Dergimiz. Sosyal ve Beşeri Bilimler Veri Tabanı'nca Taranmaktadır.

Transkript

1 Dergmz Soyal ve Beşer Blmler Ver abanı'nca aranmaktadır. tem Yıl:10 Sayı:

2 tem Yı/:10 Sayı: HZ. ÖR'N DN'Y HCRYL LGL RVAYLRN DGRLNDRLS Yrd. Doç. Dr. Ömer ÖZPINAR N.rbakan Ünverte lahyat Fakülte ÖZ Hadf ve lam arh kaynaklannda Hz. Ömer'n edne'ye hcret etmeyle lgl farklı ve brbrleryle çelşen rvayetler bulunmaktadır. Bu rvayetlerden meşhur olanı ve gelenekel olarak anlatılanı; onun, bütün mülümanların akne, müşrklere Ka'be'de meydan okuyup hcret edeceğ güzergahı ve zamanı lan ederek yola çıktığını bldren rvayettr. knc e, onun da herke gb gzlce ve br grup mülümanla beraber hcret ettğne dar rvayettr. Bu çalışma, Had ve Syer kaynaklanndan Hz. Ömer'n hcret edş şeklyle alakah farklı rvayetler toplayıp karşılaştırmayı; ened, metn ve tarh bağlam çerçevende tahlllern yaparak aralannda br terchte bulunmayı amaçlamaktadır. Anahtar kelmeler: Hz. Ömer, Hcret, tarh bağla m, rvayet, hadf. ABSRAC An va/uatlon of thereporton 'Umar' grat/on to edna here are dfferent and contradctng report on 'Umar' mgratan to edna n the Hadth and llamc Htory ource. Of thee report, the one whch famou and tradtonally related ay that 'Umar, unlke all ulm, challenged the dolater n front of the Ka'abe and et off by announcng the tme and route of h travel to edna. he econd report ay that he, lke all other mulm, mgrated n eeret and together wth a group of mulm. h tudy am at cöllectng the report on the manner of 'Umar mgratan from the Hadth and llamc Htory ource, makng an analy of them n narratonal, textual and htarcal context, makng a general evaluaton of therı. Keyword: 'Umar, Hjra, graton, Htarcal Context, Report, Hadth, 1-GRŞ Had ve Syer lmler, konu brlktelkler ebebyle çok köklü ve ıkı br lşk çndedrler., Ancak Had\ kaynaklarındak yer blgler le lam arh kaynaklarındak blgler, ıhhat ve rvayet uulü bakımından aynı değerde tutulamamıştır.1 Bu durum Had ve tarh rvayetler araında br güven orunu oluşturmuştur. Oya ahh yer rvayetler, dnde tşhad edleblen ve hüküm 1 Genş blg çn bkz. Kolkıran, Gönül, arh ve Had Dpln Açıından Güvenlrlk Sorunu: İbn hak ve Vakıd ömeft (Baılmamış Y.L ez, Danışman: Al Dere), AÜSB., Ankara, 2004,

3 12 Yrd. Doç. Dr. Ömer ÖZPINAR 1/2012 kaynağı olablen malzemelerdr. Çünkü yerne göre ahabenn görüşler, yaşayışı, yorumları ve hükümler ble, dn brer delldr. 2 Bu ebeple, lam arh kaynaklarındak özellkle Hz. Peygamber ve ahabeye at blgler çeren rvayetlernn ncelenme ve ıhhat değerlendrmelernn yapılmaı on derece önemldr. Bu da ancak Had ve Syer'n ortak çalışmaıyla gerçekleşeblecek br faalyettr. ekke'den edne'ye hcretn, lam tarhndek en öneml dönüm noktala br olduğu malumdur. Bu ebeple hcrette yaşananlar, br çok araştır rından maya konu teşkl edecek genşlktedr. Bu cümleden olarak mülümanların ekke'den edne'ye hcret etmelerne dar nakledlen blglern en ıradışı olanlarından br, şüphez Hz. ömer (v.23j644)'n hcrete çıkışı ve onraında yaşadıklarını nakleden rvayet ola gerektr. Had ve lam arh kaynaklarında bu olayın farklı ve hatta brbrleryle çelşen k rvayetle nakledldğ görülmektedr. Bunlardan brnc, Hz. Al (v.40/660)'ye nbet edlen rvayettr. Bu rvayete göre, Hz. Ömer, bütün mülümanların akne müşrklere Ka'be'de meydan okuyup hcret edeceğ güzergahı ve zamanı lan ederek yola çıkmıştır. knc rvayet e, bzzat Hz. Ömer'n anlattığı ve herke gb gzlce ve br grup mülümanla beraber abahın erken vaktnde yola çıkarak hcret ettğne dar rvayettr. Brbryle çelşk görülen bu k rvayetten brnc, tarhmzde ve özellkle ülkemzde kaleme alınan yer ktaplarında yaygın br anlatıma ve dolayııyla şöhretl br yere ahp olmuştur. knc rvayetten e muahhar kaynaklarda ve ülkemzde telf edlen Syer araştırmalarında neredeye hç öz edlmemektedr. Böylece en mukaddem lam arh kaynaklarında nakledlen bu rvayet, adeta yok farzedlmekte ve görmezden gelnmektedr.3 Bunun br onucu olarak, Hz. Ömer le lgl belk yanlış br blg nakledlmekle kalınmamakta, aynı zamanda bu olay üzerne yanlış hükümler de bna edleblmektedr. Zra lam tarhne damgaını vurmuş şahyetlerden br olarak Hz. Ömer'n önem, adece ahab olmaıyla ınırlı değldr. O aynı zamanda mülümanların, uygulamaları, tavırları, şahyet, yorumları ve görüşleryle, dn örnek ve "huccet" kabul ettkler br ahabldr.4 2 Şatıb, dn dell olarak ünnet kavramı üzernde dururken, Dokuzuncu eele başlığı altında: "Sahabenn ünnet (yan uygulamaı).da ünnet ayılır ve onunla amel edlme ve ona müracaat edlme gerekr" demektedr. Bkz. eş,şatıb, e-uvafakat, VI, Ülkemzde yazılan ya da tercüme edlen Syer;lam arh ktaplarından ya da konuyu ele alan çalışmalardan örnek verecek olurak, neredeye hepnn Hz. Ömer'n hcretnn alen olduğuna dar rvayete yer verrken, akn bldren knc rvayetten hç bahetmedkler görülmektedr Hz. Ömer'n hcretnn alen olduğuna dar blgye dayanarak konuyu ele alan, yaygın ve çok kullanılan ürkçe kaynaklardan bazıları şunlardır: Kökal, lam arh-hz. uhammed (A.) ve lamyet (ekke Dönem), 396; Heyet, Doğuştan Günümüze Büyük lam arh, ı, 250; Önkal, "Hcret", DA, XVII, 460; Yücel, Peygambermzn Hayat, 89; Algül, lam arh, ı, 278; Ülkü, lam arh, ı, 140; Kutluay, Syer-u Sahabe, ı, 140; e-büt, Fkhu'-re, 193; mam Hatp Leler (11. Sm1f) Syer Der Ktab, Yazarlar: krem Özbay; yüp Koç ve dğerler; B., 2. bk., Ankara, 2011, 75; Sarıçam, Hz. Hz. uhammed ve vrenel eaj, 118; a.mlf., Hz. ömer, Bkz. eş-şatıb, a.g.e., VI, 77. Ayrıca bu konuda genş blg çn bkz. Sfıl, bubekr, Hazret Ömer ve Nebev Sünnet, Kayıhan Yay., tanbul, 2007.

4 Hz. ömer'n edne'ye Hcretyle lgl Rvayetlern Değerlendrlme 13 Hadlte oldugu gb tarh rvayetler degerlendrmede ve vara aralarındak çelşky gdermede en ağlam uulün, muhtelf rvayetlern br araya getrlp hem ened ve metn, hem de tarh bağlam açıından tahll edlme oldugunu düşünüyoruz. Had lm çn bu tür çalışmalar yaygın olarak yapılmış ve yapılmaya devam edyora da, Syer ve arh alanındak malzemeler çn aynı yoğı:ınluktak br çalışmadan öz etmek güçtür.5 Bu çalışma, Hz. Ömer'n hcret edş şeklyle alakalı rvayetler Had ve Syer kaynaklarından toplayarak karşılaştırmayı ve ened, metn ve tarh bağlam çerçevende tahlllern yaparak aralarında br ıhhat terchnde bulunmayı amaçlamaktadır. Konuya zemn oluşturmak üzere öncelkle hcret ve hcretn uygulanmaında zlenen temel lkelere tema edlme faydalı olacaktır. 1.1-Hcretn Başlama ve Genel Stratejne Dar Rvayetler Nübüwetn on üçüncü yılında (622) Hz. Peygamber' Yerb'e davet etmeye karar veren yetmş beş kadar mülüman, aıl nyetlern gzleyerek, haccetmek teyen beş yüz kşlk müşrk kafleyle brlkte ekke'ye doğru yola çıktılar.g Vardıklarından üç gün kadar onra gzlce Hz. Peygamber'le haberleşerek, br gece vakt Akabe'de buluşmayı kararlaştırdılar. Buraı, Kabe'den 3 km. uzaklıkta tenha br vadyd.7 arhe "knc Akabe Batları" 8 olarak geçen bu buluşmayı, müşrklerden "gzl yapmaya" büyük önem veryorlardı. 9 Bu ebeple "çok ez" ve "brer kşer kşlk" gruplar halnde hareket ederek burada toplanmışlardı. 10 Hz. Peygamber de yanında adece amcaı Abba le geld. Yerbller Abba'ı beldelerne yaptığı tcaretten tanıyorlardı.11 lk önce konuşan Abba (v.32/652), Hz. Peygamber'n konumunu ve kıymetn anlattıktan onra, konuşmak teyenn uzatmadan konuşmaını teyerek, bunun ebebn şu fadeleryle açıklamıştı: "Çünkü müşrklerden gözcüler ve caular vardır! Buradan konak yerlernze dagıldığınız zaman da şnz gzl tutunuz!"12 Yerbl mülümanlar, Hz. Peygamber'e gerekre uğrunda avaşacaklarını ve her durumda onu koruyacakanna dar öz verdler. Hatta hemen müşrklere aldırableceklern öyledler. Ancak Hz. Peygamber, onlara daha bunun çn emr gelmedğn, ezce yerlerne dönmeler gerektğn öyled.13 Ayrıca Hz. Peygamber, kendyle Yerbl mülümanlar araında rtbatı ağlayacak on k 5 Bkz. bn Haldun, ukaddme, 1, 201, 209; Özdemr, "Syer YazlCIIIğ Üzerne", 148, bn Sa'd, abakat, l; 221; bn Ker, e-bdaye ve'n Nhfye, IV, Genş blg çn bkz. Önkal, "Akabe Batlan", DA, ll, 211 Önkal, a.g.m., DA, ll, bn Hşam, e-sre, ll, 88; et-aber, arh, ll, o bn Sa'd, et-abakat, ı, Bkz. et-aber, a.g.e., ll, bn Sa'd, a.g.e., IV, bn Hşam, a.g.e., ll, 94

5 14 t0/2012 Yrd. Doç. Dr. Ömer ÖZPINAR nakb (temlc) eçmelern emrett.14 Anlaşıldığına göre Hz. Peygamber, onların gelşler ve Akabe'de buluşmaları gb, bundan onrak ürecn de gzllk çnde yürütolmen arzu etmekteyd. Ntekm Yerbl mülümanlar, br an önce memleketlerne dönmek çn ekke'den ayrılmışlara da, şüphelenen Kureyş olayı tahkk etmş ve gerçek olduğunu anlayınca da Yerb'e gden bütün yolları tutarak her yerde mülümanları aramaya koyulmuşlardır. Sonunda Sa'd b. Ubade'y yakalayarak ekke'ye götürüp şkence etmşlerdr.1 Hz. Peygamber, ekkel mülümanlara Allah eala'nın hcret yurdu olarak Yerb' göterdğn öyleyerek hcret znn ve emrn açıklamıştır.1 Hazırlığını aceleyle tamamlayan mülümanlar, "gruplar halnde" ve "gzlce" hcret etmeğe başlamışlardır.h Hcretten haberdar olan müşrkler, hcret etmek teyenlere engel oluyor, yollarını keyor ve yakaladıklarına şkence yapıyorlardı.1 ekke'de Hz. Peygamber, Hz. bo Bekr, Hz. Al ve gderneyecek durumda olanlardan başka kme kalmamıştı.19 Derken Hz. Peygamber () de Hz. bo Bekr le brlkte hcret etmekle emrolunmuştur.2o Hz. Peygamber, bo Bekr'n evnden hcret çn yola çıkarken, evn arkaındak küçük kapıdan ve kmeye görünmeden çıkmaya dkkat etmştr. Olaydan Hz. bo Bekr'n alenden başka kmenn haber olmamaına özen götermştr. Daha onrada edne tkametnn ternde bulunan Sevr mağaraına doğru lerlemşler ve burada üç gün gzlendkten onra Yerb'e doğru yola çıkmışlardır.21 Buna göre, Hz. Peygamber'n bu adetle br em rn ya da özünü tarh kaynaklar kaydetmemş olmakla brlkte, lgl rvayetlerden ve eldek blglerden hcretn genel yaet ve tratejnn 'gzllk' olduğunu çıkarmak mümkündür. Bu hem mülümanların güvenlğ, hem de hcret amelyenn elamet açıından çok öneml görülmüştür. Ak takdrde bu ş daha başlamadan bteblr ve müşrklern engellemeyle akamete uğrayablrd. Şmd bu genel blglerden onra konumuz olan Hz. Ömer'n edne'ye hcret le lgl blgler nakleden rvayetlern ncelenmene geçeblrz. 14 Bkz. Buhar, enaktbu'l-enar, 43 (IV, 251); Hakm, el-ütedrek, lll, 307 (hd.no: 5165). Krş. et aber, a.g.e., ll, bn Hşam, a.g.e., ll, 94, 95. krş. et-aber, a.g.e., ll, el-hakm, el-ütedrek, lll, 3 (hd; No: 4321); e-beyhak, e-sünenü'l-kübra, IX, 17 (no:17737), 22 (no: 17750). 1 7 bn Sa'd, a.g.e., lll, 271; e-beyhak, Delalü'n-nübüwe, ll, 459; bnü'i-cevz, enaktbu emr'lmü'mnn Ömer b. e/-hattlb, bn Sa'd, a.g.e., ı, 226; et-aber, a.g.e., ll, 369; bn k er, e/-fuül f ret'r-raü/, bn Sa'd, a.g.e., ı, Hakm, el-ütedrek, lll, 3-6 (hd.no: ). Ayrıca bkz. bn Sa'd, a.g.e., ı, Genş blg çn bkz. bn Hşam, a.g.e., ll, 127; ez-zeheb, annu'l-lam, (e-sretü'n-nebevyye), ll, 316.

6 Hz. ömer'n edne'ye Hcrety/e lgl Rvayetlern Degerendrlme HADS V ARİH KAYNAKLARINA GÖR HZ. ÖR'İN HİCRİ Hz. Ömer (H.Ö.40-H.S.23/ )'n mülüman olmaından hcret etmene kadar geçen altı yıllık üre hakkında kaynaklarda fazla br blgye ratlanılmamaktadır.22 Bu dönemle lgl onun hakkında kaydedlen en öneml blg, edne'ye hcret kararı verldkten onra lk hcret edenlerden brnn, o, oteluğu haberdr.23 O, Ayyaş b. b Reba (v.15/636)24 ve Hşam b. el-a (v.13/634 veya 15/636) le brlkte hcret etmeye karar vermş, yanında yrm kşlk br kafle le hcret etmştr.25 Bu çalışmanın konuunu teşkl eden Hz. Ömer'n hcret edş keyfyetyle alakah blgler e, bze k farklı ve brbryle çelşen rvayetler yoluyla nakledlmektedl 2.1. Hz. Ömer'n Alenen ve eydan Okuyarak Hcret ttgne Dar Rvayet knc Akabe'nn Z'l-hcce ayında yapıldığı ve Hz. Peygamber'n üç gün aklandığı Sevr mağaraından edne'ye hareketnn 1 Rebülewel olduğu26 düşünüldüğünde, edne'ye hcretn br buçuk-k ay gb br ürede tamamlandığını öylemek mümkündür.27 Bütün muhacrler Hz. Peygamber'den önce, gruplar halnde, peşpeşe ve gzlce ekke'den çıkarak hcret etmşlerdr.2a Bazı kaynaklarda adece Hz. Ömer'n, herketen farklı olarak, Ka'be'y tavaf edp k rekat namaz kıldıktan ve ekkel müşrklere meydan okuduktan onra hcrete çıktığı nakledlmektedr. şte Hz. Ömer'n hcret edş keyfyet le lgl olarak nakledlen k rvayetten en yaygın ve meşhur olanı, Hz. Al tarkıyla nakledlen şu rvayettr:.ı.::.. ıj! ->""' ıj!.)c- ~1 Jl tl ~:LJ ~ _r.ji.ı.=... Jl l <}411 ~ ıj!.ı.=... fo. Jl 4_r..:..l' :\.;,... ~ ""~1.llt:.. ıj!.ı.=... ıj! _»~jll ~ l ~lı "')j;.ll fo. ıj!.ı.=... ıj!..ı.::..l Llı; ) l.lö bji ~ 0!.)c- 0!.ı...:... c.jc-.llt:.. 0! J.ıc. c.jc- ~ı ü6 '.);'ıl 1"""\.ll 0!.&1 ~ l.ı::...ı.:ı;ı;t.._, ~.J ~ ey>.ı::..l,) w..k:. L. :yllb <,?ll ıj!.)c- ı) J~ :J~ cylı:ji ıj!.&1 ~ c.jc-,~ c.jc- 'ıy\.ıc- ıj!.ııl ~ı/' ~1, <~...J3 ys_;j_, ~.l:; ~lı ra W <tj)!,..,_,l.h;ji ıj!->""' ':ı'), ;.:.. ':ı') _;;..la. tj.ı.?..\,-ji 1'\.WI ~~ ~,l&:;,. ~~lı ul.bs \.;.j\.ı <.fo.) ey> )L.ıı,.~ı J;S ~-' ~ ~ı,.l..,...ı J)Jl c)o,~t...ji o~ ':ı').ııl ~Y- '1 <o_r.._,ji w.ı,u; :roj J~.J <o.l::..[, ö.ı::..[, c31ji c_.k US.J ~ 'l&:;,. ~ ey> r3 '1).ı::..l 4..o..;J w :.)c- J~ t,?ji,ll ı~ ~lıı ~.u;.._ü J,.y_,.ll_, ~"-"'-'.~ı.u:;; w 22 Fayda, "Ömer", DİA, XXXIV, Bkz. Ahmed b. Hanbel, a.g.e., IV, 284; e-beyhak, e-sünenü'l-kübra, IX, 17 (no:17738); İbnü'I Cevz, a.g.e., 20; İbnü'l-r, Üdü'/-gabe, IV, 145; Nevev, ehzbu'/-ema, ll, 5. krş. İbn Hşam, a.g.e., ll, Ayyaş b. b Reba, Hald b. Veld ve bü Cehl'n amcazade, aynı zamanda bcı Cehl'n annebr kardeşdr. İlk mülüman olan ahabedendr. Genş blg çn bkz. Özaydın, "Ayyaş b. bü Reba", DİA, IV, İbn Hşam, a.g.e., ll, 115; e-beyhak, Delalü'n-nübüwe, ll, 463; İbnCı'I-Cevz, a.g.e., Bkz. ez-zeheb, arhu'i-ilam (el-meğaz), ı, 29-30; İbn Ker, e-fuül fı ret'r-racıl, ; e Heyem, ecmeu'z-zevad, VI, 63; Önkal, a.g.m., DİA, XVII, Bkz. et-a ber, a.g.e., ll, İbn Hazm, Cevamu'-ret'n-nebevyye, 53; Önkal, agm., DİA, XVII, 460.

7 16 Yrd. Doç. Dr. Ömer ÖZPINAR 29.~_;~._...:=.._, ~~L rr1ı:. ~ı "Bze bu Bekr uhammed b. Abdülbakl haber verd; bze bu uhammed e-cevherl mla olarak rvayet ett; bze bu'i-haen Al b. Ömer b. Ahmed e Hatız haber verd; bze bu Ravk Ahmed b. uhammed b. Bekr e-hzza Bara'da haber ved; bze Zübeyr b. uhammed b. Hald e-umanl, ıır'da 265 enende rvayet ett; bze Abdullah b. el-kaım e-y rvayet-ett; o da babaından; o da Ukayl b. Hald'den; o da uhammed b. Al b. Abdullah b. Abba'tan; o da babaından; o da Abdullah b. e-abba'dan şöyle dedğn naklett: Bana Al b. bal b şöyle ded: "uhacrlerden, Ömer b. Hattab 'ın dışında, gzlenmeden hcret eden br kme blmyorum. O, hcret edeceğ zaman, kılıcını kuşandı, yayını omuzuna atı, oklarını ve mızrağını elne aldı; Kabe'ye gtt. Kureyş müşrklernn ler gelenler, Kabe'nn yanında bulunuyorlardı. Ömer b. e Hattab, Ka'be'y yed kere tavaf ettkten onra orada buluranların brer brer başuçlarına dklp şöyle ded: "Kararaı yüzler! Allah elbet bu burunları yere ürtecektr! Km anaını ağlatmak, yahut çocuğunu yetm ya da karıını dul bırakmak tere, şu vadnn arkaında gelp karşıma çıkın!" Al ded k: Kendlern eğttğ ve rşad ettğ zayıf kmelerden başka hç kme ardına düşüp onu takp edemed; yüzünün dkne gtt." etn değerlendrmen braz onra ele alacağımız bu rvayetn, öncelkle ened açıından değerlendrmene bakmak gerekmektedr Rvayetn ahrc ve Sened ahll Hz. ömer'n alen ve meydan okuyara k hcret ettğne dar blgy aktaran bu rvayet, hçbr had kaynağında geçmemektedr. lk yazılan Syer ve lamarh kaynaklarında da tept edemedğmz bu rvayetn mevcut en mukaddem kaynağı, Suyut (v.911/1505)'nn de şaret ettğ gb,3o bn Aakr (v.571/1176)'n arlh'dr. Zra şu an çn elmzde mevcut olan daha mükaddem Had, Syer ve arh kaynaklarında, Hz. Ömer'n bu şeklde alen ve meydan okuyarak hcret ettğne dar blgy çeren ne bu ne de br başka rvayete ratlanmaktadır. Ancak meşhur yer yazarı e-salh! (v.942/1535), lk hcret edenlere dar blg verrken: "e-uvafaka'da bnü'-semman, Al'den şöyle dedğn rvayet etmektedr..."31 dedkten onra, herhang br ahab m veya ened zkretmekzn doğrudan Hz. Al'den yukarıdak rvayet nakletmektedr. Burada Salh'nn, lgl rvayetn geçtğ en ek kaynağın bnü'-semman32 29 bn Aakr, arhu ednet D1meŞk, XLIV, Krş. bnü'i r, a.g.e., IV, ; Nevev, a.g.e., ll, e-suyüt, arhu'l-hulefc, e-salh, Sübülü'l-hüda ve'r-reşad f ret hayr'l-bad, lll, "u'tezlenn mamı", "u'tezl br muhadd" (ez-zeheb, ezkratü'l-huttaz, lll, ) ve "u'tezl hafız" (Hacer, Lanü'l-mzan, IX, 77 (no: 8875)) gb vaıflarıyla rca\ ktaplarında m geçen bü Sa'd mal b. Al e-semman (v.445/1055)'ın, ömrünün onlarına doğru hadle lglendğ belrtlmektedr. Zeheb, onun adok br ve blgne rağmen hadlerden rıapdar olmadığı ve bd'ata düştüğü çn bretlk br durumu olduğundan bahetmektedr (bkz. ez-zeheb, Syeru a'/am'n-nübela, XVIII, (no:26)). bnü'-semman'ın öz konuu ktabının adı el-uvafaka beyne hl- Beyt ve'-ahabe ve ma ravahu küllü ferkm f hakkl'l-ahar'dır (bkz. e-kettan1, er-

8 Hz. ömer'n edne'ye Hcretyle lgl Rvayetlern Degerendrlme 17 (v.445/1055)'ın e/-uvafaka'ı olduğunu belrtme, konumuz açıından on derece önem arz etmektedr. Zra Salh böylece, bu rvayetn lk geçtğ kaynağın bu ktap olduğunu ve bundan daha ek br kaynağını bulamadığım da zımnen fade etmş olmaktadır. Aynı şeklde Zürkan (v.1122/1710) de, e/-evahbu'l-/edünnyye şerhr.ıde, bu rvayetn geçtğ kaynaklara dar blg verrken: "bn Aakr ve e-uvafaka'da bnü'-semman, Al'den şu rvayet tahrç etmştr..."33 dyerek, aynı blgler enetz nakletmektedr. Burada bn Aakr' lk önce, fakat ondan daha önce vefat etmş olan bnü'-semman'ın adını knc olarak verme dkkat çekcdr.34 Bu durum, ZOrkan'nn bu rvayet bn Aakr'den nakletmş olduğu ve bnü' Semman'ın ktabını görmedğ şeklndek br değerlendrmeye mkan vermektedr. Ayrıca ZOrkan'nn bu kaydı, aynı zamanda öz konuu rvayetn en ek kaynağının bnü'-semman'a kadar gdebldğnn br başka dell olmaktadır. Ntekm yer alanında yazılan ve lgl rvayete yer veren hemen hemen bütün eerler, bu blgy bn Aakr' kaynak götererek kullanmaktadırlar. Ya bnü'i-r (v.630j1232)'de görüldüğü üzere35 kendne bu ened ulaştıran kşy lave ederek ve bn Aakr' kaynak götererek; ya da SuyOt ve Salh gb özellkle muahhar kaynaklar ened hazfedp bn Abba'ın Hz. Al'den naklettğ br blg olarak olayı nakletmektedrler.36 Buna göre, Hz. Al le haber nakleden bn Aakr (v.571/1176) araında on br rav bulunmaktadır. Bu haber knc olarak nakleden bnü'i-r (v.630/1232)'n ened e, br rav laveyle "u~ı..;ı.;.uı..ıı ı.,...:.r. yı..._,jı.ı.,.. ut,;l" (Bze Abdulvehhab b. Hbetüllah ed-dakkak znl olarak haber verd) şeklnde başlamaktadır.37 Senedn ger kalanı aynen yukarıdak bn Aakr'n zkrettğ gbdr ve nadı şu şeklde oluşmaktadır: bo Bekr uhammed b. Abdülbak~ bo uhammed e-cevher~ bu'i Haen Al b. Ömer b. Ahmed~ bo Ravk Ahmed b. uhammed b. Bekr e Hzzan~ Zübeyr b. uhammed b. Hald e-uman~ Abdullah b. el-kaım e Üb~ babaından~ Ukayl b. Hald'den~ uhammed b. Al b. Abdullah b. Abba~ babaından~ Abdullah b. el-abba~ Al b. balb. Bu ened tahll edldğnde şu bulgular elde edlmektedr: ->-> Raletü'l-mütatrafe, 59). Sahabe le hl- Beyt araındak lşklern olumlu oldugunu pat etmek üzere yazılmıştır. Bu k grubun brbrler hakkında öyledkler güzel ve övücü özler toplamıştır. Aynı zamanda Rafızlere reddye olarak yazıld@ çn de, anlaşılan o k, daha çok hl- Beyt'n bü Bekr ve Ömer le lgl güzel özlerne yer verlmş gbdr. Zemahşer'nn muhtaarını ya pt@ bu ktap, br nühaının ıır'da bulundugu öylena de şu an çn elmzde bulunmamaktadır. Genş blg çn bkz. Kandemr, "Semman, m b. AW, DİA, XXXVI, ez-zürkan, Şerhu~l-mevahb'l-/edünnyye, ll, Zürkan, bu blgy tamamen e-salh'den alıntılamış, adece onun zkretmedg İbn Aakr' lave etmş gözükmektedr. Bu da bze Zürkan'nn de aıl kaynagının İbn Aakr oldugunu götermektedr. 35 Bkz. İbnü'I-r, a.g.e., IV, Bkz. en-nevev, ehzbü'/-ema, ll, 5-6; e-suyüt, a.g.e., 95; e-salh, a.g.e., lll, 315; ez-zürkan, a.g.e., ı, 92; Al e-üttek, Kenzü'l-ummal, XII, 575 {hd.no: 35796). 37 Bkz. İbnü'I-r, a.g.e., IV, 144.

9 18 Yrd. Doç. Dr. Ömer ÖZPINAR Senedn müntehaını Hz. Al (v.40/660) oluşturmaktadır. Ondan onra bn Abba (v.68/687) gelmektedr. Her k de ahabdr. Al b. Abdullah (118/736) tabundandır, abd ve ka br kme olarak değerlendrlmektedr.3 Onun oğlu uhammed (v.124/741), rnevere karşı Abba davetn 87/705 yılında lk başlatan kmedr. lk Abba halfe Seffah'ın ve anur'un babaıdır. abundandır ve d ed e Abdullah b; Abba'tan ve başkalarından ralen rvayette bulunduğundan "mürl" denlmştr.3e bn Hacer de dedenden rvayetnn abt olmadığını ancak ka olduğunu fade etmektedr.4o Dolayııyla bu kmeler güvenlr ve rcal ktaplarında cerh edlmemş kmelerdr. Zaten lk k ahabdr. Bu ebeple gerye Ukayl b. Hald ve onrak rcaln araştırılmaı kalmaktadır. Ukayl b. Hald b. Ukayl bu Hald, bn Şhab ez-zühr'nn talebelerndendr. ıır'da hcr 142/759 veya 144/761 veya enende vefat etmştr. abundandır, "ka" br ravdr.41 Senedde knc öneml halka "Abdullah b. el-kaım e-yfı-7 babaından" şeklnde olan Abdullah ve babaı el-kaım e-yl'4 2 ml raverdr. evcut rcal ktaplarına bakıldığında, Abdullah b. el-kaım e-yll adında br ravye ratlanılmamaktadır. Baba e-kaım'ın durumu da aynıdır. Buna göre, öz konuu ravern cerh vetadl almlernce mechul olduğu anlamına gelmektedr. echül ravl, Had uulüne göre zayıf kabul edlmektedr.43 Aynı şeklde "Zübeyr b. uhammed b. Hald e-oman'' hakkında da rcal edebyatında br blgye ratlanılmamaktadır. Bu rav de mechül olmaktadır. Zübeyr'den naklde bulunan "bu Ravk Ahmed b. uhammed b. Bekr e Hzzan (v.324/935, 325/936 veya 331/942)" hakkında rca! almler "ka me'mundur" değerlendrmende bulunmaktadır. Fakat rvayette bulunduğu kşler araında Zübeyr b. uhammed'n mn zkretmemşlerdr.44 " bu'i-haen Al b. Ömer b. Ahmed (v.385/995)", meşhur br almdr, ka "bu uhammed e-cevher, e-haen b. AI b. uhammed eş-şrazl dır.45 el- 38 İbn Hacer, akrbu't-tehzb, ı, e-zz, a.g.e., XXVI, (no: 5485) 40 İbn Hacer, akn1ıu't-tehzb, ll, Bkz. el-l'cl, a'rfetü'-kat, ll, 144 (no: 1270); ez-zeheb, ezkratü'l-hufffz, 1, (no:155); a.mlf., Syeru a'lam'n-nübe/a, VIII, Buradak "el-yf", İbn Aakr'n enedndek şekldr. İbnü'I-r'n kaydına göre e "e-büll (J" şeklndedr. İbnü'I-r'n bu zaptında tahf ola gerektr. Zra e-zz'nn, verdğ blgye göre br öncek rav olan Ukayl b. Hald'n nbenn de e-yl şeklnde olmaı Bkz. e-zz, ehzbu'lkemal, XXVI, 153 (no: 5485), bu htmal güçlendrmektedr. 43 Aydınlı, Had ltılah/arı, Bkz. ez-zeheb, Syeru a'/am'n-nübe/a, XV, (no:128). bn Hacer, Lanü'l-mzan, ı, (no:738). 45 Bkz. ez-zeheb, Syeru a'/am'n-nübela, XVI, (no:332).

10 Hz. ömer'n edne'ye Hcretyle lgl Rvayetlern Degerendrlme 19 ukanna'' ( / )" ka ve emn olarak vaıflandırılmıştır. Zamanının had alm olarak blnmektedr.46 bn Aakr'n kendnden rvayet aldığını belrttğ kş e, enedn başındak bo Bekr uhammed b. Abdülbak (v.535/1140)'dr. bn Hacer'n "meşhurdur, al nad ahbdr" dedğ bu rav hakkında bn Aakr "eval mezhebnden (felefec) olmak ve rkkat- dn ahb (dndarlığı gevşek)" dyerek thamda bulunmaktadır. Buna rağmen "adok" olduğuna dar rcal almlernn değerlendrme bulunmaktadır.47 Zehebl, "Zamanının münd d (al nad ahb)" olduğunu beyan etmektedr.4 Netce olarak Hz. Ömer'n alenen ve meydan okuyarak hcret ettğne dar rvayetn enedndek ravler cerh ve tadl yönünden ele almış bulunuyoruz. Buna göre enette peş peşe üç mechoi rav bulunmaktadır. Bu ravler hakkında rcal kaynaklarında br blgye ratlanmamaktadır. Ntekm lban (v.1420/1999) de, bu konuda başka br ayrıntıya grmeden, "edar-ı had49 oluşturan bu üç rav hakkında hçbr cerh ve tadl kaynağında ala br blg bulunmadığını ve bunların mechul raver olduğunu" tept etmektedr.5o Hz. Ömer'n alenen ve meydan okuyarak hcrete başladığını nakleden bnü'i-r (v.630/1232)'n rvayetne gelnce, daha önce fade edldğ üzere o bn Aakr'n rvayetn "h) _;!.lll.&ı ~ 0!...,.,~ı ~ \j4; " zyadeyle aynen nakletmektedr. burada bu zyadey vurgulamamızın ebeb, onun, rvayet elde edş şekln "enbeena ([j4;1)" ve "znen (l.ı:ıl)" kelmeleryle fade etmene dkkat çekmektr. Zra bu şekldek br rvayet ulübu, özellkle "müteahhr almler araında yalnız cazet uulüyle alınan hadlern naklnde kullnılmakta meşhur olmuştur."51 Bu şekldek br fade, "Hocanın had ktabını öğrencye elden verp çndek hadler rvayet etmene müaade etme uretyle alınmış br had başkaına naklederken kullanılan br ga"52 durumundadır. Had uulcüler bu kabl rvayetlern kabulünün ancak bazı şartlara bağlı olduğunu ler ürmüşlerdr.53 Ntekm lban, bu rvayetn enednn ahh olmadığını, ened verş şeklnden 'öncelkle bnü'i-r'n Hz. Al'ye nbet huuunda ken kanaat getrmedğn, bu ebeple de knc olarak enedn onuna kadar vermekle orumlu- 46 ez-zeheb, arhu'l-lam (Havd ve vefeyt ), XXX, 356 (no: 103) bn Ker, e/-bdaye ve'n-nhaye, XV, Bkz. bn Hacer, Lanü'l-mzan, V\ (no:7045). 48 ez-zeheb, Syeru a'/am'n-nübela, XX, "edaru'l-had: B~ hadn muhtelf enedernn veya genel olarak hadlern enedernn kendnde brleştğ ve enedern ondan tbaren farklı yollara (tarklere) ayrıldığı rv." Aydınlı, a.g.e., e-bn, DFc' an'l-had'n-rıebev ve'-yer, Aydınlı, a.g.e., Aydınlı, a.g.e., Bu tür rvayetlern kabulüyle lgl farklı değerlendrmeler çn bkz. Ahmed uhammed Şkr, e Baü'l-ha,

11 20 Yrd. Doç. Dr. Ömer ÖZP/NAR luktan kurtulmak tedğn' değerlendrmektedr Hz. ömer'n Gzl Olarak Hcret ttgne Dar Rvayetler Hz. ömer'n hcret yolculuğuna başlama keyfyetyle lgl knc rvayet, özellkle onrak dönem ve tal Syer ve arh ktaplarında neredeye hç değnlmeyen br haberdr. Bu brnc rvayet kadar yaygın ve meşhuro!mayan br blgy ulaştırmaktadır. Hz. Ömer'n de, her muhacr gb, gzlce hcret ettğne dar blgy çeren bu rvayet, brnc habern akne, hem had hem de en mukaddem tarh ve rvayet kaynaklarında yer almaktadır. Hz. Ömer'n hcretnn gzl olduğuna dar farklı blgy çeren bn hak (v.151/768) mahreçl öz konuu rvayet55 şöyledr: : J:S ~..ıl ~_; _;= ~~ CF..ıl.ı,;.:-. CF _;= 01..ıl.ı,;.:-...)y c!b ~ :Jı.:...J 011 Jl5 ' 0" y..;.i.illı ~ı J;t, 01 ı>"wı 01 r~.j ~.J ı,r. 01..;t,ıc..J u ~ı..)j ~ı 1ı.1) w ı..:.ı~ı J'L;c..J u ~15 Jt,.4:>-t... ~ Ll""!"-.l! IA..>lc. c~ rı t; : l.l3.j, ~ ~ _;l:. ~ ;;~...;.! w_,r. 0! JY"" ~.; l::!j.ı ~ll...ı! l..j5.~~ <.}!9.J, r~ lle Ll""!"-.J, y.-4.illl.>le ~.J ı,r.l 01 t...ı! ı.j=- ı...y L..At.l, ~ 011 üs.j-..;t,ıc...)! r~ 01 ı..:._;ı...ıt, r~ 01 Jr....J! r;:..ft..j ~Yl L,Jg ~ r!--.j ~..ıl..).....ıl J.J'"'...ı..ı ~ı..)! "bn h:lk ded k: Bana Abdullah b. Ömer'n mevlaı N:lf' Abdullah'dan, o da babaı Ömer (r.)'den rvayet ettğne göre, Ömer şöyle ded: "edne'ye hcret etmek tedğmz zaman, ben, Ayyaş b. bf Raba, Hşam b. el-a b. Val e Sehmf özleştk ve: "Yarın abah, hangmz Benf Gıfar kablenn Serf 5 7 emtndek yağmur ularının toplandığı gölettek (edae)5 8 ağaçlıkta (ten:ldub)59 bulunmaza, müşrklern onu yakaladığı anlaşılacaktır. Dğer k onu beklemeyp yollarına devam edecektr" dedk. Sabah oraya gttğmzde Hşam b. e-a'ı orada göremeynce, müşrkler tarafından engellendğne hükmederek yolumuza devam ettk. edne'ye vardığımızda Kuba'da, Ben Amr b. Avf oğullarına mafr olduk. bo Cehl b. Hşam le Har b. Hşam da -Ayyaş onların amcalarının oğlu ve anabr kardeşleryd- Hz. Peygamber daha ekke'deyken geldler ve Ayyaş'la Konuşup..." Görüldüğü üzere bu enedn müntehaını bzzat Hz. Ömer oluşturmaktadır. 54 Bkz.e-bn, a.g.e., bn Hşam'da bu rvayet bn hak' mahreçl olarak nakledlmektedr. Fakat onun e-sre'nde Habeştan'a yapılan hcretler konuuna özel br yer ayırmaına rağmen, ne Hz. Ömer'n ne de dğer mülümanların edne'ye naıl hcret ettklerne dar başka br haber yer almaktadır. 56 bn Hşam, a.g.e., ll, ; e-beyhak, e-sünenü'/-kübra, IX, 23 (no:17756), 24 (no:17758); a.mlf., Delalü'n-nübüvve, ll, 461. Ayrıca bkz. bn Aakr, a.g.e., XLVII, 242; bnü'-cevz, a.g.e., 20; bnü'i-r, a.g.e., IV, "Serf', ekke le edne araında, ekke'ye altı (bazılarına göre on k) ml uzaklıkta br yern adıdır. Bkz. e-salh, a.g.e., lll, 323 (ayrıca bkz. 4. dpnot). 58 "dle" kelme, yağmur ularının toplandığı gölet, dere, vad gb marralarda kullanılmaktadır. Bkz. e-hamev, u'cemu'/-bü/dan, ı, 213; e-salh, a.g.e., lll, "endub" kelme "tendtb" şeklnde de okurrablen "tendub (dkenl br Hcaz ağacı)" kelmenn çoğuludur. Burada br yer m olarak kullanılmıştır. Bkz. e-hamev, a.g.e., ll, 47; e-salh, a.g.e., lll, 323.

12 Hz. ömer'n edne'ye Hcrety/e lgl Rvayettern Değerlendrlme 21 Bu habere göre Ömer, ne Ka'be'ye gttğnden ne de müşrklere meydan okuduğundan bahetmektedr. Anlaşıldığı üzere o, her mülüman gb arkadaşlarıyla brlkte br grup oluşturmuş6o ve abahın erken br vaktnde belrlenen yerde buluşarak yola çıkmıştır. Ayrıca aşağıda görüleceğ üzere bu rvayet detekleyen ve daha açık br şekde Hz. Ömer'n gzlce hcret ettğn beyan eden başka rvayetler de bulunmaktadır. Şmd başta bn hak (v.151/768)'ın naklettğ olmak üzere bu rvayetler değerlendrelm Rvyetn ahrc ve Sened ahll Hz. Ömer'n dğer mülümanlar gb gzl hcret edşn haber veren bu rvayetn nadına baktığımız zaman bn hak le Hz. Ömer araında adece k kş bulunmaktadır. Rvayetn enednde şöyle br zncr karşımıza çıkmaktadır: "bn hak~ Naf'~ Abdullah~ ömer b. e-hattab". Buna göre Ömer b. e-hattab (v.23/644) ve ondan nakleden oğlu Abdullah (v. 73/688)'ın k de ahabdr. Nat' (v.117 /735), bn Ömer'n azatlıı ve meşhur ravdr. Kaynaklarda "evla bn Ömer" şeklnde geçmektedr. Zeheb onu "edne'nn alm", "ebt", "mam", "müft" şeklnde vaıflarla ntelemştr. Ayrıca onun hakkında "utlak hüccet olduğu huuunda ümmetn cmaı vardır" demektedr. Rcal almler de onun ka olduğunu öylemşlerdr.6ı abundandır.62 bn hak (v.151/768), meşhur yer ve meğaz yazarıdır. Zeheb'nn "Önde gelen mamlardandır"63 dye takdm edp onra, "Br çok kme ka olduğunu; başkaları da zayıf olduğunu öylemşlerdr" dyerek belrttğ üzere, rcal almler onu farklı ve tezat fadelerle değerlendrmşlerdr.64 eela özellkle çağdaşları onu "edne'nn lmne ahp", "adok", "had yazılır", şeklndek fadelerle överken,65 kendnden onrak almler e ;'zayıf, yalancı, kaderyyeden olmakla müthem" gb vaıflarla cerh ettkler görülmektedr.66 ne b. alk' gördüğün den67 tabundan ayılmaktadır. Syer ve meğaznn pr ayılmaktadır. Buhar (ta'lkan) ve ülm dahl ünen müellfler ondan rvayette bulunmuşladır.6 Bnaenaleyh, bn hak'ın bu rvayetnn, ened bakımından muttaıl ve en azından haen derecende olduğunu değerlendrmek mümkündür. Ntekm 60 Buhar'nn de naklettğ rvayette Hz. Ömer, berabernde Ayyaş ve Hşam'ın dışında başta kardeş olmak üzere yrmye yakın kş le brlkte hcret etmştr. Bkz. uhar, efru'i-kur'an, 87 (VI, 82). Ayrıca bkz. bn Hşam, a.g.e., ll, 115; e-beyhak, Dela/ü'n-nübüwe, ll, 463; bnü'i-cevz, a.g.e., ez-zeheb, Syeru a'/am'n-nübela, V, 95, Naf' le lgl mütakl br çalışma olarak bkz. Aydemr, Hal, Rvayetlern Olaılığı lşığında Naf' evla bn Ömer, Bura, ez-zeheb, zanü'l-'tdat, VI, 56 (no. 7203). 64 Bkz. ez-zeheb, zanü'l-'tdal, VI, Bkz. bn b Hatm, e-cerh ve't-ta'd/, VII, no:1087). 66 e-ukay, Ktabu'd-duaFcı, IV, (no:1583); bn b Hatm, a.g.e., VII, ez-zeheb, zanü'l-'tdal, VI, Bkz. e-zz, a.g.e., XXIV, 405 (no:5057).

13 22 Yrd. Doç. Dr. Ömer ÖZPINAR Bezzar (v.292j905), bn h8k'dan gelen bu rvayet naklettkteng onra şöyle br değerlendrmede bulunmaktadır: "Bu hadn Ömer'den bu tark ve bu naddan başka muttaıl olarak rvayet edldğn blmyoruz."7o Heyem (v.807j1404) eernde "Ktabü'l-meğaz ve'-yer, Babu'l-hcre fe't-edne" bölümünde bu rvayet naklettkten onra, Bezzar (v.292/905)'ın da bunu tahrç ettğn ve ravernn ka olduğunu bldrmektedrjı Buna göre hem Bezzar hem de Heyeml, bu rvayet muttaıl ve ahh bulduklarını beyan etmş olmaktadırlar. bn h8k mahreçl bu rvayet, bn Hşam (v.218j833)'dan başka lk dönem tarhçlernden bn Sa'd (v.230/844) da farklı br ened ve az br metn farkıyla tahrç etmektedr. Ancak bn Sa'd'ın bu rvayet, Hz. Ömer'n hcret konuunda öneml br ayrıntıyı da bze nakletmektedr. etn şöyledr: 4?.-b -~:!!ı uc- rll... uc- ıj;ajll uc- ~ 0!.ııl.l;c 0! ~ 4?.- :J\5 yı;. 0! ~ 4?.- :Jl?,Jıı J_,...) ~~ w :J\5 yı;. 0! uc- es\.; uc- es\.; 0!.ııl.l;ı:.J 4S:b <Ş"ll 0! yı;. ~ :J\5 yı;. 0! ~ Lı?.H JJ.;.)I ~YI...) Lı?..?:! u.;.j...ji ~ ~~.)J ~ v:ji <} L>"Wl rk-' <~,!le..ııl c.lo ~ ~ r1 ı.>o t-.b ~, w4s.fl ;;_,l JAl L.,.,ı,ıı~ JS :J\5 ~\.~ _,ı ;;u... :csw W! Jıı.l;c_, yı;. J\5 ~l]l JıLı 0! (.)<>Wl 0! '~-' ~J <Ş"ll 0! ty>i,;c._, \.l.:.ı.ı.::ıı.ı!~ :c,.ıl.b..ll 01 yı;. J\5 -~ Jl!.ö.W.)'I.uc. c+=l ı.j.o ~ ~yıl LJC- Ub..J L. r-5:ıl :W);... ~fo WJ \.S_,.JUC. ~ ;;.W.J ı.j.o 72 ' l,l ~ ı]! (.)<>Wl 0! '~ ~ı_,~ <Ş"lj 0! ty>i,;c._, \.l~ :yı;. l/2012 "(uhammed b. Sa'd) ded k: Bze uhammed b. Ömer haber verd ded k: bze uhammed b. Abdlah b. ülm haber verd, o da ez-zührrden, o da Salm'den o da babaından naklett. Ve yne bze uhammed b. Ömer haber verd ded k: Bana ömer b. b Atke ve Abdullah b. Naf', Naf'den o da bn ömer'den naklen ded k: "RaOullah (), nanlara edne'ye hcret etmeler çn zn verdğnde, mülümanlar gruplar halnde, br araya gelerek yola çıkıyorlardı." ömer (b. b Atke) ve Abdullah (Abdullah b. Naf') dedler k: "Bz Naf"e; Yaya olarak mı yoka bnekl olarak mı yola çıkıyorlardı?" dye ordu k. Naf' ded k: "Her k şeklde de. mkanı olan bnekl olarak ve peş peşe, bnek bulamayanlar e yürüyerek." (Abdullah b. Ömer özlerne devamla) Ömer b. e-hattab ded k: "Ben, Ayyaş b. b Rebla' ve Hşam b. el-a b. Val le, (beraber hcret etmek çn) Ben Gıfar kablenn göletndek (edae) ağaçlık (tenadub) yerde buluşmak üzere özleşmştm. Bz hcret yolculuğuna ancak gzlce çıkıyorduk. Bu ebeple dedk k: Km öz \{erdğmz yerde ve zamanda bulunamaza, abahleyn u toplanan yerde bulunanlar (onu beklemeden) yola çıkın. Ömer ded k: Ben ve Ayyaş b. b Rebla' yola çıktık, zra Hşam b. el-a hapedlmşt..." e-vakıdl (v.207 /822) mahreçl bn Sa'd'ın bu rvayetnde, bn Hşam'ın yu- 69 eı-bezzr, üned, ı, (no:155). 70 e-bezzar, a.g.e., ı, e-heyem, a.g.e., VI, 61 (no: 9918). 72 bn Sa'd, a.g.e., lll,

14 Hz. ömer'n edne'ye Hcrety/e lgl Rvayetlern Degerendrlme 23 karıda ele aldığımız rvayet gb Hz. Ömer'n kend anlatımıyla ve oğlu Abdullah'tan yayılan k farklı enetl ve dolayııyla k farklı tarkl olarak bu blgy nakletmş olduğuna dkkat edlmeldr. Bunlardan lknn enednn Abdullah b. Ömer'den onrak ravl "Salm"; kncnnk "Naf'" le oluşmaktadır. Buna göre brnc enette bn Sa'd le Hz. Ömer araında beş kş bulunmaktadır: "uhammed b. Ömer~ uhammed b. Abdlah b. ülm~ ez Zührl ~ Salm~ babaından." Bu naddak Salm (v.107 /725), Hz. Ömer'n oğlu Abdullah'ın oğludur.7 3. abundandır ve kadır.7 4 Burada babaı bn Ömer'den rvayette bulunmaktadır. z-zührl (v.124/), bn Şhab olarak maruftur. Başta Buharl ve ülm olmak üzere ahh kaynaklarda rvayetlerne yer verlen ka br ravldrj n ahh nadlar (eahhu'l-eand) arında "Zührl~ Salm~ babaı bn Ömer" lle de yer almaktadır.7 uhammed b. Abdullah b. ülm ez-zührl (v.157/773), bn Şhab'ın yeğendr. Babaından ve amcaından rvayette bulunmuştur. Ahmed b. Hanbel'e göre "Salhu'l-hadl"dr. Zayıf dyenern yanında onu bn hak'tan ütün tutanlar da vardır. bo DavOd'a göre kadır. Kendnden had rvayet eden çoktur.77 uhammed b. ömer e-vakıdl (v.207/822), bn Sa'd'ın hocaıdır. arh, Syer ve eğaz'nn pr olarak blnen e-vakıdl, rcal almlernn br kımı tarafından "yalancı" olduğuna varıncaya kadar çeştl şeklde tenkt edlrken, br kımı tarafından e özellkle yer ve meğazde ütüne başka kmenn olmadığı şeklnde övülmüştür. Çağdaşlarından Yezld b. Harun (v.206/821) gb almler, onun ka olduğunu öylemşlerdrj knc enette e dört kş bulunmaktadır: "uhammed b. Ömer~ Ömer b. b Atke ve Abdullah b. Naf'~ Nat"' şeklnde olup, k de olayı bn Ömer'den nakletmektedr. Buradak Abdullah b. Naf' ve Ömer b. b Atke dışındak ravler hakkında yukarıda cerh-tadl blgler verldğnden tekrara gerek yoktur. Abdullah b. Naf' (v.154/770 ), ednel olup yednc tabakadan br had ravdr ve etbau'ttabnn büyüklerndendr. Babaı Naf'den rvayetler vardır. Yahya b. a'n, Buharl ve Neal gb rcal almler tarafından, "zayıf', "Nafı'nn çocukları araında en zayıf olanı" ve "münkeru'l-hadl" şeklnde cerh edlmştr.7 9 Yahya b. 73 Bkz. e-zz, a.g.e., X, (no: 2149) 74 e-zz, a.g.e., X, Bkz. e-zz, a.g.e., XXVI, (no:5606). 76 e-zz, a.g.e., X, Bkz. e-zz, a.g.e., XXV, (no:5375). 78 Bkz. ez-zeheb, zanü'l-'tdal, VI, (no:7999). 79 bn b Hatm, a.g.e., V, 183 (no:854); bn Hacer, akrbu't-tehzb, ı, 541.

15 24 Yrd. Doç. Dr. Ömer ÖZPINAR a'n, "had yazılır" demştr ve bn ace kendnden rvayette bulunmuştur.8o ömer b. b Atke (v.155j771),81 bo Haf olarak künyelenr. bn Ömer'n mevlalarındandır.82 bo Hatm er-raz, "la be'e bh"83 ve "hadler yazılır" demştr.b4 bn a'n, "leye b kavyy" ve "leye b şey"8 lafızlarıyla değerlendrmştr. bo DavOd "alh", Neal "leye b kavyy", bn Ady e "zayıf olmakla brlkte hadler yazılır" demştr.8a bn Hacer e "SadOktur, Al b. Yezld e hanl'den rvayetlerde zayıf olduğunu öylemşlerdr" değerlendrmende bulunmaktadır.87 NtekmBuharl (e-debü'/-müfred ve Ha/ku ef'al'/-jbad'da), bo DavOd ve bn ace, bn Atke'nn rvayetlern eerlerne almışlardır.8 Bnaenaleyh bu rvayet Abdullah b. Nafı' ve Ömer b. b Atke, brlkte Naf'den naklettkler çn, k brbrn teyt etmş (mutab' ve şahd) olmakta ve rvayet kuvvetlenmektedr. Bu durumda bn Sa'd'ın rvayet, haen derecende kabul edleblecek br özellk taşımaktadır. Ntekm kendnden onra yazılan Syer ve arh lmlerne dar kaynak eerlern, Hz. Ömer'n hcretyle lgl olarak bn Sa'd'ın bu rvayetn ea almaları da, rvayet almlernn öz konuu rvayete güvenlern ortaya koymaktadır. eela bn Şebbe ( / ), blnen en kadm edne tarh olan eernde bn Sa'd'ın bu rvayetn aynen aktarmaktadır.89 bn Aakr (v.571/1176), Hz. Ömer'n alenen hcret ettğne dar blgy aktardığı yerde görmezden geldğ bn hak'ın bu rvayetn, ktabının farklı yerlernde bn hak'ın adını vererek nakletmektedr. eela Ayyaş b. b Rebla'nın hayatına dar blglere yer verdğ ayfalarda lgl rvayet nakletmektedr. Ancak burada Hz. Ömer'n hcrete başlayış keyfyatne dar blgye yer vermemekte, adece onun Ayyaş ve Hşam le brlkte hcrete çıktığına dar bn Ömer kaynaklı bn hak'ın rvayetn enedl olarak aktarmakla yetnmektedr.9o bnü'i-cevzl (v.597/1200) de Hz. Ömer'n menakıbına dar yazmış olduğu eernde, onun hcret edş keyfyatn anlatırken meydan okuyarak alen hcret edşne dar herhang br blgye yer vermemektedr. O, bu huuta bn Sa'd'ın 80 e zz, a.g.e., XVI, 214 (no:3611). 81 bn Aakr'n beyanına göre bn b Atke'nn adının Ömer olarak zkredlmende ta h f vardır. Bu mn dogruu Oman b. b Atke şeklnde olmalıdır. Bkz. bn Aakr, a.g.e., XXXVIII, 394 (no:4606). 82 Bkz. Halfe b. Hayyat, arh, 474; ez-zeheb, e/-uktenf erd'j-küna, 1, 194 (no: 1698). 83 "Böyle br ravnn rvayet ettğ had, başka br enednn olup olmadığını araştırmak ve ona göre değerlendrmek üzere yan tbar.çn alınır. Yahya b. a'n ve bü Zur'a ed-dımeşk bu gayı ka manaında kullanırlar." Aydın lı, a.g.e., bn b Hatm, a.g.e., VI, 163 (no:896). 85 "bn l'n bu gayı, cerh çn de kullanınakla beraber bazan, ravnn az had rvayet etmş br olduğunu fade etmek çn kullanır k, bu durumda cerh manaı taşımaz." Aydınlı, a.g.e., Bkz. e-zz, a.g.e., XIX, (no:3827). 87 bn Hacer, akrbu't-tehzb, 1, e-zz, a.g.e., XIX, bn Şebbe, a.g.e., ll, bn Aakr, a.g.e., XLVII,

16 Hz. ömer'n edne'ye Hcretyle lgl Rvayetlern Değerlendrlme 25 gzlce hcret ettğne dar rvayetn htaren naklederek konuyu ele almaktadır.91 bnü'i-r (v.630/1232), Hz. Ömer'n alenen hcret ettğne dar bn Abba kaynaklı rvayetn akabnde, bn hak'ın adını zkrederek öz konumuz olan rvayet de vermektedr.2 Böylece o, lban'nn tept ettğ üzere,a pek emn olamadığı bn Aakr rvayetyle bn h8k'ın rvayetnn brlkte değerlendrlmen ter gbdr. Netce tbaryle Hz. Ömer'n alen ve meydan okuyarak hcrete başladığını fade eden brnc rvayet le onun herke gb gzl hcret ettğn bldren knc. rvayet grubu enet olarak karşılaştırıldığında, knc gruptaklern daha ağlam ve ahh oldukları gözlenmektedr. Brnc rvayet, enednde üç meçhul rav bulunduğundan dolayı en y htmalle zayıf br rvayet durumundadır. knc rvayet grubu e, ened bakımından nbeten daha güvenlr raver tarafından rvayet edlmşlerdr. Ayrıca bu grupta bn h8k (v.151/768) ve bn Sa'd (v.230/844)'ın rvayetlerne bakıldığında ortada üç farklı enet zncr olduğu görülmektedr. Bu enet zncrlernn brbrn takvye ettğ; şahd ve mütab durumunda oldukları aşkardır. Bu ebeple Bezzar ve Heyem gb had ve rvayet almler tarafından knc gruptak haber, bazı almere göre "muttaıl ve ahh" kabul edlmektedr.4 Ancak rvayetlern had kaynaklarında geçmeme ve enedernde rca! almlernn bazıı tarafından cerh edlmş olan Vakıdl gb kmelern bulunmaı ebebyle, htyaten haen kabul etmek daha uygun olur kanaatndeyz. Had uulü termyle fade edecek olurak, Hz. Ömer'n herke gb gzlce hcrete başladığını fade eden knc gruptak rvayetler, alen ve meydan okuyarak çıktığını fade eden brnc rvayete göre daha "ebet"tr. Yan, 'ravllernn kalıkları ve brbrleryle münaebetler bakımından, dğerlerne oranla üt derecede bulunan veya öyle kabul edlen ened'lere9 5 ahptr. Yne ened bakımından bn Aakr'de geçen brnc rvayetn on br rav bulunurken, knc gruptak rvayetlern dört veya beş rav bulunmaktadır. Yan knc gruptak rvayetler, all nada ahptr. Ayrıca, knc gruptak rvayetler teyt eden başka rvayetler, hem lk dönem had ktaplarında ve hem de yer kaynaklarında geçmektedr. Brnc rvayetn e, tal kaynaklarda ve gelenekel anlatımlarda şöhret bulmaına rağmen, bugün çn elmzde olmayan bnü'-semman (v.445/1055) ve bn Aakr (v.571/1176)'den öncek br kaynakta zkredlmedğ görülmektedr. 91 Bkz. bnü'ı-cevz, a.g.e., bhü'ı-r, a.g.e., IV, Bkz.eı-ban, a.g.e., Bkz. Abdüeıam b. uhn, Dre nakdyye f'l-mervyyat Ömer b. e/-hattab(r.) ve yaeth'f. daryye, 158 (3.dpnot). 95 Aydınıı, a.g.e., 88.

17 26 Yrd. Doç. Dr. Ömer ÖZPINAR 2.3. Rvayetlern etn ahll Hz. Ömer'n hcret etmeyle lgl k farklı blg aktaran rvayetler olduğunu görmüş bulunuyoruz. Brnc rvayette, adece Hz. Ömer'n bütün mülümanlardan farklı olarak alenen ve Ka'be'de müşrklern ler gelenlerne meydan okuyarak hcret yolculuğuna çıktığı anlatılmaktadır. knc rvayet grubunda e, Hz. Ömer'n, hcret eden bütün mülüman gb arkadaş ve akrabalarıyla berabe r abahın erken br vaktnde ve gzlce yola çıktığı anlatılmaktadır. Bu blgy aktaran rvayet, Hz. Ömer'n ağzından "Bz hcret yolculuğuna ancak gzlce çıkıyorduk" şeklnde br laveyle bn Sa'd tarafından ve hem de k farklı ened zncryle teyt edlmektedr. Bu k rvayetn brbryle çelşen k farklı blgy htva ettkler görülmektedr. Brnc rvayet herken akne adece Hz. Ömer'n alenen ve meydan okuyarak hcrete çıktığını, knc rvayevier e onun da dğerler gb gzlce hcret ettğn ortaya koymaktadır. Bu rvayetlerden brn eerlerne alan ve konuyu bunun üzerne bna edenler açıından, dğer rvayete değnmedkler çn bu konuda br meele de gözükmemektedr. Ancak bn Aakr ve bnü'i-r gb her k rvayet nakleden tarhçlern, rvayetler olduğu gb nakledp herhang br yorumda bulunmamalarına br anlam vermek gerçekten zordur. Bu durum ancak, tarhçlero adece rvayetler aktarıp onlar hakkında yorum yapmamaları gb genel uulleryle zah edleblecek br tavırdır. şte bu tavır, k çelşk rvayetn günümüze kadar taşınmaına ebep olmuştur. Bu çelşknn telf edlmene Had lm yönünden çalışıldığında, ebet ve daha ağlam enedl olan rvayetlern terch edlmeyle meelenn kolayca halledlme mümkündür. Ayrıca brnc rvayetn akne lk dönem yer ve tarh kaynaklarında geçen knc rvayet, had kaynaklarında da Hz. Ömer'n hcrete çıkışı ve edne'ye varışı le lgl blglern verldğ başlık altında nakledlmektedr. Ancak onun alen ve meydan okuyarak hcrete çıktığına dar br blgye hçbr had kaynağında yer verlmemektedr. Aynı şeklde Hz. Ömer'n gzlce hcrete çıktığına dar olan knc rvayet, en mukaddem ve muteber 7 yer ve tarh kaynaklarında da yer almaktadır. Ayrıca aber (v.310/922), bnü'i-cevz (v.597/1200), bn Ker (v.774/1342), Zeheb (v.748/1347) ve bn Hacer (v.852/1448) gb gerek Hz. ömer'n menakıbını mütakllen ele alan ve gereke ahabe hayatını ve lk dönem tarh olaylarla lgl rvayetelere dayalı ktap yazan müdakkık ve muhakkık had almlernn 96 bn Sa'd, a.g.e., lll, eela Hz. ömer'n hcretnn dğer mülümanlar gb gerçekleştğne dar blgy aktaran ve Hz. Al kaynaklı rvayete tbar etmeyen bn Hşam'ın eer (k bn hak'ın eernn nakldr), lam tarhçler tarafından "en ahh, en muteber ve yern en öneml kaynağı" (e-sıba, e-sretü'n Nebebyye, 29) gb vaıflarla anılmaktadır. Öte yandan Hz. ömer'n "Bz gzl olarak hcret edyorduk..." şeklndek açık faden nakleden bn Sa'd'ın ktabı da "n güvenlen lk yer kaynaklarından ve aha be le lgl blgler en y aktaran" olmakla tavf olunmaktadır (bkz. e-sıba, a.g.e., 30).

18 Hz. ömer'n edne'ye Hcretyle lgl Rvayetlern Dej1erlendrlme 27 eerlernde de bu rvayete yer verlrken, onun alenen hcret ettğne dar rvayete yer verlmemektedr. Bu huuta eerlerne aldıkları ve tbar ettkler rvayet, knc rvayettr. Br başka açıdan terch ebeb e, brnc rvayet olarak ele aldığımız ve Hz. Ömer'n alen ve meydan okuyarak hcret ettğn bldren rvayetn, en y Fıtmalle bnü'-semman (v.445/1055)'a kadar ger götürüleblmeyle alakalıdır. Ancak bu rvayet nakleden bütün eerler, kendlerne bn Aakr (v.571/1176)' dayanak götermektedrler. Dolayııyla bnü'-semman'ın ened ve kaynakları hakkında şu an çn br blg mevcut değldr. Ayrıca bu rvayet yukarıda mler ayılan müdakkık ve muhakkık almler tarafından da dkkate alınmamıştır. Son dönemde yapılan km yer çalışmalarında da bu rvayetn Had uulü bakımından ahh ayılamayacağı ve tarhen de abt olmad@ tept edlmektedr.9 Bütün bu değerlendrme ve teptler, knc rvayetn daha ahh ve terche şayan oldğunu öylememze mkan vermektedr. knc rvayetn terch edlmene ve ıhhatne katkı ağlayacak br dğer tept de, ekke dönemnde mülümanlara müşrklere karşı affetmek, bağışlamak ve ezaları na abredp karşılık vermemek dışında br tavırda bulunmamalarının emredlmş olmaıdır. 99 üşrklere karşı kuwet kullanmamak ve lah çekmemek, ekke dönemnn en öneml özellklernden ve emrlernden brdr.ıoo Ntekm knc Akabe batında bulunan Yerbl mülümanlar, müşrklere aldırmak çn zn temşler ancak Hz. Peygamber (): "Ben bununla emrolunmadım"ıo1 dyerek onlara engel olmuştur. üşrklerle avaşa ve onlara karşı koymaya edne dönemnde ve hcretten onra zn vermştr.1o2 Bu zn de lk ıralarda adece canı ve dn müdafaa çn verlmş olup, genel ve aldırı amaçlı zn daha onraları farz kılınmıştır.1o3 Bu ebeple Hz. ömer'n müşrklern ler gelenlerne meydan okuyarak hcrete çıktığını bldren brnc rvayet, müşrklere karşı böyle br tavrın göterlmen yaaklayan ayet ve hadere de aykırı düşmektedr. Bu k rvayetten brn terch etmenn br başka yolu da, rvayetlern tarh bağlam dkkate alınarak değerlendrlmedr Rvayettern arh Bagrama Göre Degerendrlme Özellkle yer rvayetlern aktaran mukaddem kaynakların, rvayetler hakkında yorum yapmamak gb genel br tavırları vardır. Bu kaynaklar, naklettkler rvayetlern ened bulunuyora, bunun tarh gerçeklğe uyup uymadığını pek 98 Bkz. krem Zya e-umer, e-sretü'n-nebevyye e-ahha, ı, 206; e-ban, a.g.e., 43; Abdüelam b. uhn, a.g.e., 157, 161 (3. dpnot). 99 Alü l'mran 3/ krem Zya e-umer, a.g.e., ll, o1 bn Hşam, a.g.e., ll, 94; ehaber, a.g.e., ll, Bkz. Hacc 22/39; Ahmed b. Hanbel, üned, ı, 216; e-beyhak, e-sünenü'l-kübra, IX, 18 (no: ); bn Kayyım e-cevzyye, Zadü'f.mea'd, lll, 63-64; bn Ker, efr, V, krem Zya e-umer, a.g.e., ll,

19 28 Yrd. Doç. Dr. Ömer ÖZPINAR tartışmazlar. Bu huula lgl olarak bn Haldun (v.808/1406) tarhç, tefrc ve rvayet ütatlarının haberler ağlam mı, zayıf mı olduğunu ncelemeden ve ha~ ber verlen olayların gerçekleşmenn mümkün olup olmadığına bakmadan naklettklern; bu ebeple de hata yaptıklarını fade etmektedr. Ona göre bunun önüne ancak rvayetlern nadla brlkte hkmet, baret, akıl ve tabat kanunlarına göre değerlendrlmeyle geçleblecektr.1o4 Ntekm Hz. Ömer'n hcretne alen ve meydan okuyarak başladığını nakleden brnc rvayet eerlerne alanlar, çerdğ blgnn tarh bağlam ve gerçeklk le ne kadar örtüştüğünü orgulamamışlardır. Bzm buradak tarh bağlam ve gerçeklkten katettğmz, br olayın kend dönemndek ya, oyal, kültürel ve çevreel faktörlerle uyumlu olarak gerçekleşmenn aklen ve tarh bakımından mkanının araştırılmaıdır. Netcede tarh br rvayetn, tarhel üreçtek olaylarla, dolayııyla htva ettğ blgnn zaman ve zemnle bağlantılarını kurmak mümkün olmaktadır. Bu lkeden hareketle Hz. Ömer'n hcrete çıkış keyfyet le lgl olarak, rvayet uulü açıından probleml gözüken ve 'adece onun alen ve meydan okuyara k' hcret etmeyle lgl rvayet üzernde durmak yeterl olacaktır. Böylece rvayetn tarh bağlam açıından da mümkün olup olamayacağı araştırmaı yapılmış olacaktır Hz. Ömer'n Şahyet Bağlamında Değerlendrmeler lk başta, Hz. Ömer'n hcrete başlarken Ka'be'ye gderek tavaf yapıp namaz kıldıktan onra oradak ler gelen müşrkler tehdt etmenn ve onlara meydan okumaının anlamı ve amacı üzernde durmak gerekmektedr. Bütün mülümanlar-gzlce ve olabldğnce müşrklerden aklı br şeklde hcret etmeye özen göterrken ve bunun Hz. Peygamber'n hcret çn belrledğ br plan olduğu bell ken Hz. Ömer'n neden böyle davrandığını anlamak mümkün değldr. Bu eylem, dda edldğ gb "planız, programız, düşünmeden"105 ya da adece pervaız br güç ve cearet göter olarak 1o6 yapmış olamayacağını değerlendrmekteyz. Zra o, mülüman olmadan önce kableler araı anlaşmazlıklarda elçlk görev yapan, dploma kurallarını y blen ve dedklerne tbar edlen br kmedr.1o7 Bu da götermektedr k Ömer, nerede ve naıl davranılacağını blen br yapıdadır.1oa Bu ebeple Hz. Peygamber'n zorlu kararlarda tşarene güvendğ brkaç ahblder: br olan Hz. Ömer'n,1og hçbr neden yokken böyle br davranışta bulunarqk, kend br tarafa, dğer mülümanların hcret yolculuğunu tehlkeye atmaı makul gözükmemektedr. Hz. Ömer, şahyetnn ütünlüğü, dn anlayışının ve lmnn güzellğ, vah- 104 bn Haldun, a.g.e., ı, Bkz. ; [ ] 106 Bkz. Çelk, "Hz. Ömer'n Hadçlğr, Bkz. bnü'i-cevz, a.g.e., 11; bnü'i-r, Udu'J-ğabe, IV, Bkz, evlana Şbl, Ar-1 Saadet (tre. Ömer Rıza Doğru ), IV, Bkz. bnü'i-r, a.g.e., IV, 146.

20 Hz. ömer'n edne'ye Hcrety/e lgl Rvayetlern Degerendrlme 29 y n muvafakatı,ho ütün br fazlete ahp olmaı gb özellkleryle 9e bzzat Hz. Peygamber tarafından övülmüştür.111 Dnn ruhunu ve oyal gerçekler kavrayarak, bunlara uygun çözüm önerler gelştreblmş br yapıdadır. Dn algılamadak bu ütünlüğü ebebyle Hz. Ömer, ah8be ve onrak mülümanlar tarafından da dn ve dar alandak hükümler tbaryle örnek alınan ve takdr ~dlen br kmedr.112 Hz. bo Bekr'n, hlafetnde onu yargı şlernden orumlu tayn etme ve hh rey fıkıh ekolünün aha be nelndek müctehdlernn başında gelme113 de, onun Fıkıh tarhndek öneml konumunu göteren gerçeklerdendr. Bu ebeple ortaya koyduğu dn yorum ve uygulamaları, almler tarafından değerl bulunmuş ve dell olarak tbar görmüştür.114 Yne Hz. Peygamber ()'n vefatının akabnde halfe eçmnden hcetn yrm dördüncü yılındak vefatına kadar lam ve ümmet adına yaptıklarıh da, bu makalenn konuu olmayan ancak, şahyetnn ve konumunun önemn göteren uygulamalardır. Bu durum ble tek başına Hz. Ömer'n karakter, muhakeme gücü, düşüncelerndek abet ve olgunluğuh hakkında fkr ahb olmaya yeterl ntelktedr. Bnaenaleyh Hz. Ömer gb vahyn muvafakat ettğ derecede dnn gayelern ve ncelklern müdrk brnn, durduk yere müşrklern ler gelenlern tahrk etmenn ne gb br zahı yapılablr? Bu, ancak şn önünü ve onunu heap etmeyen, aklına etğ gb hareket eden ve ucuz kahramanlık peşnde olan brnn yapacağı br ş olarak gözükmektedr. Oya Hz. Ömer'n, mülüman olduğu günden o ana kadar, ezalarına maruz kalmaına rağmen, herhang br müşrğe fl br aldırıda bulunduğunu blmyoruz. Ntekm ekke dönemnde Kur'an ve Hz. Peygamber'n genel emr ve yaetnn gereğ olarak mülümanlardan, değl müşrklere karşı meydan okumak ve onlarla kavga etmek, blak müşrklern ezalarına abır tenyordu.ı11 Ntekm Buharl'nn rvayetne göre Hz. Ömer'n mülüman olduğunu öğrendklernde müşrkler, evn muhaara etmşler ve hatta onu öldürmek çn toplanmışlardır. Hz. Ömer, korku çnde evnden çıkamamışken A b. Val'n h- 11 Kend fadene göre üç, bn Hacer'n teptne göre onbeş yerde vahye muvakakat etmştr. Bkz. Buhar, efr, 9 0/, );bn Hacer, Fethu'l-Bar, ı, ; VIII, Ayrıca konuyla lgl olarak bkz. Atmaca, Gökhan, "Nuzul Sürecnde Br uhatap Olarak Hz. Ömer ve uvafakatlan", Sakarya ü. lahyat F. Derg, ayı: 21 (2010/1), Bkz. bn b Şeybe, e/-uannef, VI, ; ülm, Feda/ü'-ahabe, 14-25; rmz, enakıb, 17 0/, ); bnü'i-cevz, a.g.e., 22 vd. 112 Bkz. bn b Şeybe, a.g.e., VI, 355 (hd.no: 31987); VI, 357 (hd.no: 32004); bü DavGd, Harlc ve'l-mare, 17, 18 (IV, ); bnü'i-r, a.g.e., IV, ; eş-şatıb, a.g.e., lll, 333; IV, Bkz. Koçak, uhn, " Ömer (Fıkıh)", DA, XXXIV, 51-52; Kal'ac, uhammed Rewa, evüatu fıkhı Ömer b. e/-hattab, 8 vd. 114 Bu konuda genş blg çn bkz. Sfl, bubekr, Hazret Ömer ve Nebev Sünnet, Kayıhan Yay., tanbul, Bkz. bn Şebbe, a.g.e., ll, , 948; bnü'i-cevz, a.g.e., 42 vd.; evlana Şbl, a.g.e., IV, bn Hacer, Fethu'/-Bar~ ı, Bu durum hcretten onra nazl olan Hacc, 39. ayetle zn verlneeye kadar devam etmştr. Bkz. Aıü lmran, 186. Konuyla lgl değerlendrmele çn bkz. bn Hşam, a.g.e., ll, 108; Ahmed b. Hanbel, üned, ı, 216; bn Kayyım e-cevzyye, a.g.e.,lll, 63-64; bn Ker, eff", V, ; krem Zya e-umer, a.g.e., ll, 337.

21 30 Yrd. Doç. Dr. Ömer ÖZPINAR mayeyle bu olaydan kurtulablmştr.11 Hatta rvayetlere göre bu olayın brkaç kere tekerrür ettğ anlaşılmaktadır.119 Bu bağlamda Hz. Ömer'n mülüman ol~ duğu altıncı yıldan hcret ettğ zamana kadar yer kaynaklarında kayda değer br olayından bahedlmeme12o de, onun ekke dönemnde ert br tutum çnde olmadığı şeklndek br değerlendrmey mümkün kılmaktadır. Aynı şeklde lk hcret edenler araında bulunmaı da, br an önce ekke'den çıkmak-temeyle zah edleblecek br tavırdır. Yan mülüman olduktan onra o, ekke'de pek rahat değldr. Bütün bunlar br arada düşünüldüğünde Hz. Ömer'n durup dururken ve daha hcretn lk başlarındayken müşrkler tahrk ederek hcrete çıkmaının anlamlı br zahını yapmak güçtür Hcret Stratej Bağlamında De~erlendrmeler Br başka açıdan Hz. ömer'n alen hcret ettğn bhdren rvayet, bu çalışmanın başlarında ele alınan hcretn gzllk üzerne kurulu tratej ve planlamaına da aykırıdır. Zra Akabe batlarından tbaren gerek ednel mülümanlar ve gereke Hz. Peygamber tarafından edne'ye hcret ürecnn gzlce yürütüldüğü ne dar rvayetler çalışmanın başlarında nakletmştk. Kaldı k, öz konuu rvayette ble Ömer dışında bütün mülümanların gzlce hcret ettkler beyan edlmektedr. RaOullah ()'ın öneml kararlarda ve durumlarda tşare ettğ ahabenn başında gelen Hz. Ömer'n, hcret edeceğ zamanı ve naıl hcret edeceğn Hz. Peygamber'le tşare etmemş olduğu düşünülemez. Öte yandan alen ve meydan okuyara k hcrete çıkmak, zn verlmş br davranış ya da mülümanlar açıından yararlı br tavır olaydı, aynı şey gücü yeten dğer ahabenn de yapmaı beklenrd. eela Hz. Ömer'den kıa br üre onra hcrete çıkan "edullah"121 lakaplı Hz. Hamza, o dönemn ekke'nde öneml br güç olan gerek kable korumaı ve gereke eşraftan olmak bakımından müşrklern daha çok çekndğ br kahramandır. Hz. Peygamber', en şedd oldukları br zamanda müşrklere karşı meydan okuyarak o korumuş ve avunmuştur.122 Ancak kaynaklarımızda onun hcretyle alakalı kayda değer br blg ble nakledlmemektedr. Ntekm, mülümanların hcretn anlatan bütün kaynaklar ve rvayetler, bu hcretn k temel özellğnn "gruplar halnde" ve "gzlce" olduğunu açıklamaktadır.123 Zra mülümanlar, herhang br engellemeyle karşılaşmamak çn hcret ettklern müşrklere fark- ettrmemeye azam özen göteryorlardı. Bu yüzden 118 Bkz. Buhar, enaktb, 35 (IV, 242); bn hak, a.g.e., ı, 224; 119 Bkz. e-heyem, a.g.e., IX, 65 (No: ). 120 Fayda, a.g.m., DA., XXXIV, bn Sa'd, a.g.e., lll, Bkz. bn hak, a.g.e., ı, Bu bağlamda Hz. Ömer'n alen hcret ettğn nakleden Hz. Al kaynaklı brnc rvayet ble, hcretn genel tratejnn gzllk olduğunu, bütün mülümanların gzlce hcret ettğn ve buna adece Hz. Ömer'n uymadığını beyan etmektedr.

22 Hz. ömer'n edne'ye Hcretyle lgl Rvayetlern Degerendrlme 31 tedbr olarak brlkte ve gzlce hcret edyorlardı. Ntekm lk muhacrlerden olan Hz. ömer de Ayyaş b. b Reba ve kendn hmaye eden A b. Val'n oğlu Hşam başta olmak üzere ale ve akrabalarından oluşan yrm kşlk br grupla hcrete çıkmıştır.124 şn gzllk kımına gelnce, bunun br tedbr olarak Hz. ömer tarafından da düşünüldüğü ve uygulandığı, rvayetlerden anlaşılmaktapır. Şöylek, bu kşlerle abah Serf mevkndek ağaçlıkta (tenadub) gzlce buluşmayı; gelemeyen, hcretnn açığa çıktığının ve yakalandığının anlaşılacağından, beklemeden dğerlernn derhal yola çıkmalarını kararlaştırmışlardır. Durum böyle ken, Hz. ömer'n, hayd kend neye, fakat gerye kalan bu kadar kşnn ve çoğu da ale fertler olan kmelern hayatını ve hcretn, ortada br ebep yokken neden rke atmış olableceğ öneml br oru olarak durmaktadır. Bu orunun mantıklı ve tutarlı br zahına kaynaklarda ve araştırmalarda ratlanmamaktadır. Dolayııyla herken akne, adece Hz. Ömer'n ve ütelk de herhang br ebep zkredlmeden hcretn gzllk lkene muhalf br tavırla hcret ettğn beyan eden brnc rvayet, tarh bağlama bu açıdan da uygun düşmemektedr. Kaldı k beraber yola çıkmayı kararlaştıkları arkadaşlarından Hşam, daha hcrete başlamadan yakalanmış ve alıkonulmuştur. Ayyaş b. b Raba'yı da kardeşler bu Cehl ve Har hcret ettklern anladıklarında takp etmşler ve edne'ye kadar gelerek onu alıp ekke'ye ger götürmüşlerdr.125 Şayet Hz. Ömer'n müşrklere meydan okumaı gerçek olmuş olaydı; oradakler korkularından ona mükabelede bulunamamış ve takp edememş olalardı, Hşam'ın kardeşler, hem de adece k kş olarak, ta edne'ye kadar geleblrler myd? Yne, henüz Hz. Peygamber ve mülümanların çoğu ekke'de ken Hşam'ı eller kolları bağlı br şeklde ekke'ye getrmeler yetmezmş gb, br de yoldan tbaren yaptıkları şkencelern ürdürüp onu hape koyablrler myd? ütelk br de ekkellere "y ekke halkı! Sz de efllernze (mülümanlara) şte bzm bu efhmze yaptığımız gb yapınız"12 6 dyerek akıl verp, hcret edecek mülümanlara engel olmalarını teşvk edeblrler myd? Bütün bu huular tarhn şahtlğ ve ahh rvayetlere göre gerçek olduğuna göre, demek k lgl rvayette geçen "Kme onu takp etmeye cearet edemed" şeklndek fade, tarhen ve vakıa olarak doğru gözükmemektedr. Ayrıca lk ıralarda hcret eden Hz. Ömer'n ve beraberlerndeklern hcretnn çınlaşılmaından onra, müşrklern hcret edeceklere karşı bakılarını ve engellemelern daha da artırdıkları görülmektedr. Öte yandan Hz. Ömer bu tavrıyla, müşrklerden ler gelenlern kardeş olduğunu bldğ ve beraber hcret etmek üzere özleştkler Hşam'ın, hem hcre- 124 bn Hşam, a.g.e., ll, 115; eı-beyhak, Delalü'n-nübüwe, ll, 463; bnü'ı-cevz, a.g.e., Bkz. bn Hşam, a.g.e., ll, 115; e-beyhak, Delalü'n-nübüwe, ll, bn Hşam, a.g.e., ll, 115. Had kaynaklarında Hz. Peygamber ()'n Hşam'ın bu durumuna çok üzüldügünü ve o edne'ye dogru yola çıkana kadar bütün vakt namazlannda kurtulmaı çn kunut okuyarak dua ettğ nakledlmektedr. Bkz. Buhar, Chad, 98 (lll, 234); ülm, eacd, (1, 467). Krş. bn Aakr, a.g.e., XXII, 136; XLVII, 241.

23 32 Yrd. Doç. Dr. Ömer ÖZP/NAR tn hem de hayatını rkte attığı çn br uçluluk duymaz mıydı? Ya da başta Allah Raülü () olmak üzere dğer mülümanların, Hz. Ömer' bu huuta eleştrmeler gerekmez myd? Hşam'ın durumu da örnek göterlerek, lk başlarda hcret eden Hz. Ömer'den onra hcret edecek çoğunluk mülümanların, hcret ederken belrlenen tratejye aykırı davranmamaları noktaında kaz edlmeler gerekmez myd? Oyak tarh blgler ve rvayetler, bunların hç brnn yapılmadığını, blak Hz. Ömer'n Hşam'ı kardeşleryle beraber dönmeme huuunda kna etmeğe çalıştığını ve Hz. Peygamber'n, Hşam ve onun durumunda olanlara üzüntüonden aylarca kunüt okuduğunu nakletmektedr. Daha onra da ekke'de hap ve şkence altında bulunan bu mülümanların gzlce kurtarılmaına çalışmıştır.127 Hz. Peygamber' ve mülümanları dernden etkledğ anlaşılan bu huula lgl olarak, ne Hz. Ömer'n ne de br başkaının eleştrldğ ya da uyarıldığına dar br blg nakledlmektedr. Bu durum bze hcretn, Hz. Ömer dahl herken uyduğu ve uyguladığı normal br eyr ve plan çnde cereyan ettğn göterme bakımından önemldr. Ntekm o, muteber lk yer kaynaklarında geçen rvayete göre, kendnn ve dğer mülümanların hcret tratejn anlatırken "Bz hcret yolculuğuna ancak gzlce çıkıyorduk ( WJ US..ı ];... <:;:fo)"128 deme de, burada öylenenler teyt etmektedr. Burada kendn de katarak "bz" ve "ancak" gb vurgulu br fade kullandığına dkkat etmek ge:. rekr. Buna göre hcretn tratejnn gzllk olduğunu ve bunun br tedbr olarak uygulandığını nakleden Hz. Ömer'n, hçbr ebep ve gerekçe zkretmeden ya da gereğ olmadan buna uymadığı, naıl zah edleblecektr? Rvayettek fadeler Üzernden Değerlendrmeler Söz konuu rvayette Hz. Ömer'n meydan okumaının akabnde: "... teyen şu vadnn arkaında gelp benmle karşılaşın" şeklnde kullandığı fade dkkat çekcdr. Burada neden hemen oracıkda değl de, vadnn arkaında karşılaşılmaını tedğ akla takılmaktadır. Zra meydan okumanın yapıldığı yerde bu şn halledlme hem meydan okumanın ruhuna daha uygundur ve hem de vadnn arkaında Hz. Ömer'le brlkte hcret etmek üzere gzlce bekleşen mülümanların can güvenlğ bakımından daha makul br davranıştır. Dolayııyla ellernde her türlü mkanı barındıran ele başı müşrkler tahrk ederek, orada bekleşen mülümanların üzerne çekmek ve davet etmek, aklen ve tarhen açıklanmaı güç br meeledr. Aynı huular, gerde kalan ve daha onra hcret edecek mülümanlar çn'de mezvubah edleblr. Ayrıca bu bağlamda brnc rvayette fade edlen "Ka'be'ye gtmek", "tavaf - etmek", "orada k rekat namaz kılmak", "müşrklern teker teker başına dklrnek" ve "onlara meydan okumak" şeklndek blgler, hç acele ve bekleyen olmayan br kmenn davranışını yan~ıtan şlerdendr. Sabahın çok erken vak- 127 Bkz. Buhar, Chad, 98 (lll, 234); ülm, eacd, (1, 467); e-beyhak e-sünenü'lkübra, IX, 25 (no:17760). İbn Aa kr, a.g.e., XXII, 136; XLVII, İbn Sa'd, a.g.e., lll, 251; bn Şebbe, a.g.e., ll, 663.

24 Hz. ömer'n edne'ye Hcretyle lgl Rvayetlern Degerendrlme 33 tnde müşrklern ler gelenlernn Ka'be'de toplu halde bulunmalarının anlamını orgulamak br yana, Hz. Ömer'n yaptığı bütün bu şlern her br başlı başına vakt alan şlerdr. Oya k onu çoğu kend ale efradı, akrabaları ve özleştğ arkadaşlarından oluşan yrm kadar mülüman, kararlaştırdıkları yerde beklemektedr.129 Ka'be le bu beklenlen yern (Serf) araı neredeye 12 ml130 kadar uzaklıktadır.131 Dolayııyla tavaf, namaz ve teker teker meydan okuma gb vakt alan şlere, br de aradak bu meafey katetmek eklendğnde, dğer rvayette geçtğ üzere özleştkler kmelerle buluşup abah erkenden yola çıkmak mkanız hale gelecektr. Oya arkadaşlarının anlaşmaları gereğ onu bırakıp gtmeler br tarafa, çöl ıcağında132 abahın erken aatlernde yola çıkmak, yolculuk çn hayat önemdedr ve o dönemdek gelenek de böyledr. Ak takdrde hem de ale efradıyla ve çocuklarla çöl ıcağında yolculuk yapmak, zaten vahş hayvanlar ve düşman korkuu gb mevcut tedrgnlklerle zor olan durumu, daha br meşakkatl hale getrecektr. Dolayııyla bu bakımdan da lgl rvayet, tarh bağlamla uyumu açıından zahı güç fade ve eylemler çermektedr Alen ve eydan Okuyarak Hcret tmeye Br Gerekçe Göterlerneme Hz. Ömer'n alenen ve meydan okuyarak hcrete çıkmaına gerekçe olarak kaynaklarımııda br blg kırıntıına dah ratlanmamaktadır. Buna rağmen, olayı değerlendren km yazarların, "Gzlce hcret etmey onuruna yakıştıramamış, hcret enaında gzlenmey kabul etmemşt"133 şeklnde yorumda bulunduğu görülmektedr. Bu kabl menetz zah ve yorumların, tarh gerçeklkler le bağdaştığını öylemek mümkün değldr. Çünkü ortada alınan br karar vara, bu bütün mülümanlar gb Hz. Ömer' de bağlayacaktır. Ayrıca Hz. Ömer'n Hz. Peygamber ve dğer mülümanlar gb gzl hcret ettğn öylemek, onun cearet ve kahramanlığına zarar verecek br durum da değldr. Zra Hz. ömer'n cearet ve kahramanlığı, tarhn şahtlğ ve Hz. Peygamber'den nakledlen ahh rvayetlerle abttr. Devrn en güçlü k devlet olan Bzan ve Far mparatorluklarını tarh ahnenden lme ve lam'ı muktedr br devlet halne getrme ble, onun cearet ve kahramanlığına tek başına yetecek br delldr. Ancak bz burada Hz; Ömer'n kahramanlığının ve cearet nn, tarh ve rvayet teknğ bakımından tartışmalı br blgyle ortaya konulmaının yanlışlığını fade etmeye çalışmaktayız. Hz. Ömer, olayları makul çerçevede değerlendren br kşlğe ahptr. Hz. 129 Hz. Ömer, berabernde Ayyaş ve Hşam'ın dışında başta kardeş olmak üzere yrmye yakın kş le brlkte hcret etmştr. Bkz. Buhar, efru'l-kur'fn, 87 (VI, 82) 130 Uzunluk ölçüü olarak 1 ml, yaklaşık olarak 1475 metreye tekabül etmektedr. Detay çn bkz. Kallek, Cengz, "l", DA, XXX, "Serf', ekke le edne araında, ekke'ye altı (bazılarına göre on k) ml uzaklıkta br yern adıdır. e-salh, a.g.e., lll, 323 (ayrıca bkz. 4. dpnot). 132 Hcret enaında havanın ne kadar ıcak olduğu, Hz. Peygamber'n ıcaktan korunmak çn başına br bürgü armaından da anlaşılmaktadır. Bkz. bn Kayyım e-cevzyye, a.g.e., 1, Bkz. ; [ ].

25 34 Yrd. Doç. Dr. Ömer ÖZPINAR Peygamber'n tşarene önem verdğ ahabenn başında gelme de bu özellğn teyt etmektedr. Ntekm Hudeybye gününde Hz. Peygamber (), avaşmak çn değl umre yapmak üzere geldklern ekkellere bldrme çn elç olarak onu göndermek temşt. Ancak Ömer: "y Allah'ın RaOü! Kureyşn bana zarar vermenden korkuyorum (~ Jc. ü.:ı.)..:.mj.)))... ekke'de Adyy oğullarından ben koruyacak kme de kalmamıştır. Ancak yne de teren gderm... Fakat ekke'de benden daha tbarlı, akrabaı benden daha çok ve daha korumalı olan Oman b. Affan'ı ana öneryorum" demştr.134 Şayet o, fevr br davranış veya kahramanlık olun dye meydan okuyan br olaydı, Hz. Peygamber'n bu düşüncene makul br gerekçe le karşı çıkmazdı dye değerlendrmek mümkündür. Bu örnek olayda görüldüğü üzere Hz. Ömer, olaylar karşıında akılcı ve tutarlı br tutum ahbdr.135 Hz. Ömer'n hç ebep yokken müşrklern ler gelenlerne meydan okuyarak ve tahrk ederek hcrete çıkmaının, akıl ve tarh bağlamında gerçeklemş olmaınınn zahı bu bakımdan da güçtür. Bnaenaleyh, bnü'i-cevz (v.597/1200)'nn Hz. Ömer'n hayatına dar yazmış olduğu mütakl eernde, Zeheb (v.748/1347), bn Ker (v.774/1342) ve bn Hacer (v.852/1448) gb mudakkık almern lk dönem yer olayarına dar rvayetler topladıkları eerlernde ve Had lmlerne dar ktaplarında, Hz. Ömer'n alenen hcret ettğne dar en. ufak br blgye dah ratlanmamaktadır. Akne gerek hcret olayını genel olarak anlatırlarken ve gereke Hz. Ömer'n byografne yer verrlerken, hcretn normal br hcret olayı olarak değerlendrmeler dkkat çekcdr. Rvayet lmerndek brkmleryle şöhret bulan bu almler, Hz. Ömer'n hcretnn dğer mülümanların hcretnden farklı ve ıradışı br yönünü blyor olalardı, bunu mutlaka dle getrrerd dye düşünmekteyz. Oya bu kabl ıradışı ve adece Hz. Ömer'e at br davranışın blgn çeren rvayetn varlığından ble okuyucularını haberdar etmemş olmaları br tarafa, bu huuta onun dğer mülümanlarla brlkte normal br şeklde hcret ettğne dar rvayet nakletmeler mandardır. Bu tept de götermektedr k, Hz.. Ömer'n hcretnn alen ve meydan okuyara k olduğuna dar rvayet, ya bu almler tarafından blnmemektedr ya da tba ra alınacak br ı h hat ve değere ahp değldr. arhel bağlamla lgl değerlendrmemze on olarak şunu da eklemek gerektğn düşünüyoruz. Br rvayet ve özellkle tarh rvayetler değerlendrlrken, bazı araştırmacılara göre, k açıdan yapılacak tahll çalışmaı öneml katkılar unmaktadır. Bunlardan lk "metn tarhnn tept" denlen, rvayetn geçtğ en ek kaynakların tept ve geçtğ kaynağın durumuyla lgl blglerdr. Dğer e "nakl tarhnn tept" denlen, muhtemel orjnal metnn ne olduğu ve ne za- man, nerede, ne amaçla ve km tarafından bu metnn tedavüle okulduğunun 134 Ahmed b. Hanbel, üned, IV, 324. Ayrıca bkz. bn Hşam, a.g.e., lll, Bu huula lgl gen blg ve değerlendrmeler çn bkz. Özkan, utafa, "Hudeybye Antaşmaı Özelnde Hz. Ömer'n Kşlk ahll Denemeı", S, Yıl:8, Sayı.15, 2010,

26 Hz. ömer'n edne'ye Hcretyle lgl Rvayetlern Değerlendrlme 35 tept edlmeye çalışılmaıdır.136 Buna göre Hz. Ömer'n alen hcret ettğne dar rvayetn geçtğ en ek kaynak, daha önce değerlendrdğmz üzere u'tez ve Zeydyye'ye yakın olduğu blnen bnü'-semman (v.445/1055)'ın e/-uvafaka adlı eerdr. Bu rvayetn, hem de Hz. Al'ye nbetle lk defa hl- Beyt le ahabenn ler gelenlernn olumlu lşk çnde olduklarını pat etme gayeyle ve Rafızlere reddye137 olarak yazılmış olan br ktapta13 nakledlmş olmaı konumuz açıından önemldr.139 Zra, teptmz tekrarlarak, ne e/-uvataka'dan öncek Had, Syer, arh kaynaklarında ve ne de bn Aakr (v.571/1176) ve ondan da naklle bnü'i-r (v.630/1232)'den başka ahabe byograf kaynaklarında bu rvayete ratlanmaktadır. Akne bu kaynaklarda ahabenn hepnn gzl olarak ve arkadaş gruplarıyla hcret ettklerne dar blgler nakledlmekte; bunun dışında ıradışı ve dkkat çekc başka br olaydan bahedlmemektedr. Bu tept de, Hz. ömer'n hcretnn alen olduğunu fade eden rvayet tartışmalı hale getrmektedr. Ancak fade etmek gerekre, e/-uvataka'nın elmzde olmamaı ebebyle, bu rvayetle lgl farklı br ened ve kaynak zkredp etmedğ tept edlememektedr. 3-DGRLNDR V SONUÇ Bu çalışmada Had ve lam arh lmlernn ortak aha çalışmaının örneklernden br ortaya konulmaya çalışılmıştır. Hz. Ömer'n hcret, hem Had hem de Syer ve lam arh kaynaklarının ele aldığı ortak br rvayettr. Bu konuda temelde k farklı blg htva eden rvayet bulunduğunu tept etmş bul u n ma ktayız. Hz. ömer'n hcretyle lgl rvayetlerden brnc, Hz. Al tarkıyla nakledlen ve bütün mülümanların akne Hz. Ömer'n hcrete çıkarken Ka'be'y tavaf edp k rekat namaz kıldıktan onra müşrklere meydan okuyarak ve hcret edeceğ güzergahı ve zamanı lan ederek yola çıkmaıyla lgl rvayettr. ept edebldğmz kadarıyla Had kaynaklarında geçmeyen bu rvayetn zne, lk olarak bnü'-semman (v.445/1055)'nın e-uvafaka adlı eernde ratlanmaktadır. Ancak bu rvayet nakledenlern aıl kaynaklarının bn Aakr (v.571/1176)'n j 136 Bu konuda genş blg çn bkz. Özdemr, a.g.m., öteden berdr Şla'nın Hz. Ömer' e tepkl olduğu ve halen günümüzde ble bu tarh tavırlarını devam etrdkler blnmektedr (Bu konudak br ktap çn bkz. Abdülbak Karna e-cezar, e-vehm ve'l-hakkfreü ömer b. e-hattab, Kum, 1428). Hz. Ömer' mülümanların gözünde tbarızaşurmak çn öz konuu alen hcret ettğne dar rvayet de, bu bağlamda aleyhnde malzeme olarak kullanmaktadırla.r. Buna örnek olarak öz konuu ktabın 159. ayfaı le şu nternet telerne bakılablr: Genş blg çn bkz. Kandemr, a.g.m., DA, XXXVI, Burada yer yazıcılığının br gerçeğ olarak şu fadelern haklılığı br kez daha hatıra gerlmeldr: "arhel üreçte onrak kuşakların, çoğu kere öncek kuşakların tarhn kend çnde bulundukları şartlardan; ya, oyal, dn, fkr gelşmelern ve tartışmaların çernde ve onraında oluşmuş algılamalardan hareketle yazdıkları, dolayııyla da geçmş olduğu gb değl, bazen olmaı arzulanan, bazen de olduğu zannedlen bçmde anayıp anlattıkları blnen br huutur." Özdemr, a.g.m., 159.

27 36 Yrd. Doç. Dr. Ömer ÖZPINAR arfhu'd-dmeşk'ı olduğu görülmektedr. Başka br tark veya detekleyen farklı br rvayet de bulunmayan bu blgy, konuyu ele alan muahharjtal eerlern hemen hep nakletmşler ve Hz. Ömer'n hcrete çıkışının alen olduğuna dar rvayetn yayılmaına ve meşhur olmaına ebep olmuşlardır. knc rvayet e, bzzat Hz. Ömer'n anlattığı ve herke gb gzlce ve br grup mülümanla brlkte abahın erken vaktnde yola çıktığına dar rvayettr. Bu rvayetn brncne göre hem daha mukaddem kaynaklarda yer aldığını, hem de en az haen derecende br nada ahp olduğunu tept etmş bulunmaktayız. Ayrıca bu rvayet, bn Sa'd (v.230/844)'ın tahrç ettğ ve bzzat Hz. Ömer'n "Bz hcret yolculuğuna ancak gzlce çıkıyordu k" faden çeren rvayet tarafından da deteklenmektedr. arh bağlama göre yapılan değerlendrmede de, Hz. Ömer'n gzlce hcret ettğne dar rvayetn, vakıaya ve tarh şartlara daha uygun olduğu anlaşılmaktadır. Kaldı k, lk dönem Had ve Syer almlernn, en nce detaylarına kadar Hz. Ömer'n ve beraberndeklern hcretn nakletmelerne rağmen, Hz. Al tarkl rvayetle lgl en küçük brmada ble bulunmamaları anlamlıdır. Aynı şeklde Hz. Ömer'n herken akne müşrklere meydan okuyarak ve hcretn lan ederek yola çıkmaı gb fevkalade olan br olaydan, Hz. Al dışındak ahablern haberdar olmamaları da br o kadar mkanız gözükmektedr. Yne bu rvayetn nadında Hz. Al'den onra bu blgy nakledenn Abdullah b. Abba ve dğer ale menuplarının bulunmaı da dkkat çekcdr. Bu kadar öneml ve br benzer olmayan olayın adece Hz. Al tarafından nakledlmş olmaı kadar, bu rvayetn bu nadla ve lk defa, ahabe le hh Beytaraındak lşklern olumlu olduğunu pat gayeyle yazılan bnü'-semman'ın ktabında geçyor olmaı da lgnçtr. Bütün bunlara rağmen Hz. Ömer'n alenen ve meydan okuyara k hcret ettğne dar blgy çeren rvayet, gerek onrak dönemlerde yazılan tarh ktaplarında ve gereke hcret.olayını anlatan neredeye bütün tal eerlerde na kle: dlmştr. Böylece, akn beyan eden knc rvayete göre daha çok revaç bulmuş ve meşhur olmuştur. Bu rvayetn meşhur olmaının ve kabul görmenn ebebnn, lm olmaktan daha çok hama ve duygual ebepler olduğunu öylemeye gerek ble yoktur. Br defa meydan ok'uyarak ve alenen hcret etme grşm, Hz. Ömer'n zaman zaman fevr çıkışlar yapablen ve ert br mzaca ahp olduğuna dar ge: nel kanaatle örtüşmektedr. Dolayııyla böyle br tavır kendnden beklenebleceğ çn, bu rvayet ona yakıştırılmış ve şöhret kazanmış olablr. Dğer br açıklama e, gelenekel tarh ve yer yazıcılığıyla lgl yapılablr. arh ve Syer kaynaklarının genel eğlm, rvayetlern ıhhat üzernde fazlaca durmadan ve bunların tarh gerçeklğe uygunluğunu tartışmadan, kendlerne

28 Hz. ömer'n edne'ye Hcretyle lgl Rvayetlern Degerendrlme 37 ulaşan her rvayet nakletmek gayret çnde olmalarıdır.14o Bu gayrete, zamanla ortaya çıkan yüceltmec yaklaşım ve menkıbev anlatım ülubu da lave edlmştr.141 bütün bunların br onucu olarak tarhn, olaylarla lgl kahramanlık öykülern braz da abartarak ele almak gb genel br eğlm ortaya çıkmıştır. Böylece bazen tarh anlatımlarda rvayetlern, olayların ve şahyetlern zaman zaman olduğundan başka ve braz da mübalağalı br ulupla ele alınmaı her zaman mümkün olmaktadır.142 şte bu durum, nanların dkkatlern tarh hakkatlerden daha çok çekmş ve gözlern perdeleyeblmştr. Hz. Ömer'n hcrete çıkışı le lgl, ıhhatyle ter orantılı olarak şöhret bulan rvayette de, böyle br durum öz konuu olmuştur.143 Hcret olayının kaçış gb algılanablmenn önüne, tarh şahyet de buna müat olan Hz. Ömer'n meydan okumaıyla geçlmek tenmş gbdr.144 Bnaenaleyh olaya hamaet, yaet ve duygual açılardan yaklaşılmaı, zayıf olan brnc rvayet daha şöhretl br hale getrmştr. Netce tbaryle, lgl rvayetlern gerek ened-metn tahlllerne ve gereke tarh bağlam değerlendrmelerne göre, Hz. Ömer'n gzlce hcret ettğne dar rvayetlern daha ahh ve kabule şayan olduğunu tept etmş bulunmaktayız. Dolayııyla Hz. Ömer'n hcretnn, her ahabnn hcret gb, gzl olduğu onucunu çıkarmak mümkündür. Kaynaklar:» Abdüelam b. uhn, Aıü 'a, Drae nakdyye fı'l-mervyyatı ömer b. el-hatta b ve yaeth'l-daryye, edne, 1423/2002, » Ahmed b. Hanbel v.241/855), e-üned, Çağrı Yayınları, tanbul, 1992, 1-VI.» Ahmed uhammed Şakr (v.1958), e-baü'l-ha şerhu htar ulüm'l-had l'l-hafız İbn Ker, Darul-kütüb'l-ılmyye, Beyrüt, t.» Al e-üttek, Alauddn b. Hüamüddn e-hnd (v.975), Kenzü'l-ummal fı ünen'l-akval ve'lefal, thk. Bekr Hayyan, Beyrüt, 1409/1989, 1-XVII. 140 Bkz. İbn Haldun, a.g.e., 1, Özdemr, a.g.m., Ntekm İbn Haldun, tarhçler n, zayıf olan rvayetler bunları akıl ve fkr üzgecnden geçrp reddetmedklern, akne bunlardan halka cazp gelen ve yaldızlı olanlarını brbrne karıştı ra rak naklettklern; nanların da bunları takld ve tekrar ettklern öylemektedr. Bkz. İbn Haldun, a.g.e., 1, eela br yerjhad tende hcretn, gerçeğn hlafına, genellkle münfert gerçekleştğnden bahedlmekte ve buna örnek olarak da Hz. Ömer'n hcretnn hem meydan okuyara k hem de tek başına olduğu şöyle fade edlmektedr: "O kadar çok münfert hcret olmuştur k, fendmz hcret ettğnde ekke'de pek az ülüman kalmıştı. eela, bu münfert hcretlerden br Hz. Ömer'n hcretdr. Kabe avluundak müşrklern çne dalıp: "Ben edne'ye gdyorum! Karıını dul, çocuklarını yetm bırakmak teyenler, takp edp man olmaya kalkablrler!" dye meydan okuyarak hcret etmştr." Bkz. [ ]. Aynı şeklde e-but'nn Ftkhu'-re'nn tercümende de, ktabın orjnalnde olmadığı halde, Hz. Ömer'n meydan okuduktan onra "ek başına ekke'den çıkıp gtt"ğ yazılmaktadır. Bkz. e-but, a.g.e., Örneğn Hz. Ömer'n hcret le lgl br yazıda, o, "ümmetn del fşeğ" ve "hcrettek del fışek" gb vaıflarla an ıla rak, muteber br davranışmış gb bu durum gelecek nelere şöyle örnek göterlmektedr: "Sank plan, program, proje yapmadan gelecek nellerden çıkacak Ömer'ler "aklamak çn" hcret eder." Bkz. [ ]. Aynı durum ve ntelemeler, br kahramanlık ve cearet örneklğ olarak hemen hemen bütün hcret anlatımlarında geçmektedr. eela bkz. ; ; ; medneye-hcretn-balama [ ].

29 38 Yrd. Doç. Dr. Ömer ÖZPINAR» Algül, Hüeyn, lam arh, tanbul, 1986, I-IV.» Atmaca, Gökhan, "Nuzul Sürecnde Br uhatap Olarak Hz. Ömer ve uvafakatları", Sakarya ü. lahyat F. Derg, ayı: 21 (2010/1), » Aydınlı, Abdullah, Had ıtılaharı Sözlüğü, tanbul, 2006.» e-beyhak, bü Bekr Ahmed b. e-hueyn (v.458/1066), e-sünenü'l-kübra, thk. uhammed Abdülkadr e-a'ta, Darul-kütüb'l-ılmyye, Beyrüt, 1423/2003, 3. bk., 1-XI.», Delalü'n-nübüwe ve ma'rfetü ahval ahb'ş-şer'a, thk. Abdülmu't Kal'ac, Daru'lkütüb'l-ılmyye, Beyrüt, 1408/1988, 1-VII.» e-bezzar, bü Bekr Ahmed b. Amr b. Abdülhalık (v.292/905), ünedü'i-bezzar (e-bahru'zzehhar), thk. ahfuzurrahman Zeynullah, Beyrüt, 1409/1988, 1-XV.» e-buhar, uhammed b. man (v.256/869), e-camu'-ahh, tanbul1992.» e-büt,. Sad Ramazan, Fıkhu'-re ( Hz. uhammed (.a.v.)'n Uyguladığı lamyet), tre. Al Nar, Orhan Aktepe, tanbul, 2003.» Çelk, Al, "Hz. Ömer'n Hadçlğ", SDÜFD., Sayı:2, parta, 2005, » bü Davüd, Süleyman b. e-şa' e-sctan (v.275/888), e-sünen, tanbul, 1992, 1-V.» krem Zya e-umer, e-sretü'n-nebevyye e-ahha, edne, 1425/1994, 6. bk., 1-11.» e-ban,. Naıruddn (v.1420/1999), Dfa' an'l-had'n-nebev ve'-yer f'r-redd ala cehelat ed-duktür e-bütf ktabh "Fıkhu'-re", Dımeşk, t.,» Fayda, utafa, "Ömer", DA, XXXIV, » el-hakm, bü Abdullah uhammed b. Abdullah en-neyabür (v.405/1014), e-ütedrek ala'-ahhayn, Kah ra, 1417/1997, 1-V.» Halfe b. Hayyat (v.240/854), et-arh (arhu Harıfe), thk. Süheyl Zekkar, Daru'l-fkr, Beyrüt, 1414/1993.» e-hamev, bü Abdlah Yaküt b. Abdlah er-rüm e-bağdad (v.626/1228), u'cemu'lbüldan, Daru Sadır, Beyrüt,1397/1977,1-V.» Doğuştan Günümüze Büyük lam arh, tanbul, 1986, 1-XIV.» e-heyem, Nureddn Al b. b Bekr (v.807/1404), ecmeu'z-zevad ve menbeu'l-fevad, thk. Hüamüddn el-kud, Kahre, 1414/1994, 1-X.» el-l'cl, bu'i-haen Ahmed b. Abdlah (v.261j875), a'rfetü'-kat, thk. AbdClalm Abdülazm e-betev, Beyrüt, 1405/ » bn Aakr, bu'i-kaım Al b. e-haen (v.571j1176), arhu mednet dımeşk, thk. uhbuddn bü Sad ömer, Daru'I-Fkr, Beyrut,1417/1996,1-LXXX.» bnü'i-cevz, bü'i-ferec Abdurrahman b. Al (v.597/1200), enakıbu emr'l-mü'mnn Ömer b. e-hattab, thk. Zeyneb brahm e-karüt, Beyrüt, Daru'l-kütüb'l-ılmyye, t.» bn b Hatm, bü uhammed Abdurrahman b. Hatm er-raz (v.327/938), e-cerh ve'ta'dl, (Haydarab d bakıından ofet) Daru'l-kütüb'l-ılmyye, Beyrut, 1372/1953, 1-IX.» bn b Şeybe, bü Bekr Abdullah b. uhammed e-kuf (v.235/849), e-ktab e-uannef f'l-ehd ve'l-aar, thk. Kemal Yuuf e-hut, Beyrüt, 1409/1989, I-VIL» bnü'i-r, lzzüddn Al b. uhammed (v.630j1232), Üdü'l-ğabe f ma'rfet'-ah be, thk. Al uhammed uawıd, Adl Ahmed Abdulmevcud, Beyrüt, Daru'l-kütüb'l-ılmyye, 1-VIII.» bn Hacer, bu'i-fadl Şhabüddn Ahmed b. Al e-akalan (v.852/1448), Lanu'l-mzan, thk. Abdülfettah bu Gudde, Beyrüt, 1423/2002, 1-X.» akrbu't-tehzb, thk. utafa Abdulkadr Ata, Beyrüt, 1415/1995, 2.bk., 1-11.» Fethu'I-Bar, thk.. Fuad Abdulbak-uhbbuddn e-hatıô, Daru'I-a'rfe, Beyrüt, 1379,1-XIII.» bn Haldun, Abdurrahman b. uhammed (v.808/1406), ukaddme, Hazırlayan: Süleyman Uludağ, Dergah Yay., tanbul, 1988, 2.bk.» bn Hazm, bu uhamm~d Al b. Ahmed e-ndelü (v.456/1063), Cevamu'-ret'nnebevyye, thk. bdülkerm Sam e-cünd, Beyrüt, 1424/2003.» bn Hşam, bü uhammed AbdOlmelk (v.218/833), e-sretü'n-nebevyye, 1-IV,» bn hak, uhammed (v.151j768), e-sretü'n-nebevyye, thk. Ahmed Ferd e-ezd,_ Beyrüt, Daru'l-kütüb'l-ılmyye,1424/2004, 1-11.» bn Kayyım e-cevzyye, Şemuddn bü Abdlah uhammed b. b Bekr e-hanbel (v.751j1253), Zadü'l-mea'd f hedy hayr'l-ı'bad, thk. Şuayb e-arvagt ve Abdülkadr e Arvaut, Beyrüt, 1418/1998, 1-VI.» bn Ker, bü'i-fda lmadüddn (v.774/1342), e-bdaye ve'n-nhaye, thk. Abdullah b. Abdulmuhn et-ürk, Daru hcr, 1418/1997, 1-XXI.» e-fuül f ret'r-raul (), thk. uhammed el-'d, uhyddn etü, Dımeşk, 1403, 3.bk.» efru'i-kur'an'l-azm, thk.. brahm e-benna,. Ahmed Aşur, AbdClazz Guneym, Kahraman yay., tanbul, 1984, 1-VIII.

30 Hz. ömer'n edne'ye Hcrety/e lgl Rvayetlern Değertendrlme 39» bn Sa'd, uhammed b. Sa'd b. en' ez-zühr (v.230/844), et-abakatü'l-kübra, ektebetü'l-hanc, Kahre, 1421/2001, 1. bk., 1-XI.» bn Şebbe, bu Zeyd Ömer b. Şebbe en-nemr el-bar (v.262/875), arhu'l-mednet'lmünewere (Ahbaru'l-mednet'n-nebevyye), thk. Fehm uhammed ŞeltOt, Daru't-tura, BeyrOt, 1410/1990, 1. bk., HV.» Kal'ac, uhammed Rewa, evuatu fıkhı Ömer b. el-hatta b, Kuveyt, 1401/1981.» Kallek, Cengz, "l", DA, XXX, » Kandemr,. Yaşar, "Semman, mal b. Al", DA, XXXVI, » e-kettanl, uhammed b. Ca'fer (v.1345/1926), er-raletü'l-mütatrafe, Daru'l-beşar'llamyye, BeyrOt, 1414/1993, 5.bk» Koçak, uhn, "Ömer (Fıkıh)", DA, XXXIV, » Kolkıran, Gönül, arh ve Had Dpln Açıından Güvenlrlk Sorunu: bn hak ve Vakıd Örneğ (Baılmamış Y.L. ez, Danışman: Al Dere), A.Ü.S.B.., Ankara, 2004.» Kökal, utafa Aım, lam arh (Hz. uhammed (A.) ve lamyet) ekke Dönem, tanbul, 1981.» Kutluay, Abdülazz, Syer-u Sahabe (Saha belern Hayatı), tanbul, 2005, HV.» evlana Şb, Büyük lam arh, Ar-ı Saadet, tre. Ömer Rıza Doğrul,tanbul, 1978, 1-V.» e-zzl, bu'i-haccacyuuf b. Abdrrahman (v. 746/1345), ehzbu'l-kemal t ema'r-rcal, thk. Beşşar Awad a'ruf ve dğerler, Beyrut, 1406/1985, 4.bk., 1-XXXV.» ülm, bu'i-hüeyn e-haccac e-kuşeyrl (v.261/874), e-cam'u'-ahlh, Çağrı Yayınları, tanbul, 1992, 1-111» en-nevevl, bu Zekeryya uhyddn Yahya b. Şeref (v.676/1277), ehzbu'l-ema ve'llugat, Daru'l-kütüb'l-ılmyye, Beyrut, t., » Önkal, Ahmet, "Hcret", DA, XVII, », "Akabe Batları", DA, ll, 211.» Özaydın, Abdülkerm, "Ayyaş b. bu Rebla", DA. IV, » Özdemr, ehmet, "Syer Yazıcılığı Üzerne", lel ve Nha Derg, clt:4, Sayı: 3 ylül-aralık 2007, tanbul 2008, » e-salhl, uhammed b. Yuuf (v.942/1535), Sübülü'l-hüda ve'r-reşad t ret hayr'l-ı bad, thk. utafa Abdülhad-Abdülazlz Abdülhak e-hılml ve dğerler, Kahra, 1418/1997, 1. bk., 1-XII.» Sarıçam, brahm, Hz. Hz. uhammed ve vrenel eajı, D B. Yay., Ankara, 2004.», Hz. Ömer, DV. Yay., Ankara, 2012, 3. bk.» e-sıbal, utafa, e-sretü'n-nebebyye, duru ve ı'ber, e-ektebetü'l-laml, BeyrOt, 1405/1985, 8. bk.» e-suyut, Celalüddn Abdurrahman b. b Bekr (v.911/1505), arhu'l-hulefa, Daru bn Hazm, Beyrüt, 1424/2003.» eş-şatıbl, brahm b. ua (790/1388), e-uvafakat t uul'ş-şerla, thk. Abdullah Dıraz, ekke, ty., HV» ehaberl, bu Ca'fer uhammed b. Cerlr (v.310/922), arhu't-aberl (arhu'r-ruul ve'lmüluk), thk. uhammed bu'i-fadl brahm, Daru'l-mearf, ıır, 1968, 2. bk., 1-XI.» et-rmz, bu a uhammed (v.279/892), e-camu'-ahh (e-sünen), tanbul, 1992.» e-ukay,bu Ca'fer uhammed b. Ömer (v.322/933), Ktabu'd-duafa, thk. Hamd b. Abdulmecl b. mal e-selef, Ryad, 1420/2000, HV.» Ülkü, Hayat, Başlangıçtan Günümüze lam arh, Akt Gazete Yay., by., ty., » Yücel, rfan, Peygambermzn Hayatı, Dyanet ş. Bşk., Yay, Ankara, 2006.» ez-zehebl, Şemüddn uhammed b. Ahmed (v.748/1347), Syeru a'lam'n-nübela, thk. Şuayb el-arnavut-kaml e-harat, Beyrut, 1402/1982,!-XXIII» arhu'l-lam ve vefeyatü'l-meşahr ve'l-a'lam,(e-eğaz)thk. ömer Abdüelam edmurl, Beyrut, 1410/1990, 3.bk.» ezkratü'l-huffaz, Daru hya'hüra'l-arabl, byy., ty., ı-ıv», zanü'h'tdal t nakd'r-rcal, thk. Al. uawıd ve Adl Abdulmevcud, Daru'I- Kütüb'l-lrnyye, Beyrut, 1995, 1-VIII.» e-uktenl f erd'l-küna, thk. uhammed Salh Abdülazz e-urad, edne, 1408,1-11.» ez-zürkanl, uhammed b. Abdülbakl e-ırl e-alkl (v.1122/1710) Şerhu'z-Zürkanl ala'lmevahb'hedünnyye b'l-mnehı'i-uhammedyye l'l-allame e-katallanl (v.923), thk. uhammed Abdülazlz e-hald, Beyrut, 1417/1996, 1. bk., 1-XII.