ÖZKENT ŞEHRi, TÜRKLERiN islamiaşmasi VE islam KÜLTÜR VE MEDENiYETiNiN GELiŞMESiNDE ROLÜ

Transkript

1 tem Yl/:13 Sayt: ÖZKN ŞHR, ÜRKLRN SLAAŞASI V SLA KÜLÜR V DNYNN GLŞSND ROLÜ Yrd. Doç. Dr. Oman A YDlN LI armara Ünverte hahyat Fakühel ÖZ Kırgıztan'ın güneybatıında yer alan tarh Özkent şehr, bugün ôzgön dye anılır ve blnr. Özkent'n de çnde bulunduğu Fe.rgana havzaı, çok ek tarhlerden tbaren ürktan coğrafyaında öne çıkan öneml bölgelerden br olmuştur. O gün Fergana'nın merkez olan Özkent, özellkle bugünkü Kırgıztan topraklarında lam'ın lk yayılma ürecnde çok öneml br rol oynamıştır. Ntekm daha III/IX. arın başlarında lam'la tanışan bu şehr, henüz lamyet' kabul etmemş ürklerle ınır konumunda d. Dolayııyla darulharbe en yakın br ınır (uğurjerhat) şehr olarak, bugünkü Kırgıztan topraklarında lam'ın yayılmaına öncülük etmştr. lam kaynaklarında o dönem büyük ve marnur br şehr olarak anlatılan Özkent, zengn çarşıları, lm halkaları, camler vd. lam yapıları le göz kamaştıran br şehr konumundadır. Bu şehrden Özkend nbeyle tanınan brçok alm yetşmş olup Fetava adlı eer le tanınan Hanef fakh Kadhan ve muhadd Al b. Süleyman bunlardandır. Özellkle Şemü emme ünvanı le blnen meşhur büyük Hanef fakh mam e-erah, bu şehrde yaşadığı uzun hap yılları ürence muazzam eer et-ebut ve dğer brçok eern burada öğrenclerne yazdırmıştır. Serah7 nbeyle blne de ömrünün en verml dönem bu şehrde geçmş ve kabr burada bulunan bu büyük alm, halen bu şehr ve çevrenn lm-manev havaına büyük değer katmaya namzettr. O ve dğer almern buradak varlığı Özkent'te lam kültür ve medenyetnn yükelmene büyük katkı ağlamıştır. Anahtar Kelmeler. Özkent, Fergana, averaünnehr, Kırgıztan, Orta Aya, ürkler, Samanler, Karahanlılar, lamlaştırma, Kültür, edenyet. ABSRAC Ozkent Cty, /t Role In the Ilam/zatfon of urk and the Development of Ilam/c Culture and Cvllzatlon he htarcal Ozkent cty ocated n outhwet Kyrgyıtan, referred and known to a Ozgön today. A t well known Fergana area ha been one of the mot mportant regon promnent n the geography of urketan nce the ancent tme. Ozkent that had been center of Fergana that day, ha played a very m portant role epecally durng the ntal pread of Ilam n the terrtory of preent-day Kyrgyztan. lndeed, that cty become mulm n the the begnnng of the thrd/nnth century. On the other hand Ozkent wa border wth non ulm urk at that tme. herefore, that cty ha poneered the pread of Ilam n the terrtory of preent-day Kyrgyztan. Ozkent deenbed by the llamc ource a a large and properou cty n that term, wa a dazzlng cty wth rch bazaar, centfc crcle, moque, et all. llamc buldng. A lot of cholar well-known a-

2 126 Yrd. Doç. Dr. Oman A YDlN LI ocated wth Ozkent traned n th cty and well-known h work Fataawa Kadhan Hanarı faqh and hadth cholar Al b. Solamon were among them. pecally known a Sham a-amma (un of Leader) the great Hanarı Imam a Fakh Sarakh added great value here. He ha attracted the attenton to tu dent a abut an enormou work and a lot of other h book n th cty durng the year of h long mpronment ven well-known aocated wth Sarah the mot productve perod of h lfe paed n th cty and h the tomb ha been n th cty, the great cholar tl delverng great value canddate and applcant to centfc-prtual mood of th cty and t envron. H and other cholar' preence here ha contrbuted greatly to the enhancement of llamc culture and cvlzaton n Ozkent. Keyword: Ozkend, Fergana, ranoxana, Kyrgyztan, Central Aa, he urk, Samand, Qarakhanld, Jlamzaton, Culture, Cvzaton. A-özkent Şehrnn Coğraf ve FzK Durumu lam tarh ve coğrafya kaynaklarında Üzl<end,ı Ozcend,2 ve YOzkenda; Çn kaynaklarında r-hh 4 ve 0-d-Han şeklnde geçen ve günümüz Kırgız ürkçe'nde m Özgön (veya Uzgen) olan şehr, Kırgıztan'ın güney batıında Kara Derya nehrnn doğu kıyıında denz evyenden 1025 m. yükeklkte bulunmaktadır.7 Bölgede yazların ıcak, kışların oğuk geçtğ br kara klm hakmdr8. Orta Aya'nın en öneml tarım merkez olan Fergana vadnn doğuundak Özkent, tarh boyunca Hunlar, Göktürkler, Uygurlar, Karluklar ve Kıpçaklar gb ürklere yurt olmuş, Karahanlılar dönemnde e ürk-lam kültür ve medenyetnn yükelen coğrafyalarından br olarak9 bugün de Kırgıztan'da varlığın1 ürdüren öneml şehrlerdendrıo_ Özkent'n çnde bulunduğu Fergana havzaı tarhn lk devrlernden tba- ~ 1 ukadde!, Ahenü't-tekam f ma'rfet/'1-ekalm, Beyrut, 1987,. 71, 214; bn Havkaı, SOretü'l 'arz, Leden 1939,. 513, 514; lbn Hurdazbh, el-ea/k ve'l-memalk. Leden, 1889,. 30; ldr, Nüzhetü'l-müştak, Beyrut, 1989, ı, 217, 508; ahmüd b. Hüeyn eı-kaşg, Dvanü lügat't ürk,,-tışr. Kll uallm Rfat Blge), Itanbul 1333, ı, 288; lll, 111. Yaküt e-hamev7 bu şehre Ozkend le brlkte Üzcend de denld!n, ancak bölgedek nanarın dlnde "kend" kelmenn br yerleşm yer anlamına geldğ çn Üzkend demey terch ett@n fade etmektedr (u'cemü'/ büldan, Beyrut, 1977, ı, 280). 2 HudOdü'l-'alem,. 131; Yaküt, ı, 280; Kaşgar, ı, 89; lll, 68, bn Hurdazbh,. 208; Beyhak, arhu Beyhak, D ı meşk, 1425/2004,. 37, 140; lbnü'l-r, el Kaml f't-arh, (thk. Ömer Abdüelam et-edmür), 1-X, Beyrut 1997, VII, 571; VIII, 326; bo'i Fedal SafyyOdd7n, AbdOmO'mn bn AbdOhak e-ba!dd7 (v: 739/1338}, eraldü'l ltl!la' ala ema/'1-emkne ve'l-blka; 1-111, Beyrut 1412/1991; Zeheb, arhu'l-lam ve Vefeyatü'/-eşahr ve'i-'aam, (thk. Ömer Abdüeıam et-edmür), 1-LII, Beyrut. 1993, IX, 33; XXXIII, 5. 4 A. Wylle mlattan öncek tarhlerden tbaren Çn kaynaklarında a-wan (Fergana} şeklnde geçen bölgenn başkent olarak kaydedlen r-hh şehrn Özkent le özdeş l eştrmektedr. Bkz. Kürşat Yıldırım, Çn Kaynaklannda ürktan Şehrler, tanbul, 2013, mur Imparatorluğu ve Çağatay Hanlığı dönemlernde Çn kaynaklarında Özkent m bu 0-d-Han veya 0-d-den olarak geçmektedr. Bkz. Yıldırım, Çn Kaynaklannda ürktan Şehrler, BObayna Oruzbaeva "Özkent", K1rgtz ovet nk/opeclyaj, Frunze 1979, IV,. 537; A. Aankanov, K1rg1z ar1h1: nklopedya, Bşkek 2003,. 323; Oön Aanov, K1rgJztandm Geografya1, Bşkek 2004,. 535, 543. ~ Kırgızca metnlero tercomende yardımını ergemeyen armara Ün. Soyal Blmler nt lam arh Blm Dalı Doktora Öğrenc Çarkınbay Sebetov'a teşekkür ederm.) 7 KlrgJztandm Geografya1, a ahn Yazıcı, "Fergana, DA. XII, Ahmet Buran, oş lnn Özgön lçende (Kırgıztan} Yaşayan ürkler ve A!!ızları", Ulularara Büyük ürk Dl KurultaYI, Blkent Ünverte,26-28 ylül2006, Ankara,. 2. ıo Ömürkul Karayev, ürkler ve Kalanlklan (çev. _utafa Kalkan}, tanbul, 2008,. 126.

3 Özkent Şehr, Urk/er'n lamaşma ve lam Kültür Ve edenyetnn Gelşmende Rolü 127 ren ürktan cografyaının en öneml bölgelernden br olmuştur 11. Dvanü Jugat't-ürk müellf Kaşgarlı ahmud (ö. 498/1105), Fergana bölgende bulunan Üzkend'n "öz (kend) şehrmz" anlamına öylemektedr. 12 Bu şehrn 111-V/IX-XI. aırlarda cograf ve fzk yapıı hakkında lam cografya kaynaklarında öneml blgler bulunmaktadır. lk lam coğrafya kaynakları daha çok bu şehrn bulundugu yer ve etrafındak dğer şehrlere uzaklığı hakkında blgler verrkenı3, daha onrak lam cogratyacıları, özellkle Samanler (III-IV/IX-X. yüzyıllar) dönemndek kaynaklar Özkent hakkında oldukça ayrıntılı blg vermşlerdr1 4 Bunlardan ukadde (ö. 380/990), Fergana bölgende otuz br şehr ayar ve bu şehrler başkent Ahke harç, üç gruba ayırır. Bunlar da yan-rudan (k u araı), Neya ve Vagz bölgelerdr k, Öz.kent bunlar çnde Karaderya ve Narn nehrler araındak yan-rodan bölge çnde yer aıırı. Dönemn br dğer öneml lam coğrafyacıı olan bn Havkal'e (ö. 367 /977'den onra) göre Özkent, Uş şehr gb Fergana'n ı n darülküfr'e komşu br şehr olup büyüklügü Uş'un üçte k kadardır. Buraı genş br bölgeye ahp olup pek çok köyü bulunmaktadır. Onun amllğnde (bölgende) ondan başka şehr yokturı. Özkent, ek ürk şehrlernn ordu kale etrafında kademel şeklde gelşmş durumunu akettrmekteyd 1 7. Ntekm lam tarh ve cografya kaynaklarının belrttğne göre Özkent, Kuhandz (kale), Şehrtan (ç şehr) ve Rabad'dan (dış mahalleler) meydana gelyordu. ı Şehr, Rabad'ın dışından br duvarla çevrl olup dört kapıı vardı 19 Şehr merkeznde bahçeler, akarular ve çarşılar bulunmaktaydı2o. Şehrn her tarafında yeterl mktarda u temn edlmşt21. Çarşılar daha çok Rabad'da yer ald@ gb22, Cuma cam de burada bulunmaktaydı23. Halluh (Karluk) dagının arkaından dogup Özkent le bütünleşen Özkent u aşağıl Ahmet, "Özkent", DA, XXXIV, Kaşgar, ı Ancak Barthold, Özkent şehr bu ülkey ürkter fetlıetmezden önce de var olmama rağmen, bu şehrn admt ürkçe öz-kent yan bzm şehrmz anlammda olarak yorum huuunda başantz br türetme uyduru/muştur" (Ort1 Aya ürk arh/ Hakktnda Derler,. 69) demektedr. 13 eela lk lam cowafya kaynaklannda bu konuda şu blgler geçer: ltahr (e-ea/k ve'/ emalk, Beyrut Daru Sır, 2004,. 335) ve lbn Havkal'e (Süretü'J-'Arz,. 516) göre Üş'tan Özkent' e uzaklık büyük br merhale uzunluğundadır. Ancak bn Hurd zbh Ik şehr araındak uzun luğu 7 ferah olarak vermektedr( el-ea/k ve'l memallk,.208). Yne kaynaklar Özkent'n Cey hun nehrne 30 merhale uzaklıkta (ukadde,. 71.) Farabr'a Ie 23 ferah uzakl ı kta (tahr, e eallk ve'i-emallk,. 336; lbn Havkal, Süretü't-'Arz,. 516; dr, Nüzhetü'l-müştak, ll, 707) olduğunu bldrrler. Gerdz'nn eernde e K!şgar'dan Özkent'e Ik da~ ara ı ndan geçlerek gelndğ kayıtlıdır (Zeynü'l ahbar, nşr. Abdülhay Habb, ahran 1347,. 264). ı BkZ. Boworth, öz.kend", /2, VIII, 236. ı ukadde, ı bn Havkal,. 513, aşağıl, "Özkent", DA, XXXIV, 129. ı ukadde,. 218; lbn Havkal,. 513, 514; YlkOt e Hamev, ı, 280; lbn Fazlullah eı-ömer (ö. 749/1349), ealkü'l-ebar f memalk'l emar. 1-XXVII, eı-ecmau' Saklf, 1423, lll, ukadde,. 218;YakOt e Hamev, ı, o bn Havkal,. 513; YakOt e-hamev, ı, 280: ldr, ll, 707; bn Fazlullah e Ömer', ealkü'l-ebar fmematk'l-emar. ııı, ukadde,. 218; lbn Havkal, bn Havkal,.513; bn Fazlullah eı-ömer,lll,173; Strange, Büldanü'l-hlafet'ş şarkyye, baım yer yok, Strange, ~

4 128 Yrd. Doç. Dr. Oman AYD/NLI j ' nehr (Karaderya) şehrn Or kapıı önünden geçerd2 4 Nehrn üzernde köprü olmadığı çn u çnden geçlrd2 5 Ayrıca Şaş (aşkent), Berk, Harab, Huttalam, Kuba nehrlernn uları da Özkent nehrne (Karaderya) dökülürdü 26. Bu nehr Ah1ke, Hocend ve Benaket'ten geçp Şaş ınırlarına ulaşr, bu arada Sütkend, Fa rab ve dğer şehr topraklarından geçerek (Seyhun nehr olarak) Harezm denz (Aral Gölü)'ne ulaşırdı. Bu şehrn topraklarından ebağr ve Rühan ml k nehr de geçerd 27. Nüfuu kalabalık2s büyük br şehr olan2 9 Özkent'te çok ayıda aker bulunurdu. Suranın halkı azml, ceur ve onurluydu3o_ Chad yapılan yerlere göre Özkent Fergana bölgenn darülharbe en yakın ınır şehr olup31 ürkler'n tcaret yer32 ve ürk Kapıı olarak blnrd.33 O zamanlar Fergana bölge maden Iernden dolayı da zengnlğ le meşhurdu. Bölgede altın, gümüş, fruze, demr, bakır vd. madenler çıkarılmaının yanında Özkent taraflarında nşadır çıkarıl maktaydı k, buraı lam topraklarında nşadır üretlen ayılı brkaç vlayetten bryd 34. B- Şehrn arhçe. n k Çn kayıtlarında Dayüan (büyük bahçe) adıyla kaydedlen 35 Fergana yörende.ö yılı başlarında Davan Devlet'nn var olduğu anlaşılmaktadır. Bu devletn başında yerel ülalelerden br hükümdar bulunuyordu. Hükümdarlar htyarlar mecl (Akakallılar Kurulu) tarafından yetklendrlyordu3. Bölge Büyük Hun mparatorluğu zamanında (.Ö S. 46) e Wuunlar'a yurtluk yapıyordu. Zamanla Hunlar'a bağlandı. Ardından Akhun Devlet'nn ınırlarına dahl oldu. Daha onra Göktürkler ve özellkle Batı Göktürkler'n hakmyet alanına grd. Karluklar başta olmak üzere brçok ürk boyunun göçlerne ahne oldu ve ea önemn Karahanlılar dönemnde kazandı. IX. yüzyıl ortalarında Özkent'te Gür (Kür) egn adlı br ürk bey darec olarak görülmektedr37. Ntekm Özkent le şehre yakın Yaı geçd araındak br mahalle "Dhkan ÇOr-tegn" adını taşıyordu 38. Bu arada Fergana le Özkent'te yerleş mş bulunan zgşler'n Onoklar'dan olduğu39, yan ürgş boylarından geldğ 2 4 Hudüdü'l-'lem,.57; bnü'i-r, VIII, 326; Zeheb, arhu'l-lam, XXXIII, ukadde, Hudüdü'l-'lem,.57. Ayrıca bkz. YkOt, ll, Hudüdü'l-'lem, drl, ı, bn Havkal,. 514;_dr, ı, dr, ı, 508. ı bn Havkal, İbn Havkal,. 513, 514; Yaküt, ı, İbn Havkal,. 514; ldr, ll, 708, 34 Bkz. V. V. Barthold, oğol tlma Kadar ürktan, (Hz. Hakkı Durun Yıldız), Ankara 1990, ı.ö. V. yüzyılda Çn kaynaklarında Fergana m olarak Bohan ve Polono mler de göze çarpmaktadır. Bkz. Aydın İdl, Yerel Kaynaklara Göre Ozet Klfgtzltan arh, Bşkek, 2007, dl, bn Hurd11zbh, Ayrıca bkz. Barthold, ürktan, Barthold, ürktan, Ahmet aşajlıl, lam önce Devrede Orta Aya'da Yaşayan ürk Boyları, Genel ürk arh, Ankara 2002, ll, 91.

5 Özkent Şehr. ürkler'n lamaşma ve lam Kültür Ve edenyetnn Gelşmende Rolü 129 blnmektedr 40. Şehr ve çevre IX. aır veya en geç X. aır başlarında Samanler'n hakmyetnde mülümanların kontrolüne geçt4 1. Özkent, en müreffeh ve marnur çağını Karahanlılar'ın lk devrnde yaşamıştır / 998'de ölen Karahanlı bü'i-haan Al Arlan Han zamanında ( / ) Fergana Karahanl hakmyetne grnce şehr de onların darene geçt. Bu hanedana menup hanlar Özkent'te para batırdılar. Daha onra bo Nar Ahmed b. Al'nn (ogan Han) büyük kağanllğı zamanında ( / ) kardeş lg Han Nar, Fergana taraflarının yönetc olarak Özkent'te oturmaya başladı. Burada ken averaünnehr'dek Samanler le mücadeleye grşt 43. Saman Devlet yıkıldıktan (389/999) onra lg Han Semerkant ve Buhara'ya valler atayarak tekrar Özkent'e gelp burada oturdu ve bölgey buradan yönett. Saman hanedanı varer de uzun üre Özkent'te hapedld44. Karahanlılar araında ç mücadelelern başlamaıyla brlkte Özkent de bazı olaylara ahne oldu4. Bu mücadeleler ürence Özkent zaman zaman devletn batı bölge yönetclernn başşehr konumuna geld. 407/ yılında başlayan bu mücadeleler Karahanlllar'ın 432/ tarhnde kye ayrılmaına kadar devam ett 46. Batı Karahanl toprakları çnde yer alan Özkent, Fergana'nın br kımı le brlkte br ürelğne ( ) Doğu Karahanlılar'ın elne geçt 47. Ancak kıa br üre onra tekrar Batı Karahmt topraklarına katılan şehr 438/ 'de Batı Karahanl Devlet'nn lk başkent,48 dolayııyla averaünnehr'n başşehr oldu 49. Br müddet onra Batı Karahanl Devlet hükümdarları başşehrlern Semerkant'a taşıalar da Özkent, aynı devletn toprakları çnde Fergana vadnn başşehr olarak kaldı ve bu mevkn XIII. yüzyılın knc yarıına kadar muhafaza ett. Ntekm Özkent'te muhafaza edlen Orta Çağ yapılarının en yler o döneme ve özellkle XII. yüzyıla atfedlmektedro. 481/1089 ve 482/1090 tarhlernde Selçuklu Sultanı elkşah'ın k ayrı eter le Özkent ve çevre, dolayııyla Batı Karahanlllar.Selçuklular'a bağlan. dı 51 ve elkşah adına Özkent'te kke batırıldı2. ' 40 aşagıl, "Özkent. OA, XXXIV, 129. Ayrıca bkz. Fuad Köprülü, ürk debyatmda lk utaaw1flar, D B Yay. Ankara t Bkz. Barthold, ürktan, Barthold, ürktan, aşagıl, "Özkent, OA, XXXN, 130. Ayrıca bkz. Boworth, "Özkend", f2(ng), VIII, Daha genş blg çn bkz. Barthold, ürktan, , 290; aşagıl, "Özkent", DA. XXXIV, 130; Reşat Genç, "Karahan l ılar arh", Genel ürk arh. ll, Bu olayların Özkent'e yanıyan yönler hakkında genş blg çn bkz. Genç, "Karahanl ı lar arh", ll, ; rkn met, "Karahanlılar ve Uygurlar", ürkler; IV, Bkz. bnü'i-r, el-kaml m -arh, VII, 571. Ayrıca bkz. Barthold, ürktan,. 294; aşagıl, özkent", DlA, XXXIV, Genç, "Karahanlılar arh", ll, aşagıl, özkent", DA, XXXIV, 130; Genç, "Karahanlılar arh", ll, Barthold, ürktan, o Barthold, Orta Aya, bnü'i r, el-kaml, VIII, 326; Zeheb, arhu'l-llam, XXXIII, 9; bnü'i-verd, 1rhu bn'l-verd, 1-11, Beyrut 1417/1996, ll, 4. 2 Barthold, ürktan,. 338.

6 130 Yrd. Doç. Dr. OmanAYDINLI 536/1141 tarhnde Karahıtaylar'ın averaünnehr' tla etmenden onra Fergana'da merkez Özkent olmak üzere bağımız küçük br Karahanl Devlet (Fergana Hanlığı) kuruldu. Hükümdarları e uğrul Kara Hakan unvanını taşıyordu. Bu hanlık 608/1212'e kadar ürdü. Bu devrde Özkent'te bol mktarda kke baıldı l. Karahıtaylar 4 ve lk Çağatay hanları zamanında devlet hazne Özkent'te aklanıyordu 55. Br üredr Karahıtaylar'ın taallutu altında bulunan şehr 606/1210 yılında Harzmşahlar 56 tarafından ele geçrld5 7 Ancak Harzmşahlar şehr ele geçrmeden hemen önce Fergana'nın kuzey taraflarını ele geçren Nayman hükümdan Güçlük Han Özkent'tek çok değerl devlet haznen yağmalamıştı 58. Şehr 1220 tarhndek oğol tla ı ıraında Cengz Han'a taat eden lk mülüman hükümdar olan Karluk Hanı ll. Arlan'ın oğluna verld9. Büyük oğol hanları devrnde Fergana, Çağatay hanedanına at olmaına rağmen Özkent'te yerl br ülale hüküm ürüyordu. Şehr oğo l Büyük Kağanı engü (öngke) tarafından Karluklar'ın darene verld 60 Daha onraları tüm averaünnehr' ele geçren Çağatay nedanından Barak (Borak) Han 663/1264 tarhnde orada tahta çıktı ı. Zaman çnde Özkent ek önemn kaybete de kaynaklarda adından ıkça öz edlmştr2. Ntekm mur zamanında da şehr ya ve tcar önemn korumuştur. mur, 778'den (1376) onra br eferden dönerken Ye'den geçerek Özkent'e ulaştığında Kutluğ erken Ağa ve dğer hatunlar, noyan lar, emrler orada huzura grp etek öptüler. Burada verlen zyafetn ardından Hocend'e gttler. mur'un ölümünden onrak yıllarda da şehrn önemn koruduğu anlaşılmaktadır. Hudaydad tehlke ortadan kalkınca murlu Şahruh'un mrek Ahmed'e Özkent' tımar (oyurgal) olarak verp şler yoluna koyuncaya kadar kalmak üzere mrzade Baykara ve mr ızrab'ı onun yanına tayn ettğ blnmektedr63. Fakat Fergana bölgende daha çok Andcan'ın öne çıkmaıyla Özkent önemn kaybetmeye başlamıştır. Bunun ebeplernden br olarak Kaşgar merkezl Hocalar devr hakmyetnn başarıızğı göterlr. Bu enada çıkan karı şıklıklar netcende ahalnn başka yerlere göç etmenden onra Özkent XVII. yüzyılda tamamen önemn kaybett ve 1710'da bölgede kurulan Hokand Hanlığı ınırlar ı na dahl edld64. Özkent 187 4'te ken bçmde Ru hakmyetne grd. 1924'te Sovyetler 53 aşaıtıı, özkent", OlA, XXXIV,130. Aynca genş blg çn bkz. Genç, "Karahanhlararh", ll, Bkz. aşa~ı l, " Karahıtaylar", OlA, XXIV, Barthod, Jrktan, Ayrıca bkz. Yıldırım, Çn Kaynaklarmda lrktan Şehrler, Bkz. Aydın aner, "Harzmşahlar, DlA. XVI, Zeheb, arhu'f.f!am, XXXXIII, 24; Nüveyf, Nhayetl'l-ereb f flnon/'1-edeb, I XXXIII, Kahre, 1423/2002, XXVII, , Barthold, lrktan, aşağıl, "Özkent", OlA, XXXIV, 130. ıo A.g.m. 61 Barthold, lrktan, aşa~ıl, "Özkent", 0/A, XXXIV, aşa~ıl, "Özkent", OlA, XXXIV, A.g.m.

7 Özkent Şehr, ürkler'n lamaşma ve Ilam Kültür Ve edenyetnn Gelşmende Rolü 131 Brlğ bünyendek Kara Kırgız Özerk Cumhuryet'ne bağlandı. 1936'da da lan edlen Kırgıztan Sovyet Soyalt Cumhuryet'nde yer aldı. Sovyetler Brlğ dare zamanında Özkent yen gelşen br mahallene doğru kaydı ve burada gelşt (1927) 65 Bugün e 1991 yılında bağımızlığını elde eden Kırgıztan Cumhuryet'nde bne yaklaşan nüfuu le Oş lne bağlı Özgön (veya Uzgen) lçe adıyla varlığını devam ettrmektedr6 6 C- Özkent'n lamaşmaı ve ürkler'n lamaşmaındak Rolü Bugün Özkent' de çne alan topraklarda yaşayan Kırgızlar'ın lamaşmaı konuu yeternce araştırılmamış konulardandır. Bu konuda yeterl kaynak olmamaı da bunun öneml etkenlernden brdr. Bundan dolayı onların ne zaman ve ne şeklde ülüman oldukları konuunda pek doyurucu malumat yoktur. Klak ürk-lam kaynaklarında daha çok kuzey Kırgızları'ndan darullam ınırında yaşayan topluluk olarak bahedlmektedr. Bu arada Kırgızlar'ın ana yurdu ve bugün Kırgıztan topraklarına ne zaman geldkler ve tam olarak ne zaman lamlaştıkları huuunda da brçok görüş ve tartışma vardır7. Bz burada ayrı br araştırmanın konuu olan bu konulara grmeyecek, önce bugün Kırgıztan'ın batı ınırları çnde bulunan Özkent'n ne zaman ve naıl lamlaştığına, ard ından da doğuunda bulunan bugünkü Kırgıztan toprakları ve bölgedek ürkler'n lamaşmaındak rolüne değneceğz. Öncelkle şunu belrtelm, Özkent'n doğu ve kuzeydoğuundak bugünkü Kırgıztan topraklarının neredeye hçbr bölümü, özellkle orta ve doğu kem lam orduları tarafından ele geçrlmş br bölge değldr. Ancak ala vadnn aşağı tarafları, Oş ve Özkent şehrnn batı tarafları, yan Fergana bölgenden olan kıımları bunun dışındadır. Bunun çn lk dönem lam kaynaklarında günümüz Kırgıztan'ın büyük bölümü lam dışı toplumların çnde yaşadığı br yer şeklnde kaydedlmektedr68. Şunu da fade edelm k, lam'ın yayılmaı bell br dönemle, coğraf br alanla veya belrl şartlarla ınırlı kalmamıştır. Yen br dnn kabul ve benmenme, brçok şarta bağlı olup oldukça zor ve uzun üren br ürecn onunda gerçekleşmektedr. Ntekm ürkler'n lam medenyet darene grme de böyle olmuştur 69 Öte yandan ülüman Araplar'ın doğuya lerlemeler ürkler'n batıya hareketyle aynı anda gerçekleşmştr. Sank bu, ter tkamette een k rüzgarın çarpışmaı gbyd: Ya bu rüzgarlardan korkunç br grdap doğacak, ya da k brleşp büyük br fırtına olacaktı. Çünkü her k güç de dnamzmde brbrne eşttfo. 6A.g.m. 66 Bkz. Ahmet Bu ran, "Oş lnn Ozgön lçende (Kırgıztan) Yaşayan ürkler ve Ağızları", Ulularara Büyük ürk Dl Kurultay,. 2; aşağıl, "Özkent", OlA, XXXIV, Ancak şunu da fade edelm k, lam, ürktan'ın batı ve güney bölgelerne geldğ zaman Kırgızlar'ın büyük çoğunluğu Yeney taraflarında yaşamakta, bazı ları da l ı k Göl cvarına nmş bulunmaktaydı. Fakat güneydek Kırgızlar'ın konum tbaryle kuzeydeklere göre lam'la daha erken tanışmış olmaları muhtemeldr. Bu konudak görüş ve tartışmalar huuunda genş blg çn bkz. utafa rdem, Klfglz ürkler, Ankara, 2000, ; Seyfettn rşahn, Klrıf/Zar ve lamyet, Ankara 1999,. 9-14, Genş blg çn bkz. Karayev, ürkler ve Kalanllklan, Bekr Bçer, ürklern Ilamaşma Sürec, Jean-Paul Roux, ürklern arh, (çev. Aykut Kazancıgl-lale Arlan özcan), tanbul2007,. 156.

8 132 Yrd. Doç. Dr. Oman A YDlN LI t 1-özkent ve Çevrenn Ilamaşmaı VII. arın başlarından tbaren averaünnehr ve ötende gerçekleşen feth hareketlernn de etkyle ülüman t caret ahaının büyüklüğü v e genşlğ artmış, böylece ülümanların Orta ve Doğu Aya bölgeler hakkındak blgler daha zengn br hale gelp lam coğrafyacıfarın çokça kaleme aldığı eerlerde bu bölge le lgl genş blgler verlmştr. Fakat lam coğrafya kaynakfarında zor olan noktalardan br, bölgeyle lgl verdkler çeştl blglern hang devre at olduğunu tayn etmektr7 1. Bu zorfuğun da farkında olarak Özkent bölgenn ne zaman lamlaştığı ve daha onra çevre bölgelern, özellkle doğu bölgendek ürkler'n lamaşmaında naıl br rol oynadığını lam arh kaynakları ve dğer kaynakların yardımı le aydınfatmaya çalışacağız. lam, Özkent ve çevrene gelmeden önce buralarda ve bugünkü Kırgıztan topraklarında ürkler'n Kök engr (Göktanrı) ve çok tanrılı nançları le tabat güçler ve atalar kültü gb gelenekel nançları yaygın olup, br mktar Şamanzm, anhezm, Budzm ve bazılarına göre de Natur Hırtyanlığa grenler de bulunuyordu72. lam kaynaklarının verdğ blglerden de bu ırada bölgede yoğun br şeklde Karluk ürkler;nn, daha ötede de Kırgızfar'ın yaşadığı anlaşılmaktadır. lam tarh kaynaklarında Özkent'n tam olarak kaç yılında fethedldğ veya halkının mülümanlaştığına dar ken br blg yoktur. Ancak averaünnehr fath Kutcybe b. ülm'n 94/712 yılında Fergana üzerne yürüdüğü ve bölgenn br kımını, özellkle bölgenn merkez Kaan şehrn fethettğ blgne ahbz73. Hatta bn A'em e-küfı'nn (ö. 314/926) verdğ, Kuteybe Fergana bölgende öldürerek ve er alarak lerlemeye devam ett, hatta Çn'e geçş boğazt olan yere kadar ge/df 14 fadelerne tbar edlecek olura Kuteybe'n n Özkent ve çevrene de geldğ ve geçc olarak buraları ele geçrdğ düşünüleblr. Ancak bu dönemde şehr ve çevrenn lam'a grmeye başladığı le lgl herhang br blg bulunmadığı gb, akne mülümanarta yoğun mücadeleye grdkler tkametnde brçok blg bulunmaktadır.. Zaten büyük lam komutanı Kuteybe'nn bunu yapacak zamanı da kalmamıştı. O bu büyük başarıları gerçekleştrr gerçekleştrmez şeref ve ktdarının zrvendeyken düştü. Çn mparat~ru'nun ble kendnden çekndğ bu averaünnehr fath, maaleef Veld b. Abdülmek'n öldüğü ve Süleyman b. Aynca bkz. Bçer, Bu konuda daha genş blg çn bkz. Barthold, Orta Aya ürk arh Hakkmda Derler, ürk arh Kurumu, Ankara 2006, BkZ. berhard, Çn'n Şmal Komşular. (çev. Nmet Ulu~uğ) Ankara 1942,. 69; lbrahm Kafeoğıu, k ürk Dn, Ankara, 1980,. 40; rşahn, Bell!zür, Fütühu'f..Büldan, (thk. Abdullah n et-übba' - Ömer n et- übba'), Beyrut, 1987,. 594; aber, arhu'r-rüül ve'i ü!ok, (thk. uhammed bü'i-fadl brahm) 1-XI, Kahre ty., VI, ; bnü'i-r, et-kaml. ıv bn A'em el-kof. et-fütoh, IV, 185. Bu arada Fergana üzerne yapılan bu eferde olmaa ble, Kuteybe'nn bundan 2 yıl onra, 96/714 tarhnde Kaşgar üzerne yürüyop orayı fethettğ ve Çn ınırlarına kadar gelp Çn mparatoru le anlaşma yaptığı ve ondan czye verg aldığı blgne ahbz. (Genş blg çn bkz. aber, VI, ; bnü'i-r, et-kaml. V, 5-7; bn Ker, e-bdaye ve'n-nh8ye, IX, Ayrıca bkz. Oman Aydın lı, Fethnden Saman/ern Ykşma Kadar Semerkant arh. SA Yayınları, Itanbul, 2011, )

9 Özkent Şehr, ürkler'n lamaşma ve lam Kültür Ve edenyetnn Gelşmende Rolü 133 Abdülmelk'n başa geldğ 96/714 yılında çok bat gerekçeler ve br takım veveelere kurban gttf 5. Gerek Kuteybe'nn zamanız ölümü le bölgedek fethlern durmaı, gereke ürklern çetn drenş karşıında lam kuwetler ürktan bölgen yan ürkler'n memleketlern uzun br üre fethe muvaffak olamadılar. Ancak Fergana'nın br bölümünün, özellkle başşehrnn ya olarak fethedlme, lam hdayet yolunun daha doğuya, Çn'n başkentne kadar önünü de açmış oluyordu7. ömer b. Abdülazz'n (halfelğ: / ) averaünnehr hükümdarlarına mektup yazıp onları lam'a davet ettğ, onlardan br kımının ülüman olduğu, yne onun dönemnde Horaan val e-cerrah b. Abdlah'ın Abdullah b. a'mer e-yeşkor'y averaünnehr'e gönderdğ, onun düşman ülkene kadar gdp Çn'e grmek tedğ, ancak ürkler'n onun üzerne yürüme le ger döndüğü 77 blg vardır. Hşam b. AbdOlmelk dönemnde ( / ) de ülm b. Sa'd Fergana'nın yönetm şehrne (Ahke) gelmş, bölgede bazı tahrpler yapmış, ancak ürkler'n üzerne yürüme le Fergana'dan ayrılmıştır7. Abbaler ktdara geldkten onra HarOnürreşd zamanında ( / ) Kaşgar Val Gıtrf b. Ata, Amr b. Ceml kumandaında br orduyu Karluk yabguuna karşı Fergana üzerne yolladı. Ancak bu kumandan tenlen onucu alamadı ve yenden baş göteren ayaklanmayı batırmak çn e'mon dönemnde ( / ) knc br ordu daha gönderld. Ayaklanma batındıktan onra e'mon onları lam'ı kabul etmeye ve taate davet eden mektuplar yazdı7. Hatta o, bölge halkından ve hükümdarların çocuklarından teyen kmelern dvan defterlerne yazılmaını ve onlara maaş bağlanmaını ağlayarak80 onların lam'a grşn kolaylaştırmıştır. u'taım ( / ) da e'mün gb bölge halkına y davranmış, gönüllern kazanmaya çalışmış ve onunda onun akerlernn büyük br kımı averaünnehr ve Fergana gb bu bölgenn halklarından oluşmuşturı k, bu blglerden Özkent ve çevre bölgelern e'mon ve u'taım dönemlerne kadar ülümanlarla mücadele ettğ, bu k halfe dönemnde ( / ), özellde de u'taım dönemnde yoğun br şeklde lam'a grdklern anlamaktayız. Bu ırada averaünnehr'n çeştl yerleryle brlkte Fergana'nın da yönetm Val Gaan b. Abbad ( ) tarafından Samaner'e devredlmşt. Saman Val N Oh b. ed zamanında (ö. 227 /842) Fergana bölgendek yerl halk rtdat ett. Bunun üzerne bölgenn yenden fethedlme çn harekete ge- 75 Aydınh, Semerkant arh, Kuteybe'nn nçn ve naıl öldürüldü~ü le lgl genş blg çn bkz. BeıazOr, FütOh, ; Ya'küb, arh, ll, ; aber, VI, (11/ ); tr nü'j.r, ef.kamt. V, 14-18; lbn Ker, e-bdaye, IX, Ktapçı, Orkler Nal ülüman Oldu, Konya, 2004, Beıazür, Fütüh, a Belazür, Fütüh, Belazür, Fütüh, o Belazür, Fütüh, ıa.g.e.

10 134 Yrd. Doç. Dr. OmanAYDINLI çld ve bölge şehrler tek tek ele geçrldb2. Böylece Fergana'da lam hakmyet ancak IX. yüzyılda ken olarak kurulabld ve bölgede lam hakm br dn halne geld. Buradak yerl hanedanın ne zaman tamamen ortadan kaldırıldığı e bell değldr83. Dolayııyla Özkent'n de çnde bulunduğu Fergana bölge ancak IX. yüzyıl da ülümanlar tarafından ken olarak fethedlmştr 84. Ancak bölgenn lamaşmaı ferd htdalar şeklnde de ola Kuteybe b. ülm dönem le başlamıştır. Çünkü Kuteybe'nn averaünnehr'de lamaştırma faalyetleryle Buhara ve Semerkant'ta lam köklü br dn halne gelnce, Özkent'n de çnde buıunduğu Fergana bölgene gden yol lam çn kendlğnden açılmış oldu. lam dnn yaymanın Allah katındak evabına nanan br çok mü'mn hem tcar hem de lam'ı yayma amacıyl(! Buhara ve Semerkant'tan çıkarak tarh pek Yolu güzergahında bulunan Fergana şehr, kaaba ve köylerne gelmşler, buralarda koyu br lamı teblğ ve rşad vazfene grşmşler ve buralarda br çok kşnn Allah'ın dnne yönelmen ağlamışlardır. Ayrıca onlar buralarda brçok cam, mecd ve rbatların yapılmaına da öncülük etmşlerdr. Böylece mahall ürk Beyler olmaa ble buralarda yaşayan nanlar araında lam dn üratle yayılmış ve Özkent başta olmak üzere Fergana bölge ülüman c had erer le gayr mülm ürkler araında br ler karakol halne gelmştr 85. ürkler'n öz yurdu Fergana bölgenn lamaşma ı le buradak ürkler'n dn gayret, güzel vaıfları, kahramanlık ve yğtlkler mevler devrnden başlayarak Abbaler'n gelşme devr ve özellkle e-e'mun ve e-u'taım devrlernde dkkatlerden kaçmamış, hlafet orduunun bütün kapıları ürkler'e onuna kadar açılmıştır. lam orduunun komuta kaderne başta olmak üzere öneml br kımını bunlar oluşturmuş ve bu durum e-ütevekkl devrnn { ) onuna kadar da devam etmştr. 2- ürkler'n lamaşmaında Özkent Şehrnn Rolü ürkler'n öz yurtlarından br olup IX. aır veya hç olmaza X. arın başlarında tamamen lam darene gren Özkent şehr ve halkının, henüz lam'a grmemş daha doğudak ürkler'n lamaşmaında rolü büyüktür. Bu rolde ön plana çıkan, bu şehr ve cvarının lam topraklarının korunmaı ve chad çn lam'ın en doğuda uç ınır bölgen oluşturmaıdır. Ntekm ürkler'le ınır olan Özkent'n çnde bulunduğu Fergana'yı da averaünnehr ınırları çnde göteren IV/X. arın meşhur lam coğrafyacılarından bn Havkal, Samanler dönemnde bu bölge çn: "lam dünyamda onlardan daha çok chaddan nab olan br bölge halk yoktur. Şöyle k; bütün averaünnehr hududlart Daru'l-harbe yakmd!r....bcab'tan Fergana'mn en uzak ucuna kadar Karluklular hududur.... ülümanlar bu komşularma ve bu taraflarda averaünnehr'e komşu olan bütün kavm/ere galp gelrler. lam- 82 bnü'i r, el-kaml. VI, ahn Yazıcı, "Fergana. OA, XII, Barthoıd, ürktan, Genş blg çn bkz. Zekerya Ktapçı, ürkler Nal ülüman Oldu, , 215. a Bkz. Ktapçı,. 219.

11 Özkent Şehr, ürktern lamtaşma ve lam Kültür Ve edenyetnn Gelşmende Rolü 135 yel'n ürklerden daha kuwetl Daru'l-harb olmad1ğ1 herken malumudur... Onlarm lam dünyama grmelerne ve haremne tecavüz etmelerne man olurlar... "87 dyerek averaünnehr'n dogu ve kuzeydoğuunda ülümanların en on ınırı olan Özkent gb şehrlern lam'a henüz grmemş ürkler'le mücadelede ve lam'ın yayılmaında ne kadar öneml olduğuna vurgu yapmıştır. Yne IV/X. aır öneml lam coğrafyacılarından tahr'nn bu şehre averaünnehr'n (doğu taraftan) onu 88 deme; ukadde'nn de, çnde bulunduğu bölgede Özkent'ten başka etrafı urla kapl ı br şehr bulunmadığını belrtme, Özkent'n lam dyararını koruma ve ürk akınarına karşı öneml br mevkde bulunduğunu ortaya koymaktadır. Dğer br lam coğrafyacıı dfı'nn verdğ, Özkent'te çok ayıda aker bulunduğu, buranın halkının azml, ceur ve onurlu olduğuo blg le Yakut'un, bu şehr Fergana'da darulharp tarafında (düşman ınırlarında) mülümanların ürkler'e komşu on şehr olduğunuı öyleme de bunu teyt etmektedr. Bu blglerden Özkent'n ülümanların gayr mülm ürkler'le mücadelende uç ınır karakollarından br olduğu, lam'ın doğudak ürkler, yan bugünkü Kırgıztan çlernde yayılmaında öneml br mücadele merkez olduğu anlaşılmaktadır. Kuteybe b. ülm'den onra başlayan lamaştırma çalışmaları le brçok şehr ve kaabaları rbat, mecd ve camlerle dolan Fergana ve özelllkle Özkent şehr darullam le darulküfr araında br ınır olmuş, lam çn br mukavemet cephe oluşturmuştur. Aşağı ürktan'ın dğer şehrlernden kopup gelen rbat ehl ve mücahd gazler, henüz lam'a grmemş ürkler üzerne akınlar düzenlemek çn çoğu kere lk bahar ve yaz aylarında bu bölgede toplanır, lah ve dğer mühmmat tedarklern tamamlar ve bölgenn doğu ve kuzeynde lam'a grmemş ürkler üzerne gaza tertp edp bu bölgelerde lam'ın yayılmaı çn bütün güçler le mücadele ederlerd92. Ayrıca X. yüzyılın başlarında Kaşgar'da lamyet' kabul eden Abdülkerm Satuk Buğra Han'ın amcaıyla avaşmak zorunda kalmaı üzerne "Fergana gazler'nden yardım tedğ93 ve elde ettğ başarıda bu chad erlernn önem blnmektedr. XIII. arın başlarında Aya'yı ve özellkle lam dünyaının büyük br kımını çne alan oğol aldırıları, Özkent'n de çnde bulunduğu Fergana bölgen de etklemştr. Büyük tahrbatla brlkte oğollar Fergana ve Oş bölgenn kültürel ve meden zengnlklerne bazı katkılarda bulunurken bölgedek ürkler e oğollar'ın ülüman olmaı yönünde etkl olmuşlardır9 4 Daha onrak dönemde mr mur 'de lık Göl'e kadar hak- 87 bn Havkaı, e ellk ve'i emalk, Beyrut Daru-ldır 2004,. 335; Ayrıca bkz. bn Havkal, SOretO'I-'arz, Ahenü't-tekam, onozheto 'I müştak. ı ı u'cemü'l büldan, ı, 280; lll, 356. Ayrıca bkz. Strange, BkZ. Ktapçı, Yazıcı, "Fergana, DA, XII, 376. o rdem, Krgtz ürkler.. 136

12 136 Yrd. Doç. Dr. Oman A YDINU ' myetn genşletp bölgede hala lam'a grmemş -daha önce Yeney ve anrı dağları araında yaşayıp ardından güneye nerek bugünkü Kırgıztan devletnn topraklarını yurt ednen- Kırgızları lamlaştırmak teynce, onlar araında ıam'ı yayacak ve öğretecek olana hanlık ve üvar brlğ vereceğn vaat etmş, bunun üzerne Ata dağ Kırgızlar'ın hanı Kudayan bu şe talp olmuştur. Imur'a yaranmak çn Kırgızlar'a zorla lam'ı kabul ettrme grşmlernde bulunan Kudayan bu ş çn Özkent' merkez ednmş ve karargahını oraya kurmuştur. Ancak br toplumun dn değştrme çn zora başvurmanın çoğu zaman y onuç vermedğ blne de, aşırı zorlama ve ürgün yöntemlern de kullanan Kudayan'ın Özkent merkezl bu grşm le mur ve ona yaranmak teyen Kırgız manapları 95 ve br kıım Kırgızlar'ın gerek zulümden kurtulmak, gereke ya ve ekonomk mtyazlar kazanmak çn ülüman oldukları tahmn edlmektedr9. Özkent'n henüz lam'a grmemş ürkler'n lamaşmaındak dğer, belk de en öneml rolü, buraının ürkler'le tcarette öneml br merkez konumunda olmarydı 97. Ntekm lam kaynaklarında Özkent, mülümanlarla ürk ülkeler araında ınırda bulunan br şehr ve ürk kapıı olarak addedldğ gb, şehr urundakl 4 kapıdan br (muhtemelen doğudak kapı) ürk kapıı olup, tcaretn yoğun olduğu çarşıfar daha çok bu bölgede bulunurdu9a. Bu blglerden ürkler'n buradan yoğun alışverş yaptığı ve bu uretle lam'la ve üfümanlarla, özellkle ırkdaşları olan ülüman ürkler'le daha y tanışma fıratı buldukfarını anlayablrz. Zaten lam daha çok kılıç yolu le değl; tcaret, kl lşkler ve bu lşkler ıraında gönüflern ıam'a ıınmaı le yayılmıştır. Özkent'n meşhur pek Yolu üzerndek tcar konumu ebebyle lam'ın bugünkü Kırgıztan topraklarında yan ürkler araında yayılmaında öneml br katkıı bulunduğu blnmektedr. Şöyle k, rarnyet'ten öncek devrlerde averaünnehr'den ürk bozkırlarına gelen Soğdlu tüccarlar buralarda tcaret kolonler kurmuşlardı. averaünnehr'de lamyet halkın çoğunluğunun dn olunca, ülümanlar Soğdlular'ın bu ek kolonzayonlarını devam ettrdler 9 9. Ntekm Çn kaynaklarından öğrenyoruz k ülüman tcaret kervanları daha VIII. yüzyılda Karluklular ülkenden geçerek Yeney nehrnn başlarına, o gün daha kuzey-doğuda bulunan Kırgızlar'a kadar gdp gelyorlardı. lam kaynaklarında da Karluklar'a, oradan da Kırgızlar'a gden bu yol hakkında blgler vardırloo. IX-X. aırlarda bugünkü Kırgıztan toprakları, Orta Aya'da lam'ın yayıldığı 95 anap, Kırgız toplumunda zengn ve azde tabakaına menup br zümre olup üt düzey yönetc olarak 1850'den 1930'a kadar varlıklarını ürdürmüşlerdr (Genş blg çn bkz. amara Ölçekç, "anaplar ve Kırgız arhndek Roller", b/lg. y. 67, Güz, Ankara 2013, ). 96 Bkz. rşahn, Ktf/Jzlar ve!amyet, Barthold, ürktan, Bkz. HudOdü'!-'!J!em,.131; lbn Havkal, SOretü't-arz,.514; Yakut. ı. 280; Strange, Ayrıca bkz. dr, ll, Barthold, Ort11Aya ürk arh Hakkmda Oerter. ürk arh Kurumu Ankara 2006, lam kaynaklarındak bu blglern derl toplu anıatımı çn bkz. Barthold, Aya ürk arh Hakkmda Derler.. 34.

13 Özkent Şehr, ürkler'n lamlaşmat ve lam Kültür Ve edenyetnn Gelşmende Rolü 137 bölgenn doğu ve kuzey-doğu ının olup dünyaca ünlü pek Yolu'nun trant geçş güzergahı üzernde öneml br bölgeyd. arh pek Yolu'nun en öneml güzergahı olan averaünnehr topraklan ve şehrlerne geçmek veya tam ter tkamete gtmek çn Özkent öneml br geçş noktaında bulunmaktaydı. Ntekm Bağdat'tan Orta Aya'ya gden pek yolu Buhara ve Semerkant'tan onra Zamn şehrne ulaşmakta, burada kye ayrılan yolun güneye (Fergana'ya) gden kem Ahke, Kuba ve Oş üzernden Özkent şehrne gelmekte, buradan da kuzeye doğru Yaı geçd, Arpa vad, Kara-kayın ve Atbaşı'na (şmdk Koşuykurgan harabeler) kadar görkeml dağlar ve boğazlardan geçmekte, ardından Narın vadler üzernden doğruca kuzeydek Barhan'a ulaşmaktaydı. Ayrıca Kırgıztan'ın güney üzernde ayrı br yol olarak blnen orugart tcaret yolu da Özkent'ten geçmekteydıoı. Bu dönemde Orta Aya'nın lam'a grmş batıında Samanler'n, lam'a grmemş doğu tarafında da Karahanlılar'ın (Karluklar'ın) hüküm ürdüğünü blmekteyz. pek yolunun bıraktığı muazzam gelrden her k hükümdarlık da azam derece faydalanmak çn tcaret yolunda gerekl tedbrler alır, kervanların ağ alm ve güvenl br şeklde geçşn ağlarlardı. şte bu durum doğu le batı araında tcar lşkler ve dolayııyla halklar araında yakınlıklan daha da artırmıştır. Bu tcar lşkler ve barış ortamının, lam'ın teblğ ve evrenel değerlernn doğu ürkler tarafından ağlıklı br ortamda algılanmaı.ve yakınlaşmaların artmaında büyük br rolü oldu. Bu ortamın doğmaı ve yakınlıkların artmaında tab k ınır şehrlern büyük br önem vardı. lam tarh ve coğrafya eerlernde Özkent'n lam bölge tarafından ürkler'e komşu on şehr 102, lam topraklarının en ucundak ürk kapıııo3 ve onlarla tcar faalyetlern yoğun olduğu br yer olduğu vurgulanmıştır. Bu durumda Özkent henüz lam'a grmemş ürkler'n lam'la temaa geçtkler yegane ve en öneml şehr konumundaydı. Ayrıca III/IX. yüzyıldan tbaren Özkent gb ürklerle ınır şehrler ve bölgelerden geçerek doğu ve kuzeye yönelen lam tcaret kervanları Yeney Kırgız Ianna kadar ulaşıyor, özellkle pek Yolu güzergahında dğer göçebelern aldırılarına karşı Kırgızlar'ın korumaını tyorlardı. Bu ülüman taerern brer tcaret adamı olmalarının yanında y brer lam teblğe olduklarını, Kırgızlara lam nancı ve kültürünü de taşıdıkları ve tanıttıklarını 104 tahmn etmek güç olmaa gerektr. Anlaşıldığı kadarıyla IV/X. yüzyılda Orta Aya'da yaşayan ürkler halen göçebe hayatından vazgeçmemşlere de Özkent gb ınır şehrlerde -zaman zaman vuku bulan çatışmalara rağmen - ülümantarla olan tcar lşklern onların hayat tarzını etklerneme mümkün değld. lam dünyaı le Çn araındak meşhur pek yolu üzernde yaşayan bu ürkler, bunlar çnde özellkle Karl u klar, 1o1 Genş blg Içn bkz. Karayev, ; Baıthold, Orta Aya, , 96. ülümanlarıa Orta Aya halkları araındak tıcaretın en öneml metalarından br, dej!ş k yerlerden temn edlen mk d (Baıthold, Orta Aya,. 67). ı02 Yakut. ı, 280; m o3 bn Havkaı,. 514; Yaküt, ı. 280; Strange, rşahn,. 40.

14 138 Yrd. Doç. Dr. OmanAYDINLI okuz-oğuzlar ve onra Kırgızlar npeten lam kültüründen daha fazla etklenmş, k aır boyunca devam eden aker mücadeleler, ya lşkler ve özellkle tcar faalyetler ayende lam bunlar araında hızla yayılma mkanı bulmuştur 105. Özkent üfıler ve taawuf yoluyla da lam'ın dğer ürk kavmler araında yayı l dığı şehr ve bölgelerden br olmuştur. Zaten dünyanın muhtelf halkları daha çok üfılern etk le ülüman olmuşlardır. lam dnnn mtk ve derün br yönü vardır k bunun adı taawuftur. lam taawufu lk olarak Horaan bölgende şekllenmeye başlamıştır. Horaan'da oluşan Of eğlmler, averaünnehr üzernden ürktan'ın ç kemlerne doğru yayılma mkanı bulmuştur 106. Ntekm daha II/VIII. aır gb erken br dönemde ünlü mutaawıf Şakk- Belh (ö: 174/790)'nn henüz lam'a grmemş halklar araında lam'ı yaymak çn Belh şehrnden kalkıp ürktan bölgene geldğ, doğrudaın Budt ürkler'le görüşüp onların lam'ı eçmende etkl olduğu blnmektedr 107. III/IX. aırda Herat, Nşabur ve erv gb Horaan şehrler naıl mutaawıflar l a dalmaya başladıya, IV/X. aırda Buhara~da ve Fergana'da şeyhlere teadüf edlmeye başlandı. Hatta Fergana'da ürkler kend şeyhlerne Bab yan Baba namını veryorlardı 108. Böylece ürkler'n yoğun olarak bulunduğu br çok şehrde dervşler teblğ ve rşad faalyetlern ürdürmeye koyulmuşlardı. lam aşkıyla dolu dndar ve zahd olan bu üfıler tcaret kervanları araına katılıp Orta Aya'ya geçyorlar, ürkler'n yu rtlarına ve çadırarına grp onları hak yoluna hazırlıyorlardı.109 Gerek Karluklular (Karahanlılar), gereke Kırgızlar ve dğer ürk boylarının yoğun br şeklde lam'a grmelernde üf meşrep bu nanların önem büyüktür. Ntekm XII. yüzyıldan XV. ara kadar ürktan'da en yaygın tarkat olan Yeevlk le XV. yüzyıldan tbaren etkl olan Nakşbendlk'n Özkent'n de çnde bulunduğu Fergana bölge vaıtaıyla başta Kırgızlar olmak üzere henüz lam'a grmemş ürk ve oğol halkların lamaşmaında ve onların oyal, kültürel ve dn kmlklernn oluşmaında büyük br öneme ahp olduğu blnmektedr. Hatta Kırgızlar'ın XVII. yüzyılda Budt Kalmuklara ve XIX. yüzyıl onlarında Rular'a karşı yaptıkları vatan avunmaı ve mll mücadelelernde Nakşbendlk tarkatı öneml dnamklerden br olmuşturuo. Yeevlk gb Üveylk de aynı aırlarda veya br zaman onra ürktan topraklarında özellkle Kırgızlar'ın lam'a grmende etkl taawuf br ekol olmuştur. Ntekm mr mur dönemnde ( ) Özkent'te oturup nanları rşad çn burayı kendne merkez ednen üvey şeyhlernden evlana 105 Genş blg çn bkz. Barthold, Orta A)<1, ; Abdülkerm Özaydın, "ürklern ll amyetı Kabu lü", Genel ürk arh. ll, Bkz. Bçer, özaydın, "ürklern llamyet Kabulü", ll, Fuad Köprülü, ürk debyatmda lk utaavvrflar, Oyanet şler Başkanh~ı Yayınları, Ankara t., Bçer,. 66, 67. uo Genş blg Içn bkz. Benngen- Quelquejay, Stepte zan Seler,. 80; rşahn,

15 Özkent Şehr, ürkler'n lamaşma ve lam Kültür Ve edenyetnn Gelşmende Rolü 139 Aıam Burhaneddn Kılıç bunlardan brdr. Önceler kendnden rahatız olup onu Semerkant'a getrterek muhakeme ettren mur, bu zatı yakından tanıyınca kendne detek vermş ve ona dokunulmamaını emretmştr. Böylece çok ayıda ürk ve oğol boyunun kendne ntap ettğ evlana Azam bu detekten onra halkı hak yola teşvk etmş, onları bozuk tkatlardan temzlemş ve halkı "hl- Sünnet ve'i-cemaat" almlerne hürmete çağırmıştırıu. ürkler'n lamaşmaında medreeler ve almern de öneml br yer vardır. lam tarhnde lk medreeler, o günkü lam topraklarının dğer bölgelernden daha önce X. aırda doğuda ortaya çıkmıştır112. Her ne kadar kaynaklarda bu aırda Özkent'te kurulmuş br medree kaydına ratlamaak da gerek Semerkant gereke Buhara'da bu dönemde medreelern varlığı 113, lam ınırında olup lam'ın yayılmaında öneml br rol oynayan Özkent'te de X. aırda veya hç olmaza Xl. aırda bu medreelern var olduğunu akla getrmektedr. Ntekm aşağıda bahedeceğmz gb bu dönemlerden tbaren Özkent'te canlı br lm ortam göze çarpmaktadır. X. yüzyılda yalnız Horaan ve averaünnehr'de mevcut olan bu medreeler o taraflarda lamyet yaymak çn en kuwetl vaıta oldular. edreeler bu huuta lam devletlernn tedbr ve yaetlernden bağım ız bulunuyorlardı. O yüzyılda hlafetn hudutları ötendek lam dn propagandaı Orta Aya'da lam dünyaının hçbr yernde görünmeyen br şeklde başarı le gelşmşt. ş te bunu belk Orta Aya'dak medreelern hzmetler le de açıklayablrzu 4 D- Özkent'l eşhur Almler ve Şehrn lam Kültür ve edenyetne Katkıı Alında bu başlık altında aktaracağımız blgler de Özkent'n bugünkü Kırgıztan toprakları ve henüz lam'a grmemş ürkler'n lamaşmaında etkn olan öneml faktörlerden brdr. Zaten bunun çn braz önce medreeler ve almern lam ' ın yayılmaındak rolüne kıaca da ola değndk. Dğer lam şehrler gb Özkent de brçok almn doğup büyüdüğü veya yaşadığı br şehr olmuştur. Buraya Uzkend veya Fergan nbeyle adyet bldrlen br çok alm vardır. lam kaynaklarında Özkent'de lm çalışmaların canlı olduğu ve Özkentl almern görüşlerne de özel br yer verldğ blglern 115 görmekteyz. Bu almern lm gerekçelerle brçok yolculuk yaptığ ı blgne de ahbz. Ntekm Beyhak'nn verdğ br blgden VI/XII. aırda Özkentl almern hac aylarını vele blerek hac yolu üzerndek şehrlere uğray ı p oradak almlerden Ve lm mecllernden azam derece tfade ettklern ÖğrenmekteyzU6, t Kaynaklarda bu almlerden çok azının hayatı hakkında blg bulunmaktad ır. Bunun çn bz burada yalnız hayatı hakkında blg bulunan veya Özkent'n lm u.ı rşahn,. 58. ll2 Barthold, medreelern lk defa doguda kurulmaını, bu bölgede Budt dnnn varlıgı ve bu medreelern Budt Vharalar'dan etklenerek ortaya çıktıgını dda etmektedr (ürk arh Hakkmda Derler,. 47). = eela Semerkat'ta bulunan Ra'u Slkket Ht Hayyan edree (Sem'an, lll, 199); yne Kuem b. Abba (r.a.)'ın adını taşıyan Kuem edree (Sem'n, V, 73; Kureş, Cevahru'!-udyye, lll, 318) bunlardandır. Bu konuda daha genş blg çn bkz. Aydın lı, Semerkant arh ll 4 Barthold, ürk arh Hakkmda Derler, 47. u eela bkz. bnü'n- Necm, e-bahru'r Rak şerhu Kenzu'd Dekak, lll, 250, 277. u Beyhak, arhu Beyhak, Dımeşk 1425/2004,. 37, 140.

16 140 Yrd. Doç. Or. DmanAYDINLI ortamına öneml katkıda bulunan brkaç öneml alm zkretmekle yetneceğz: a) Al b. Süleyman b. DavOd e-hatb bü'i-haan e-uzkencfı YakOt e-hamev (ö. 626/1228) Uzkend şehrnden bahederken br grup almn buraya nbet edldğn belrtmş ve bunlardan adece Al b. Süleyman'ın mn zkretmştr. Onun Şruye b. Şehredar ed-deylem'den nakllle verdğ blgye göre, AI b. Süleyman 405 yılında Hemedan'a gelmştr. bu Sa'd Abdurrahman b. uhammed el-dr (ö. 405/1014), bü'i-haan uhammed b. Kaım e-farl, bu Sa'd e -Hurkuş (ö. 407/1016) ve bu Abdurrahman e Süleml (ö. 412/1021) ve başkalarından had rvayet etmştr117. b) ahmud b. Abdulazz e-uzkencfı Fetava Kadhartın ahb Ha.an b. anur b. ahmud e-uzkend'nn (ö. 592/1196) dededr. 118 Uzkend nbenden dolayı doğum yernn veya yaşadığı yern Uzkend şehr olduğu anlaşılmaktadır. Lakapları el-kad, Şemü'llam,119 Şemü'I-mme12o ve Şeyhü'l - lam'dır12ı. bu Bekr uhammed b. bu Sehl Ahmed e-serah'den (ö. 483/1090) der almıştır. 122 alebeler araında Zahrüddn bu Al Haan b. AI b. Abdülazlz b. Abdürrezzak e-ergnanj12 3 ve kend terunu Haan b. anur e-uzkend (ö. 592/1196) bulunmaktadır124. Kaynaklarda hayatı hakkında yok denecek kadar az blg bulunan ahnıüd e-uzkend'nn eer yazıp yazmadığı ve ölüm tarh hakkında da herhang br blg yoktur. Ancak 592/1196'de vefat eden ve meşhur Fetava Kadfh8n eernn ahb Haan b. anur'un dede olduğuna göre VI/XII. arın lk yarıında vefat ettğn tahmn edeblrz. c) Haan b. anor b. ahmod e-uzkencfı e-fergan Hanef almlernden olup Kadhan ve Fahrüddn lakaplarıyla tanınmıştır. Bazı kaynaklarda e-uzkend ve e-fergan nbeternn yanında e -Buhafı nbeyle de zkredlmştr. 125 Doğum yer ve tarh blnmemektedr. fergana genel olarak o bölgenn m olduğu çn e-fergan nbe, daha onra Buhara'da yaşadığı, lm faalyette bulunduğu ve defnedldğ çn el-buhar! nbe, özkent'de doğup büyüdüğü çn de e-uzkend nbeyle anıldığı düşünüleblr. Dede ahmud b. Abdülazz e-uzkend'nn de aynı nbeyle anılmaı bu htmal güçlendrmektedr. Kadhan'ın der aldığı hocaları12 olarak Zahrüddn bü Al Haan b. AI b. u1 u'cemü'l büldan, ı, 270. u Al e Kar, ej.marü'l-cnyye f ema'l-hanefyye,. 307; Leknev, e-fevafdü'l-behyye, (th. uhammed Bedreddn bü Ara en-na'an), Beyrut t., Kureş, e Cevahlrü'l mudyje f tabakat'l-hanefyye, (thk. uhammed Abdülfett!h e-hulv), Ryad 1413/1993, lll, o Al e Kar,. 307; Leknev,. 62, ı Kureş, ı Al e Kar,. 307; Leknev, leknev, Leknev, Zeheb. Syerü a'lm'n -nılbela, (thk. Beşşar 'Awad a'rüf, uhy Hlal e.serhan), Beyrut 1404/1984, XXI, Hocalar zncr çn bkz. Leknev,

17 Özkent Şehr, ürkler'n lamtaşma ve lam Kültür Ve edenyetnn Gelşmende Rolü 141 Abdülazz b. Abdürrezzak e-ergnan,127 Nzamüddn bo hak brahm b. Al e-ergnan, 128 bü hak brahm b. ma'l b. Ahmed b. hak e-saffar129 (ö. 5_34/1139) ve dede ahmod b. Abdülazz e-uzkendj13o zkredlr. Kendnden Şemü'I-mme uhammed b. Abdüettar e-kerderj13 1 (ö. 642/1244), Cemalüddn ahmüd b. Ahmed e-harj132 (ö. 636/1238) ve Necmüddn YOuf e-haj133 (ö. 642/1244) gb talebeler der okumuştur.13 4 alebe Har tarafından fahrü'l-mlle, rüknü'l-lam, bakıyyetü'-elef, müft'ş-şark lakaplarıyla övülenı, allame ve Şeyhu'I-Hanefyye13 de denlen Kadhan gerek yetştğ çevreden dolayı gereke ulemaya ve kadılara menup br aleden geldğ çn yükek br lm evyeye ahp olmuştur. Kekn kavrayışlı, nce manalara nüfuz edeblen, dern lm ahb büyük br mam ve müctehd137 olan Haan b. anor e-uzkend 15 Ramazan 592/12 Ağuto 1196'da Buhara'da vefat etmşll ve Yed Kadı Kabrtanı'na defnedlmştr. 139 Uzkend'nn kaleme aldığı eerlerden üçü günümüze kadar ulaşmıştır. Bunlar: 1. Fetava Kadfhan veya e-fetava'l-hanyye.14o Klak dönem Hanef fıkhı eerler araında yer alan bu eer, mezhep çnde tbar ve yaygınlık kazanmıştır. 2. Şerhu'z-Zy8datı 4 ı uhammed b. Haan eş-şeyb n'nn (ö. 189/805) Z{)ladatadlı eernn şerhdr. 3. Şerhu'I-Cam''-ağfr uhammed b. Haan eş-şeyban'ye (ö. 189/805) at olan Cam'u'-ağfradlı eere Kadhan tarafından yazılan şerhtr. Kaynaklarda Kadhan'a at olan e-mal, Şerhu deb'l-kadf, Şerhu Cam''lkebr, e-vakt'at, e-eh8dlf ve Fevad adlı eerler zkredlmektedr. Ancak bu 127 Kureş, ll, 576; Zeheb, Syer, XXI, 232; bn Kutlubo~a. acü't-teracfm, (thk. uhammed Hayr Ramazan Yüuf), Dımaşk 1413/1992,. 151; Leknev, age.,. 61, 94; Ahmet özel, Hanef Ak1h Alm/ert. Ankara 1990, Kureş, ı, 95, ll, 94; akıyyüddn et-emm, et-abakatü"-enyye f teracfmf'f.hanefyye, (thk. Abdülfettah uhammed Hulv), Kahre 1390/1970, ı. 249; Yuuf Zya Kavakçı. Xl. ve XII. Alflarda Karahan/Ifar Devrnde lvara' at-nahr Ilam Hukukçutan Ankara 1976, g Kureş, ı, 74, ll, 93; Zeheb, Syer, XXI, 232; bn KutJuboğa, 151; Kavakçı,.127; özel, Leknev,. 65; özel, Kureş, ll, 94; Leknev,. 65; Kavakçı,. 127; özet, Kureş, ll, 94; Zeheb, Syer, XXI, 232; bn KutJubo~a.. 132; Leknev,. 64; Kavakçı,. 127; Özel, Leknev,. 65; Kavakçı,. 127; Özel, Kadhan'ın dğer talebelernn mler Içn bkz. Haan etk, K adhan 'm et-fetv Ad/1 eernde Ört ve Adet, (yayınlanmamış yükek lan tez), armara Ünverte Soyal Blmler nttüü, Itanbul 2006, Kureş, ll, 94. Ayrıca bkz. bnü'l-mad, Şezeratü'Z-zeheb f' ahblr men zeheb, VI, & Zeheb, Syer, XXI, Leknev, Kureş, ll, 94; emm, ; Leknev,. 65; lbnü'l-mad, VI, Kureş,ll, 94; emm, 111,117. 1AO Kureş, ll, 94; bn Kutıubo~a.. 151; Leknev,. 65. bnü't-lmad. VI, bn Kutlu boğa,. 151; Leknev, Kureş,ll, 94; bn Kutlubo~a.. 151; Leknev,. 65. bnü'l-mad, VI, 505.