KABiLEDEN ÜMMETE MÜSLÜMAN ARAP ULUSUNUN DOGUŞUNDA ALT YAPI HAZIRLIKLARI

Transkript

1 tem o Yı/:10 Sayı: o KABLDN Ü ÜSLÜAN ARAP ULUSUNUN DOGUŞUNDA AL YAPI HAZIRLIKLARI Doç.Dr. Şaban ÖZ K. Sütçü mam Ünverte lahyat Fakülte ÖZ lam önce Arapların, ulual dnamklernn ve yeterlklernn farkmda olmadıklarırıı öylemek mümkündür. Hz. Peygamber, en başından ber uluunun lam ayende kavuşacagı gücün blncndeyd. Bu baglarnda Reulullah'ın yapmaı gereken; yen toplumun ulaşacagı tarhgücün devamlıl@nı temn çn gerekl olan zemn hazırlamaktı. Reulullah'tan onrak kıa dönemde ülüman Arapların yat akert ktadve kültürel alanlarda ulaştıkları göz kamaştırıcı evye, onların hareket ettkler zemnn aglaml@na delldr. Bu makalede, Reulullah'ın oluşturdugu yen toplumun hareket ettg tarhzemn ana hatlarıyla ncelenmeye çalışılmıştır. Hz. Peygamber'n yerleştrdg oyal alt yapının, tek br ırk ve tek br zamanla ınırlı kalmamış olmaı da konunun önemn br kat daha artırmaktadır. Anahtar Kelmeler: Hz. uhammed, Arap toplumu, lam Devlet, Kable, Ümmet, Soyal Hayat. ABSRAC he Subtructure Preparaton for the Formng of the ulm-araba n Naton From rbe to Ummah We can ay that the Araban.hadn't been aware of ther natonal dynamc and ablte n pre-llamc perod. he Prophet uhammad had been aware of the power, they would have acheve thank to Ilam, from the begnng of tme. What the Prophet u hammad had to do wa to provde the htorcal power, the new communty would have. he dazzlng level, the ulm Araban had, n the poltcal, mltary, economc and cultural cope wa an evdence that Araban acted n tablty after a hort perod of the eenger of God. In th artcle, htorcal ba of the new ocety, formed by the eenger of God, wa tred to be examned n man lne. he ocal ubtructure, etablhed by the Prophet uhammad, hadn't been lmted wth only tme and race ma ke th ubject more mportant. Key Word: he Prophet uhammad, Arab Socety, llamc State, rbe, Ummah, Publc Lfe. /.ÜSLÜAN-ARAP ULUSUNUN SSND AL YAPI HAZIRLIKLARI Reulullah'ın yenden şekllendrdğ Arap 1 toplumunu mevcut tarh konu- 1 Burada kullandığım ız "Arap" tanımının ırkçı br öylem olarak değerlendrlmeme gerekr. Reulullah'ın "Arap" ırkına yaptığı atıfları, ütün ırk (kavm- necb) algıı olarak değl, pkolojk açıdan br-

2 34 Doç.Dr. Şaban ÖZ m undan çekp çıkarmaında (m/i uyamş ve yayılışmm gzl kuvvetlern harekete geçrmendeı) zlemş oldugu yöntemler ve karşılaştıgı orunlar oldukça lg çekcdr. Arap uluunu pazarlarken 3 veya gelecektek ululararaı arenaya hazırlarken Hz. Peygamber'n takp ettğ; yaet, tkbaldek ümmetn muhtemel htyaçlarına göre şekllenmştr. Dolayııyla yen toplumun nşaında zlenen yaetn ratgelelkten uzak oldugunu, gerek teornde gerek pratğnde bell br plan ve program dahlnde hareket edldgn öyleyeblrz. Bu zlenen yaet de duragan degl, blak kendn yenleyeblen on derece faal br yaettr. 1. ekke Dönem lam'ın teblge başlandıgı ekke'dek ya yapıyı mlendrrnek pek de kolay görünmemektedr. Bununla beraber, günümüz ve hatta kend çagdaşları gb br yapıya ahp olmaa dah ekke'de br yönetmn (kımen devletn) varlığ;ını kabul etmek durumundayız. ekke'de Harb b. Ümeyye b. Abdşem'n ölümünden onra Kureyş'n dare kableler araında bölüşülmüştü. 4 Kable relernn yönetm dare Lammen'n, "zengn ş adamları derneğnn yönettğ br tüccar cumhuryet" olarak mlendrme Lew'n de şaret ettğ gb, Batı örnegnde örgütlenmş cumhuryet kurumlarını hatırlatmaktadır. 5 evcut ya yapıya bakarak ekke darenn; ya ktdarın tek merkezde toplandığı ünter devlet (bat devlet) olmadıgını, daha çok farklı yaal merkezlern ktdarı payaşmaı le oluşan brleşk devlete benzedgn öyleyeblrz. Ancak bu tanımlamanın da mevcut durumu tam manaıyla karşılamadıgı açıktır. Zra ekke dare, ne_tam olarak federayon, ne de konfederayondur. 6 5 Reulullah'ın davetnn ekke'de çetn br muhalefetle karşı karşıya kaldıgı malumdur. ekke muhalefetnn nedenler konuunda degşk gerekçeler ler ürülmüştür. Bunlar araında yer alan ve muhalefetn temeln ekonomk kaygılara baglayan arkt tezn 7 öneml br gerekçe baglamında yenden tartışılmaı gerektgn düşünüyoruz. "AIIah'm komşuları" olma lütfunu tcarltemlelk duyguunu gelştrmeye veya ahp oldukları değerlern farkına vardırmaya yönelk tratejk br hamle olarak kabul etmek, anırız lam'ın evrenellk prenbne daha uygun olacaktır. 2 Lew, Bernard, arhte Araplar, çev: Hakkı Durun Yıldız, Anka Yay., ll. Bk., tanbul2000, Br uluun, çağdaşı olduğu toplumlar nezdnde elde ettğ veya edeceğ konumu fade çn kullanı Jan bu tabr, Phlp Kotler, Somkd Jaturptak ve Suvt aencee tarafından yazılan ve Ahmet Buğdaycı tarafından ürkçe'ye çevrlen Ulu/ann Pazaranma-Uua Refah Oluşturmada Stratejk Br Yaklaşm ml çalışmadan ödünç aldığımızı belrtelm. Bkz., Kotler, Phlp-Jaturptak, Somkd-aencee, Suvt, Ulularm Pazaranma-Ulual Refah Oluşturmada Stratejk Br Yakla Şm-, çev: Ahmet Buğdaycı, ürkye ş Bankaı Yay., tanbul Bkz., Bağdad\ uhammed b. Habb (245/859), Ktabu'I-unammak f Ahbar Kureyş, th., tk: Hurşd Ahmed Farük, Aıemu'I-Kütüb, ı. Bk., Beyrut 1985, Lew, arhte Araplar, 50. Brleşk devletlerde brden çok yaama organı, hükümet ve anayaa bulunur k ekke'dek yönetrnde farklı organlardan bahetmek mümkün değldr. Aynı şeklde k ya da daha fazla devletn ç şlernde bağımız, dış şlernde ortak br otorte altında olduğu federayon veya eyalet, kanton gb devletçklerden oluşan konfederayon da ekke yaşekllenmen tanımlamaktan uzaktır. Devlet tpler konuunda bkz., Şahn, ahr rdoğan, Syaet Blmne Grş ve Syaal Düşünce arh, Dkey Yay., Ankara 2006, 21. lam önce ekke'nn yönetm konuunda ayrıca bkz., Çelkkol, Yaşar, lam Önce ekke, Ankara Okulu Yay., Ankara 2003, Bkz., Bebel, Augute, Hz. uhammed ve Arap Kültürü, çev: Veyel Atayman, Alan Yay., ll. Bk., tanbul1999, 27.

3 Kableden Ümmete ülüman Arap Uluunun Doguşunda Alt Yap1 Hazrlklan 35 rnde kullanmalarına ve put tcaret yapmalarına 8 rağmen Kur'an, onların dn uğrund~ amm olduklarına şaret etmektedr. 9 Reulullah'ın, Ka'be'nn kutyetn onaylamaına karşın muhalf grupların herhang br yumuşamaya gtmemş olmaları, muhalefet açıklama babında lk ıraya yerleştrlen; Kureyş'n poltezmden kaynaklanan tcar dokunulmazlık gb kazanımlarını kaybetme endşe tezndek öncelk ıralamaının -en azından başlangıç tbaryle- yenden ele alınmaı gerekllğn gündeme getrmektedr. edne'de e lam devletnn tenden ve yen devletn tcaret yollarını kontrol altına almaından onra hade; k dnn mücadele olmaktan çıkmış, k devletn mücadele halne gelmştr. Ayrıca onların dnlernde amm olmalarını engelleyecek kabul edleblr herhang br gerekçenn olmadığı da açıktır. uhtemelen poltet ekkeller, yen dnn ekke brlğn armaından korkmaktaydılar. O yüzden de alelern parçalanmaı avına dayalı, brlğn dağılma tehlke öylemn canlı tutuyorlardı. Ulual büyük projeler olmaa da Kureyş açıından, ç brlğn/tatükonun devamı, blnmeyen br gelecekten daha terche şayandı. Bu yüzden de Kureyş'n yen çağrıya karşı endşeler, korkuları ve tıatta beklentler vardı.ıo Bu çerçeve dahlnde Reulullah'ın ekke'dek öncelkl amacının; vahy merkezl olmak üzere kablen kazanmak olduğunu öyleyeblrz. Ne var k Kureyş'n drencn kıramamış, bu yüzden de öncelk ıralamaını revze ederek ekke dönemn, yen dn etrafında kurulacak brlk yaetnden zyade propagandaya, çağrının duyurulmaına ayırmıştır. Netcede de toplumal orunlar tam manaıyla Hz. Peygamber'n lg alanına grmemş, dn öylemlern kabul ettrlme, öncelkl gaye halne gelmştr. Gerek müşrk lderlerle breyel görüşmeler olun, gereke de toplumun değşk tabakalarında ortaya çıkan lam'ı orgulamaya yönelk tepklern avuşturulmaıjavunulmaı olun bütün pratk, dnargümanlarla ınırlı kalmıştır. Reulullah'ın ekke'de dn ealı toplumal brlğ ağlayamamaı ve hatta ağlanableceğne dar en ufak br belrty görmeme, onu tratej değşklğne götürmüştü. Yen tratej; ekke'nn br anlamda dkalfye edlerek, harc müttefkler arayışına dayanıyordu k, bu arayışın netcende Hz. Peygamber, af'e gtmş, kablelerle görüşmeler yapmıştır. alum olduğu üzere Reulullah'ın breyel ltca taleb -gelenekel şehr brlğne dahl olan a f tarafındanpek de tatmn edc olmayan nedenlerle reddedlmştr. Kendlerne başvurulan kableler e, dndaş Kureyş'e karşı ttfak yapablme, başka br fade le mevcudu zorlama cearetn göterememşler, kendlerne unulan tarhteklf ka- : Bkz., Ahmed b. Hanbel, bu Abdlah eş-şeyban{241/855), üned, f.iv, Çağrı Yay., ll. Bk., tanbul 1992, lll, "Allah, ancak znle dn ugrunda avaşan/an, z yurtlanmzdan Çkaranlan ve Çkanlmamza yardm edenler dot ednmenz yaak eder..." 60/ümtehne, Başlangıçta ekke muhalefetnn ebepler olarak; dn; kablevveya şahtaaup, nüfuzlarını kaybetme, ve brlğn dağılmaı endşelern ayablrz. edne dönemnde e bu ebeplere ya ve ekonomk kaygılar eklenmştr.

4 36 Doç. Dr. Şaban ÖZ bul etmemşler veya Kureyş karşıındak zayıflıklarından dolayı edememşlerdr.11 Hz. Peygamber'n müttefk arayışları Yerbllern, alında ahp oldukları güç ve konum tbaryle hç de kendlernden beklenemeyecek br cearet örneğ götererek, şehrlern bölüşmeye karar vermelerne kadar devam edecektr. 2. edne Dönem Haklı olarak edne dönem hcretle başlatılmaktadır. Hcretn göç teorler araındak yer ve hang teorye karşılık geldğ gb huulara 12 grmemekle beraber, hcret ayende Reulullah'ın, Arap uluunu ıkış(tırıl)mış br bölgeden, düşünceden, tarhten, nançtan ve hatta ırktan çıkarttığını, çağdaşları olan medenyetlerden daha ler br evyeye ulaşmaları çn gerekl alt yapıyı oluşturmaya başladığını öyleyeblrz. Göç edenlern ve göçü karşılayanların ahp oldukları ortak etnk ve dn payda, çatışmayı değl, yen ctmaloluşumun dnamzmn ağlamıştır. Hz. Peygamber'n her k grubu da ümmet kmlğ altında brleştrme, hcret bat br ya ltca hareketı 3 olmaktan çıkarmaktadır. ülümanlar oraya mevcut ya yapıda yaşamaya gtmem şler, blak yen br ya tem oluşturmaya gtmşlerd. Nhayetnde de münfert br k trazı aymazak -k bu da gayr- lam ı br unur olan münafıkların, 'dağdan gelenn bağdakn kovmaı' olarak değerlendrmelernn netcende oluşmuştur-, her k grup da yen toplumun k alunuru kabul edlmşlerd Sorunlar Çağdaş ulu devletler etkleyen güçler ve trendlerle 14 lk lam toplumunu (ümmet) etkleyen unurlar araında kımen de ola br paralellk olduğu görülmektedr. Yen ümmet etkleyen güçler; dn, coğraflkonum, yalve aker bloklar, kable ve ekonom olmak üzere beş gruba ayırmak mümkündür. Hz. Peygamber'n edne'dek bütün faalyetlern bu beş unur şekllendrmş veya netcelend rm ştr. edne'de Reulullah'ı bekleyen bell başlı temel orunları e; -Devletn te, 2-Yönetmn meşruyet, 11 ekke'ye hakm olan Kureyş, genel tbaryle Arap Yarımadaı'na da hakmdr. Hammüd7nn Sak1fle Kureyş' karşılaştırma bağlamında dle getrdğ; "Kureyş'n dn yer ekke'de mevcut Beytu'I-Haram'dan dolay1 büyüktü. Kureyş'n dğer kableler üzernde yaygm br nüfuzu yoktu. Ancak hac mevmlern dare ve buna bağl ktad ve ya nüfuzu harç." (Hammüd Atıf Abba e-kay Sakff ve Devruha f't-arlı'i-arab'l-lam hatta vahr'i-ar'i-mev, Daru'I-Kütüb'I İmyye, Beyrut 2003, 39) şeklndek görüşüne katılmadığımızı belrtmelyz. Dnkabullerve kablevdürtüler harcnde, yabr etknlk aracından bahedlemeyen br coğrafyada, dnn rolünün alt aynler yönetmekle ınırlı kalmayacağı açıktır. Ayrıca KureyŞ'Ie beraber bütün Arap Yarımadaı'nın lam'a teveccühü ble onların kableler üzerndek etknlğn götermeye kafdr. 12 Göç teorler konuunda bkz., Yalçın, Cemal, Göç Soyoloj, Anı Yay., Ankara 2004, Halefullah,. Ahmed, Hz. uhammed ve Karş1t Güçler, çev: İbrahm Aydın, Brleşk Yay., tanbul 1992, Bunlar; küreel karşılıklı bağımlılık, korumacı lık, ekonomk blokların büyüme, çok ululu şrketlern ınırlar öte br ntelk kazanmaı, hızlı teknolojk lerlemeler, çatışan poltkalar, kableclk ve çevre orunlarının büyüme gb nedenlerdr. Bkz., Katler vd.,

5 Kableden Ümmete ülüman Arap Uluunun Doğuşunda Alt Yapı Hazrlklan 37 3-Kurumlaşma, 4-Akerbakı, 5-konomk yeterzlk (gelr paylaşımında adaletzlk), 6-ğtm(zlk),?-oplumal ç brlğn ağlanmaı (toplumal çözülmenn engellenme), şeklnde ıralayablrz. Bunlar gb temel orunların yanı ıra Reulullah'ın hcretle brlkte ağlık,ı kan,1 barınma ve uyum gb geçc orunlarla da karş Iaştığını ayrıca belrtelm. Hz. Peygamber kıa vadede bazı orunları ötelerney veya kökten çözmey de başarmıştır. Ntekm uhacrlern pkolojk olarak yıpranmalarını ve ekke'ye olan özlemlern bat ancak br o kadar da etkl br uygulama (edne'nn ahrm17) le halletmştr. Hz. uhammed, edne'nn tahrmn lanla, uhacrlern ger dönme umudunu br bakıma kırmış, daha kolay benmenmen ağlamıştır. edne'nn yurt olarak Kur'an, tarh ve kableler tarafından onaylanmış ekke le tah r m konuuda boy ölçüşemeyeceklern blmek ve pratkte pek de kabul görmemekle beraber, bu hamlenn pkolojk olarak yen toplumu tatmn ettğ muhakkaktır. Zra onlar da artık haram br bölgede yaşamaktaydılar. Hz. uhammed'n edne'y haram bölge lan etmenn dğer veçhen de ekke'ye yapılan meydan okuma oluşturmaktaydı. Her ne kadar ekke'nn haramlığı korunmuştur' meajı verlyordu Çözümler reddedlmemş e de br nev Kureyş'e 'bzm olduğumuz yer Her uluun yen fıratlar elde etme ya da karşılaştığı tehdtlerle başa çıkablme, ahp olduğu kapate ve yeteneklere bağlıdır. Bu kapate ve yetenekler araında uluun kültürü, davranış bçm, değer yargıları, oyal uyumu, doğal zengnlkler ve hükümetlern lderlğ yer almaktadır. 18 ülüman Arap toplumunun orunlarla başa çıkmaında e ahp olduğu k öneml değer vardı; yen dn ve yen lder. Yen dn olan lam, gelenekel çekşmeler yerleştrdğ değerlerle bertaraf ederken, yen önder Hz. uhammed de kşel lderlğ ayende, uluun brlğn ağlıyor, onları büyük hedeflere yönlendryordu. Reulullah'ın orunlara karşı getrdğ çözümler, gelecektek lam medenyetnn alt yapıının hazırlanmaı olarak değerlendrmek gerekr. Zra yerleştrlen prenpler, zaman ve mekana bağlı kalmakızın bütün lam uygarlığında temel hareket noktaları olarak tthaz edlecektr. 15 Bkz., bn Hşam, bu uhammed Abdulmelk b. yyüb e-hımyer (218/833), e-sretu'n Nebevyye, thk., şrh:. e-se k ka-. e-byar~a. Şe Ib ~ HV, Kah re tz., ll, Reulullah, edne'nn yen mar planıyla da lglenmş, oluşturulacak yen mahallelern yerlern tept etmştr. Bkz., Semhüdt Al b. Ahmed (911/1506), Veflu'I-Vef b Ahbar Dar'I-utafl, ı IV, thk., tk: uhammed uhyddı Abdulmeco, Daru'I-Kütüb'l-lmyye, Beyrut 1984, ll, , Reulullah'ın edne'y haram şehr lan etme konuunda bkz., Semhüd~ 1, 89-92, a Katler vd., 372.

6 38 Doç.Dr. Şaban ÖZ Devletn e Reulullah, Arab'ı brey olarak blnçlendrp, bu brey bütüne (ümmetejtotalzayon), oyolojk tabrle lkel kollektf ortak blnçten, nanç (dn/lam) uğruna mücadele blncne ulaştırmıştır. 19 Bu da brey br cırada tutan.dn ve dn pratğn -özellkle yaet ve hukuk alanında- uygulayıcıı olan devletn teyle ağlanmıştır. Reulullah'ın edne'de kurduğu devletn yönetmn fade çn "Kent Devlet"20 demek alışkanlık halne gelmştr. Başlangıç çn bu kavramın kullanılmaına herhang br trazımız olmamakla beraber, Hz. Peygamber'n bütün ya hayatını kapamadığı da açıktır. Zra Hayber, ekke ve af'n lam darene geçme le kent devlet kavramı da hükmünü ytrmş olmaktadır. Aynı şeklde "Kable organzayonunu devlet" olarak telakk edlmenn21 br netce olarak lk lam Devletnn yönetm; farklı devletlerden oluşan konfederayona da benzetlmştr. Ancak takdr edlr k, kable demek devlet demek değldr. Bzm kanaatmz lk lam Devletnn daha merkez br yönetme ahp olduğu yolundadır. Reulullah'ın kurduğu bu devlet tanımlamada kullanılablecek en uygun fade e, "ümmet devlet" tabrdr. Br nev devletn kuruluş beyanname olan edne Sözleşmende de ık ık bu tabre atıfta bulunulur k, eaen edne'dek bütün unurları bünyene alır. lk lamyönetm çn kullanılan "federayon", "konfederayon", "kable brlğ", "kable devlet" gb tanımlamaların da ümmet fadeye kfayet etmedğ açıktır. Zra Ümmet Devlet, temelde kable organzayonundan farklı olarak, "hukukllk", "oyal dayanışma", "dn çoğulculuk" gb prenpere ahpt.22 lk lam Devlet'nn te, karşımıza Hz. Peygamber'n dn -rem 1 otorte problemn çıkarmaktadır. Bazılarının, onun devlet adamlığını ve ya br devletn kurucuu olduğunu kabul etmemene23 rağmen Hz. Peygamber'n mevcut dnotortenn yanı ıra,24 yabr otorte de vardı.2 Çünkü Kur'an'ın olduk- 19 Breyleşme-totalzayon (bütüncülük) konuunda bkz., elhard de Chardn, nan m abattak Yer, çev: H. Hürev Hatem, şaret Yay., tanbul 1990, Bkz., Şahn, Bkz., Hamdullah, uhammed, lam'da Devlet dare, çev: Kemal Kuşçu, Nur Dağıtım, Ankara 1963, 107; Salm, Seyyd Abdulaz11:, arhu'i-arab f Ar'I-Clhlyye, Daru'n-Nahdat'I-Arabyye, Beyrut tz., Bu bağlamda A. Azz ed-dürrnn, "Hz. Peygamber, gelenek ve kable düşüncenn yern tutmak üzere devlet ve kanun düşüncen -dn arac111ğ1 le- yerleştrd. Kable d1şmdak otorte, bedev/ere yabanc gelen br düşünceyd; onlar kable geleneğ d1şmda herhang br kanun tammazlardl. Oya /am, otortenn yalnz Allah'a at olduğunu, otortenn ancak onun adwla var olableceğn belrterek, yönetmn adalet gerçekleştrmey ve ümmet korumay hedef/eme gerektğn aç1klad1. Yönetm şekl e, uygulama bçm ümmete terk edlen şura d. Böylece Peygamber "Allah adma devlet" düşüncen yerleştrd... Devlet bell br toprak parça üzernde yükelen poltk br kurum olarak değl, temelde oyal br organzayon, yan ümmet olarak kabul ett." (Dür'( A. Azz, lk Dönem lam arh -Br Önöz-, çev: Hayretln Yüceoy, ndülü Yay., tanbul 1991, 76) şeklndek görüşüne katıldığımızı belrtelm. 23 Bu konudak görüşler çn bkz., Ammara, uhammed, Laklk ve Dn Fanatzm Aramda lam Devlet, çev: Ahmet Karababa-Salh Barlak, ndülü Yay., tanbul 1991, Reulullah'ın dn otorte konuunda özel br çalışma çn bkz., Baktır, ehmet, Br Dn Otorte Olarak Hz. Peygamber -hl- Sünnet Kelamma Göre-, lahyat Yay., Ankara Sanırız burada "toplum lder" tanımlamaı üzernde durmak gerekr. XX. yüzyılın ya kavramla-

7 Kableden Ümmete ülüman Arap Uluunun Doğuşunda Alt Yap1 Hazrlklan 39 ça ık vurguladığı Reulullah'a taat emrnn, 26 ırf dnuygulamalara yönelk olduğunu öylemek zordur. Ntekm "y nanan/ar! Allah'a, Peygamber'e ve zden buyruk ahb olanlara taat edn... " 27 ayetnden, adece dn br taat katedlmedğ açıktır. Ancak burada atıanılmamaı gereken nokta, Lew'n de haklı olarak fade ettğ gb, Hz. uhammed devlet adamlığına geçmek çn Peygamberlk yapmadığı, peygamber olarak görevn tamamlamak amacıyla devlet kurduğu ve bu lşklern alt dnel yanlarının önde gelen br kaygı konuu olduğudur. 28 Hz. Peygamber'n Nübüvvetle ryaet brleştrme onun, "Allah adtna devlet" 29 düşüncen yerleştrme netcende gerçel<leşmştr. Devlet, Allah'ın ve elçnn emrndedr, yoka uzun veya kıa vadede ulual çıkarların değl. Yne devlet, ancak üzernde kurulduğu Kur'anve Nebevzemn üzernde varlığını devam ettreblr; hukukt ktadt ya ve aker her türlü eylemn ancak bu zemnde gerçekleştreblr veya değerlendreblr. Buradan devlet olguunun hmal veya yok ayılmaı gb br netcenn de çıkarılmamaı gerekr. Zra Reulullah'ın, özellkle de egemenlk konuunda devlet hakmyetn ön plana çıkardığı görülmektedr. Bell hzmetler alan va Janda:;;ın orumlulukları vardı~ ve kş bu orumluluktan kaçma veya breyel özgürlüklern koruma adına devletn egemenlğn hçe ayamaz. Bu çerçevede lk dönem çn mürted kavramını br nev vatandaşlıktan çık(ar)ma olarak görmek mümkündür. Genellkle dnkopmaların karşılığı olarak kullanılan bu tabr, lk dönem çn yabr çerğe ahpt ve dnle devletn özdeşleşmene bnaen dnden çıktığını fade eden breyn, aynı zamanda devletn otorten de reddettğ kabul edlyordu. Bununla beraber lk lam Devlet'nn egemenlk hakkını, muhakemez egemenlk olarak düşünmemek gerekr. lk lam Devlet modelnde, devlet-vatandaş araındak denge y kurulmuş, devletn bekaı çn ferdn fedaı anlayışı hçbr zaman uygulamada kendne yer bulmamıştır. Netce tbaryle dyeblrz k oldukça komplek br yapı oluşturan lk edne toplumu, kablev gelenekten devlet otortene geçş ürecnde karşılaştığı değşmler, benmeme ve yönlendrme konuunda oldukça başarılı olmuş, lam'ın lokal ınırları aşmaında nkar edlemez br rol oynamıştır eşruyet Sorunu: Anayaa Her ne kadar Reulullah, devlet başkanı ıfatıyla yürütmey kend şahında toplamış e de şehrdek her unuru -hukuk açıdan- bağlayacak başka br yaal zemne daha htyaç duyulmuştur. Bu çerçevede özellkle ülkemzde lam ->-> rından olan bu tabr daha çok "devletz topluluklar" veya "remen kabul edlmemş devletler" çn kullanılmaktadır ve Reululah çn toplum relğ fade, devlet relğn göz ardı ettğ çn kabul edlemez. Reululah ekke'de br toplum lder olmakla beraber, edne'de yaal anlamda tam br devlet redr. 26 lgl ayetler çn bkz., 3/AI- mran, 132; 4/Na, 59; 5/ade, 92; 8/nf:l, 46; 24/NGr, 56; 64/eğabün, /ade, 59. 2a Lew, Bernard, lam Dünyamda Yahudler, çev: Sahadır Sna Şener, mge Ktabev, Ankara 1996, Dur~ 22.

8 40 Doç.Dr. Şaban ÖZ ya öylemler gelştrlmeye çalışıldığı dönemlerde ık ık vurgulanan; "ülüman/ann anayaa1ntn Kur'an" olduğu tez Reulullah'ın bzzat uygulamaı le reddedlmştr. Çünkü devlet tek br dn özelnde brleşmyor, farklı (ülüman, Yahud, müşrk ve hatta münafık) unurların br araya gelme le oluşuyordu. Re,ulullah (av) hem peygamber, hem de br devletn başkanıydı. Başka br fadeyle o, adece bütün ülümanların değl, blak Yahudlern ve müşrklern de devlet başkanıydı. Bu tbarla herke bağlayan br özleşme le devletn yaal zemn ağlanmaya çalışılmıştır. Yapılan özleşmenn k ana amacı vardı; toplumal ç barışı ağlamak ve yen devletn dayandığı yaal ve ahakl zemnn tept. edne Sözleşm~, edne Vekaı veya edne Anayaat 30 olarak mlendrlen bu belge, ümmetn başlangıç tbaryle farklı konulardak algılarını fade açıından on derece öneml olduğu kadar, gelecektek myonunu belrleme açıından da kayda değerdr. Bu antlaşmanın brçok madde zamanla tadlata uğramış veya ptal edlmş e de temel prenpler açıından aırlar boyunca ülüman devletlerde teork ve pratk alanda uygulamaını zımnen de ola devam ettrmştr.3 1 bn hak bu metnden bahederken; "Reulullah (av) uhacrler/e nar aramda br veka yazd. Buna Yahudlerle antlaşmay da ekleyerek onlara dnler ve mallan konuunda eman verd. Onlara şartlar undu, onlar da ona baz1 şartlar undu/ar." 32 demektedr. Bu fadeden de anlaşılacağı üzere belge, müzakereler netcende ortak karar olarak yazılmıştır. Yoka tek başına Reulün veya ülüm9nların taarrufları le olmamıştır. Bu antlaşmada kendne yer bulan temel kavram ve prenpler; Ümmet: Kureyş ve Yerbl ülümanlar ve onlara tab olanlar,.dğer nanlardan ayrı br ümmettr,33 Yahud kableler ümmete dahldr,34 konom: Fdyeler ortak orumluluk gereğ olarak brlkte ödenecektr,3 Sya Bloklar: Sadece mürnnler dottur. Kafr çn mürnn öldürülmez,3 30 edne Vekaı konuunda bkz., Hall, maduddı, Draetun f'-sre, üeeetu'r Rale/Dlru'n-Nefa, Beyrut tz., ; Hald, Haan, uctemau'/-edne Kable'I-Hcret ve Ba'deha, Daru'n-Nahdat'J-Arabyye, Beyrut 1986, ; Gadban, ünr, lam'da Sya Anlaşma (HIIf), çev: utafa Burak, Na Yay., Adapazarı 1990, ; Arab~ uhammed emdgh, Devletu'r-Reül (av) f'i-edne, e-heyetu'i-ıryyet'i-amme J'I-Ktab 1988 (tıpkı baım ektebetu'j-rşad, tanbul tz.), Vekanın karşılaştırmalı metn çn bkz., Hamdullah, uhammed, ecmuatu'/-veak'-sytyye l-ahd'n-nebev ve'i-hltfet'r-raşde, Daru'n-Nefa, VI. Bk., Beyrut 1987/1407, Veka le lgl teknk blgler konuunda bkz., Humphrey, R. Stephen, /am arh etodo/oj -Br Soya/ arh Uygulama-, çev: urtaza Bedr-Fuat Aydın, Ltera Yay., tanbul 2004, Hç şüphe yok k bunun en büyük neden; bu antlaşmada ma'ruf, takva, ahde vefa, dayanışma, ılah, zulmü engelleme, uçluyu hmaye etmeme, özellkle de adalet gb evrenel dyebleceğmz ahlak kavram ve ödevlere vurgu yapılmaıdır. Bkz., Özdemr, ehmet, "Hz. Peygamber'n Baz Sya Uygulamalann m Ahlak Arka P/am", lamytt, Vl/1, (2003), 15-30, bn Hşam, ll, bn Hşam, ll, bn Hşam, ll, bn Hşam, 11, bn Hşam, ll, 502.

9 Kableden Ümmete ülüman Arap Uluunun Doğuşunda Alt Yapı Hazırlıklan 41 kme müttefkne kötülük yapamaz,37 Dn Hürryet: Yahudler kend dnlernde, ülü.manlar kend dnlernde özgürdür,3 tebaamız olan Yahudlere yardım ve güzellk vardır, 39 Savunma: Dn adına yapılan avaş dışında, beraber hareket edlecektr,40 Hukuk: htlaf halnde meele Allah'a ve uhammed (av)'e götürülür,4ı şeklnde fade edlmştr. Bu antlaşmaya edne'dek bütün Arap kableler, Kureyş ve Yahudler dahl olmuştur. Sözleşmededkkat çekc huu; edne'dek Arap kablelernn tek tek ayılmaına rağmen uhacrlern tek cephe halnde, yan Kureyş olarak zkredlmedr.42 Bu da uhacrlern kable olguunu edne'ye getrmemş olduklarını göterr. uhacrler araında ne Ben Haşm, ne de Ben Ümeyye vardı. edne'ye adece üt kmlk olarak Kureyş taşınmıştı. Bu antlaşma le üt kmlk de br bakıma revze edlyor; Kureyş'n yern ümmet alıyordu. Bu özleşme le toplumun her ınıfını bağlayan/bağlayıcı olan devlet hukuku getrlyor, dnhayatta ve devlet darende daha çoğulcu br hukuk tem benmenmş oluyordu. Ancak bundan günümüzdek anlamıyla lak br hukuk tem anaşılmamaı gerekr. Zra genel hukukun, dn referana ter düşme htmal ortadan kaldırılmıştır. Bu yaada hmaye hakkının adece ülümanlara haredlme e,43 devlet yönetmnn onların elnde olduğunun teyddr Kurumlaşma lk lam devletnn en öneml özellklernden br şüphez ta başından tbaren kendne ha br gelşme çzg takp edp, ya-oyal kültürel yapıları bu çerçevede şekllendrmedr.4 4 Doğal olarak Reululah (av), teblğ ettğ dnn, ırf breyel hayatı düzenlemedğn gayet y blyordu. Artık edne, adece ülümanların dnlern rahat yaşadıkları br yer değl, ınırları pek genş olmamakla brlkte br devletn merkezyd ve kend de bu devletn başkanıydı. Hz. uhammed, kurumlaşmaya en gerekl olan şten yan hükümet merkeznn (mect) nşaından başlamıştır. ecdn tamamlanmaıyla artık gelen heyetern karşılanacağı, görüşmelern yapılacağı, avaş veya barış kararlarının alınacağı br yere kavuşulmuş, uluun ç şlern düzenleyecek, dışarıda pretjl kılacak br merkez ednlmş oluyordu. Kurumlaşmaya mect nşaı le başlayan Hz. uhammed, bu faalyetn; nüfu ayımı, barınma ve eğtm yerlernn te le zamanla doğru orantılı br şeklde devam ettrmş, uluun kurumal yapıını gelştrmeye çalışmıştır. 37 bn Hşam, ll, a İbn Hşam, ll, İbn Hşam, ll, İbn Hşam, ll, İbn Hşam, 11, 503, Bkz., İbn Hşam, ll, İbn Hşam, ll, Aydın, utafa, lk Dönem lam oplumunun Şeklen ş, Pınar Yay., İtanbul1991, 109.

10 40 Doç. Dr. Şaban ÖZ yaöylemler gelştrlmeye çalışıldığı dönemlerde ık ık vurgulanan;."ülüman/ann anayaamm Kur'an" olduğu tez Reulullah'ın bzzat uygulamaı le reddedlmştr. Çünkü devlet tek br dn özelnde brleşmyor, farklı (ülüman, Yahud, müşrk ve hatta münafık) unurların br araya gelme le oluşuyordu. Reululah (av) hem peygamber, hem de br devletn başkanıydı. Başka br fadeyle o, adece bütün ülümanların değl, blak Yahudlern ve müşrklern de devlet başkanıydı. Bu tbarla herke bağlayan br özleşme le devletn yaal zemn ağlanmaya çalışılmıştır. Yapılan özleşmenn k ana amacı vardı; toplumal ç barışı ağlamak ve yen devletn dayandığı yaal ve ahlak zemnn tept. edne Sözleşmeı>, edne Vekaı veya edne Anayaaı 30 olarak mlendrlen bu belge, ümmetn başlangıç tbaryle farklı konulardak algılarını fade açıından on derece öneml olduğu kadar, gelecektek myonunu belrleme açıından da kayda değerdr. Bu antlaşmanın brçok madde zamanla tadlata uğramış veya ptal edlmş e de temel prenpler açıından aırlar boyunca ülüman devletlerde teork ve pratk alanda uygulamaını zımnen de ola devam ettrmştr.aı bn hak bu metnden bahederken; "Reu/ullah (av) uhacrlerle nar aramda br veka yazdı. Buna Yahudlerle antlaşmayı da ekleyerek onlara dnler ve mallan konuunda eman verd. Onlara şartlar undu, onlar da ona bazı şartlar undular." 32 demektedr. Bu fadeden de anlaşılacağı üzere belge, müzakereler netcende ortak karar olarak yazılmıştır. Yoka tek başına Reulün veya ülüm~nların taarrufları le olmamıştır. Bu antlaşmada kendne yer bulan temel kavram ve prenpler; Ümmet: Kureyş ve Yerbl ülümanlar ve onlara tab olanlar, dğer nanlardan ayrı br ümmettr,33 Yahud kableler ümmete dahldr,34 konom: Fdyeler ortak orumluluk gereğ olarak brlkte ödenecektr,3 Sya Bloklar: Sadece mürnnler dottur. Kafr çn mürnn öldürülmez,3 30 edne Vekaı konuunda bkz., Hall, maduddh, Draetun f'-sre, üeeetu'r RalejDaru'n-Nefa, Beyrut tz., ; Hald, Haan, uctemau'/-edne Kab/e'/-Hcret ve Ba'deht:, Daru'n-Nahdat'ı-Arabyye, Beyrut 1986, ; Gadban, ünr, lam'da Sya Anlaşma (Hlf), çev: utafa Burak, Na Yay., Adapazarı 1990, ; Arab~ uhammed emdgh, Oev/etu'r-Reü/ (av) f'i edne, e-heyetu'i-ıryyet'i-amme l'i-ktab 1988 (tıpkı baım ektebetu'l rşad, tanbul tz.), Vekanın karşılaştırmalı metn çn bkz., Hamdullah, uhammed, ecmuatu'/-veak'-syayye l-ahd'n-nebev ve'i-hlafet'r-raşde, Daru'n-Nefa, VI. Bk., Beyrut 1987/1407, Veka le lgl teknk blgler konuunda bkz., Humphrey, R. Stephen, lam arh etodo/oj -Br Soya/ arh Uygulama-, çev: urtaza Bedr-Fuat Aydın, Ltera Yay., tanbul2004, Hç şüphe yok k bunun en büyük neden; bu antlaşmada ma'ruf, takva, ahde vefa, dayanışma, ılah, zulmü engelleme, uçluyu hmaye etmeme, özellkle de adalet gb evrenel dyebleceğmz ahlak kavram ve ödevlere vurgu yapılmaıdır. Bkz., Özdemr, ehmet, "Hz. Peygamber'n Baz1 SyaUygulamalarm m Ahlak Arka Plam", lamyt, Vl/1, (2003), 15-30, bn Hşam, ll, bn Hşam, ll, bn Hşam, ll, bn Hşam, 11, bn Hşam, 11, 502.

11 Kableden Ümmete ülüman Arap Uluunun Doguşunda Alt Yap1 Hazf(lfklan 41 kme müttefkne kötülük yapamaz,37 Dn Hürryet: Yahudler kend dnler nde, ülümanlar kend dnlernde özgürdür,38 tebaamız olan Yahudlere yardım ve güzellk vardır, 39 Savunma: Dn adına yapılan avaş dışında, beraber hareket edlecektr,4o Hukuk: htlaf halnde meele Allah'a ve uhammed (av)'e götürülür, 41 şeklnde fade edlmştr. Bu antlaşmaya edne'dek bütün Arap kableler, Kureyş ve Yahudler dahl olmuştur. Sözleşmededkkat çekc huu; edne'dek Arap kablelernn tek tek ayılmaına rağmen uhacrlern tek cephe halnde, yan Kureyş olarak zkredlmedr.42 Bu da uhacrlern kable olguunu edne'ye getrmemş olduklarını göterr. uhacrler araında ne BenHaşm, ne de BenÜmeyye vardı. edne'ye adece üt kmlk olarak Kureyş taşınmıştı. Bu antlaşma le üt kmlk de br bakıma revze edlyor; Kureyş'n yern ümmet alıyordu. Bu özleşme le toplumun her ınıfını bağlayan/bağlayıcı olan devlet hukuku getrlyor, dnhayatta ve devlet darende daha çoğulcu br hukuk tem benmenmş oluyordu. Ancak bundan günümüzdek anlamıyla lak br hukuk tem anaşılmamaı gerekr. Zra genel hukukun, dn referana ter düşme htmal ortadan kaldırılmıştır. Bu yaada hmaye hakkının adece ülümanlara haredlme e,43 devlet yönetmnn onların elnde olduğunun teyddr Kurumlaşma lk lam devletnn en öneml özellklernden br şüphez ta başından tbaren kendne ha br gelşme çzg takp edp, yaıoyal kültürel yapıları bu çerçevede şekllendrmedr. 44 Doğal olarak Reululah (av), teblğ ettğ dnn, ırf breyel hayatı düzenlemedğn gayet y blyordu. Artık edne, adece ülümanların dnlern rahat yaşadıkları br yer değl, ınırları pek genş olmamakla brlkte br devletn merkezyd ve kend de bu devletn başkanıydı. Hz. uhammed, kurumlaşmaya en gerekl olan şten yan hükümet merkeznn (mect) nşaından başlamıştır. ecdn tamamlanmaıyla artık gelen heyetern karşılanacağı, görüşmelern yapılacağı, avaş veya barış kararlarının alınacağı br yere kavuşulmuş, uluun ç şlern düzenleyecek, dışarıda pretjl kılacak br merkez ednlmş oluyordu. Kurumlaşmaya mect nşaı le başlayan Hz. uhammed, bu faalyetn; nüfu ayımı, barınma ve eğtm yerlernn te le zamanla doğru orantılı br şeklde devam ettrmş, uluun kurumal yapıını gelştrmeye çalışmıştır. 37 bn Hşam, ll, bn Hşam, ll, bn Hşam, ll, o bn Hşam, 11, bn Hşam, ll, 503, Bkz., bn Hşam, bn Hşam, ll, Aydın, utafa, lk Dönem lam oplumunun Şeklen ş, Pınar Yay., tanbuı1991, 109.

12 42 Doç.Dr. Şaban ÖZ Reululah (av)'n kurumlaşmaya yönelk lk eylemler daha çok ekke/kureyş otortenn yıkılmaına matuf eylemlerd.45 ecdn nşaı, Daru'n Nedve veya Ka'be'nn avluuna; edne'nn tahrm, ekke'nn tahrmne; kardeşlk akd veya edne vekaı, ekke'dek müttefk antlaşmalarının karşılığına denk gelmekteyd. Başka br açıdan Reulullah, bu kurumlarla ekke'de gördüğü yönetm temnn alternatflern gelştryor, şartlar ve htyaçlar bağlamında yen yapılanmalara gdyordu. Reulullah'ın devlet tem olarak tanıyabldğ, gördüğü veya nceleyebldğ tek temn ekke'dek mevcut tem olmaı haebyle bu durumun da normal karşılanmaı gerektğ kanaatndeyz. konomnn uzun vadel planlamalar yapablecek kadar güçlü olmamaı nedenyle gelr-gderler düzeneyecek profeyonel anlamda br devlet hazne kurulmamıştı. Aynı şeklde devlette güçler ayrılğı olmadığı çn, bağımız yönetm ve dar b nalara da htyaç duyulmamıştı. Öyle k, mect harcnde br haphane, andık harcnde br arşv, mecdn gölgelğ harcnde br barınma yer, yne mectte kurulan br çadır harcnde hatane düşünülmemş, gerek duyulmamış veya mkan bulunamamıştır. Dolayııyla devlet oldukça bat br yapılanma çerndeyd. Her ne kadar bu bat yapılanma "devletleşme" konuunda br takım trazları üzerne çekecek boyutlarda e de şunu da kabul etmek ' durumundayız k henüz şn çok başında bulunulmaktaydı ve öncelk ıralamaı bu yapıda on derece etkl d. Ayrıca bu yapının kable organzayonundan da farklı olduğu açıktır. Bürokratk br temn kurulmamaında e her ne kadar htyaçlar belrleyc olmuşa da devletn öncelkler bu konuda cdd anlamda etkl olmuştur. lk lam Devletne hakm olan bu anlayış, daha uzun yıllar - Abdulmelk b. ervan'a kadar- devam etmştr. Syaf.aker kaolar, yeterlyetkn darec ekklğ ve en başta da model ekklğ lk dönem lam devletnde bürokrann oluşmaını gecktrmştr. Günümüzde dah bu. geckmenn yanımalarını -çağdaş Arap ülkelernde- üregelmenn nedenn anırız br parça da bu tarhzemnde aramak gerekr Ordu: Humboldt, avaşı "Sayende bütün o znde cearetn -bütün o abr ve tahammül ün- mand1ğ1 ve çelkleştğ, lerde hayatm günlük şleyşnde çeştl benzer onuçlan elde ettren ve tek başma, hayata o güç ve farkjiiğ ağlayan, onuz rahatl1ğm ve zayflk ve brlğn anlamz olduğu müthş on çare"46 olarak tanımlamaktadır. Konu lam önce Araplar olunca da Hamdullah'ın teptne katılmamak elde değldr. Hamdullah, Arapların avaş tratejlern "herken herkee karş harp etme"4 7 olarak betmlemektedr. Bu tept avaşı ade- 45 Yıkıımak tenlen bu otortey; Kureyş'n dnve yaalgılarının şekllendrdğ özelde ekke'ye, genelde Arab Yarımadaı'na hakm olan kabuller olarak tanımlamak mümkündür. Ak halde Reulullah her zaman çn Ka'be'nn varlığından naş ekke'nn kutyetn onaylamıştır. 46Wlhelm von Humboldt, Devlet Faalyetnn Sın1rlan, çev: Bahattn Seçlmşoğlu, Lberte Yay., Ankara 2004, 122. Hz. Peygamber dönemnde akerteşklat konuunda bkz., erz,. Zek, Hz. Peygamber ve Hu/efa Raşdn Dönemnde Aker eşklat, Samun Hamdullah, lam'da Devlet dare, 107.

13 Kableden Ümmete ülüman Arap Uluunun Doguşunda Alt Yapı Hazırlıkları 43 ta yaşam tarzı olarak benmeyen br uluun bölünmüşlüğünü fade etme bakımından da ayrıca kayda değerdr. Hz. Peygamber'n avaşa bakışı konuunda k ana görüş vardır. Daha çok Batılı lam araştırmacıları tarafından dle getrlen brnc görüşe göre; Reulullah'ın avaş tratejnn temelnde ganmet yatmaktadır. Hatta dğer oryantaltlere oranla daha empatk br duruş ergleyen Watt, oldukça ler gderek Reulullah'ın şddet yanlıı olduğunu, ekke'y kışkırttığını.ler ürer. 4 Dğer görüş e Batı'nın Reulü şddet Peygamber olarak götermenn redd ddaındadır. arh realtenn değl, günümüz ger kalmışlık kompleknn br fade olarak değerlendrdğmz bu görüşe göre; Reululah devamlı avunmada kalmış, ala lk aldıran taraf olmamıştır. 49 Oya Allah'ın avaşmayı meşru kıldığı yerler ırf avunma olguu le ınırlandırılamayacak kadar genştr. 5 Kanaatmzce bu konuda ülüman düşünce ahpler Batı'nın kaıtlı olarak şledğ "chad eşttr şddet" tezn farkında olmadan kabullerımş gbdrler. Öncelkle belrtelm k chad kavramı le şddetn ken çzglerle brbrnden ayrılmaı gerekllğ, bu tartışmada hayat önem hazdr. Burada gözden kaçınlmamaı gereken br dğer huu e; Reulullah'ın kuşatıldığı tarhlşartlardır. Netce tbaryle Hz. uhammed ne şddet yanlıı, avaş meraklıı br, ne de paf drenş göteren br lderdr. Hz. Peygamber, nananarına gerektğnde aldırmayı, gerektğnde barış yapmayı emretmş ama hçbr zaman ahlak şartların zorlanmaını emretmemştr.5ı Aşırı aker harcamalar, hükümetlern ulual zengnlğn engelleyen en öneml uygulamalardan brdr. Süper güçler elde ettkler konumlarını, genellkle yaptıkları aşırı aker harcamalar onucu erozyona uğratmaktadırlar. 52 Br kıyalamaya gdecek olurak üretebldğnden çok daha fazlaını harcayan 4 B "uhammed (av) ancak akınlarda pek az başarı elde edlmş ble ola, ekkellern bunlara karşılık vermek durumunda kalacaklarını fark etmemş olamaz O halde, bu küçük akın/arda, kaıtlı olarak ekkellere meydan okumakta ve onları kışkırtmaktaydı. Barışın şuuruna vardığımız çağımızda br dnldern böylene br taarruz harbne naıl karıştığını ve neredeye aldırgan br kş durumuna naıl geldğn anlamak zor olmaktadır." Watt, W. ontgomery, Peygamber ve Devlet Adamı Hz. uhammed, çev: ünal Çağlar, Yönelş Yay., tanbul 2001, Bu konuda Fazlurrahman, "Hz Peygamber'n edne'de aker hareket şeklnde aldığı tedbrler, ortada fl br avaş durumu olduğu çn, genellkle Batılı yazarların düşündüklernn terne, hçbr tahrke dayanmadan ortaya çıkan şeyler değld. Öte yandan on zamanlarda lam avunucularının ler ürdük/er gb, Hz Peygamber'n aldığı her tedbr çn ekkellern bell br aldırgan flnn mevcut olmaı da gerekl değldr. Genel br avaş durumunda herhang br tarafın kend aker hareketn planlayıp uygutamaı tabdr. Hz. Peygamber adece avaş kaçınılmaz olduğu zaman avaşmıştır." der. Bkz., Fazlur Rahman, lam, çev: ehmet Dağ-ehmet Aydın, Selçuk Yay., ll. Bk., Ankara 1992, Bunları; Allah (4/Na, 74, 76, 84; 5/ade, 35, 9/evbe, 38-41; 22/Hac, 78; 61/Saff, 4) ve dn uğrunda (9/evbe, 14-15, 123; 60/ümtehne 9), yeryüzünde dn Allah'ın oluncaya kadar (8/nfal, 39), fıtney (49/ Hucurat, 9) ve zulmü engelleme (4/Na, 75; 22/Hac, 39; 42/Şüra, 42), avunma (2/Bakara, 190) olmak üzere kategorze etmek mümkündür. 5 1 Batı dünyaının avaş, şddet, terör konularında ülümanlara der verme ehlyetne ahp olmadıklarını artık İlam dünyaının -özellkle ya çevrelern- yükek ele dle getrme gerektğn fade edelm. Batı, ne geçmşnde, ne de bugününde İlam dünyaını hçbr şeyle tharn ederneyeceğ gb, İlam dünyaının da bu konuda onlara vereceğ cevap, avunu değl ancak tenezzül babında olablr. 2 Katler vd., 131.

14 44 Doç.Dr. Şaban ÖZ ekke'nn, edne le mücadelende bunu görmek mümkündür. ekke, Uhud'da ürettğn harcamış e de on aldırıı olan Hendek'te borçlanma gücünü br hayl aşarak yaptığı hamle, aynı zamanda onun onunu hazırlamıştır. edne'de devletn teşkl le beraber ekke'nn, tarhve dnkazanımları~ nı korumak çn önceknden çok daha fazla gayret götermek zorunda kalacağı çok geçmeden anlaşılmıştı. Bundan onrak mücadelenn çerğn de ekke dönemnn akne dnkabuller değl, yave ktadteşebbüler dolduracaktır. Zra ekke ekonom dışa bağımlı br yapıya ahpt ve şmd dışarı le bağlantıları, kend adamlarının kurduğu br devlet tarafından kelmşt. Reululah (av)' n gönderdğ lk eryyelerdek hedefnn adece ekke-surye tcaret yolu le ınırlı olmadığı, nhh hedef n Kureyş' kend şehrlernde ablukaya alma olduğu anlaşılmaktadır. 53 Aynı şeklde bu kuşatma yaeten de devam etmekteyd. Çevre kableler Kureyş'n uzak dnotortenden zyade, daha yakınlarındak edne'nn aker otortene taat etme eğlmndeydler. Her ne kadar ekke bu ablukayı yarmak çn cdd grşmlerde 54 bulunmuş e de onuç her efernde kendler adına braz daha can ıkıcı olmuştur. üşrklerle yapılan ve kımen de ola planlanmamış olan lk karşılaşmanın -Bedr- her k taraf çn yadınamaz onuçları olmuştur. H tt'nn de belrttğ gb,5 bu avaşın akerbakımından ekke'y aracak boyutta cdd br önem olmamaına rağmen, pkolojk bakımından çok daha büyük önem vardı. Bu avaşla Reululah ve ülümanların pretj ve kendlerne güven yükelrken, Kureyş'n kendlerne olan güvenler ve pretjler arılmıştır. Zra etkler hemen görülmemekle brlkte, Kureyş'n kableler nazarındak pretj kaybı çok daha cdd boyutlarda d. Npeten küçük kuvvetler avaşa grmşt ve edne kenlkle Batı Arabtan'ın tcar başkent olan ekke'nn yern alacak ne güce, ne de gerekl becerlere ahpt.5 Ancak ekke'nn dokunulmazlığı da br kere çğnenmşt. Hz. Peygamber çn aker başarılar hçbr zaman mutlak gaye halne gelmemştr. Ntekm bazı aker eferler tamamen propagandaya dönüştü rme, ekke otorten yıkma beklentlernn tezahüründen barettr. Bu bağlamda breyel ukat tmlern tamamen yen devletn gücünü götermeye yönelk teşebbüler olarak değerlendrmek mümkündür. 53 Bu eferlern adece ekke gücüne karşı olmadığını belrtelm. Aynı şeklde akereferlerle bağımız veya Kureyş'le antlaşmalı olan müttefk kabhelern gözler korkutulmuş, taraf değştrme!~ r ağlanmıştır. Reulullah'ın lk dönemlerdek avunma paktım güçlendrmek çn, kablelerle ttfaklar yapmaında (bkz., Hamdullah, uhammed, Reü/ul/ah uhammed, çev: Salh uğ, rfan Yay., ll. Bk., tanbul1992, ) bu efarlern cdd rol oynadığı açıktır. Akerefarlern br dğer özellğ de yen devletn hükümranlık ınırlarını çzmedr. 54 bu Hall, bu avaşları haklı olarak "e/-harbu'l-ktadyye" olarak mlendrmektedr. Bkz., bu Hall, Şevk~ F't-arh'l-lam, Daru'I-Fkr'I-uaır (Beyrut)/Daru'I-Fkr (Dmeşk), ı. Bk., 1991, Htt, Phlp K., Arap arhnn mar/an, çev: Al Zengn, Rale Yay., tanbul1995, Watt, Devlet Adam1 Hz. uhammed, 123.

15 Kableden Ümmete ülüman Arap Uluunun Doğuşunda Alt Yap1 Hazrlklan konom Arap Yarımadaı'nda Kureyş'n dn konumundan dolayı elde ettğ ya gücü ekonomk güce çevrdğ malumdur.57 Oya edne daha kapalı br şehrd ve kend yağı le kavrulmanın mücadelen veryordu. Bu açıdan Walt Retow'un ınıflandırmaı le 5 br karşılaştırmaya gdecek olurak ekke; 'geçş dönemndek toplum'u, ed ne; 'gelenekel toplum'u mgelyordu. edne'ye göç etmek zorunda kalan ülümanlarn, ekke ekonomn olumuz anlamda etklemedğ açıktır. uhaceretle ekke ekonomnn çerden br ıkıntıya düşmemende, Kureyş'n elt tüccar ınıfının zaten göç etmeme ve daha da öneml ekke ekonomnn şahılara değl, teme bağlı olmaı büyük rol oynamıştır. Ancak bu göç zamanla ekke ekonomnn yüzde elllk br kımını karşılayan kuzey ülkeler le bağlantıını koparmıştı k, bütün tüccar ınıfı göçmüş olaydı, ancak bu kadar zararlı olablrd. edne e ekke'nn tam akne hcretten kaynaklanan cdd br ekonomk buhranla karşı karşıya kalmıştır. Yen yerleşmclern gelme, edne kaptalnn tamamının kullanılmamaı ve br nev avaş ekonomnn uygulanıyor olmaı, bu krz tetkleyen nedenlerd. Reulullah'ın bu ekonomk dar bağazda aclen uygulamaya oktuğu tedbrler; a-özel mülkyetn geçc olarak kııtlanmaı (uhacrlern brbrlerne mraçı olmaları), b-rakp unurların ekonomne müdahale (eryyeler, bakınlar), c-yen kaynakların (adaka, fdye, zekat, elb, ganmet v.) aktf kullanılmaının ağlanmaı, şeklnde ıralayablrz. edne, zayıf br ekonomye ahp olmakla beraber, günümüz ekonom tezlern çürütürcene güçlü br ekonomye ahp rakbn ıkıştırmaya oldukça erken br dönemde başlamıştır. 5 9 edne'nn, ekke-surye/fltn tcaret yolunu 57 Bkz., Kılıç, ünal, "Dn çerkl konomk Br Kavram: Hum (lam önce ekke'nn car lşkler Yönüyle)", Cumhuryet Ünverte lahyat Fakülte Derg, Vlll/1, (2004), 75-91; Kureyş'n çevre devletlerle yaptığı tcar antlaşmalar çn bl<z., Salm, 359; tcar br kavram ve antlaşma olan /af çn bkz., Bağdadı 41-48; Hamdullah, uhammed, "el-/at veya lam'dan Önce ekke'nn ktadf.dp/omatk ünaebetler", AÜFD, çev: mal Cerrahoğlu, IX, (1961), ; ekkellern tcar kaygılarından dolayı Habeş hcretnn tepk topladığı konuundak görüş çn bkz., Cabrı uhammed Abd, lam'da Syaal Ak1/, çev: Vecd Akyüz, Ktabev Yay., tanbul 1997, Retow, toplumları ekonomk aşarnalarına göre beş ınıfa ayırma ktadır. Buna göre; Gelenekel oplum; ekonomk değşm ve gelşmeler, kş başına düşen üretm artıracak kadar verml değldr. ğtm durumu, okuryazarlık oranı ve kş başına düşen üretm düşük evyelerde kalır ve organze pyaalarda çok az ekonomk şlem yapılır. Geçş Dönemndek oplum; dğer kültürlerle lşk çerndedr. Bu lşkler araında daha gelşmş uluların değer yargıları, davranışları, kurumları, uygulamaları, yatırım tranferler yer alır. Çkşa Geçen oplum; aıl lerlemenn başladığı bu aşamada, ulular gderek hızlanan büyüme oranlarına tanık olmaktadırlar. Dğerler e teknolojk olgunluk, yükek ktleel tüketm toplum/andır. Bkz., Katler vd., "Ulu/ann büyük br k1sm1 kendlerne hedef olarak zayf rakpler eçer. Bu durumlarda, dünya pazarmda kazamlm1ş her pazar pay1 puam başma daha az kaynağa ve zamana gereknm duyulur. Ancak bu üreçte ulu, yeteneklernn gelştrlme açından çok az şey elde eder... Br ulu kullandğ yöntemler ve kend yeteneklern gelştrmek çn güçlü rakpler/e mücadele etmek zorundadr. Bunun d1şmda güçlü rakpern de baz1 zay1f noktalan vard1r ve br ulu dkkate almma1 gereken br rakp olduğunu patlayablr." (bkz., Katler vd., ) şeklndek br yorumu Reu-

16 46 Doç. Dr. Şaban ÖZ ele geçrerek, yaklnlrakbn bakı altına almaya başlamaının, ekke tarafından akerfyaptırımlarla avuşturulmaya çalışılmaı, maadak tek çözümün bu olmaından zyade, braz da Kureyş'n güç göterm hevenden kaynaklanıyordu. Hayber, Fedek, Vad'I-Kura gb yen arazlern kontrol altına grme le lk lam devlet, ktadfaalyetlere doğrudan müdahl oluyor, profeyonel anlamda olmaa dah, yükümlülüklern yerne getrme konuunda htyaç duyduğu abt gelre kavuşuyordu. Bununla beraber ülümanların, uhacrler önderlğnde yavaş yavaş kend tcar temlern kurmaya başlamaları da edne ekonom çn öneml br adım olmuştur. Bunların paralelnde Reulullah'ın, edne'de ülümanlara ha br pazar kurmaıo ekonomk bağımızlığın ağlanmaı adına kayda değer br uygulamadır. Reulullah'ın ya brlk çerne aldığı Yahud ve müşrk unurlarını ekonom poltkalarına dahl etmeme dkkat çekcdr. Syave akerkararlarda yükümlülükler olan bu grupların, -fdye ödeme harcnde- ekonomde mütakl olmaları, prototp gbdr. çok kültürlü toplumlarda çoklu ekonomk modeln uygulanmaının Reulullah'ın ekonomk uygulamalarının başanya ulaştığını öyleyeblrz. Bu başarıda rol oynayan dört öneml etken vardı. Bunlar; a-gelrn eşt değl, htyaç ekennde bölüştürülme (oyal devlet uygulamalarında adalet), b-zengn Yahud kaptalnn kıa ürede ülümanların elne geçme, c-uuafzengnlklern doğru ve yerl yernce kullanımı, d-zengn ınıfının ortak deal paylaşmaıdır. Bu konuyla lgl on olarak Reulullah'ın ekonomy, mutlak kaptale ahp olmak şeklnde görmedğn ve dnn prenplerden ala tavz vermedğn belrtelm.61 darve hukuktem gb, ktadtem de dnkabuller belrlyor ve şekllendryordu ğtm Reulullah'ın, Arapları ululararaı pazara hazırlarken en çok üzernde durduğu konu eğtm-öğretm faalyetleryd.ı Hz. uhammed, ülüman-arap uluunun çernde bulunduğu mevcut konumu ve adece y br paketerne le dünya pazarında ş yapamayacağını, beklenlen ıçramayı gerçekleştremeye- ->-+ ıullah'ın tratejne uygulayacak olurak; edne'nn ekonomk mücadelede rakp olarak ekke'y eçme her ne kadar şartların gereğ e de zayıf rakp yerne, çok daha güçlü br hedefın eçlmş olmaının, netce tbaryle doğru br hamle olduğunu öyleyeblrz. 60 "Reululah (av) edne'ye br pazar kurmak tedgnde, BenfKaynuka'nm pazanna geld. Sonra edne pazanna döndü. Ayagt le vurarak, 'Burat pazarmtz O daralttlmaz, burada harac da almmaz' ded." bn Şebbe, bu Zeyd Ömer en-numeyr el-bar (262/845), Ktabu arh'i edneu'i-ünewere, 1-IV, thk: F. uhammed Şeltut, yer ve tarh yok, 1, 304; Semhüdt ll, ; Hald, 55-58; Hcret önce ekonomk faalyetler çn bkz., Hald, Henüz ekke dönemnde faz (rba) yerne adaka terchn fade eden ayetn (30/Rum, 39) nazl olmaı, bu konuda kayda değer br huutur. Bkz., Kallek, Cengz, Ar-t Saadet'te Yönetm-Pyaa lşk, z Yay., tanbul1997, Reulullah'ın eğtm yöntem konuunda bkz., Özbek, Abdullah, Br egtmc Olarak Hz. uhammed, ra Yay., lll. Bk., tanbul1994.

17 Kableden Ümmete ülüman Arap Uluunun Ooguşunda Alt Yap Hazrlklan 47 ceğn blyordu. O yüzden de ürünün kalten artırma peşndeyd k, bunun yolu da eğtmden geçyordu. Hz. Peygamber, Arab'ın adece yaşam tandartlarını yükeltmekle kalmamış, fkr hayatının da tandartlarını yükeltmeye çalışmıştır. aen Kur'an'ın emr olan "düşünmejakletme" olguu -tarhn ve şartların el verdğ ölçüde- uygulanmaya çalışılmıştır. Ftneye ebebyet verecek veya lamzemn aracak tartışmaların yaaklandığına dar gelen haberler de bu bağlamda Reulullah'ın tedrceğtm metodu le lntlendrmek gerekr. Zra evhd akde tam manaıyla yerleşmeden ümmetn furuatta boğulmaını temeyen Hz. Peygamber'n öncelkl amacı; kamuoyuna lam'ı bat ve anlaşılır br şeklde unablmekt. Reulullah, eğtm poltkaını gelecek neller üzerne bna etmşt. Ntekm ulemanın akerlk muafyetnn lah br tavye le63 yerleştrlmende de bu düşünce etkn olmuştur. Akert ya ve hatta ktad açıdan en ıkıntılı dönemlerde dah eğtme verlen önemn ekteye uğratılmamaı hç şüphe yok k, ülüman Arapları geleceğe hazırlayan büyük br ler görüşlülüğünün netcedr. Reulullah'ın br dğer önem verdğ konu da kadınların eğtmdr k herhalde bunu_günümüz de dahl olmak üzere bütün zamanların en büyük eğtm hamle olarak değerlendrrek kronoloj açıından pek de abartmış ayılmayız. Ancak maaleef "Haya nar kadtnlannt lmden ger b1rakmam1şt1r" prenb geçen on beş aırlık üreçte oldukça yıpranmış, ümmet bu düturdan br hayl uzaklaşmıştır.6 4 Reulullah'ın eğtm tratejnde gelecek adına yatırım olarak kabul edlme gereken kurum e Suffe'dr.65 Kmlerne göre lk kurulan ünverte olan Suffe'nn bu kavramı karşılamadığı, en azından çağrıştırdığı anlam bakımından açıktır. Suffe ehl braz da mecbur öğrenc olmuş nanard ı. Bu gölgelğ, bell br programa ve yapılanmaya ahp çağdaş br kurumdan çok, şartlar çerçevende eğtm verlen br barınma yer olarak değerlendrmek daha doğru olacaktır. Reulullah, ya ülümanların gelecektek coğrafınırlarını ya da nellern düşünerek buradak nanlara ayrı br önem veryordu. ülüman-arap uluunun gelecektek pazarlanmaında ehl- uffe'nn büyük katkıları olmuş, onlar, akerveya yaaçıdan ele geçrlmş yerlern düşünel ve entelektüel temellern atmışlardır. Yen coğrafyalara ve yen zamanlara lam bu oluşum ayende ulaşacaktı k uffe'y bat br konaklama tenden çıkaran da onun bu fonkyondur Brlkte Yaşama odel: Hukuk Cabrt lam medenyetn, hukuk11ğne şaretle, "F1k1h edenyet" 66 olarak 63 Bkz., 9/evbe, Br dönem baında konu edlen bazı Avrupa ülkelerndek ülüman tıp öğrenclernn ve doktorların br kıım hatalıkları öğrenmey veya tedavlerne bakmayı reddetmelernn, Nebev Sünnet açıından br kez daha orgulanmaı gerektğn burada hatıratmakta fayda vardır. 65 Suffe konuunda bkz., Semhüd ll, Cabr1 uhammed Abd, Arab Ak/mm Oluşumu -ekvnu'f-akf'f-arab-, çev: brahm Akbaba, z Yay., tanbul1997, 133.

18 48 Doç.Dr. Şaban ÖZ mlendrr. Hz. Peygamber, hukuk alanında yaptığı yenlkler kame ederken takp ettğ oyal yaet çerçevende, adaletn ağlanmaı çn yoğun çaba arf etmştr. Ntekm lk İlam Devlet, Kur'an'ın cahlye temnn mağdur ettğ ktleler (yetmler, yokullar, borçlular, darda kalanlar, köleler) korumak çn yaptığı ahlaktavyeler, pratğe dökülme gereken temel görevler olarak kabul etmştr.67 Reulullah'ın pratk hayatta uygulamaya koyduğu hukuk temnde; ferdn korunmaı eatır. Genel kadeler ve cüz hükümlerle ınırlı olmayan İlam devlet hukukunun en dkkat çekc yanı, genel malahatın, ferd malahatı yok ederek gözetlmeme, mümkün olduğunca aralarındak dengenn korunmaya çalışılmaıdır.6 ekke'de yaayı, güçlütern şekllendrdğ gelenekler oluşturuyordu. Her ne kadar Htlfu'/-FudOI gb br takım ahlak erdemllk teşebbülernde bulunulmuş e de yazıya dökülmüş veya herke bağlayıcı genel geçer br geleneğn hakm olduğunu öylemek zordur. tna uygulamaları olmakla beraber, ekke'de fln meşruyetn, taln gücü belrlyordu k, mutazaf denlen br ınıfın mevcut olduğu Arap toplumunda bu temn pek de adlane olmadığı açıktır. edne'de e, hukuk koyucu olarak Kur'an, Allah elçnn cthatları ve daha eküler olarak yazılı edne anayaaı ve hatta Yahud-Arap tarım toplumunun oluşturduğu gelenek -k bu geleneklerden bazıları çelleştrlerek dn br hüvyete kavuşturulmuş, bazıları revze edlmş, bazıları da lga edlmştr- vardı. Bu açıdan baktığımızda edne'de çok hukuklu br yapının olduğunu kabul etmek durumunday!z- oplumal yapılanmayı, dn(ler)n belrledğ br cemlyette çok hukuklu br adalet temnn benmenme de gayet tab":lr. 69 Bu çerçevede edne'dek hukukyapıyı şunlar oluşturmaktaydı: 1-İlam Şerat: Hadelere ve orunlara getrlen çözümlerle şekllenyordu ve henüz oluşum aşamaındaydı. Ancak bağlayıcılığı 2-Yahud Şerat: muhakkaktı. Bu hukuk temnn uygulanıp uygulanmamaında terch hakkının Yahudlerde olmaı onlar çn cdd br ayrıcalıklı. Vatandaş kmlkler le Reulün hakemlğne veya hakmlğne başvurdukları da oluyordu. 3-edne Anayaaı: Bütün unurları bağlıyordu. Çğnenme devletn varlığına doğrudan tehdt olarak algılanıyor ve ona göre davranılıyordu. 4-Kablev Gelenek (Örf): Arap ve Yahud unurlar ve şeratn hüküm koymadığı huularda ülümanlar çn hala yaşam model olarak etkn olduğu gb, hukuknormlarını şekllendrmede de belrleyc rol oynamaktaydı. 6 7 Özdemr, Ukam, uhammed Farük, arhu't-eşr't-tam, enşuratu Camat Dmeşk, IV. Bk., Dmeşk 1993, Değşk dn unurların barındığı ve varlığının temeln dn referanların oluşturduğu br devlette, tek br dnahkamın uygulanmaının veya uygulamaya kalkınmaının ayrı br hukukuzluğa neden olacağını öyleyeblrz. Dolayııyla lam hukuku, toplumun korunmaına mebn bazı genel yaakların -çk, domuz tcaret gb- harcnde her dn grubunu kend hukuk temler çernde değerlendrmştr. Ntekm Reulullah'ın uygulamalarında bunu görmek mümkündür. Ancak bu uygulamalardan, lam darede azınlık hukukunun car olduğu gb br onuca gdlmeme gerektğn de belrtel m. Söz konuu olan; darecnn k durumdan brn htyar etmedr.