyle lgl rvayetler araındak çelşkler br yana onun buna evndğn kabul etek ble bu durum uavye'nn Hz. Haan'ı zeh rlett ğ onucuna varmamız çn yeterl br dell teşkl etmez. Zra uavye, öteden ber kend çn de rakp br kableden olan ve ktdar mücadelende de bulunduğu Hz. Haan'ın vefatıyla rahatlamış olablr. Zra Hz. Haan hlafet hakkından feragat etmekle brlkte halk üzernde hala be- 24Jbn A'em, lll, aber, IV, 137; lbn Hacer, abe, IV, 653; A. J. Wennck, "Amr b. e A", la, ltanbul1965, ı, ürüc, lll, e'oôı, ürüc, lll, 7-8; lrfan Aycan, Saltanata Gden Yolda uavye b. b SüfYan, Ankara, 1990, uavye'nn Hz. Haan'ın ölümone evndğne dar br başka rvayet çn bkz., et-lmame ve'.sy e, ı, 151; e'oôı, üroc, lll, Buhar, Rten, 20, Sulh, e'qôı, ürüc, lll, 8.

8 8 Prof. Dr. Ona! K/LlÇ lrl br oranda nüfuza ahpt, bu ebeple de uavye zaman zaman onun bu nufuzunu kend ktdarı aleyhnde kullanmaından çn ona karşı davranışlarında daha haa olmaya çalışıyordu. Dğer taraftan Hz. Haan'a aralarında gerçekleşen antlaşma ebebyle verdğ paradan da kurtulacaktı. 30 Böylece ekonomk olarak da kendn daha rahat hedeblecekt. Onun evnmeyle lgl 0larak Yezd'n velahtlığı önündek br engelden kurtulduğunu düşünmüş olmaının da etkl olduğu öyleneblr. Oğlu Yezd'n velahtlığını önceden ber düşündüğü belrtlen uavye'nn, Hz. Haan'ın ölümünden onra, bu fkr uygulama ahaına koymak çn daha rahat br ortam bulduğu öyleneblr. Bu noktada Hz. Haan'ın erken ölümünün adece bu fıkrn ortaya konulmaını çabuklaştırdığını öylemek mümkündür. Yoka uavye'nn Yezd'n velahtlığını lan etmek çn Hz. Haan'ı engel olarak gördüğü ve bundan dolayı onu öldürdüğünü öylemek -uavye'nn Hz. Haan'ı zaten etkz br hale getrdğnden hareketle- güç olacaktır. 31 Zra Hz. Haan hlafet uavye'ye devrettkten onra edne'ye taşınmış ve orada herhang br ya oluşum çernde bulunmadan kend halnde lm ve badetle vaktn geçrmeye başlamıştı. Dolayııyla o, uavye çr cdd anlamda tehlke olmaktan zaten çıkmıştı. Hz. Haan'ın zehrletldğn öyleyenıern rvayetlernde de br ttfak öz konuu değldr. Hatta ştarafgrlğyle blnen müellfler ble Hz. Haan'ın zehrletlerek öldürüldüğüyle lgl fadelernde brbrnden farklı ve kenlk arz etmeyen fadeler de bulunmaktadırlar. uavye'nn rakpleryle mücadelede zaman zaman zehrle ukatlerde bulunmaından hareketle Hz. Haan'ı da zehrlettğn öyleyenere ratlanılmaktadır. Ntekm o kend ktdar mücadele çn tehlkel olarak gördüğü Hz. Al tarafından ıır vallğne tayn edlen e-şter'32 ve hem kend ktdarı çn hem de Yezd'n tkbal çn tehlkel olmaya başladığını düşündüğü Hım val ve Hald b. Veld'n babaı kadar meşhur olan oğlu Abdurrahman b. Hald b. Veld'33 zehretmek uretyle öldürtmüştü. uavye'nn güçlü ya muhalflernden kurtulmak çn böyle teşebbüerne ratlanılmaı onun Hz. Haan'ı da zehrlettğ anlamına gelmez. Zra tarh ahh belge ter, ona yaptıya pekala buna da yapmıştır şeklnde fa razyelere dayanılarak tarh olaylar hakkında doğru teptte bulunulamaz. Br kere uavye güçlü rakpler çn böyle br yönteme başvurmuştur dyeblrz. Oya Hz. Haan uavye çn güçlü rakp olmaktan çıkmış, edne ~e kend halnde tabr caz e etye ütlüye karışmadan yaşao Sarıçam,.296. aı arıçam, Yahya b. Cblr e-belazür, FütOhu'I-Buldan, tre. utafa Fayda, Ankara, 1987,. 229; Ya'küb, arhu'i-ya'küb. thk., Abdu'I mr ühenna, Beyrut 1413/1993, ll, 194; aber, V, 96; e'üd, üroc, ll, Belazür, nab, v. 118; aber, IV, 171; cahşyr, Ktabü't-Vüzen ve'i-küttab, thk., utafa e Sakka ve ark. ıır 1357/1938,. 27; H. Lammen, "Abdurrahman b. Hald b. Veld", A, 1, 48; ahmud Şakr, et-arhu'l-lam; Beyrut, 1411/1991, IV, 24; Aycan, Abdu rrahman'ın u avye tarafı ndan zehlrletlmedğn ler üren tarhçler de bulunmaktadır. Ya'kOb, 1, 132; bn Ker, Bdaye, VIII, 32.

9 Hz. Haan 'm Zehrfenerek Öldürüldüğü ddalan Üzerne Br Değerlendrme 9 ' mını ürdürüyordu. Ütelk uavye'nn verdkler le yetnyor, ödeneklernn azaltılmış olmaına ble e çıkarmıyordu. Hal böyle ken uavye'nn ondan çeknmen ve bundan dolayı da zehretmen gerektrecek br durum görünrıüyordu. Şayet gücünden çeknd~ çn onu zehrletmek teeyd bunu daha önce gerçekleştrrd. Çünkü Hz. Haan halfel~ enaında çok daha güçlü br konumdaydı. Hz. Haan'la anlaşmak mümkünken onu zehretmey terch, uavye'nn genel yaet le de uyuşmamaktadır. Zra o paranın ş yaptı~ı yerde ala laha müracaat etmeyen br ya anlayışa 34 ahptr. Bu durum onun Hz. Haan'la yaptı~ı antlaşma enaında net br şeklde görülmektedr. Blnd~ uavye, Hz. Haanla antlaşma u~runa onun madd taleplernn tamamını kabul etmş, olaı br avaşın çok daha pahalıya mal olaca~ını fade ederek Hz. Haan ve Hz. Hüeyn'e bolca kramlarda ve hanlarda bulunmuştur.a D~er taraftan uavye'nn o~lu Yezd'e vayet dkkate alındı~ında da ehlbeyte menup kmeler dğer rakpler gb görmed~ anlaşılmaktadır: ".. Halfelk konuunda ennle Kureyş'ten üç kmeden başka herhang brnn htlafa düşece~n zannetmyorum. Bu üç kş Hüeyn b. Al, Abdullah b. Ömer ve Abdullah b. Zübeyr'dr. Abdullah b. Ömer, badetle yanıp tutuşan br kmedr. Herke ana bat ednce o da bat eder. Hüeyn b. Al, heyecanlı br adamdır. Iraklılar ona detek olur, o da ana karşı baş kaldırır ve en ona galp gelren, kendn aftet, çünkü onun bze akrabalığı, büyük şeref ve Hz. uhammed'e yakınlığı vardır. Sana alan gb aldırıp, tlk gb tuzak kuracak olan tek kş Abdullah b. Zübeyr'dr. ~er bu adam ana karşı br oyuna kalkara, onu lme lme ke ve gücün yett~nce kend adamlarının kanını akıttırma."a Bu vayete göre oğlundan Hz.Hüeyn'e karşı avaşıp kendne galp gelme durumunda ble onu affetmen teyen uavye'nn Hz. Haan'ı ortada cdd br tehlke yokken zehrlettrme pek mümkün görünmemektedr. Zra vayettek fadeyle Hz. Haan ve Hz. Hüeyn'n uavye çn akrabalı~ı. büyük şeref ve Hz. uhammed' e yakınlı~ı olan kmelerdr. uavye'nn o~lu Yezd'n velhahtlı~ı çn Hz. Haan'ı engel olarak gördü~ü çn zehrletme ddaına gelnce bu konuda Hz. Haan'ın hang davranışlarıyla uavye'y tedrgn ett~n blemyoruz. Bld~mz br şey var k, o da uavye'nn, Yezd'n velahtlı~ını kamuoyuna duyurmaı Hz. Haan'ın vefatından onra olmuştur. Dolayııyla Hz. Haan'ın kendnn vefatından onra gündeme gelen br teşebbüe engel olmaı öz konuu edlemez. uavye pekala Hz. Haan'ın velahtlık çn engel teşkl edebleceğ tahmn de etmş olablr, ancak uavye'nn br vehmle hareket ederek daha herhang br şeklde öz konuu düşüncene engel olma durunnu bahmevzu olmayan Hz. Haan'ı öldürtme mümkün de~ldr. Zra uavye, Haan'la lgl belk adece bazı şüphelere a- 34 Belazün, nab, IV, 21; Ya'küb, ll, 238; bn Abdrabbh, ef.lkdtj'i Ferd, thk.,. Sad Üryan, Kahre 1359/1940, ı Bu huuta genşçe br değerlendrme çn bkz., H.Lammen, "uavye", A. V, LOt b. Yahya bü ıhnef, akteltj'l-htjeyn, Bağdat 1977,. 7-8; Dnever,. 226; aber, IV, ; cahız, el-beyan ve't-ebyn, thk ve şrh. Haan e-sendob, Beyrut 1414/1993, ı, 495; bnü'i r, Kaml, IV, 6;. Süheyl akküş, arh 'd-devlet'j.mevyye, Beyrut 1416/1996,. 43.

10 10 26/20:15 Prof. Dr. Ünal KILIÇ hpken Hz. Hüeyn, Yezd'n velhatlığına açıktan ve şddetle muhalefet etmş, buna rağmen o, Hz. Hüeyn' ble zehretme veya öldürme yoluna gtmemştr. Oğlunun velahtlığı çn alen br şeklde ve kararlı br tutum la muhalefette bulunan Hz. Hüeyn' ble öldürtme yolunu terch etmeyen uavye'nn adece 'belk lerde oğlumu velaht tayn etmek tedğrnde engel olablr' zannıyla Hz. Haan'ı zehrletme ya deha olan uavye çn akıl karı br davranış olamaz. Hz. Haan'ın uavye tarafından zehrlendğn fade eden kaynaklardak blgler araında tutarızlıklar ve tereddütler de bu huuta ken kanaate varmayı zorlaştırn:ı9ktadır. -Zra kaynaklardan bazıları Hz. Haan'ın uavye'nn37 azmettrmeyle zehrletldğn fade ederken bazıları e bu olayda azmettrcnn uavye değl Yezd olduğunu kaydetmektedrler.3 Kaynaklardan bazıları uavye veya Yezd'n azmettrerek Hz. Haan'ı zehrlettrdkler kşnn Hz. Haan'ın karıı Ca'de bnt. ş'a b. Kay39, bazıları e zehrerne fln Süheyl b. Amr'ın kızının 40 gerçekleştrdğn fade etmektedrler. Yne bazı kaynaklarda e zehrletlme flnden bahedlmekte ancak bu ş kmn yaptığına değnlmemektedr.41 Ca'de'nn menubu bulunduğu kablenn yan Knde kablenn kadınlarının kocalarını zehrernekle meşhur olduğundan 4 2 yola çıkılarak Hz. Haan'ın Ca'de tarafından öldürüldüğü onucuna ulaşılmıştır. Oya rvayetlern hç brnde Hz. Haan'ın kendn zehrleyen kme olarak br m telaffuz etmedğ görülmektedr. Rvayete göre Hz.Haan'ı edne'de kan kuarken gören ve kanla brlkte ağzından cğer parçaları geldğn görenler durumu orduklarında Hz. Haan daha öncede defalarca zehrlendğn ancak bu onuncunun çok çetn olduğunu fade etmştr. Hatta kendn zyarete gelen kardeş Hz. Hüeyn'n "ana bunu km yaptı?" şeklndek oruu karşıında "ne yapacakın, kmn yaptığını öğrendğnde onu öldürecek mn" dyerek ala m telaffuz etmemştr. Bunun yerne "Bana bunu yapan kşnn km oldu~uyla lgl br tahmn m var. O tahmnm doğruya Allah eala en çetn br şeklde zaten onu cezalandıracaktır, ama tahmnm doğru değle benm ebebmle uçuz brnn cezalandırılmaını temem" dyerek m vermemştr. 4 3 Rvayetlerde geçen m farklılıkları br tarafa Hz. Hüeyn ble bzzat abnden zehrerne şn kmn 37 bn b'i Hadd, Şerhu Nehc'I-Belaga, Beyrut, 1415/1995, YN, bnü'i Cevz, e-untazam, V, 226; lbn Kelr, e-'bdaye, VIII, Hatta bazı tarhçler kızı Ca'de'y Hz. Haan'ı öldürme Içn babaı ş'a b. Kay'ın teşvk ettğn öylerler k bunun üzernde durmaya ble değmez. Zra blnen br gerçektr k ş'a b. Kay Hz.Haan'ın vefatından neredeye 8-10 ene önce, Hz. Al'nn vefatından kıa üre onra ölmüştür. Dolayııyla ölü. br kşnn bunu yapmaı mümkün değldr. ş'a b. Kay'ın vefatı hakkında bkz., Ar Çubukçu, "ş'a b. Kay, DA, Xl, eela Belazür eernde Hz. Haan'ın eş Ca' de tarafından zeh rletld~j le lgl rvayete tereddütle yaklaşmakta ve bu rvayet! meçhul ga le naklederken zehrlema şn Süheyl b. Amr'ın kızının ge rçekl eştğne dar rvayet e ken fadeyle vermektedr. Bkz., n bu'i-şraf, lll, eela Ş tarafgrlğy1e blnen akd tereddüt fade eden meçhul ga le Hz. Haan'ın uav ye'nn azmettlrmeyle eş Ca'de tarafından zehrlanerek öldürüldügünü öylerken kenlk fade eden malum ga le e Hz. Haan'ın tavaf enaında ayağının üzernden zehrlendğn öylemektedr. el-bed' ve't-arh, Beyrut, ty., VI, lbn A'em, IV, 323; lfahan, Belazür, n b, lll, 295; e'üd, ürüc, lll, 5; lfahan,.81; bnü'i-cevz, e-untazam, V, 226; Zeheb, arh (41-60),.38; lbn Ker, e/-8/daye, VIII, 44; lbn Hacer, el-labe, ll, 49 (721. d).

11 Hr. Haan 'm Zehrtenerek Öldürüldüğü ddalaf Üzerne Br Değerlendrme 11 gerçekleştrdğne dar br blg ednemezken olaydan aırlar onra yaşayan müellflerden bazılarının m vermeler tutarlı değldr. Hz. Haan'ın uavye veya oğlu Yezd'n azmettrmeyle zehrletldğn öyleyen bazı tarhçler n tereddüt fade eden br tarzda meçhul ga 44 le rvayetler nakletmeler de öz konuu rvayetlern güvenrllğn zayıflatmaktadır. arh metodoloj bakımından bu tür fadeler zayıf kabul edlmektedr. Hatta bu tür tereddüt fade eden rvayetler nakleden bazı tarhçler nakllernn peşne kend kanaatlern net br şeklde ortaya koyarak, 'böyle denlyar ama kanaatmze göre bu doğru değldr, zra bunu pat etmek çn ken br kanıt yoktur' dyerek4 olayla lgl uavye veya Yezd'n uçlanmaını doğru bulmamaktadırlar. 46 Ütelk bu tarhçler araında nbeten ş tarafgrlğyle blnenler de bulunmaktadır. Netce olarak yukarıdak verler ışığında şunu fade edeblrz k Hz. Haan'ın uavye veya oğlu Yezd tarafından zehrletlrnek uretyle öldürüldüğüne dar rvayetler tarh metodoloj bakımından çelşkl ve çok ayıda tereddüt çermektedr. Dğer taraftan bu rvayetler mantk bakımdan da cdd anlamda ıkıntılarla doludur. Dolayııyla doğru kabul edlme mümkün değldr. uavye veya Yezd hayatları boyunca brtakım cnayetler ve ukatler şlemş olablrler ama bu onların Hz. Haan'ı da zehrlettkler onucuna u laşmak çn yeterl değldr. 2-Hz. Haan'! uavye vef1 Yezd Dşmda Başka Kmelern Zehrletmene Dar Görüşler Hz. Haan'ın uavye veya Yezd tarafından değl de başka l arı tarafından zehrletldğn öyleyenıere de ratlanılır.47 Kaynaklardan pek çoğunda br zehrletlme hadenden bahedlme böyle br zehrlenmenn tamamen yok ay ı lrnamaını gerekl kılar anlayışını48 da şahen doğru bulmadığımızı fade etmekle brlkte dönemn ukat araçlarından olan zehrn Hz. Haan çn de pek ala kullanılmış olableceğn öyleyeblrz. Onun özellkle çok ayıda evlenp boşanan 4 9 br olarak kıkançlık duyan veya boşandığı çn knlenen eşler tarafından öldürülmüş olableceğ akla geleblr. 5 Fakat bu huuta net br blgye 44 bn Kuteybe, e/-aarf, thk., Servet Ukkaşe, ıır, 1413/1992,.212; akd, VI, 5. 5 Zeheb, arh(41-60),.40; bn Ker, e-bdaye, VIII, 45. e Hz. Haan'ın ölümüyle lgl olarak uavye'nn br faalyet çernde bulunmadığını öyleyenler araında ayrıca bkz., Kadı bü Bekr bnü'i A'rab, et-av tm mne'i-kav tm f ahkk evktf' Sahabel Ba'de Vefat'n-Neb, thk. uhlbblddn e-hatlb, Kahre 1399/1970, 187; aha Hüeyn, e-ftnetü'!-kübra(a ve BenOh)yy ve ty., ll, ; ehmet Al Kapar, Halfelgn mevlere Geçş ve Veraete Dönüşme. tanbul, 1998, ; Demrcan, eela ş tarafgrlğyle blnen akd, Hz. Haan'ın tavaf enaında aya~nın üt kımından zehrlenmş olableceğnden bahedyor. Ktabu'I-Bed' ve't-arh, VI, Sarıçam, Çokça evlenp boşandıl!ı çn ona çok boşanan anlamında "mıtlak" lakabı ve rlmştr. Bkz., bn Sa'd, VI, 371; Belazür, nabu'l-şraf, lll, 273; bn Ker, e-bdaye, VIII, 39-40; bn b'i Hadd, XV, 212, ; Celaleddn e-suyüt, arhu't-huleta, thk., uhammed uhyddn Abdulhamd, yy., ty.,.191. Benzer şeklde bkz., Aku, o Ntekm babaı hz. Al bu denl boşamalar ebebyle Küfeern ona karşı knlenecel!nden endşeendğ çn Kufellere, ona daha fazla k ı zları n ı z ı vermeynz" uyarı ı nda bu l unmuş, ancak onlar, "Hz. Peygamber le akraba olmak terz, do layııyl a o hergün bzden kız tee ve onra boşaa

12 12 Prof. Dr. Ona! KILIÇ ahp çn onu kmn zehrledğne dar m vermek doğru olmayacaktır. Bununla brlkte Ca'de'nn mnn pek çok kaynakta geçme özellkle de Al taraftarlarının şrlernde bu me yer vermeler ebebyle zehrerne şn azmettrcye htyaç duymadan belk kıkançlığından belk de başka ebeplerle gerçekleştrmş olduğunu düşüneblrz. Zra onun menubu bulunduğu kable yukarıda da şaret olunduğu üzere kocalarını zehrleyerek öldüren kadınlarıyla meşhurdur. B-Hatalıktan Öldüğü Hz. Haan'ın edne'de geçrdğ hayatın hızlandırdığı muhtemel görünen tkadan yan vücudun u toplamaı hatalığına yakalandığı ve bu hatalıktan öldüğüs1 öylenre de bu konuda net br blgye ahp almadığımız çn bunu doğru kabul etmemz mümkün değldr. Zra Hz. Haan en azından hlafet! devrettkten onra hem oyal hem de ekonomk ve ya bakımdan daha akn br yaşam tarzına ahp olmuştur. Vefatına dek yaklaşık on yıl boyunca onu dernden aracak, ağlığını cdd anlamda tehlkeye okacak ıkıntılardan uzak br şeklde yaşamını ürdürmüştür.. ab burada cevabını bulmamız gereken oru şudur; kaynaklarda hemen hemen ttfakla nakledlen Hz. Haan'ın vefatından önce kan kumaı ve cğerlernden parçaların kanla brlkte gelme ne anlama gelyor? Br defa bu durumun br hatalık netcende olduğunu öylemek gerekyor, ama herhalde doktorların daha ayrıntılı br şeklde blecekler gb kan kumanın çeştl ağlık nedenlernden kaynaklandığını öyleyeblrz. Dolayııyla bunu lla da br zehre bağlamak doğru olmaz. Kaldı k zehr çen br kşnn cğerler değl öncelkle mdenn zarar görme gerekrd. Hz. Haan'ın daha önce katılmış olduğu avaşlarda aldığı yaraların teryle öldüğünü öyleyenler5 2 de vardır ancak bu huutak fadeler brer tahmnden öteye gtmemektedr. arafızlığıyla blnen pek çok tarhç Hz. Haan'ın vefat habern verrken br hatalık veya ukatten bahetmemektedr. 53 Dğer taraftan bazı ş tarafglr müellflern de Hz. Haan'ın uavye tarafından zehrletldğ huuundak tereddütlü fadeler veya zehrletlme hadene hç yer vermemeler Hz. Ha: an' ın zehr ebebyle değl başka ebeplerle öldüğü netcene varmamıza yol açmaktadır. Hz. Haan hcretn 49. enende ölmüştü.r. Ölmeden önce Hz. Aşe'den dede Hz. Peygamber'n kabrne defnedlme çn talepte bulunm uştur. Ondan bu konuda olumlu cevap aldıktan onra kadeş Hz. Hüeyn'e54 br vayette bu bz ona yne de kızlanmızı verrz" dem şlerdr. bn Ker, e-bdaye, VIII, 39-40; Zeheb, Syeru A 'lam'n-nübela, lll, 253; SuyOt, arhu'i Hulefa, H. Lammen, "Haan, A, V/1, Abdülmünm acd, et-arh'-sya l'd Devtet'I-Arabyye, Kahlre 1971, ll e'od, et-enblh ve'!-şraf. Beyrut, 1893, , Ba~dad, aruhu Ba/dat. Beyrut, ty., ı, Onever'nn nakle ttğ br rvayete göre Hz. Haan bu vayetn adece Hz. Hüeyn'e değl aynı zamanda dğer kardeş uhammed bnü'i-hanefeyye'ye de yapmıştır. Bkz., Dnever,.205

13 Hz. Haan 'm Zehrfenerek ÖldOrO/düğü ddalan Üzerne Br Değerlendrme 13 lunmuştur: "Ben ölünce Hz. Aşe'den, Hz. Peygamber'n yanına defnedlmem çn zn te. Ben ondan bu zn almıştım. Bana karşı çıkmadı. Belk de benden utandı. Şayet zn verre, ben oraya defnet. Ben yne de ümeyyoğullarının en bundan mahrum edeceklern zannedyorum. Bunu yaparlara, onlarla uğraşma, ben Bak mezarlığına defnet Ölürken ble ala yen br çekşmeye veya kavgaya neden olmak temeyen Hz.Haan, mümkün olura Ravza- utahhara'ya, dedenn {av) yanıbaşına, ak halde Bak mezarlığına defnedlmen vayet etmştr. Vefatından onra Hz. Hüeyn onun naaşını Ravza'ya defnetmek temş ancak başta ervan olmak üzere Ümeyye oğullarından bazı kmeler daha önce Hz. Oman'ın değl Ravza'ya, Bak mezarlığının ble en ücra köşene defnedlmen gerekçe götererek buna man olmuşlardır. 56 Bu durum karşıında Hz. Hüeyn lahlanıp mücadele etmek tedye de araya gren bu Hureyre 7 ab Hz.Haan'ın vayetn de gerekçe götererek onu kna etmş, böylece Hz. Haan'ın naaşı Bak mezarlığına annenn yanı başına defnedlmştr. Cenazene aşırı br şeklde katılım olmuş, öyle k ğne atıla yere düşmeyecek kadar çok ednel bu cenazede bulunmuştur. 58 Bu durumı onun ne kadar çok evldğnn en öneml göterge olmalıdır. Hayatta ken mü'mnler br araya getrmey başaran Hz. Haan vefatıyla da yne mülümanım dyen herke cem etmey başarmıştır. Sonuç Hz. Peygambere madd manev bakımdan yakın olan mülümanların hayatları tarhn en fazla üzernde durduğu konulardandır. Hz. Haan Peygambermzn brnc dereceden yakını olmanın ötende çocukluk dönemnde bzzat Raülüllah'ın terbye altında yetşme bahtyarlığına erşenlerdendr. Peygambermzn onunla lgl pek çok anıı olduğu gb Had kaynaklarında onun zkrnn geçtğ çok ayıda had- şerfe ratlanılmaktadır. Hz. Haan, Hz. Ömer onraı ya çekşmelere karşı meafel durmaya çalışmış, hatta zaman zaman babaını da bu huularda kaz etmş, halfelğne kadar rem br görev almamıştır. Bununla brlkte babaının şehd edlmenden onra özellkle Iraklıların teveccühüyle lam toplumunun beşnc halfe olarak göreve geçmştr. akrben altı ay üren dareclğ enaında mülümanlar araında akan kanı durdurmak çn azam derecede gayret götermş ve bu uğurda fedakarlğı başkalarından beklemek yerne kend harekete geçerek halfelkten feragat ederek Al taraftarı-uavye taraftarı şeklnde parçalanan mülümanların tekrar br araya gelmelern ağlamada öneml br rol ütlenmş- 55 Bell!zür, nab, lll, 298; Zeheb, arh (41 60), Bell!zür, nab, lll, 298; lfahn,.80; lbn Hacer, el-abe, ll, 49 (1721. d); bn b'i Hacfıd, YN, bü Hureyre dışında başka kmeler de arabuluculuk çn devreye grerek cenazenn nereye defnedleceğ huuunda br çatışma yaşanmaına man olmaya çalışmışlardır. Genş blg çn bkz., bn Sa'd, vı, 389; Bell!zür, nabu'i-şraf, lll, bn Hacer, el-abe, ll, 49 (1721. d). Cenaze namazını mevllern edne val Sad b. el-a kıldırmıştır. Cenazenn defln yer konuundak tartışmaların br benzer namazı kmn kıldıracağı huuunda da yaşanmışa da Hz. Hüeyn Idareclk konumunda olmaı ebebyle Sad b. e-a'ın mametne kerhen de ola rıza götermştr. Bkz., bn Sa'd, VI,

14 14 Prof. Or. Ona! KILIÇ tr. Hlafet uavye'ye devrederek mülümanlar araındak çekşmeler büyük oranda ona erdren Hz. Haan bu devr onraında ölene kadar da uavye'ye unmuş oldu~u batna adakat götermştr. Zaman zaman uavye'nn leraatlern be~enmemekle ve eleştrlern dllendrmekle brlkte batının akne br tutum çerne grmekten kaçınmıştır. Hz. Haan günümüz şartlarına göre genç denleblecek br yaşta vefat etmştr. Vefat neden hakkında güvenlr kaynaklarda ahh rvayetlern ayrıntılı blgler unmamaı onun ölüm nedenyle lgl br takım farklı öylemlern ler ürülmene yol açmıştır. Özellkle Hz. Haan ebebyle uavye'ye bat eden ancak Ümeyye o~ullarını br türlü everneyen kmeler Hz. Haan'ın uavye veya o~lu Yezd'n azmettrmeyle zehrtenrnek uretyle öldürüldü~ünü dda etmşlerdr. uavye veya Yezd'n ktdarda bulundukları dönemlerdek br takım yanlış uygulamaları gerekçe göterlmek uretyle onların Hz. Haan'ı da pekala zehrlemş olablecekler ler ürülmüştür. Ancak tarh lm vekalarla br şey kabul veya reddeder. Onu yaptıya bunu da yapablr tarzındak br farazye le kşler yargılamak do~ru br yöntem değldr. Hz. Haan'ın zehrlendğn kullandıkları fa avunanların ler ürdükler gerekçel~r veya bunu anlatırken delerdek çelşkler onun uavye veya Yezd tarafından öldürüldü~ü tarzındak ddaları şüphel hale getrmektedr. D~er taraftan Hz. Haan'ın zehrlenmşe ble bunu uavye veya Yezd değl başka kmelern yapmış olableceğ veya onun ecelyle ya da br hatalık netcende öldüğüne dar kaynaklarda yer alan rvayetler?öz konuu şüpheler daha da artırmaktadır. Onun ölüm ebebn tept ederneme tarhn br clvedr herhalde. Zra Hz. Haan da bu noktada ala net br blg le tarhe ışık tutmak tememştr. Bununla brlkte Hz. Haan'ın ölüm ebeb ve şekl konuunda bazı tarhçlero fkr yürütme veya tahmn adedndek fadelernden hareketle özellkle bu olayı tmar malzeme olarak kullanmak teyenler yararanmaya ve brn yanına bn katarak ellerndek blglern akne onuçlara ulaşmaya çalışmaktadırlar. Oya hayatta ken tüm benlğ le barışı hakm kılmak teyen, fedakarlğı başkaından değl kendnden yapan Hz.Haan, ölüp gderken de ala nanların brb rne düşmene vele olacak tarzda, 'ben felan zehrled, ona bunu şu kmeler yaptırdı' şeklnde özler öyleyerek yen br ftneye kapı aralamak tememştr. Kaynaklar» Abdülmünm acld, et-arhu'-sya ll'd-devlet'i-arabyye, Kahre, 1971» Aku, Al, "Hz. Haan'ın Kşl~ ve Ah la kı", Çeştl Yönleryle Hz. Haan, Sva, 2014, » Aycan, rtan, Saltanata Gden Yolda uavye b. bsüfyan, Ankara 1990.» Bağdad, aruhu Bağdad, Beyrut, ty.» e-belazür, Yahya b. Cabr (279/892), nabu'i-şraf, thk., S.Zekkar- R.Zrkl, Beyrut, 1417/1996.», Fütühu'I-Buldan, tre. utafa Fayda, Ankara,1987.» e Buhar, uhammed b. mal (256/870), Sahhu'I-Buh rj, tanbul, ty.» e-cahız, bo Oman Amr b. Bahr (255/868), e-beyan ve't-ebyn, thk ve şrh. Haan e Sendüb, Beyrut, 1414/1993.» e -Cahşyan, bu Abdullah uhammed (310/922) Ktabü'I-Vüzera ve'i-kütttb, thk. utafa e-sakka ve ark. ıır, 1357/1938.

15 Hz. Haan 'm Zehrfenerek Öldürüldüjü ddalan Ozerne Br Oejer!endrme 15» Çubukçu A r, "ş'a b. Kay", OA, tanbul, 1995, Xl, » Demrcan, Adnan, lam arhnn lk Arında ktdar ücadele, tanbul1996.» ed Dnever, bo Hanfe Ahmed b. Davud (282/895), ef.ahbaru't-jva/, thk. Abdülmünm Amr-Cemaleddn eş.şeyyal, Bağdad 1379/1959.» bü Davud (275/888), Sünenü bü Oavud, tanbul, 1413/1992.» bo ıhnef, LOt b. Yahya (150/767), aktelü'i-hüeyn, Bagdad, 1977.» Fıglalı,. Ruh, mamyye Şa1, tanbul, 1984.», "Haan", OA, tanbul, 1997, XVI, » Hatb e-bagdad, arhu Bajdad. Beyrut, ty.» ehfahan, bü'i-ferec Al b. Hüeyn (356/967), akat!u't-albn, thk. e-seyyd Ahmed Sakr, Beyrut, 1408/1987.» bn A'em (314/926), e!-futüh, Beyrut, 1406/1986.» bn Abdrabbh (328/938), e!-lkdü'f Ferd, thk.. Sad Üryan, Kahre 1359/1940» bn b'i-hadd (655/1257), Şerhu Nehc'!-Be!Aga, Beyrut, 1415/1995.» bn Hacer e Akalan (852/1448), el-abe f emyz'-sah be, thk. Al uhammed e Bcav, Beyrut, 1412/1992.» bn Hanbel, Ahmed uhammed (241/855), üned, tanbul, 1413/1992.» bn Ker (774/1372), e/-bdaye ve'n-nhaye, thk. Ahmed bo ülm-a Necb Adva, Bey- rut, ty.» bn Kuteybe (276/889), et-aarff, thk. Servet Ukkaşe, ıır, 1413/1992.» bn Sa'd {230/844), et-abakatü'i-kübra, Beyrut, ty.» bnü'i-a'rab, Kadı bo Bekr (638/1240), e!-ava1m mne'!-kava1m f ahkk evklf' Sabet!Ba'de Vefat'n Neb. thk. uhbbddn e-hatb, Kahre, 1399/1970.» lbnü'i Cevz (597 /1200), e-untazam f arh'i O!Okl ve'!-omem, thk.. Abdülkadr Ata utafa Abdülkadr Ata, Beyrut, 1412/1991.» bnü'i r (630/1232), el-kaml f't-arh, yayınayan Carolu Johanne ornberg, Beyrut, 1399/1979..», OdüUlabeffa'rfet'-Sah8be, ahran, 1280/1863.» et-mame ve'-syae, thk., aha uhammed ez-zübna, Beyrut, 1967.» Kapar, ehmet Al, Halfelğn rnevere Geçş ve Veraete Dönüşme, tanbul, 1998.» Kemaleddn Şükrü Kerbeta, tanbul, 1928.» Lammen H., "Abdurrahman b. Hald b. Veld", A, ı, 48.», "Haan", A, V/1, tanbul, 1964, ». Süheyl akküş, arhu'd Oevlet'I mevyye, Beyrut, 1416/1996.» ahmud Şakr, et-arhu'l-lam.ibeyrut, 1411/1991.» e akdl, utahhar b. ahr (355/965), Ktabu'/-Bed ve't-arh, Beyrut ty.» e-e'od, Hüeyn b. Al (346/957), et-enbh ve'l-şraf, Beyrut, 1893.», urocu'z-zeheb, thk.. uhylddn Abdulhamd, Beyrut, 1408/1988.» en-n ea, Ahmed b. Şuayb (303/915), Sünenü'f Kübra, tanbul,1413/1992.» Sarıçam, brahm, mev-haşm lşkler, Ankara, >? et-aber, uhammed b. Cenr (310/922), arhu'/-omem ve'!- ü/ük, thk. komyon, Beyrut, ty.» aha Hüeyn, e- Fıtnetü'I-Kübra(A ve BenOh) yy ve ty.» et-rmz, uhammed b. a {279/892), e-sünenü't-nnz, tanbul, 1413/1992.» Wenck, A. J. "Amr b. el-a", A. tanbul, 1965, ı, » Va rol,. Bahaüddn, emel Kaynaklar ve RvayeUer ışığında Hz. Haan, Konya, 2010.», "Hz. Haan ve Hz. Hüeyn", >> e-ya'kob, Ahmed b. b Yakub (294/1229), arhu'/-ya'kob. thk. Abdu'I mr ühenna, Beyrut, 1413/1993.» ez-zeheb, uhammed b. ahmed b. Oman (748/1374), Syeru A'lam'n-NObe/a, thk. Şuayb Arnavud ve ark. Beyrut, 1414/1994.», arhu'l-lam, (41-60), thk, Abdüelam edmor, Beyrut, 1410/1990. e