TÜRKİYE EKONOMİSİNDE BÜYÜME İLE İŞSİZLİK ORANLARI ARASINDAKİ NEDENSELLİK İLİŞKİSİ

Transkript

1 Ekonoetri ve İstatistik Sayı: İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ İKTİSAT FAKÜLTESİ EKONOMETRİ VE İSTATİSTİK DERGİSİ TÜRKİYE EKONOMİSİNDE BÜYÜME İLE İŞSİZLİK ORANLARI ARASINDAKİ NEDENSELLİK İLİŞKİSİ Dr. Özle GÖKTAŞ YILMAZ * Bu akale tarihinde alınış hake kontrolü sonrasında yayını uygun bulunuştur. Abstract The high uneployent rate has been one of the ost ajor arguent in Turkish econoy since 2002, in spite of the high growth rate. The ai of this study is to reveal the direction of relation between growth and uneployeent rate by using initially teohratical and subsequently econoetric analysises. To realise this, Granger causality test and Final Prediction Error will be key sectors in this study. Keywords:: Growth, Uneployent, Causality,Final Prediction Error,Granger,Hsiao JEL:C220, O150,E240 Özet Türkiye ekonoisinde özellikle 2002 yılından itibaren yüksek büyüe hızının oluşasına rağen eydana gelen yüksek işsizlik oranı çeşitli tartışalara yol açaktadır. Bu çalışa; bu tartışalara bilisel bir açıklık getirek aacıyla önce teorik olarak daha sonrada ekonoetrik analizler ile büyüe ve işsizlik oranları arasındaki ilişkinin yönünün Granger nedensellik testi ve Son tahin hata kriteri (FPE) ile belirleeye çalışaktadır. Anahtar Kelieler: Düzgün dağılı, ilerleyen tür tip-ii sağdan sansürlee, Jackknife tahin edicisi, sıra istatistikleri. * Adres: İ.Ü. İktisat Fakültesi Ekonoetri Bölüü Beyazıt/İstanbul Tel: / ozley@istanbul.edu.tr 63

2 Ekonoetri ve İstatistik Sayı: TÜRKİYE EKONOMİSİNDE BÜYÜME İLE İŞSİZLİK ORANLARI ARASINDAKİ NEDENSELLİK İLİŞKİSİ GİRİŞ İşsizlik, Türkiye ekonoisinin her dönede en öneli sorunlarından biri ola özelliğini taşıaktadır. Bu nedenle Türk iktisat politikası stratejileri belirlenirken işsizlik sorunu, sosyal yönünün de önei ile birlikte diğer ekonoik sorunlar yanında ayrı bir yere sahip bulunaktadır. İşsizlik, he ekonoik he de sosyal etkileri bulunan çok yönlü bir sorun olarak karşııza çıkaktadır. Bu nedenle iktisat politikası içerisinde tek başına ele alınıp analiz edilesi bu sorunun giderilesini güçleştirektedir. Çalışanın aacı, işsizlikbüyüe ilişkisine önce teorik daha sonra da son yıllarda Türkiye ekonoisindeki gelişiini ekonoetrik olarak analiz ederek gelecek için politika önerileri yapaktır. 1. Büyüe ve İşsizlik Kavraları Bir ülkede üretilen al ve hizet iktarının zaan içinde artasına iktisadi büyüe denir. İktisadi büyüe, bir ülkede yaşayan insanların yaşa standartlarını sürekli biçide yükseltenin tek yoludur. Bu nedenle tü ülkelerin teel akro ekonoik hedeflerinden bir tanesi, hızlı bir iktisadi büyüe gerçekleştirektir (Ünsal, 2000:11). İktisadi büyüe; stok, akı ve değişkenlerde gövde ve haci olarak artışları ifade etektedir. Bu artışlar eydana gelirken beşeri ve fiziki seraye birikii, teknolojik gelişe iktisadi büyüeye kaynak oluşturaktadır. Büyüenin gerçekleşebilesi için bu üç kaynağın birlikte çalışası gerekektedir (Yılaz, 2004:17). Bu kaynakların birlikte çalışası verililik artışı teknolojik gelişe ilişkisi çerçevesinde büyüeye artan oranda etki yapaktadır. Çalışa yaşları arasında olan, çalışaya engel bir özrü bulunayan ve çalışa arzusuna sahip kişilerin iş bulaaası duruuna (Seyidoğlu, 1999:294) işsizlik denilektedir. Bir başka ifade ile işsizlik, çalışabilecek duruda olan kişilerin çalışaayı tercih etelerinden dolayı gönüllü işsiz olalarından kaynaklanayıp aksine gayri iradi bir duruu ifade etektedir. İşsizlik, bir ülkenin ekonoik yapısından doğakta ve ekonoik yapıda gelişiş veya az gelişiş ülke ekonoisi ola duruuna göre işsizliği farklı nedenlerle eydana getirektedir. Az gelişiş ülkelerde, daha çok seraye yetersizliğinden, gelişiş ülkelerde de teknolojik ilerlee nedeni ile işsizlik oluşaktadır. 2. Teoride Büyüe İşsizlik İlişkisi Büyüe; kişilerin reel gelirlerinin devalı ve sürekli artası olduğuna göre ve kişiler de topluu oluşturuyor ise büyüe hızları devalı ve sürekli artış gösteren toplularda işsizlik sorununun olaası gerekektedir. Fakat işsizlik sorunu çok boyutlu bir konu olası nedeni ile sadece ekonoide büyüe ile ilişkilendirek veya tek başına işsizlik sorununu ele alıp çözüleeye çalışak ekonoik bir politika yanlışı olarak karşııza çıkaktadır. Bu nedenle iktisat politikası odellerinde işsizlik tek başına analiz edileekte ve çözüleneeektedir. İstihda ancak ekonoik büyüe hızı ile yükseltilebilektedir (Kılıçbay, 1994:268) düşüncesi çok yaygın olakla birlikte kısen veya büyüenin içeriğine göre doğruluk 64

3 Ekonoetri ve İstatistik Sayı: kazanaktadır. Bir başka ifade ile büyüenin nasıl oluştuğu, iç pazara ı veya dış pazara ı dönük olduğu, eek-yoğun veya seraye-yoğun bir büyüe i olduğu, üretide eekseraye bileşiinin yüzdesinin iktarının ne olduğu büyüenin sektördeki hızının ne olduğu öne arz etekte ve büyüe işsizlik ilişkisinin yönünü ve kuvvetini belirleektedir. Ayrıca, işsizlik büyüe oladan önlenebilir i veya büyüe söz konusu olduğunda işsizlik oranında da artışlar gözlelenebilir i gibi sorulara cevap aranası gerekektedir. Teoride, klasiklerden günüüze çeşitli büyüe odelleri geliştiriliş ve bu odellerde işsizliğe direkt veya dolaylı yer veriliş ve analiz ediliştir. Bu odellerin ilki klasik büyüe odelidir. Fakat klasik büyüe odeli realitelere uyduğu için değil, sadece ilk sisteli büyüe teorisi olası bakıından öne (Hiç, 1988:2) arz etektedir. Klasik büyüe odelinin kurulasında en öneli katkıyı D.Ricardo nun yapası nedeni ile odel Ricardo nun büyüe odeli olarak anılaktadır. Klasik teoriye göre yüksek tasarruflar yüksek yatırılara öncülük ederler ve yüksek yatırılar da yüksek büyüeye dönüşektedirler. Buradaki varsayı, yüksek tasarrufların ekonoik büyüeye öncelik tanıası ve yine yüksek tasarrufların ekonoik büyüe ile sonuçlanasıdır (Dıpendra, 1999:79-86). Klasik teoride; yatırı-tasarruf eşitliğinden hareketle, tasarrufların azalası yatırıları azaltakta dolayısıyla büyüe hızı azalaktadır veya tasarrufların artası yatırıları arttırakta ve büyüe hızı artaktadır. Bu ilişki aynı zaanda Malthus un nüfus kuraı çerçevesinde nüfusa bağlı olup, nüfus artış hızının çok yüksek olası duruunda kişi başına düşen gelir azalacak ve tasarruf iktarı düşecek ve büyüe hızı azalacaktır. Nüfus artışı ile gelir arasında doğrusal bir ilişki bulunakta, kişisel gelirin azalası ile nüfus artış hızı yavaşlayacaktır. Bir başka ifade ile klasik teoride eek piyasasında ücretlerin esnek ola özelliğinden dolayı büyüe hızı ile işsizlik arasında doğrudan bir ilişki bulunaaktadır. İşsizlik, bir tercih olarak kabul edilip, ekonoik sorun olarak ele alınaaktadır (Paya, 1998:181). Eek arzı ile eek talebi, ücretlerin esnekliği özelliğinden dolayı daia dengeye varaktadır. İkinci odel ise Karl Marx ın büyüe odelidir. Bu odel eek değer teorisine dayanaktadır. Marx, eek değerini üç bölüe ayıraktadır. Bunlar sabit seraye (üretide kullanılan seraye), değişken seraye (beşeri eek girdisi) ve artı değerdir (üreti sürecinde kullanılan eek ve serayenin üstündeki ve ötesindeki aşırı değer). Artı değerin olduğu yerde, tü girdi değerinden daha az ödendiği için eek girdisinin söürüldüğü (Parasız, 1999:173) belirtilektedir. Bir başka ifade ile seraye birikii sağlandıkça, üretide seraye birikii artacak ve beşeri serayesi yüksek eek ile üreti gerçekleştirilecektir. Bu sonuç da eeğin üreti verililiğini arttıracak ve üreti daha az eek ile yapılacak dolayısı ile eek talebi azalacaktır. Girişici üretide az sayıda fakat verii yüksek eekle bir başka deyişle daha az aliyetle daha çok kar elde etiş olacaktır. Bu duruda ekonoide işsizlik oranını yükseltecektir. İşsizlik oranının yükselesi Marx ın büyüe odelinde, çalışan eeğin karının yükselesine yol açtığı belirtilirken seraye birikiinin zaanla daha az kişinin elinde toplanacağını uzun dönede bu duruun topla talep yetersizliği nedeni ile ekonoik ve sosyal krizlere neden olacağı belirtilektedir. Üçüncü ise bir büyüe odeli olayıp, Keynes in büyüe ile ilgili görüşlerini içerekte ve statik bir içerik taşıaktadır Ekonoik krizinden sonra; 1936 yılında Keynes, ekonoik teori ve politika sorunlarının çözüü için Genel Teori eserini yayınlaıştır (Hıggıns-Wrıgt, 1998:82-90). Keynes in bu yılda sunduğu analizlerin çoğu istihdaın genel teorisi, faiz ve para ile ilgilidir (Wıllıa, 1993: ). Keynes in iktisadi 65

4 Türkiye Ekonoisinde Büyüe İle İşsizlik Oranları Arasındaki Nedensellik İlişkisi analizi; işsizlik, durgunluk ve enflasyona neden olan topla yurtiçi üretiin satın ala iktarındaki dalgalanalar üzerinde yoğunlaşaktadır (Hyan, 1997:598). Keynes e göre ekonoide eksik istihda söz konusudur. Ekonoinin eksik istihda halinden kurtulabilesi için ekonoinin durgunluk duruundan çıkası yani topla talebin arttırılası gerekektedir. Topla talebin arttırılası ile yatırı harcaaları artacak ve ekonoide büyüe sağlanacaktır. Büyüenin hızlanası ile birlikte ekonoide ta istihda dengesine doğru yaklaşılacaktır. Fakat Keynes, genel teori eserinde ta istihda dengesinin özel bir duru olduğunu belirtektedir (Arestis-Dunn-Sawyer, 1999: ). Bir başka ifade ile Keynes in iktisat politikasındaki asıl aacı ekonoinin büyüesi olayıp, ekonoiyi durgunluktan kurtarıp işsizliği önleektir. Dördüncü odel Harrod-Doar büyüe odelidir. Post-keynesyen büyüe odeli olarak da adlandırılaktadır. Harrod ve Doar birbirlerinden bağısız olarak geliştirdikleri bu büyüe odeli, teoride büyüeyi ilk kez sisteatik olarak ele alan odel konuundadır. Model; Keynes in büyüe ile ilgili statik görüşlerinin, dinaik hale getirilesidir. Keynes in göz ardı ettiği yatırıları kapasite arttırıcı etkisi odele dahil ediliştir. Modelde otono yatırılara yer verileiş, tü yatırıların uyarılış yatırılar olduğu varsayılıştır (Unay, 1999:392). Harrod-Doar büyüe teorisi topla talep, üreti ve istihda arasındaki ilişkileri açıklayarak ekonoinin büyüe hızını belirlerken, iki kavraa dayanaktadır. Bu kavralar arjinal tasarruf oranı ile seraye-hasıla katsayısıdır. Bir ekonoide büyüe oranı arjinal tasarruf oranı ile pozitif, seraye-hasıla katsayısı ile negatif yönlü ilişki içindedir. Yani bir ekonoide arjinal tasarruf oranı ne kadar büyük ise ve seraye-hasıla katsayısı ne kadar küçükse, o ekonoinin büyüe hızı o derecede büyük olacaktır. Bir başka ifade ile, bir ekonoide yatırı iktarı tasarruf hacine eşit olduğunda arjinal tasarruf eğilii ile seraye-hasıla katsayısı tarafından belirlenen oranda ekonoi büyüyecektir (Dinler, 2000: ). Harrod-Doar büyüe odelleri gelişiş ekonoiler için kuruluşlardır. Modellerin teel aacı; ekonoiyi, işsizlik ve enflasyon ortaına sokadan yürütebilektir. Gelişekte olan ülkelerde tek aaç bu olayıp aynı zaanda ekonoinin yeterli bir hızla büyüesi de öne taşıaktadır. Harrod-Doar ise odellerinde işin bu yönü üzerinde hiç duraışlardır (Acar, 2002:92). Beşinci odel ise Neo-klasik büyüe odelidir. Bu odel bir çok iktisatçının çalışaları sonucu doğasına karşılık Robert Solow diğerlerine göre öne çıkaktadır. Solow neo-klasik büyüe odelinde, eek hacindeki değişeleri dikkate alarak eek ve serayenin birbirlerine ikae olabileceklerini belirtektedir. Solow, büyüenin değişken faktör oranları ve esnek faktör fiyatları nedeni ile istikrarsız olaayacağını kanıtlaaktadır. Bu odele göre nüfus artışı ve teknolojik ilerlee büyüenin kaynağını oluşturaktadır. Solow; iş gücünün, dışsal bir faktör olduğunu ve nüfus artışına bağlı olarak arttığını düşünektedir (Savaş, 1999:853). Çünkü illi gelir büyüe oranı, eek büyüe oranından etkilenektedir. Seraye stoku büyürken eek stoku artazsa, serayenin arjinal verii ve illi gelir büyüe oranı azalarak sıfıra düşektedir (Şahin, 1997:555). Özellikle iş gücüne katılan nüfustaki artış seraye arzında eydana gelen artıştan daha büyük olursa, ekonoide faiz oranları yükselecek ve reel ücret oranlarında gerileeler kaydedilecektir. Seraye birikiindeki büyüe eek arzındaki büyüeden fazla gerçekleşirse de bu takdirde faizlere oranla ücretler genel seviyesi yükselecektir. Solow, eek ve serayenin farklı oranlarda gelişebileceğini belirterek odelini Cobb-Douglas üreti fonksiyonuna dayandırarak açıklaaya çalışaktadır. 66

5 Ekonoetri ve İstatistik Sayı: Altıncı odel ise İçsel büyüe teorisidir. İçsel büyüe teorisinin öncülüğünü P.Roer ve R.Lucas yapaktadır. İçsel büyüe teorisinde serayenin he fiziksel serayeyi he de eek girdisinin var olan serayeyi veya kısaca beşeri serayeyi kapsadığı kabul edilektedir. Bir başka ifade ile içsel büyüe teorisi bilgiyi ve beşeri serayeyi ön plana çıkaran bir odel (Ünsal, 2000:283) olaktadır. Lucas a göre, eğiti sektörüne yapılan yatırılarla oluşan beşeri seraye iktisadi büyüeyi belirleyen teel faktörü oluşturaktadır. Çünkü eğitie yapılan yatırılar üretide verii arttıraktadır. Modele göre eğitiin yarattığı olulu dışsallıklar nedeni ile büyüe sürecinde azalan veriler kanunu işleeektedir. Bu nedenlerle bir ekonoide tasarruf eğilii yükselirse, ardından seraye stoku ve büyüe hızı yükselecektir (Unay, 1999:413). Bir başka ifade ile fiziksel serayenin artası aynı zaanda fiziksel ve beşeri serayenin artası olacağından azalan veriler kanunu işleeyecektir. 3. Türkiye Ekonoisinde Büyüe ve İşsizlik Oranları Arasındaki Nedensellik İlişkisinin Ekonoetrik Analizi Uygulaalı ekonoetrik bir çalışa yapılırken odelde yer alan değişkenler arasındaki nedensel ilişkisinin yönü iktisat teorisinden elde edilen teorik bilgiye göre belirlenektedir. Klasik regresyon analizi, kullanılan odelin doğru olduğu varsayıına dayanakta olup nedenselliğin yönü odelde belirlenektedir. Bazı durularda da iktisat teorisinde yer alan değişkenler arasındaki nedensellik ilişkileri araştırılarak, teorinin geçerli olup oladığının belirlenesi gerekektedir. Büyüe ve işsizlik arasındaki ilişkiye ait teorik yapı incelendiğinde nedensellik açısından farklı görüşlerin olduğu görülektedir. Bu çalışada Türkiye ekonoisinde dönei içinde iki değişken arasındaki ilişkinin yönü nedensellik analizi ile tespit edileye çalışacaktır. Uygulaalı ekonoetrik çalışalarda nedenselliğin yönünü belirleek aacıyla kullanılan farklı testler bulunaktadır (Granger, Sis, Haugh.vb.). Bu çalışada büyüe ve işsizlik oranı arasındaki nedenselliğin yönü ile ilgili hipotezleri test etek için Granger (1969) nedensellik testi ve Hsiao (1981) tarafından geliştirilen Son Tahin Hata Kriteri (Final Prediction Error) kullanılacaktır. Nedenselliğin yönü değişkenler arasındaki ilişkinin yönünü belirleekte olup Granger nedensellik testinde üç farklı duru bulunaktadır. Bunlar; * Tek yönlü nedensellik: Y=f(x) biçideki tek denkleli bir odelde Y bağılı değişken, X ise bağısız değişkendir. Burada X ten Y ye doğru bir nedensellik ilişkisi bulunaktadır (X Y). Bağısız değişken, neden konuunda olup bağılı değişken üzerinde bir sonuç etkisi yarataktadır. Bu tek yönlü bir sonuç oluşturaktadır. Bu tek yönlü bir nedensellik ilişkisinin varlığını gösterekte olup bu ilişki (Y X) olarak da belirlenebilektedir. * Çift yönlü nedensellik: Değişkenler arasında karşılıklı bir etki olabilir (X Y). 67

6 Türkiye Ekonoisinde Büyüe İle İşsizlik Oranları Arasındaki Nedensellik İlişkisi * Bu iki değişkenin birbirini etkileeesi yani birbirinden bağısız olasıdır. Kısaca değişkenler arasında bir ilişki bulunadığı söylenebilir. Çalışaızda yılları arasında büyüe oranı ile işsizlik oranı arasındaki nedensellik ilişkisinin yönünün belirlenesi için çeşitli analizler yapılacaktır. Bu değişkenlerin grafikleri (grafik-1-büyüe oranı ve grafik-2-işsizlik oranı) aşağıdaki gibidir. Grafik BY Grafik IS yılları arasındaki dönede bu iki değişken arasındaki ilişkinin yönünü belirleek için önce Granger nedensellik testi uygulanacaktır. Uygulaada nedensellik testlerinin yapılabilesi için öncelikle bu değişkenlere ait serilerin durağan olası gerekektedir. Bu nedenle de öncelikle bu iki değişkene ait serilerin durağan olup oladıkları araştırılacaktır. 68

7 p Δ Y = α + γ Y + β t + β Δ Y + ε ( ) t 0 t 1 i t i + 1 t i = 2 Ekonoetri ve İstatistik Sayı: Durağanlık Analizi Eğer bir zaan serisi durağansa, ortalaası, varyansı ve kovaryansı zaan içerisinde değişeektedir. Bir zaan serisinin ortalaasının, varyansının ve kovaryasının zaan içerisinde sabit kalası zayıf durağanlık olarak tanılanakta olup kovaryans durağanlık veya ikinci ertebeden durağanlık olarak da ifade edilektedir (Darnell, 1994:386). Bu aynı zaanda geniş anlada durağanlık olarak da bilinektedir. Bir stokastik sürecin ortak ve koşullu olasılık dağılıı zaan içinde değişiyorsa bu seri güçlü anlada durağan olarak isilendirilir (Chareza-Deadan, 1993:118). Genelde uygulaa yapılırken kovaryans durağanlık kavraı yeterli olaktadır. Makroekonoik zaan serileri genellikle durağan değildir. Bu özelliğe sahip olan seriler birinci veya ikinci farkları ya da logaritaları alınarak durağan hale getirilektedir. Durağanlığın saptanabilesi için kullanılan pek çok test bulunaktadır. Bu çalışada değişkenlere ait verilerin durağanlığı Genişletiliş Dickey-Fuller biri kök testi (ADF) kullanılarak test edilecektir. Dickey-Fuller testi, hata terilerinin otokorrelasyon içeresi halinde kullanılaaaktadır. Zaan serisinin gecikeli değerleri kullanılarak hata teriindeki otokorrelasyon ortadan kaldırılabilektedir. Dickey-Fuller bağılı değişkenin gecikeli değerlerini, bağısız değişken olarak odele dahil eden yeni bir test geliştiriştir. Bu test Genişletiliş Dickey-Fuller testidir. Burada gecikeli değişkene ait uygun gecike ertebesi belirlenirken Akaike ve Schwarz kriterlerinden yararlanılaktadır. Bu test için önerilen odeller aşağıda gösterilektedir (Enders,1995;225). Δ Yt = γ Yt 1 + β iδy t i+ 1 + ε t (3.1) i= 2 Δ Yt = α 0 + γyt 1 + β iδy t i+ 1 + ε t (3.2) i= 2 Δ t 0 t 1 i t i+ 1 i= 2 Y = α + γy + β t + β ΔY + ε t (3.3) Bu testin sonucunda elde edilen τ değeri Dickey-Fuller tarafından hesaplanan (Mac Kinnon tarafından yeniden düzenlenen) tablo değerleri ile karşılaştırarak γ=0 hipotezi test edilektedir (Enders,1995,221). Sıfır hipotezi serinin durağan oladığını ve biri köke sahip olduğunu (Ho:γ=0), alternatif hipotez ise serinin durağan olduğunu gösterektedir. Diğer biri kök testleri içinde etkin bir test olan Genişletiliş Dickey-Fuller testi uygulaada yaygın olarak kullanılaktadır. 69

8 Türkiye Ekonoisinde Büyüe İle İşsizlik Oranları Arasındaki Nedensellik İlişkisi Aşağıda verilen sonuçlar incelendiğinde (tablo-1) işsizlik oranına (İŞ) ait serinin düzey değerinde durağan oladığı, birinci farkı alındığında durağan hale geldiği görülektedir. Büyüe oranına ait seri ise (BÜ) durağan özellik gösterektedir. Tablo:1 Değişkenler için Genişletiliş Dickey-Fuller (ADF) Testi Sonuçları Değişkenler Düzey Değeri Birinci Farklar İS BÜ *%5 için tablo değeri:-2.98 *ADF testi için uygun gecike uzunluğu Schwarz kriteri yardııyla 1 olarak belirleniştir. *Burada sabit terili seçenekler üzerinden ADF biri kök testi yapılıştır. Çünkü burada yer alan 2 seri öneli bir trend etkisi içerez (Kadılar, 2000:33). *Eğer τ istatistiğinin hesaplanan utlak değeri, kritik değerlerinin utlak değerinden büyükse serinin durağan olduğunu gösteren hipotezi reddedeeyiz. Diğer yandan bu değer kritik değerin altında ise zaan serisi durağan değildir (Gujarati,1995:719). 3.2 Granger Nedensellik Testi Değişkenler arasındaki ilişkinin yönünü belirleek aacıyla Granger nedensellik testi (Granger,1969; ) yapılıştır. Granger in nedensellik testi aşağıdaki denkleler yardıı ile yapılaktadır. X Y t t = = iyt i + B j X t j + i= 1 j= 1 α u ( 3.4) i X t i + δ jyt j + i= 1 j= 1 λ u (3.5) 1t 2t Burada gecike uzunluğunu gösterekte olup, u 1t ve u 2t hata terilerinin birbirinden bağısız oldukları (white noise) varsayılaktadır (Granger, 1969:431). (3.1) nuaralı denkle X ten Y ye doğru nedenselliği, (3.2) nuaralı denkle ise Y den X e doğru nedenselliği gösterektedir. (3.1) nuaralı denklede önce bağılı değişken uygun gecike sayısı ile odele dahil edilekte ve sonra diğer değişkende aynı gecike sayısı ile odele katılaktadır. Bu odellere ait hata kareler toplaları bulunaktadır. Daha sonra Wald tarafından geliştirilen F istatistiği hesaplanaktadır (Işığıçok, 1994:94). 70

9 Ekonoetri ve İstatistik Sayı: F ( ; n 2) ( ESS r ESS ur ) = ( ESS ) n 2 ur (ESS:Hata kareler toplaını, ur:sınırlandırılaış odeli r:sınırlandırılış odeli gösterektedir). Hesaplanan F istatistiği (;n-2) serbestlik derecesindeki α anlalılık düzeyindeki tablo değerinden büyükse sıfır hipotezi reddedilektedir. Bu hipotezin reddedilesi odelde yer alan katsayıların anlalı olduğunu ifade etektedir. Örneğin Xt değişkeninden Yt değişkenine doğru nedenselliğin olası duruunda (3.4) nuaralı denklee dahil edilen değişkenlerin katsayıları istatistiksel anlalı olacaktır (Granger,1969:431). Durağanlık analizi yapılan bu iki veri arasındaki gecike genişliğinin çeşitli değerleri için yapılan Granger nedensellik testinin sonuçları aşağıdaki (tablo-2, tablo-3, tablo- 4) gösterilektedir. Granger nedensellik testi yapılırken gecike uzunluğunun belirlenebilesi için bir ön bilgi bulunaaktadır. Gecike sayıları genellikle araştıracılar tarafından belirlenektedir. Literatürde gecike değerleri aylık veriler kullanılan çalışalarda 12 yada 24, evsisel veriler kullanılan çalışalarda ise 4 ve 8 yada 12 olak üzere çoğunlukla aynı büyüklükte ele alınaktadır (Kadılar, 2000:54). Çalışaızda yıllık veriler kullanıldığı için gecike uzunlukları 1, 2 ve 3 olarak alınış olup bu gecike uzunluklarına ait sonuçlar aşağıdaki tablolarda gösteriliştir. Tablo: 2 Gecike için Granger Nedensellik Testi Sonuçları Nedenselliğin Yönü F değeri Olasılık Değeri Karar BY DIS Reddedin DIS BY Reddedin Tablo: 3 Gecike için Granger Nedensellik Testi Sonuçları Nedenselliğin Yönü F değeri Olasılık Değeri Karar BY DIS Reddedin DIS BY Reddedin Tablo: 4 Gecike için Granger Nedensellik Testi Sonuçları Nedenselliğin Yönü F değeri Olasılık Değeri Karar BY DIS Reddedin DIS BY Reddeteyin *Tablolardaki işsizlik oranının başındaki D harfi bu serinin durağan hala gelebilesi için bir farkının alındığını gösterektedir. Her üç gecike için ayrı ayrı elde edilen test sonuçları incelendiğinde (Tablo:2 ;3 ;4); Büyüe oranı,işsizlik oranının Granger nedeni değildir sıfır hipotezi %5 anlalılık 71

10 Türkiye Ekonoisinde Büyüe İle İşsizlik Oranları Arasındaki Nedensellik İlişkisi düzeyinde reddedileez. Kısaca büyüe oranından işsizlik oranına doğru tek yönlü bir nedensellik ilişkisi evcut değildir (BY / DİS). İşsizlik oranı, büyüe oranının granger nedeni değildir sıfır hipotezi ise %5 anlalılık düzeyinde 1. ve 2. gecikelerde reddedileez. Fakat 3. gecikede ise bu hipotez reddedilir. Yani işsizlik oranından büyüe oranına doğru (DİS BY) şeklinde tek yönlü bir nedensellik ilişkisi olup oladığı konusunda ta bir karar verileeektedir. Yukarıdaki analizin sonuçlarından da anlaşıldığı gibi Granger nedensellik testi çözüleede kullanılan gecike sayısına duyarlı olup nedenselliğin yönü gecikeli teri sayısına öneli ölçüde bağlı bulunaktadır. Bu nedenle Davidson-Mac Kinnon fazla sayıda gecike kullanayı önerektedirler (Gujarati,1995: ). 3.3 Hsiao nun Granger Nedensellik Testi Daha öncede belirttiğiiz gibi Granger nedensellik testinde uygun gecike sayısının () belirlenebilesi için bir ön bilgi bulunaaktadır Bu teste gecike sayısı, tü değişkenler için aynı büyüklükte olup uygulaacı tarafından belirlenektedir. Granger nedensellik testinde gecike uzunluğunun keyfi olarak belirlenesi yukarıdaki analizde de görüldüğü gibi test sonuçlarının yoruunda farklılıklara neden olaktadır. Hsiao (1979), (1981) ve (1982) yıllarındaki çalışalarında uygun gecike uzunluğunu belirleek aacıyla Akaike nin FPE (son tahin hata) kriterini kullanıştır. Uygun gecike uzunluğu bu kriterin çeşitli gecike sayılarında aldığı en küçük değere göre belirlenektedir. Bütün değişkenler içsel olarak ele alınırken %1 ve %5 anlalılık düzeyleri dikkate alınaaktadır. Ayrıca bu kriter ikiden çok değişkenli durular da nedensellik testi yapak içinde kullanılaktadır (Işığıçok,1994:104). Thornton ve Batten (1985), Hwang (1991), Chang-Lai (1997) tarafından yapılan çalışalarda Hsiao nun geliştirdiği ve son tahin hata kriterine dayanan yöntein gecike uzunluğu seçii ve saptanasında daha sağlıklı sonuçlar sağladığı bulunuştur. Hsiao nun yöntei iki aşaadan oluşaktadır. İlk aşaada; bağılı değişkenin gecikeli değerlerinin bağısız değişken olarak kabul edildiği otoregresif regresyon odelleri oluşturularak tahin edilektedir. d( Yt ) = α + βd( Yt i ) + ε1 t i= 1 (3.6) Gecike uzunluğu i=1... e kadar olup örnek büyüklüğüne ve ekonoik sürece bağlı bulunaktadır. Bu değeri örnek büyüklüğüne bağlı olarak ükün olduğunca geniş tutakta fayda vardır. Bağılı değişkenin kendi gecikeli değerlerine bağlı olarak oluşturulan regresyon odellerine ait son tahin hata kriterleri hesaplanaktadır. Bu kriterin en küçük olduğu gecike sayısı bu değişkenin gecike sayısı olarak belirlenektedir (*). 72

11 Ekonoetri ve İstatistik Sayı: FPE T ( ) = T 1 ESS ( T ) T; örnek büyüklüğünü ve ESS; hata kareler toplaını gösterektedir. İlk değişkene ait gecike uzunluğu saptandıktan sonra ikinci aşaada bu gecike değeri korunarak diğer değişkenin gecikeli değerleri regresyon denkleine eklenektedir (Aqeel-Butt, 2001:105). * n d( Yt ) = α + βd( Yt i ) + γd( X t j) + ε 2t i= 1 J = 1 (3.7) Bütün regresyon denkleleri için son tahin hata kriterleri FPE (;n) hesaplanır. En küçük son tahin hata kriterine sahip olan odeldeki gecike sayısı diğer değişkenin gecike uzunluğunu gösterektedir (n*). Eğer FPE (*)<FPE (*;n*) ise X t Y t nin granger nedeni değildir. Diğer yandan FPE(*) > FPE (*;n*) ise X t Y t nin granger nedenidir ( Aqeel-Butt, 2001:106).Bu yönte her denkle için tekrarlanır(sıfır hipotezi nedenselliğin yönü geçersiz şeklinde kurulur). Çalışaızın bu kısında ise büyüe ve işsizlik arasındaki nedensellik ilişkisi FPE kriteri yardııyla araştırılacaktır.. Bağılı Değişkenler Tablo5:En Küçük FPE Değerlerinin Hesaplanasıyla Elde Edilen Nedensellik Test Sonuçları Bağısız Değişkenler FPE BY(1) BY BY(1) DİS(3) DİS DİS(1) 0.83 DİS(1) BY(1) 0.90 Nedensellik Test Sonuçları > DİS BY 0.83 < 0.90 BY / DİS *Parantez içinde olan değerler en küçük FPE değeri için uygun gecike sayısını gösterektedir. Tablo-5 incelendiğinde büyüe oranının bağılı değişken olarak alındığı,iki bağısız değişkenli denklein en küçük FPE değeri,tek bağısız değişkenli denklein en küçük FPE değerinden küçüktür (22.91<29.36). Bunun sonucunda işsizlik oranının büyüe oranının nedeni olduğu belirlenektedir (DİS BY). 73

12 Türkiye Ekonoisinde Büyüe İle İşsizlik Oranları Arasındaki Nedensellik İlişkisi İşsizlik oranının bağılı değişken olarak alındığı denklee ait sonuçlar incelendiğinde büyüe oranının işsizlik oranının nedeni oladığı görülektedir (BY / DİS). Büyüe ve işsizlik oranları arasındaki nedensellik ilişkisi, en küçük son tahin hata kriterine (FPE) dayanarak incelendiğinde işsizlik oranından büyüe oranına doğru tek yönlü bir nedensellik ilişkisi olduğu görülektedir SONUÇ Bu çalışada büyüe oranı ile işsizlik oranı arasındaki ilişkinin yönü Granger ve Hsiao nun nedensellik testleri yardııyla araştırılıştır. Yukarıda da belirttiğiiz gibi Granger nedensellik testinde gecike uzunluğunun uygulaayı yapan tarafından keyfi olarak ve tü değişkenler için aynı sayıda belirlenesi bu teste gelen en öneli eleştirilerdendir. Yaptığıız çalışada da bu tespit ediliş olup, uygun gecike uzunluğunun seçii literatürde bu uzunluğu belirleek için kullanılan diğer kriterlere göre daha iyi sonuç veren Akaike tarafından geliştirilen ve Hsiao tarafından kullanılan son tahin hata (FPE) kriteri ile belirlenerek nedenselliğin yönü tespit ediliştir. Türkiye ekonoisi tarihi incelendiğinde ekonoinin daia büyüe eğiliinde olduğu fakat sürdürülebilir bir büyüenin sağlanaadığı ve işsizlik sorununun da önleneediği görülektedir. Türkiye ekonoisinde sürdürülebilir bir büyüenin sağlanaaasının ve işsizlik sorununun giderileeesinin bir çok ekonoik ve sosyal nedeni bulunaktadır. Yapılan araştıra sonucu Türkiye ekonoisinde büyüe oranı ile işsizlik oranı arasında karşılıklı bir nedensellik ilişkisi bulunaaktadır. Nedensellik ilişkisinin yönü sadece işsizlik oranından büyüe oranına doğru bulunakta, büyüe oranından işsizlik oranına doğru bir nedensellik ilişkisi ise bulunaaktadır. Bir başka ifade ile Türkiye ekonoisinde işsizlik, iktisadi büyüeyi etkileyen faktörler içinde yer alakta da fakat iktisadi büyüenin yüksek veya düşük oranda gerçekleşesi işsizliğin oluşasında veya işsizliğin önlenebilesinde her hangi bir etkiye sahip bulunaaktadır. Bu sonuç da bize özellikle son yıllarda Türkiye ekonoisinde büyüe oranının yüksek seviyede gerçekleşesine rağen işsizlik oranında gerçekleşen yüksek oranları açıklaaktadır. Bir başka ifade ile işsizlik oranında gerçekleşen yüksek seviyenin nedenlerinin büyüe oranı ile ilişkisinin bulunadığını işsizliğin oluşasının başka faktörlere bağlı bulunduğunu açıklaaktadır. Bu sonuç aynı zaanda Türkiye ekonoisinde yüksek büyüe oranı gerçekleştirerek işsizliği önlee aaçlı uygulanan iktisat politikalarının yanlışlığını ortaya koyaktadır. Çünkü Türkiye ekonoisinde gerçekleşen iktisadi büyüe seraye-yoğun bir büyüe olup üretide eek-seraye bileşi yüzdesi de seraye lehine gerçekleşektedir. Böyle bir gelişe aynı zaanda üretide teknolojinin etkisinin yüksek seviyede görülesine bağlı bulunaktadır. Bu teknolojiye uygun eek arzının Türkiye de olaası da işsizlik oranı üzerinde etkili olusuz bir etkiye neden olaktadır. Burada göz ardı edilen öneli nokta ise içsel büyüe teorisinde de belirtildiği gibi beşeri serayenin iktisadi büyüe ile arasındaki 74

13 Ekonoetri ve İstatistik Sayı: ilişkidir. Türkiye deki beşeri seraye yatırılarının yetersiz olası ve bu yatırıları arttırıcı politikaların geliştirileesi iktisadi büyüe ve dolaylı olarak da işsizlik üzerinde olusuz etkiler de bulunaktadır. Türkiye ekonoisinde nedensellik ilişkisinin yönünün sadece işsizlik oranından büyüe oranına doğru olası Solow büyüe odeli ile çakışaktadır. Solow; iş gücünün, dışsal bir faktör olduğunu ve nüfus artışına bağlı olarak arttığını belirtektedir. Çünkü iktisadi büyüe oranı, işsizlik oranından etkilenektedir. Türkiye de reel yatırıların hızlı nüfus artışı ile birlikte son yıllarda artış gösteresine rağen, reel yatırıların bu nüfus artışını karşılayabilecek iktara yükseleeesi, işgücüne katıla oranını arttıraaıştır. Bir başka ifade ile Türkiye deki nüfus iktarı artakta aynı zaanda işsizlik oranı da yükselekte yani iktisadi büyüe eek arzı fazlalığını assedeeektedir. Bu assedeeenin en öneli nedeni ise yukarıda belirtilen beşeri seraye yatırılarının yetersizliği, eeğin üretideki verililik artışının sağlanaaası ve eeğin beşeri olarak niteliğinin arttırılaaasıdır. Türkiye ekonoisindeki iktisadi büyüe politikaları, beşeri seraye yatırılarını dikkate alarak geliştirilip reel anlada ekonoinin büyüesine yönelik olalıdır. Ancak bu tür iktisat politikalarının uygulanası ile sürdürülebilir bir iktisadi büyüe sağlanabilecek ve işsizlik oranı düşük seviyelere inebilecektir. KAYNAKÇA *ACAR, Yalçın; İktisadi Büyüe ve Büyüe Modelleri, 4.Baskı, Vipaş A.Ş., Bursa-2002 *ARESTIS, Philip-DUNN, Stephen P.-SAWYER, Malcol; Post Keynesian Econoics And Its Crities, Journal Of Post Keynesıan Econoics, Suer 99, Vol.21, Issue 4 *AQEEL, A.-BUTT, M.S.; The Relationship Between Energy Costuption and Econoic Growth in Pakistan, Asia-Pacific Developent Journal, Deceber-2001, Vol.8, No:2 *CHAREMZA, W.W.-DEADMAN, D.F.; New Directions In Econoetric Practice, Edward Elgar Publishing Liitted, England-1993 *DARNELL, A.C.; A Dictionary Of Econoetrics, Printed and Bound In Great Britain By Hartnolls Liited, Bodin-Cornwall, England-1994 *DIPENDRA, Sinha; The Role Saving In Pakistan s Econoic Growth, Journal Of Applied Business Research, Winter 98/99, Vol.15, Issue 1 *DİNLER, Zeynel;.İktisada Giriş, 6.Baskı, Ekin Kitabevi Yayınları, Bursa-2000 *ENDERS, W.; Applied Econoetric Tie Series, Jonh Wiles and Sons, Canada-1995 *GRANGER, C.W.J.; Investigating Causal Relations By Econoetric Models and Cross- Spectral Methods, Econoetrica, (37) 1969 *GUJARATI, D.N.; Basic Econoetrics, Mc Graw-Hill, Literatür Yayıncılık, Third Edition, İstanbul-1995 *HIGGINS, Anthony-WRIGT, J.W.; Keynes Antagonist: Correspondence Between Alvin Hansen And Dennis Hole Robertson, Aerican Econoist, Spring 98, Vol.42 Issue 1 *HİÇ, Mükerre; Büyüe ve Gelişe Ekonoisi, Menteş Kitabevi, İstanbul-1988 *HYMAN, David V.; Econoics, Irwin, North Carolina State University

14 Türkiye Ekonoisinde Büyüe İle İşsizlik Oranları Arasındaki Nedensellik İlişkisi *IŞIĞIÇOK, E.; Zaan Serilerinde Nedensellik Çözüleesi, Uludağ Üniversitesi Basıevi, Bursa-1994 *KADILAR, C.; Uygulaalı Çok Değişkenli Zaan Serileri Analizi, Büro Basıevi, Ankara-2000 *KILIÇBAY, Ahet; Türk Ekonoisi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Yayın No:263, 5.Baskı, İstanbul-1994 *PARASIZ, İlker; Ekonoi Sözlüğü, Ezgi Kitabevi, Bursa-1999 *PAYA, Merih; Para Teorisi ve Para Politikası, Filiz Kitabevi, 2.Baskı, İstanbul-1998 *SAVAŞ, Vural Fuat; İktisadın Tarihi, 3.Baskı, Siyasal Kitabevi, Ankara-1999 *SEYİDOĞLU, Halil; Ekonoik Teriler, Güze Can Yayınları, İstanbul-1999 *ŞAHİN, Hüseyin; İktisada Giriş, 5.Baskı, Ezgi Kitabevi, Bursa 1997 *UNAY, Cafer; Makro Ekonoi, 7.Baskı, Vipaş A.Ş., Bursa-1999 *ÜNSAL, Erdal M.; Makro İktisat, İaj Yayıncılık, Ankara-2000 *WILLIAM, Milberg; Natural Order And Postodernis In Econoic Thought, Socıal Research, Suer 93, Vol.60, Issue 2 *YILMAZ, Selan; Makroekonoik Teoride Yatırı, Büyüe ve Enflasyon, Beşir Kitabevi, İstanbul