FETiHTEN MURABITLAR DÖNEMiNE KADAR ( ) ENDÜLÜS SOSYAL HAYATINDA YAHUDiLER 1

Transkript

1 tem Yıl:7 Sayı: FHN URABILAR DÖNN KADAR ( ) NDÜLÜS SOSYAL HAYAINDA YAHUDLR 1 Dr. Snan LHAN (arhç) ÖZ Yahudlern ndülü oyal hayatındak yer, şlev ve faalyetlerne bakıldığında, kend fadeleryle bu dn menuplarının "altın çağlarını" yaşadıkları görülecektr. Çağımızda ble zor yakalanan çok kültürlü ve etntel br ortamda barış ve güvenlk çernde brlkte yaşamanın en güzel pratğn ortaya kayablen ndülü örneğnn çağımıza güzel br bçmde tanıtılmaı gerekmektedr. Yahudler burada ülümanlar ve Hırtyanlarla brlkte huzur ve güven çnde yaşayablrken, Avrupa'da e her türlü bakı ve şddete maruz kaldılar. Dnel bakılar br yana oyal hayatta gündelk bat yaşamlarını ürdürmede ble zorlanıp gettolarda yaşamaya mahküm edldler. Dünyamız bu pratğ gereğnce nceleyp günümüze uygulara brçok problemn ortadan kalkma htmal ortaya çıkacaktır. Yahudler ll. Sürgünden yüzyıllar onra lk defa ndülü'te rahat ve özgürce yaşamanın keyfn ürerken kend yapılarını da yenden keşfetmenn olanağını yakaladılar. Anahtar kelmeler: Yahudler, ndülü, ülükü't-tavaf, urabıtlar, oyal yaşam. ABSRAC he Jew n Socal Lfe n Andalua from the Conquet to the Perod of Almoravd h artcle demontrate that n edeval ulm Andalua the Jewh communty lved ther "golden age" n term of peace and ecurty n a multcultural ocety. Perhap, the cae of ulm Andalua wth regard to the Jewh communty can provde a ueful example n earch of ocal peace n multcultural communte of modern tme too. At the tme, the Jew lved happly wth the ulm and the Chrtan n Andalua, whle they would face preure and volence n urope. Apart from the relgou preure, they would face dffculte n ther daly lve and would have to lve n ghetto. After decade from the econd exle, t wa the frt tme that the Jew had a chance to lve n a free ocety and could re-etablh themelve. Key Word: he Jew, Andalua, Almoravd, Socal lfe. 1 Bu makale Fethten urabıuar Dönemne Kadar ndülü'te Yahudler: ( ) adlı doktora tez çalışmamızın brnc bölümünün br kımının gözden geçrlmş haldr. Doktora tez çn bkz. Snan lhan, Fethten urabıtlar Dönemne Kadar ndülü'te Yahudler ( ), yayınlanmamış doktora tez (Ankara Ünverte Soyal Blmler nttüü, 2006).

2 240 Dr. Snan lhan GIRŞ urabıtlar dönemne kadar ndülü oyal hayatında Yahudlern durumuna bakıldığında, parlak br taboyla karşılaşmamanın neredeye mkanız olacağı görülecektr. ndülü'te ülüman yönetmn güçlü olduğu aırlarda Araplar, utarbler, 2 üvelledler, Berberler, Yahudler ve Sakalbe araında, zaman zaman bazı huzuruzluklar yaşanmışa da, o aırlardak nanların drak le kavrayışlarının yanı ıra çevredek dğer ülkeler ve ulularla karşılaştırıldığında, genelde tam br uyum ve ahenk çernde zengn ve uygar br toplumal hayatın kame edlebldğ ortaya çıkmaktadır. uhtelf ırklar ve dnler araında eşne nadr ratlanılablen br hoşgörü ortamı doğmuştur. Düşünce ve nanç özgürlüğü çerçevende taçlanan hoşgörü kültürü çok güzel meyveler vermştr. Zra "gayr- ülmler yönetcnn taşınır malı değl, tebaaıydı." 3 Lakn mevf yönetmnden onrak dönemde zayıflayan yönetm erk, avunma çgüdüünden hareketle özgürlükler kııtladığında, çeştl orunlar ortaya çıkmış ve toplumal ahenk bozulmaya yüz tutmuştur. lam doğuşuyla bütün dünya tarhnde değşklğe neden olduğu gb, her alanda Yahud alemn de belrgn ve etkn br bçmde ter altına almıştır. Yahudler, Hz. Peygamber'n vefatından adece 100 yıl onra büyük çoğunlukla kendlern lam hlafetnn çnde buldular. lam'ın gelşnden 300 yıl onra brance evrat brden fazla Arapça'ya çevrld. Yahud nancı termnolojyle fade etmeye başladı. kendn lam Rabbnk yaalar, ülüman yaaların anlatım tarzının yardımıyla kendn anatma ürecne grd. Bu üreçte br çok alanda Yahud toplumunda büyük br gelşme ve nkşaf gözlend. konomde gelşme, oyal hayatta lerleme, metafzk alanında meyve verme ve bllurlaşma le dnel erk ve otortede merkez br yapılaşma gözlend. Bu değşm yanda Arap-lam klmnde yükek orandak br amlayonun, dğer yandan kendn canlı ve etkn br hüvyete getrp hayatyet bulablmenn yanımaıydı. Yahudlk bu dönemde gelşt ve krtalleşerek bn eymun'un bçmlendrdğ yaalarla etknlk kazandı. brance dl alt dnel br dl olmaktan çıkıp, blmel br hüvyet kazandı. Dnde yen mezhepler ortaya çıktı. Yen bran şr oyal hayatta ve nagoglarda üretken br yapıya br büründü. Yahudler eküler blm (fen blmler) denlen matematk, atronom, felefe, tıp ve eczacılıkta boy göterdler. Bu tür olumlu gelşmelern kaydedleblme, ancak çok y tanzm?. - Ipanya'nın yerl halkı feth ıraında tedrc br Ilamaşma ve Araplaşma ürec yaşamış; bunun netcende de k ana gruba ayrılmıştır. Bu nlardan hem Araplaşan hem de İlamlaşan grubun lk nel mua/me, takp eden neller e müvel/edun (İp.uladfe) adlarıyla çağrılmışlardır. Araplaşmakla beraber, dn değştrmeyerek Hırtyan olarak kalanlar e muahdün ve daha çok da mutarbün (İp.ozarabe) olarak blnmektedrler. Sakbe e Yahud köle tacrler ve koranlar tarafından Doğu Avrupa'dan ndülü'e getrlen Slav aıllı kölelerdr. Zamanla, İpanya'nın kuzey dahl Avrupa'nın dğer bölgelernden getrlen köleler de aynı adla anılmışlardır. Sakbe daha çocukluk yaşlarında ken ndülü'e getrlyordu. lam br terbye le yetştrlp azact edlmelernn ardından, arayda ve orduda oldukça üt düzeyde ve öneml vazfeler ütlenmekteydler. ehmet Özdemr, ndü/ü ülüman/an, ll, Ankara: Dyanet İşler Başk.Yay., 1997, ark R. Cohen, Haç ve Hlal Altında Ortaçagda Yahudler, (re. Ahmet Feth), İtanbul: Sarmal Yay., 1997,.87.

3 Fethten urabtlar Dönemne Kadar ndülü Soya/ Hayatmda Yahudler 241 edlmş toplumal br yapı ve özgür br ekonomk ortamla deteklendğnde ortaya çıkablrd. Kahre'de br nagogun mahzennde ortaya çıkartılan Genza 4 belgelernde bu durum açıkça görülmektedr. Arapça alfabeyle yazılmış brance belgeler adece ıır'la ınırlı olmayıp, Akdenz'den Hndtan'a uzanan genş br coğrafyadak Yahud toplumal yapıının ketlern çok y teml etmektedr. ıır veya panya'da ler Ortaçağ boyunca yaşayan Yahud nüfuu toplam nüfuun yüzde brn geçmyordu. Lakn Yahudlern kentlerdek nüfu oranı, genel nüfu oranındak paylarından çok yükek br konuma ulaşıyordu. 5 Yukarıda bah geçen "amlayon" kelme, br kültürün başka br kültürde yok olmaı bçmnde algılanmamalıdır. Ntekm Bemard Lew bu konuda şöyle der: "Arap lam dünyaında Yahudlern bu kültürlenme ürec, Araplaşma noktaının çok ötene geçmştr ve "Araplaşma" daha çok dlel anlama geldğnden belk lamaşma denlme daha doğru olacaktır. lbette pek çok Yahud dönme olmuş ve aralarında bazıları çok öneml roller oynamışlard1r; ama bu, mutlaka lam'ın kabul edldğ anlamına alınmamalıdır. Burada amaçlanan, lam dnnn benmenme değl, lam düşünce tarzları ve davranış örüntülernn özümlenmedr. Yan tek kelmeyle, modern dünyada Yahud Hırtyan geleneğ demeye alıştığımız gb, ona paralel br Yahud-lam geleneğ öz konuudur." 6 Yahudllere yönelk amlayonun yaşanmadığını başka kaynaklar da kaydetmektedr. ülümanların Kuzey Afrkayı hükümranlıkları altına aldıkları enada, buradak 2 mlyonluk nüfuun 1,5 mlyonunu Hırtyanların teşkl ettğn, 20 bn dolayındak Yahud nüfuun ancak% 1'e tekabül ettğ belrtlerek, "lam'ın Yahudlğ ala yok etmedğn, fakat Hırtyanlığı yıktığı" avunulur. 7 ndülü toplumunda zaman zaman dğer dn menuplarıyla çeştl htlaflar yaşanmıştır. Bu orunlar lam'ın öğretlernden değl, dğerlernn bu yapıya karşı koyuşlarından kaynaklanmıştır. "ülüman mparatorluğu bünyende dğer dn menuplarının br hayl çok ayıda olmaları, ülüman mparatorluğu le tamamen Hırtyanlığın gölgende bulunan Ortaçağ Avrupa'ı araındak en 4 Genza, nagogıarda dnel metn ve üzernde anrı'nın adının yazılı oldugu her türlü kagıdın akland@ özel odalara denlr. Kahre bn zra nagogundak bu belgeler XIX. arın onlarında Cambrdge Ünverte Yahud düşünce ve tarhnn öneml uzmanlarından Salomon Schechter tarafından teadüfen ortaya çıkarılmıştır. ıır Yahudler aırlarca her çeşt yazılı belge ve kagıtları burada toplamışard ır. Bu belgeler Judaeo-Arabc denlen brance harflerle Arapça dlnde yazılmıştır. Schechter, bu belgeler Cambrdge taşımıştır. Keza yne bnlerce belge Phladelpha, St Peterburg. Par ve Helnk'ye götürülmüştür. Genza belgeler üzernde öneml br çalışmayı da bu belgeler üzernde 30 yıl çalışarak altı cltlk A edterranean Socety adındak bu öneml kaynagı vücuda getren S. D. Goten yapmıştır. Genza belgeler üzerne yapılan araştırmalar ve nternete unulan bazı vekalar çn bak: cam.ac.ukjaylor-schechterjndex.html*; ;gravta.prnceton.edu/tg/tt/ ( ) 5 S. D. Goten, Jewh Socety and lnttuton under Ilam", Jewh Socety hrough the Age (dt H.H.Ben-Saon, S.ttnger), New York: Schocken, 1971,.17ü Bemard Lew, lam Dünyamda Yahudler, (erc.bahadır Sna Şener), tanbul: mge Ktabev, 1996, Youef Courbage - Phlppe Fargue, Chrtan and Jew under Ilam, (ranjudy abro), London- New York: I.B.aur Publher,1997,.32.

4 242 Dr. Snan İlhan öneml farkı oluşturmaktadır. Baştan tbaren ülüman mlletlern, yekneak br ya brlk kurmaları çn en büyük engel 'hmayeye mazhar bulunan dnler' teşkl etmştr. Kle ve nagoglar antlaşmalara dayanan haklar üzernde dreterek kaynaşmaktan mtra eden devlete yabancı kalmış ve ala onun br parçaını oluşturmamışlardır. Yahudler ve Hırtyanlar, Daru'l-lam'ın kemale ermemş br vazyette kalmaına özel br tna götermşlerdr. Sonuç ülümanların kendlern brer vatandaş olarak değl, hep brer fethç olarak hetmeler olmuştur.. Alında bu, şaşırtıcı bçmde modern lkeler yüklü br durumdur. Brbrleryle y geçnmek mecburyet, her şeyden önce Ortaçağ Avrupa'ının tanımadığı br nev müamaha ortamı yaratmıştı. Bu anlayış, kendn lam'da mukayeel dn blmnn ortaya çıkmaı ve bu konuda olumlu çabalar arf edlme bçmnde götermştr." 8 NDÜLÜS' SOSYAL HAYA V YAHUDLR ndülü'te gayr- ülmlerle toplumal yaşamın uyum çernde yürütülmenn temeller mr Abdülazz b. ua b. Nuayr ve urye hakm eodomro araında 713 yılında yapılan anlaşmayla atılmıştır. Bu anlaşma gayr- ülmlern nanç, mal ve can güvenlkler le haklarını güvence altına almıştır. 9 Ntekm Colln, Hırtyanların ekeryetnn bu anlaşma uyarınca orunuz br şeklde yen döneme adapte olduğunu, dnel özgürlüklerne dokunulmadığını, her hang br aldırıya maruz kalmaktan kurtulduklarını belrtr. 10 t ülümanlar ndülü'e hükmetmelerne rağmen gayr- ülmlerle eşt şartlar altında beraber yaşamanın yollarını bulmaya çalışmışlardır. eela eymun el-abd adındak önde gelen ülüman, ndülü zımm cemaatn lder ve on Vzgot Kralı Gtşa (Wtza)'nın oğlu Artaba'a onun toprağını ekp bçerek elde edlecek haadı ortak paylaşma teklfnde bulunmuştur. 11 oplumal hayattak aheng ağlayan en öneml unurlardan br olan adalet temnde de hakkanyete rayet edlmştr. bn Rüşd'ün anlatımıyla "eğer br ülüman lehne verlen kararda, zımmnn hakkının yenldğ anlaşılıra, bu 8 Adam ez, Onuncu Yüzylda lam edenyet lam'm Rönean, (erc. Salh Şaban), tanbul: 9 nan Yay., 2000, bü Abdullah uhammed e-errakuş bn zan, e-beyanu'i-uğrb f Ahbar'I-nde/ü ve'i ağrb, (hk: G.S.Coln -.Lev Provençal), Beyrut Daru'-Sekafe, 1983, ll,.11; una Haan ahmud, e-ü/mun f'i-ndelü ve Alakatühüm b'i-frenc, Kahre, 1985,.18; Joeph F. O'Callaghan, A Htory of edeval Span, lthaca - London: Cornell Unverty Pre, 1975,.93-94; Lev Provencal, arh banya e-ilamyye mne'i-feth la Sükut'I-Hlafet'I-Kurtuba ( ), (erc. Al Abdurrauf e-bamb - Al brahm e-enuf - e-seyyd Abduzzahr Abdullah), Kahre: e-ecl'i-a'ia l'-sekafe, 2000,.57; W. ontgomery Watt, A Htory of llamc Span, dnburgh: Unverty Pre, 1992,.19; Kenneth Baxter Wolf, Conqueror and Chronc/er of arly edeval Span, Lverpool : Lverpool Unverty Pre, 1999,.27, Roger Colln, arly edeval Span Unty n Dverty, , New York: Startn' Pre, 1995, bubekr uhammed bn Ömer bnu'i-kütyye, arhu İfttah'I-nde/ü, (hk. brahm byar), Beyrut Daru'I-Ktab e-lübnan - Kahre: Daru'I-Ktab e-ıryye, 1989,.59; Hüeyn un, Fecru'I-ndelü, Cdde: Daru'-Suudyye, 1985,.440.

5 Fethten urabıtlar Dönemne Kadar ndülü Soya/ Hayatmda Yahudler 243 karardan vazgeçmenn hç br utanılacak yanı öz konuu değldr" hükmü craya çalışılmıştır. 12 Bu bağlamda Goten, lam fethlernn Yahudlern hayatında çok köklü ve büyük değşklkler meydana getrdğn belrterek şu görüşler avunur: "Brnc toplum dışına atılma ve dışlanma durumu ona erd. Kle tarafından ürdürülen bakıcı ortam ortadan kalktı. Yahudler her alanda çok muazzam br evye yakaladı. ülüman kamu yaaı Yahud ve Hırtyan araında br ayınma gtmed. knc halkın büyük br kemn teşkl eden yığınlar çn hazırlanan yaalar, Bzanllların özellkle Yahudler çn uyguladıklarından daha az zulmedc ve bakıcıydı. Bzan ve Far mparatorluklarının mağlup edlme, özellkle Yahud uluu çn ehç br retorayon ter bıraktı ve olumlu gelşmelere ebebyet verd. Bu nedenlerden ötürü özellkle Fltn, Surye-ve panya'da Yahudlern ülüman fathlere yardım etmeler ve onlar tarafından müttefk kabul edlmeler teadüf değldr." 13 ORAÇAG OPLULARlNDA YAHUDLR Uzun üredr bakı altında olan ve "yen yönetclernce bütünüyle dnel özgürlüklerne kavuşturulan ve her hang br meden haklarından yokun bırakılmayan"14 Yahudlern, ndülü ya ve oyal hayatındak konumlarının daha y anlaşılablme çn bu dönemde, yan Ortaçağ'da Yahudlern genel durumuna br göz atmanın yernde olacağı düşünülmektedr. belgelerne dayanarak Ortaçağ'dak S. D. Goten Genza Akdenz Yahud toplumunu beş tabakaya ayırmıştır: a) Üt ınıf, b) ş adamları ve melek erbabından müteşekkl yukarı orta tabaka, c) Yukarıdak k grupla brlkte zenaat ahpler, d) Şehrlerde yaşayan el anatkarları ve şçler, e) "Dlenc" dye ntelendrlen köylüler. 15 Goten'n akne ral Şahak'ın Yahud toplumunun genel karaktertk özellklerne lşkn eleştrel yaklaşımında şu değerlendrmelere yer verlmektedr. Ona göre "Ortaçağ Yahud toplumunun belrleyc üç özellğ vardır. Brnc: Bu toplum, çftç değld. 16 knc: Yahud toplumu, özellkle krallara, oylulara ve güç ahplerne hep ırtını vermş ve dayamıştır. Örneğn Yahud doktorların, kutal ayılan Şabat gününde (Cumarte) br kral ve önde gelen br şahyet dışında ıradan nanları tedav etmeler yaaklan mıştır. Yönetc kşlern hayatlarının kurtarılmaı emredlmştr. Bu hakkat, kralların, papaların, oyluların ve pkopoların neden genelde Yahud doktorları yanlarında 12 brahm e-kadr Buteşş, ehettat fı arh't-eamuh beyne'i-dyan b'i-ndelü", ece/letu Draatu nde/üyye, unu, 2004, No 31, S.D. Goten, Jew and Arab, her Contact hrough the Age, New York: Schocken Book, 1974, eyer Kayerlng, Andalua", J, ı, Shlomo Dov Goten, A edterranean Socety, Berkeley - Lo Angle - London : Unverty of Calforna Pre, 1999, ı, Goten, lam'ın gelmeyle çftç olan Yahudlern bu durumdan kurtuldukları ve tcarete yöneldklern fade eder. Bkz: Goten, Jew and Arab,.7.

6 244 Dr. Snan lhan bulundurduklarını açıklamaktadır. Üçüncüü: Klak Yahud toplumu, kral veya yönetmdek oylular harç çevrendek herkele br muaraza çerndeyd. Güçlü derebeylk dönemnde Yahudlern konumu dama yyd. n küçük br mllyetçlk duyguu yoktu. lam ülkelerndek Yahud cemaat, lam Şeratıyle brlkte altın çağını yaşıyordu. Yahud toplumu bu altın çağ boyunca gelşme kaydett. Bunun zrveye çıktığı mekan ndülü'tür. Gerçek Yahud altın çağı (edebyatta, dlde, felefe v.de), e-anur'un 1002'de vefatının akabnde mev Halfelğ'nn çöküşüyle ortaya çıkan ülükü't-tavaf dönemnde başladı. Gırnata Sultanlığı'nın meşhur başvezr Samuel Hanagd'n (ö.1056) yıldızı yükeld. Samuel, bütün zamanların en büyük bran şarlernden brdr. Hzmet ettğ yönetm gerçekte, zalm br ulta olup, gücünü çoğunluğu teşkl eden Araplara bakı yapan br Serber azınlık orduundan alıyordu. Yahudlern konumu, dğer ultanlıklarda da benzer haldeyd. urabıtlar yönetmnn ( ) kurulmaından onra, Yahudlern durumu kötüleşt. Yahudler, uvahhdler dönemnn başlamaının akabnde (1147) tehlkelern artmaından ötürü Hırtyan kralıkara ığındılar. Bu hakkat lam coğrafyaının doğuunda da benzerlk arz eder. Yahudler, Ş-mal azınlığa dayanan Fatımlern 969'da ıır'ı ele geçrmenden onra, bu mparatorlukta büyük br nüfuz kazanmışlardır. Derebeylk ve paralı akerlere dayanan Selçuklu devletlernde de durum aynıdır. Bunun tek tnaı, özellkle XVI. aırda zrvey yakalamış olan Omanlı mparatorluğu'ndak Yahudlern vazyetdr. Yahudler, br yençer edaında faalyetlern ürdürmüşlerdr.17 YAHUDI ALIN ÇAGI ~ Yahudler ndülü'te yakaladıkları gelşmşlk, refah ve güven ortamı nedenyle buradak dönemlern "altın çağa" benzetrler. Doğuuyla batııyla Yahudler bu durum tebt hakkında hemfkrdrler. "Bzm panyo-yahud-ülüman altın yıllarımız (he Golden Year), panyo-yahud mraımıza ve Yahud tarhmzn bütününe zengnlk kazandırmıştır." 18 Ham Za'faranl e "şu noktayı vurgulamak gerekr k, ndülü Yahudler, tarhlerndek bazı müef devreler harç, başka hç br mekanda görmedkler br güzellğ yaşıyorlardı. Özellkle şkanaz Yahudlern bulundukları ülkelerde br örneğne ratlanamayacak güven ve emnyet ortamını teneffü edyorlardı. Kendlern kapayan müamahakar kanunlardak konumlarından ötürü, ekonomk hayata etkn br bçmde ştrakle canlılık kazandırmışlardır. Blak günlük hayatın her alanına azımanamayacak katkılar ağlamışlardır. Arap blmler 17 ral Şahak, ed-dyanetü'i Yehudyye ve evkfha mn Gayr'I-Yehud, (erc.haan Hıdır), Kahre: Sna Yay.,1994, Benjamn H. Nahman, he Nahman of Gerona A Bref Introducton to OurHtory, Lo Angele, 1990,.22, /home.earthlnk.netj-bnahman/fahx22.htm*

7 Fethten urabtlar Dönemne Kadar ndü/ü Soyal Hayatmda Yahudler 245 ve edebyatının erştğ yükeklğe muttal olan Yahudler, burada elde ettkler blg ve deneymlerle, Yahud düşüncenn gelşmn ve Yahud blg dağarcığının renklenmen ağlamışlardır" 19 aptamaında bulunur. rwn Roenthal "almudk çağ harç, uzun ve engebel tarhmzde Akdenz'den Hnt Okyanuu'na kadar olan lam mparatorluğu altındaknden daha olumlu ve yapıcı br dönemmz mevcut olmamıştır. Ortaçağ lam'ı altında kurumlar Yahudlğn tematk yorumlanmaını te ettler" der. 20 ndülü'te gelşen ve lerleyen ülüman toplumla brlkte Yahud cemaatnn kend de nkşaf etmştr. Yahud cemaat, özellkle lll. Abdurrahman (h m ) dönemnden uvahhdlere kadar büyük gelşmeler kaydetmş, başka hç br Yahud cemaatnde eşne ratlanmayan br bçmde yönetrnde yer almıştır. Dahaı ndülü Yahudler, Yahud olmayan br coğrafyada br güç merkez halne gelmştr. 21 Halbuk ülüman coğrafya dışında durum böyle değld. Ortaçağ'da hayl meşhur olan Sea adındak rahbn Latnce dzeler, tamamıyla Yahudlere duyulan kn ve nefretle doludur: A/çağı hapet, kötü kokuludur, arızdır, k1kançt1r..! Hatalıklan yayand Ir, şerefzdr, hma/krdlr, ğrençtr, addr! Plktr, aç gözlüdür, natçldlf, lanetldr, bozguncudur! Kendne güven duyu lmaz, üçkğltçi, göz dken, kerm olmayan, düşmanlğı şddetl o/an! 22 Dünyayı "kendmz" ve "ötekler" olarak bölmek nan davranışının özel br parçaıdır. Antk Orta Doğu bu bçmde yapılmış - hıımlar ve yabancılar, Yahudler ve Yahud- olmayanlar (gentle), 23 Yunanlılar ve barbarlar, yurttaşlar, yerleşk yabancılar ve dışal yabancılar gb- ayıız ayrıştırmaya tanık olmuştur. 24 Halbuk lam e nanlar araında hoşgörü, adalet ve uzlaşmayı emretmş, farklılıkları yok etmeye çalışmıştır. Bu konudak br kaç ayet ve Had aşağıdadır: "y nanlar z tek br neften (nefe alan candan) yaratan ve ondan eşn yaratıp knden brçok erkekler ve kadınlar üreten Rabbnzden kor- 19 Haym Za'faran, Yehudu'I-ndelü ve'j-ajtrb, (Franızcadan terc.ahmed Şahlan), Rabat aram, 2000, ı, rwn 1. J. Roenthal, Judam and Ilam, London - New York: homa Yoeloff, 1961,. IX. lam'ın Yahud'lkten etklendğn ve bu dnde Yahud'lkten br çok ea ve umdenn bulunduğu avıyla eern yazmış olan Roenthal'ın bu özler kaydetme lgnçtr. Ken br ön yargıyla hareket ettğ anlaşılan adıgeçenn ktabında hç br dpnota yer vermeme de dkkat çekcdr. 21 Raymond, P. Schendln, "e-yehud fı banya e-ülme", e-hedaretü'i-arabyyet'j-ilamyye f'j ndelü, (dt Se lma el-had ra a-cayyu), Beyrut erkez Draatü'I-Vahdet'I-Arabyye, 1999, ı, Hüeyn u n, Keyfe Nefhemü'/-Yehud, Kahre, 1978, Gentle Latnce'de halkve mllet anlamına gelmektedr. Hırtyanlıktan önce bu term Yahud olmayan halklar çn kullanılıyordu. Sonraları Yahud ve Hırtyan olmayan ulular bu adla çağrılmaya başlandı. Pagan ve kafır kelmelernn müteradfıdr. Bkz: Robert A. Kraft, "Goary of erm Related to Judam", fphlo.ucdav.edujzope/home/bruce/rs23/glo*. 24 Lew, lam Dünyamda Yahudler,.30.

8 246 Dr. Snan than kun..." 25 "O'nun ayetlernden (gücünün şaretlernden) br de, ze neflernzden, aknleşeceğnz eşler yaratmaı ve aranıza evg ve acıma koymaıdır..."26 "Hçbr günahkar başkaının günahını çekmez..." 27 "y nananlar, Allah çn adalete şahtlk edenler olun. Br topluluğa karşı duyduğunuz kn, z adaletten aptırmaın.. Adl davranın, takvaya yakışan budur. Allah'tan korkun, kuşkuuz Allah yaptıklarınızı haber almaktadır." 28 "y nanlar Rabbnz brdr. Hepnz Adem'n çocuklarıınız. Adem e topraktandır. Arabın Arap olmayana, Arap olmayanın da Arap üzerne br ütünlüğü olmadığı gb, kırmızı tenlnn yah üzerne, yahın da kırmızı tenl üzernde br ütünlüğü yoktur. Ütünlük ancak takvada, Allah'tan korkmaktadır." 29 Yahudlkte e dğer dnere bakış ürec tarh konjonktüre dayalı olarak değşkenlk arzetmektedr. Yahudlğn bu bakışı çelşkl gb görünen k öneml özellğnden gelr. Yahudlk br yandan evrenelc br meaja ahptr; dğer yandan etnk br hüvyet taşımaktadır. 1. Sürgün öncende Yahve ve raloğulları araında ahde dahl olmak br yabancı çn mümkündü. ı. Sürgün onraında çe kapanma teşebbülerne rağmen k Ahd hala "mlletlern kurtuluşu"ndan baheder. Anneden geçen br yanı bulunduğundan Yahudlk etnktr. tnklk anlayışının temellendrdğ teolojk çerçeve e "eçlmş mllet kavramı" dır. brance'de "bahr Haam 1 ı:ııı;ı '::ı:ı" şeklnde anılan bu kavram özellkle ı. Sürgün'den (.Ö.VI. aır) onra oluşmuş br olgudur. Yahud geleneğ eçlmşlk anlayışını Hz. brahm ve anrı araında yapılan ahde kadar dayandırıra da, bu kavramın bugünkü halne ulaşmaı ı. Sürgün onraıdır. "Burada vurgulanmaı gereken en öneml nokta, eçlmşlğn ırkal eçlmşlkten zyade takva açıından olduğudur. Fakat anrı kendne nanan br ırka takva açıından dğerlernn ütüne çıkarmıştır. akva açıından eçlmş olan bu ırk, br anlamda dğer nanlara anrı'nın meajını anatmakla görevl rahpler kadroudur; gentleler (yabancılar, dğerler) e laymenler (lakler) rolünü ütlenr. Yahud teolojnde çzlen bu genel çerçevenn dışında, yabancıların Yahudlk çerndek konumu, lam'dak ehl- ktap tatüüne denk düşecek şeklde almud'un Avodah Zarah adlı bölümünde tept edlmştr. Buna göre gentleler, ana hatları k Ahd'de çzlen "Nuh'un emrlerne" bağlı olduklarında "kurtuluş"a ulaşacaklardır. Her ne kadar Yahudlğn bu konudak rem görüşü Rabbnk Lteratürde tept edlmşe de tarh konjonktürün getrdğ şartlara göre zaman zaman rem doktrnden apmaların vuku bulduğu blnmektedr. Özellkle Roma darende putperetlere karşı takınılan tavır, mparatorluğun zulüm kampanyaları ıraında bakı arttıkça, oldukça ert br yapıya bürünmüştür. Bu tp 25 Na, Rum, 21.?7 - Fatır, ade, Had- Şerf, Veda Hutbe. Bak: Ahmed b. bu Yakub b. Cafer (ö. h.292), arhu'i-yakub, Necef: e-ektebetu'i-urtadavyye, 1358 (1939), ll,. 91.

9 Fethten urabıtlar Dönemne Kadar ndü/ü Soya/ Hayatmda Yahudler 247 tür. Bu tp durumlarda gentleler hayvanlarla eş tutulmuş ve onların "kurtuluş"unun olamayacağından bahedlmştr. lşkler yumuşadığında gentleler "anrı'nın rahmet" altına alınmıştır. " 30 SLA, SYAS, OPLU V YAHUDLR lam'ın geldğ dönemde Arabtan'da on derece az br Yahud nüfuu vardı. Yahudler Peygambern yaşamı ıraında oynadıkları, veyahut ülüman tarhçlğ geleneğnn onlara yükledğ rol br yana, Yahud tarhnde de çok fazla br önemler olmamış ve Yahud tarhçlğnce Bernard Lew bu kanıtın, ktabında (el Avv, 1946) ddk ddk neelendğn blnmekten uzak kalmışlardır. H. Z. (J. W.) Hrchberg tarafından rae/ be-arav adlı fade eder. Arapların VII. ve VIII. yüzyıllarda büyük br feth dalgaıyla oluşturdukları lam halfelğnde güney batı Aya le Kuzey Afrka ülkelernde yaşayan büyük ve faal Yahud toplulukları çok daha önemlydler. 31 Goten de lam fethler n başlangıcından 250 yıl onraına kadar olan ürenn Yahud tarhnde en kapalı, blnmez ve en az dkkate değer kıım teşkl ettğn, benzer br durumun Farlar çn de geçerl olduğunu ve onların da Yahudler gb h. IV. aırla brlkte medenyet ve kültür hamlene kalkıştıklarını vurgular. 32 Yahudler, Arapların oyunu Hz. mal le lşklendrdklernden ülümanları da "mal" dye adlandırmışlardı. Genel olarak Yahudlern ülüman egemenlğnde Avrupadaklerne göre daha y br konumda bulundukları blnmektedr. car açıdan güçlü oldukları gb entellektüel açıdan da Avrupa Hırtyanlığından önde dler. lam coğrafyaında yaşayan Yahudlern ülümanlara bakışının tamamen olumlu olduğunu öyleyemeek de bütünüyle tandart br bakış açıı gelştrdkler düşünülemez. Bununla brlkte bu olumuz bakış yaşamal konulardan zyade teolojk ayrılıkların yol açtığı br şeydr. Yoka Yahudler ve ülümanların br arada yaşamaları ürtüşmelere yol açmıyordu. 33 Henüz Ortaçağ bterken ble "Ortaçağ lam'ının Yahudlere barışçı br barınak ağladığı, Hırtyanlığın e kendlerne acımaızca zulmettğne" dar kanıya Yahudler araında ratlanır. 1492'de Yahudlern panya'dan travmatk kovulmalarından onra yazılmış br y@n brance tarh kaydı, Hırtyan huumet le ülüman ylkeverlk araındak karşıtlığı açık eçk belrtr. Yahud tarhçler, 940'tan 1004'e kadar üren edeb br altın çağ hakkında yazı yazmış genç br Luteran bran şr blgnnn gözlemn alıp, bütün ülüman-panya dönemnn ya ve toplumal yaşamına uyguladılar Kürşat Demrc, Yahudlk ve Dn Çojjulcu/uk, tanbul: Ayışığı ktapları, 2000,.20-2:L 31 Lew5, lam Dünyaında Yahudler,.90. '? ~- Goten, Jew and Ara b, Demrc, Yahudlk, Cohen, Ortaçalt'da Yahudler, 5.25.

10 248 Dr. Snan İlhan ndülü Yahudlernn karşılaştıkları hakızlıkları, val ble ola yargıya götürme hakkına ve özgürlüğüne ahp olmaları, Kadı'nın da bu davayı ele alablme, adalet ve hakkanyet lkeler üzernde flzlenen ndülü lam yönetm altında Yahudlern ne denl rahatça yaşadıklarının br kanıtıdır. ndülü kentlernden Galyalı (:ıö;l:-) br Yahud tacr, arde şehr emr uhammed b. Abdurrahman'!, kıymetn ödemeden kendnden eryen aldığı gerekçeyle, kadıya şkayet eder. Kadı Süleyman b. ved e-gafk, Kurtuba'ya gdp bu davayı babaı ndülü mr ll. Abdurrahman'a ( ) şkayet ednce, arde Val Yahud'ye hakkını vermek zorunda kalır. 35 Annale Sertnan pana Sagrada adındak br Latnce tarh ktabında, Barelona Yahudlernn 852'de şehr kuşatmaya gelen ülüman ordularına yaptıkları yardım anlatılır. Bu hade Yahudlern, kuzeydek Hırtyan yönetmne karşı ülümanların yanında yer aldıklarının br delldr. Bu terchte ülümanların Yahudlere karşı göterdkler nanca yaklaşım ve hakkanyet unurlarının büyük br ternn bulunduğu zahtan varetedr. 36 SLA, HOŞGÖRO V YAHUDILR j ı; ndülü'te Halfelk dönemnde, genel br dn ve ya hoşgörü ortamı hakmd. Çeştl kemlere at blgnler ve dn adamları araında br şbrlğ ve güven mevcuttu. Bunun en tpk örneğ Haday bn Şaprut'tun elde ettğ mevkdr. Haday menup olduğu Yahud cemaatn ülüman ve Hırtyanlarla müav hale getrmştr. 37 şblye'de çarşı da gezen br Yahudnn "Şerata küfrettğ ddaıyla" aldırıya maruz kalarak yaralanmaı, hadenn tahkkatında n onra böyle br fl n vart olmadığının anlaşılmaı üzerne aldıran ülümanın cezalandırılmaı, Yahudlere karşı göterlen hoşgörü ve adaletn üokü't-tavaf dönemnde de ürdüğünün br nşanedr. şblye şehrnn val Abdullah b. Selam, hadey oruşturur ve ülümanı tutuklatır. Şehr halkı tutuklanmaya lşkn trazlarını yükeltp, tehdtler avurma yoluna grerler. bn Selam bundan korkup, Kurtuba'da bulunan mr e-u'temd b. Abbad'a durumu ntkal ettrerek talmatlarını talep eder. H. 462 yılının Zlhcce ayının 13'de (22 ylül 1070) bu hadeyle lglenen "mr, oğlu Sracuddevle'y önde gelen alm ve ayanların da çnde bulunduğu büyük br ordunun başında şblye'ye gönderr. Ordunun çnde hata olmaına rağmen öneml br devlet adamı olan vezr bu'i-veld b. 35 bu'i-haan Al b. ua b. Abdülmelk lbn Sad e-ndelü, (ö.1286), e/-uğrb f Hula'I-ağrb, (ahk.dr.şevk Dayf), Kahre: Daru'I-aarf, 1978, 1,.151, 91 ayılı byografı; bu'i-haan b. Abdullah b. el-haan en-nubah, (ö.1374), Ktabu'I-erkebetu'I-Uya tm en Yetehkku'I-Keda ve'/ Futya, (ahk. eryem Kaım evl, arh Kudat e-ndelü, adıyla yayınlanmıştır), Beyrut: Daru ~ Kutub'l-lmyye, 1995, lyahu Ahtor, he Jew of ulm Span, (branceden çevren: Aaron Klen - Jenny achlowtz Klen), Phladelpha - Jerualem: he Jewh Publcaton Socety, 1992, ı, Juan Vernet, Fadlu'I-n de/ü ala Sekafet'I-Garb, (trc.nhad Rıda), Şam, 1997, 5.62.

11 Fethten urabtlar Dönemne Kadar ndü/ü Soya/ Hayatmda Yahudler 249 Zeydun da yer alır.'.j 8 Bu ordunun gönderlmendak amaç, genel durumu yatıştırmak, şehrdek Yahudlere yönelk br aldırıyı bertaraf etmek veya Yahud'y bırakıp ülüman'ı hape atan valye karşı olaı br taşkınlığı önlemekt. Keza e-u'temd, bn Beam'nn fadeyle "zımmtlern hmaye konuunda on derece duyarlı" 39 olan vezr bu'i-veld' bu göreve göndererek Yahudlern güvenlğne karşı ne kadar haa olduğunu götermştr. öte yandan ülüman yönetmn ve halkın Yahudlere karşı blnçl br ön yaklaşımı bulunmamaına rağmen bazı ülüman mütefekkrler, Yahudlern br kıım aşırı fkrlerne ve davranışarına karşı çıkmış, onlar hakkında bazı olumuz görüşler erdetmşlerdr. Ntekm meşhur vezr ve fkr adamı bn Hazm, Gırnata mr Bad'n vezr Yuuf b. Samuel Hanagd'n lam aleyhtarı yazılarına ve fkrlerne karşı verdğ cevabında şunları öyler: "y nanlar blnz k, Allah bze ve zlere O'na yaklaştıracak huular le O'na yönelecek adımlarımızı öğrett. Yahudler uluların en müfterler ve bühtan edenler le en kolay yalan öyleyenlerdr. ömrüm boyunca onlar araında yalan öylemeyen br kşy bulamadım. Bunu öğrendğmde ve bu ırra nal olduğumda hayretm arttı. Onlar kıt beynler ve zayıf akıllarıyla, kulların badetlern tah eden meleklern Arapça blmedğn, adece ve adece brance bldkler zehabına kapılırlar. Onlara göre meleklern brance dışında yazdıklarının tümü yalandır. Onların bu ölçektek büyük cehalet örnek vermeye kafdr. amamıyla ahmaklar." 40 "Salt kötülük yapmaktan başka br şey düşünmeyen düşman zahrdek hanetyle, görünümü zayıflatmayı çabuklaştırır. Yahudler bütün bu feat, aldatma, kandırma ve oyun oynamalar dahlnde hle yapmaktan başka br ylk düşünmezler. Allah onlara herhang br güç vermemştr. Onlar göz boyama, kötülükten ve hırızlıktan başka br şey blmezler. Onlar Allah'a ve Reulü'ne karşı şddetl ve ürekl düzenbazlık çndedrler."41 I-Vanşert e ülümanlar araındak hl- Sünnet' e mugayr e-vehbyye adındak br akımdan bahederken şunları zkreder: "Bunlar dne karşı oyun oynamada Yahudler ve Hırtyanlardan daha fazla düzenbazlar. Çünkü nanlar bu k kem, yan Yahudler ve Hırtyanları kafır olarak blrler. nanlar durumlarını bunlara havale etmezler. ülümanlar bunların hak olmadığını blrler." 42 Lanü'd-Dn bnü'i-hatb şrnde Yahud ve Hırtyanları şöyle betmler: f 38 bu'i-haan Al İbn Beam, (ö.h.542/m.1147), ez-zahre f ehan hl'i-cezre, (ahk.han Abba), Beyrut Daru'I-Garb'I-İlam, 2000, ı, Age., ı, bu uhammed Al b. uhammed İbn Hazm (ö. h m.1063), er-red ala bn en-najr;la e Yehudyy ve Real/ü Uhra l lbn Hazm, (ahk. İhan Abba), Kahre: e-ektebet Daru'I-'Urube, 1960, Age, Ahmed b. Yahya e-vanşer, e-'yar e/-u'rb ve'i-gamu'/-aftrb an Fetevay1Uemau lfrkyye ve'j-ndelü ve'i-aftrb, (Yayın heyet başkanı: uhammed Hacc), Beyrut Daru'I-agrb'I-İlam, 1981,11, Vehbyye mezheb hakkında bkz: Age, Xl,

12 250 Dr. Snan /han lı\..:; 1 4,ıl1 -' U:. \o.,ılc. ~lj t ~ l.f- :u.y.. ~ı...,.;ıı ı 5tü' IA.ı...ı ıjaj Her hkmette ve hkmetn zkrnde Br tcakltk ve şaret vardtr. Görü/dügü yerde kutafdtr, Gelp kaybolan tşmlardan berdr. Yahudler onu cmlendrdler Ve Htrtyanlar da onu te/ yapttlar.., 3 Yne bnü'i-hatb, apkın br ülüman grubu ntelerken bu fırkayı Yahudlerden daha lerde olmakla uçlayarak şunları fade etmektedr: "Allah'ın lanetn hak etmede ve küfre menubyette Yahudlerden daha ler olan Sıla'dan k 1. b".. 44 ahma ve za ım ır grup... üokü't-tavaf dönem Gırnata'ının on emr Abdullah b. Bulukkn e Yahudler hakkında şu cümleler arf eder: "Onların tutum ve davranışları cmrlklern, temz olmayışlarını, featlıklarını, düzenbazıkarını ve aldatmalarmı gün yüzüne çıkarır. " 45 Keza edp bu'i-uğre Abdülvehhab b. Hazm br arkadaşına gönderdğ br mektubunda şunları yazar: "Yazında geçen Yahud le öze başlayayım. O, bn uham'le br yolculuktan geld. Valah onlardan hangnn daha bçare (zayıf) ve zalm olduğunu blemem. Dn düşmanı Yahud m? Yoka bu ülümanın durumu mu?" ve devamla Ahmed b. Hüeyn'n br beytne yer verr:.ı _,...lı U:!/ ~ı 1'\..S ':1 J :u:u u">.)~ <.?"l. 1..'' Hurma bahçelerndek yerm Hz. a'nm Yahudler aramdak makamtndan başka br şey değldr..., 6 bu Amr Ahmed b. AbdOlmelk b. Şehd haımlarından brn ntelerken şunları kaydeder: "Haramı helal kılan ve kötülük le günahlara bulaşan raloğullarından br gbdr." 47 Yahudler hakkında oyolojk br değerlendrme yapan bn Haldun'un bu teptlernn üzernde durulmaı gerekr. O, eğtm ve öğretmde öğrenclere karşı şddet uygulamaını eleştrrken öğretmen le eğtmclere şunları öyler: "Her ulu bakı ve zulmün pençene düştü. Gücü elnden bulunduranlar bunu 43 uhammed ftah, Dvan Lanü'd-Dn bnü'i-hatb, Darüıbeyda: Darü' Sekafe, 1989, ı, Lanüddn İbnü'ı-Hatb, Nüfadet'ü-Cerab f 'Ualet'J-'tzab, (ahk. Ahmed uhtar eı-bbad), Kahre: Daru'ı-Kattb'ı-Arab ty.,.307. Sııa kent ağrb'tedr. Bak: Age., mr Abdullah b.bad b.habbu b.zr İbn Buıukkn, he byan emor of Abdullah b. Bu/uggn Lat Zrd Amr of Granada, (Arapça'dan tercüme eden ve şerhl yayınıayan: Amn b), Leden: J.Brll, 1986, bn Beam, ez-zahre, ı, Age., ı,.172.

13 Fethten urabtlar Dönemne Kadar ndülü Soyal Hayatmda Yahudler 251 kendler çn br hak olarak addettler. Güç ve bakının yerne yeteneğn geçmene müaade etmedler.. Yahudlere bak. Bunların duçar kaldıkları kötü durumu tahkk et. Onlar her ortamda ve her zamanda 'e-harac'la uçlanmışlardır. Bunun ıtılahtak meşhur anlamı: Hlekar ve düzenbazlıktır. " 48 bu'i-haan Al b. Yuuf el-hekm e tcaret hayatında karşılaştığını öne ürdüğü bazı Yahudlern hleler ve aldatmaları hakkında şunu dda eder: "Yahudlern hlebazlıklarına ve aldatmalarma karşı uyanık olun." 49 Yahudlern, Hz. a'yı öldürme ve Hz. Peygambere ukatta bulunma haden traf etmelerne lşkn aşağıdak şr de çok dkkat çekcdr. ~ı..:....\lj '"'""'" ~ ~ ~ J.;..ı...; )\.Jı51 " h.,..) ~ı <} t:..ıjı ı.ıc. J ~ı-.;ıı.u.:;... - c_-:-. ~J h.j..;b y)jllı <}~ı _;.ı _;c. ~J )u. :J.v.ıWı ~~ <...ıll.. '.u.<t.~ '-~. ı. u.r ~~w, Şenfl'dekr 0 katl, bedenn drlmenden korkmaz mı? Br nahat duydun. Beden topraga erlr Ruh bat br rüzgar gb cmden ayrılır. y zulmedenler! Vefatı davrandınız mı? Kurban benzern ketnz m? ğer uçuz yere öfdürdüyenz Bz daha önce eh' öldürmüştük. Haşm ' den gelen Peygamber de zehrlemştk Kumuk ve pfg yyerek yere erld. j ülüman fkr adamlarında Yahudlere karşı yöneltlen bu eleştrlern arka planında Yahudler hakkında çok cdd tarhel vakıaların mevcut olduğu öne ürülmektedr. Yahudler edne'de müteaddt defalar Hz. Peygamber' öldürmeye çalışmışlardır. Hz. Peygamber Hayber eter ıraında Yahud Sellam b. şkem'n karıı Zeyneb b. e-har tarafından verlen şddetl zehrle karıştırılmış kızartlmş etle öldürülmek tenlmş, ancak Hz. uhammed bunun farkı- 48 Abdurrahman bn uhammed bn Haldun, e/-ukaddme Dvanu'I übtede ve'i Haber f arh'l Arab ve'i-berber ve men Aerehum mn zev'ş-şe'n'i-kber, (hk.hall Şehhade), Beyrut: Daru'I Fkr, 1998, bu'i-haan Al b. Yuuf bn l-hekm, ed-devhetu'/-üştebeket f Devabt Dar'-Skket, (hk.hüeyn un), Sahfet a'had'd-draat'l lamyye f adrd, 1958, VI, No. 1-2, Gırnata'dak ırmağın adı. Bkz: bn Sad e-ndelü, e-utrb, ll,.115, 427 ayılı byograf. 51 bn Sad e-ndelü, e-utrb, ll,.115, 427 ayılı byograf. bn Sad bu şrn Samuel Hanagd'n oğlu Yuuf tarafından yazıldığını, babaı Gırnata'da öldürüldüğü enada onun küçük olduğunu, Afrka'ya kaçarak oradan bu şr kaleme aldığını yazar. bn Sad bu konuda yanılmaktadır. Yahudlere karşı Gırnata'da 1066'da yapılan ayaklanmada Samuel Hanagd yaşamıyordu. Burada öldürülen baba değl, oğlu Yuuftur. Alında Yuuf un hemen hemen ndülü dışına hç çıkmadığı br vakıadır. Bu nedenle Gırnata ayaklanmaını şleyen bu şrn başka br Yahud tarafından yazılmış olmaı gerekr. Baba oğul Hanagdler (Nağrl, Nagrlla) çn bkz: bn Hazm, er-red ala bn en-nagr/; Ahtor, he Jew, ll, ; Norman Roth, Jew, Vgoth and ulm n edeval Span, Leden - New York -Köln :. J. Brll1994,

14 252 Dr. Snan than na varmıştır. Hz. Peygamber zaman zaman bu vakıadan şkayet etmştr. Bazı rvayetler e üç yıl onra vak olan rthaln ve çeklen hatalığın nedennn bu zehrlenmaden neşet ettğn fade ederler. 52 Bu arka plana ve yaşanan hadelere rağmen tarhte ülümanlar araında teml br Yahud düşmanlığının bulunmadığı br gerçektr. Ntekm ohe Perlman, Yahudlk ve Yahudlere karşı yapılan lam polemklern, Hırtyan kaynaklarından doğduğunu ve onlardan belendğn, br kımının lam önce döneme at olduğunu, büyük ktleler halnde htda eden Hırtyanlar vaıtaıyla bunun lam'a grdğn, bu argümanlardan bazılarının antk Yahud karşıtlığı kökennden geldğn ve mühted Yahudlerce yenden gündeme getrldğn kaydeder. "lam'a grmş Yahud ve Hırtyanların ek nançlar konuunda brktrdğ ve ortaya koyduğu malzeme toku vardı. Kur'an ve Hz. Peygamber'n görevn detekleyen Kutal Ktap'tan parçalar bn Kuteybe (ö.h.276/m.889) ve ek br Hırtyan olan Al b. Rabban et-aber'de (X.aır) görülür." 53 Her ne kadar bazı ülümanlarca Yahudlere yönelk genelerne kazanmamış hüvyette yukarıdak kekn eleştrler dle getrlmşe de, lam'da ülüman olmayanları ürekl dışlayan ve onlarla rtbatı keen taptancı br yaklaşım öz konuu değldr. lam'da bu huuta düşmanlığı körükleyen ve kn beleyen br buyrultu yoktur. Ntekm br gün Hz. Peygamber ülümanlar, putperetler ve Yahudlern br arada bulundukları br mecln yanından geçerken onlara elam vermştr. 54 SLA, CİZY V YAHUDILR f lam'ın emav dn menupanna olan yaklaşımı putperetlere yönelk algılayışından çok farklıydı. Bazı ayetlerde Kur'an'da nazl olanlarla, dğer Ktaplarda bulunanlar araında br takım örtüşmeler n mevcut olduğu anlaşılmaktadır.55 Öte yandan Hz. Peygamber br çok Had- Şerf'nde zımmlere karşı adl ve hakkanyetle davranılmaını buyurmuşlardır. Sahh- Buhar'nn "uçuz yere muahede yapılanı öldürme" babında şu Had nakledlr: "uahede yapılanı öldüren Cennet kokuu alamaz. " 56 Br başka Had'te e "Km muahd olana (anlaşma yapılmış gayr ülme) zulmedere, veya zayıflatıra, veya gücünden 52 Şemeddn bu Abdullah uhammed b. bubekr lbn Kayym e.cevzyye, (ö.1350), Zadu'I-ead f Hedy Hayr'l-bd, Sayda:-Beyrut e~ektebetu'i-aryye, 2000, IV, Yahudlern Hz. Peygamber (SAV)'Ie lşkler ve yaklaşımları hakkında genş blg çn bkz: Salh ua Deradke, e/ Aakatu'/-Arabyyet'I-Yahudyye hatta Nhayet! Ahd'I-Hulefa'r-Raşdn, Amman: e-hlyye l'n-neşr ve't-evz', 1992, ohe Perlmann, "Polemc between Ilam and Judam", Relgon n Relgou Age, (dt. D. Goten), Cambrdge: AJS, 197 4, bn Kayym e.cevzyye, Zadu'I-ead, lll, üder, 31; A'la,18-19; n'am, 92; Yunu, 37., 56 uhammed b. mal e-buhar, Sahh bu Abdullah ef-buhar bfşerh e-krman, Beyrut Daru hya ura'i-arab, 1985, XIII,.132, 2957 ayılı Had.

15 Fethten urbttlar Dönemne Kadar ndülü Soyal Hayatmda Yahudler 253 fazlaını ona yüklere, veya rızaı olmakızın ondan br şey alıra ben Kıyamet günü onun karşıına çıkacağım" buyurmaktadır. 57 "Km br zımmye eza verre ben onun karşıındayım. ğer ben kmenn karşıındayam, onun karşıında olacağım." 58 Kıyamet günü de Bu arada zımmern lam devletne ödedğ czyeden de kıaca bahetmek yernde olacaktır. Czyenn kelme anlamı yern ve toprağın verg le zımmden alınan şey demektr. bnü'i-r "Czye, zımmerle akdedlen maldan barettr" Hadn rvayet etmştr. bn Arafa e-alk e czyey şöyle tanımlamıştır: "Czye, kafrn lam yönetm altında güvenlk ve tkrarının temn çn verme gereken maldır." 59 Ben-Saon da zımm kavramıyla ülüman olmayan nanların lam coğrafyaında "korunma altına alınan halklar" kımına alındığını, can ve mal güvenlklernn ağlandığını vurgular. 60 Kur'an-ı Kerm'de bahedlen czye 61 lam devletnn kendleryle anlaşma yaptığı (muahede) Hırtyan, Yahud, putperet v.d. dnere menup erkeklerden yılda br kez alınan nakd ve ayn vergdr. Sadakaya muhtaç yaşlılardan, çocuklar ve kadınlardan, körden, meleğ ve ş bulunmayandan, yardıma muhtaç ve kötürüm zımmden, özürlüden, mabet görevllernden ve adamlarından le hç br şey ve malı bulunmayan kmelerden alınmaz. Zımm mallarının ve hayvanlarının zekatı yoktur. Her ken madd gücüne göre bu verg devletçe takdr edlmektedr. 62 Böylece zımmnn mal ve can güvenlğ dışında dn ve dğer hakları güvence altına alınmış olur. 63 Denleblr k czye, devletçe zımmere ağlanılan karşılığıdır. zorundadır. tkrar, huzur, barış ve güven ortamı ağlama hzmetnn ülümanlar da bu hzmetler karşılık devlete zekat ve öşür vermek ndülü'te fethn başında uygulanan czyenn pek ağır olmadığı anlaşılmaktadır. Lane-Poale her hang br ayınma tab tutulmakızın alınan czye le 57 Süleyman b. e-şa' b. hak e-zeed e-sctan bu Davud, Sünen bu Davud, Beyrut Dar bn Hazm, 1997, lll,.288, 3052 ayılı Had. "Güçlernden fazlaını zımmllere yüklemeyn" Ha- S d'nn benzer br Had Hz. ömer'n rvayetyle Buharrde de yer verlmektedr. Bkz: I-Buhar, Sahh, XIII,.49, 2844 ayılı Had. 58 Celaleddn Abdurrahman b. bubekr e-suyut, (ö.h.911/m.1505), e-cam'u'-sa[tr mn Had'/- Beşr'n-Nezr, (ahk.uhyeddn Abdülhamd), ıır: ektebet'i-caryye e-kübra ty., ll, 473, 8270 ayılı Had. lam'ın gayr ülmlere götermş olduğu yaklaşımın genş örnekler çn bkz: Yakub b. brahm, Ktabu'l-Harac, Beyrut Daru'I-a'ruf, 1979,.126; bn Kayym e-cevzyye, Zadu'I-ead, ı, Abdülkerm Zeydan, Ahkamu'z-Ztmmyyn ve'/-üte'mnln fl Dar/'I-lam, Bağdat Cama't Bağdat, 1976, H.H. Ben-aon, "ffect of Relgou AnmotY on the Jew", A Htory of the Jewh Peop/e, (dt H.H. Ben.Saon), Cambrdge, aachuette: Harvard Unverty Pre, 1976, evbe, bu Yuuf, e-harac, ; bu'i-haan Al b. uhammed b.habb e-averd, e-ahkamu' Sultanyye ve'i-viiayatu'd-dnyye, (Naşr: Hald Abdüllatf e-sla' el-alm), Beyrut Daru'I-Ktab e Arab, 1990, Genş blg çn bkz: Zeydan, Ahkam, Şhabuddn bu'i-abba Ahmed b. dr b. Abdurrahman e-karraf, e-füruk, (hk. Abdülhamd Hndav), Beyrut, 2002, lll,.13. Czye ve uygulamaları hakkında genş blg çn bkz: bu Yuuf, e Harac,.125; e-averd, e-ahkam,. 255.

16 254 Dr. Snan lhan ı f nanların başka hç br yükümlülük altına grmedğn, ancak, ahp oldukları toprağın verg olan haracı verme zorunluluğu bulunduğunu, yılda br kez verlen verglern 12 Drhem le 48 Drhem araında değştğn, bunun da üç dört Pound araında br değere tekabül ettğn, 12 aylık takftlendrmelerle br ödeme kolaylığının getrldğn, araz verg haracın ülüman, Hırtyan ve Yahudler araında eşt uygulandığını, ek toprak ahplernn ve klenn fethten onra topraklarını ellernde tuttuklarını açıklar. 64 Adam ez de ulogu'un hatıraları na atfen czyenn ndülü'te IX. aırda aylık olarak toplandığını yazar. 65 Czye vergnn yükek olup olmadığı aşağıda verlen örneğe bakıldığında daha y anlaşılacaktır. Kurtuba'da X. aırda yönetc alenn ve zengnlern gydğ altın şlemel elbelern fyatı 1000 drhemden başlıyordu. Yne ndülüte, anatı ve herhang br eğtm olmayan kölenn değer e keza 1000 drhemden başlıyordu. 66 Keza fakhler araında zımmye uygulanacak cezanın ülümana uygulananla eştlğ ve benzerlğ konuunda değşk görüşler mevcuttur. 67 öte yandan Narman Roth, lam dünyaındak Yahudlern feth ıraında ve onraında zımmden alınan genel vergy ödeyp ödemedkler konuunda br şüphenn bulunduğunu, verg tem konuunda büyük detaylara gren Ahtor'un hlafına panya'da erken tarhlerde bu konuda çok az veyahut hç br kanıtın mevcut olmadığını, fakat Ahtor'un ndülü Yahudlernn bu durumuna dkkat çekmedğn, Yahud yaaları uzmanı Shalom Albeck'n panya'da geç döneme at kanıtları, lk döneme at verg toplamaya atmş gb göterrneğe çalıştığını, ama bunu detekleyecek br kanıtın ve tnadın bulunmadığını avunur.68 Yahud vezr Samuel Hanagd'e karşı muhalefet ve çıkışlarıyle blnen bn Hazm, 69 bu muhalefetn genelleştrp Yahudlern tümüne teşml etmemştr. Yahudlerle y dotluk kurabldğ gözlenen bn Hazm, 70 düşmanın ndülü'te bulunan zımmlere aldırmaı halnde, "bzm buna karşı çıkıp lahlanarak avaşmamız ve ölmemz gerekr. Zra Allah ve Reulü'nün zmmetnde olanları korumak zorundayız. Bunun dışındak br tutum zımm akdnn bozulmaı demektr" hükmünü vermştr tanley Lane-Pool, he oor n Span, Beyrut Khayat Orental Reprnt, 1967, ez, lam edenyet, bu hak brahm b. uhammed e-far el-tahr, (ö.x), e-eak ve'i-emalk, (ahk. J. de Goeje) Leden: J.Brll, 1927,.42, evfk Sultan e-yuzbak, arh h/'z- Zmme f'l-lrak (h ), Ryad: Daru'J-Uum J't-bae, 1983, Zımmlere uygulanan cezalar ve hükümler hakkında genş blg çn bak: Age, Roth, Jew, Vgoth, Bu konuda yazarın er-red ala bn en-nagrl ktabına bakılablr. 70 bu uhammed Al b. uhammed bn Hazm (ö. h m.1063), Reat bn Hazm e-ndelü, (ahk. han Abba), Beyrut üeeet'ü-arabyye l'd-draat ve'n-neşr, 1987, ı, e-karrafı, e-füruk, Jll,.16.

17 Fethten urabttlar Dönemne Kadar ndü/ü Soyal Hayatmda Yahudler 255 Czye verglernn adlane ve hakkanyete uygun br şeklde toplanmaına devlet büyük önem atfedyordu. Hakız yere alınan br verg Beytü'I-al'e okulmuyordu. "Halfelere bütün ülke ve bölgelern cbayetler, o bölgenn önde gelen on kşyle brlkte getrldgnde, bu gelen heyet alınan br drhem veya dnarın hakız yere alınmadığına dar Allah'ın üzerne yemn etmedkçe, hazneye br drhem veya dnar konulmazdı.'' 72 Görüldüğü üzere lam'ın zımmlere ve dolayııyla Yahudlere yönelk tutumunun temel adalet ve hakkanyete dayanmaktadır. Ntekm Claud Cahen bunu doğrulamaktadır: "Klak lam yüzyıllarındak zımmlere yönelk adece br tek zulüm, Fatım e-hakm'n zulmü, kayıtlara geçmştr." 73 Genza mektuplarında her ne kadar Yahud karşıtı d uygulara şaret edlmşe de Goten'n deymyle bu durum, "genel ve yaygın olmaktan çok, yerel ve münfertt." 74 Keza ark Cohen e klak yüzyıllarda ülüman topraklarda yaşayan Yahud yazılarında, geçmş bakıların kederl anılaştırılmaına fazla ratlanmadığını, tarhel zulüm hareketleryle lgl şrlern, Doğu Yahudlernn edeb geleneğnn br parçaı olmadığını kaydeder. 75 ülümanlarla Yahudler araında oyal hayatta teşekkül eden güzel dotluklardan bazı maller şöyle verleblr: bu'i-utrf b. ed-debbağ le onradan lamyet' kabul etmş olan vezr bu'i-fadl Haday b. Yuuf araında ağlam lşkler mevcuttu. 76 Keza Vezr bubekr uhammed b. Arnmar'ın (ö.1086/ h.479) Haday le y lşkler vardı. 77 bn Sa'd e-ndelü de dotu Yahud hak b. Katar'dan tayşle bahetmştr. 78 Goten Kahre'dek Genza belgelerne dayanarak ülüman ve Yahud tüccarlar araında y lşkler bulunduğunu yazar. 79 Öte yandan Yahudlerle lşklernde frata kaçarak apkınlık derecene ulaşan ülümanlar da çıkmıştır. 80 eela Belenyel şarlerden bn ez-zukak 5 72 eçhul, Ahbaru ecmuatün f Feth'I-nde/ü, (ahk. brahm e-byar), Kahre : Darü'I-Ktab'l- ır- Beyrut :Darü'I-Ktab'I-Lübnan, 1989, Claude Cahen, "Dhmma", he ncyclopeda of Ilam, (dt B. Lew - Ch. Pellat - J. Schacht) Leden:. J. Brll, 1991, ll, Goten, edterann ean, ll, Cohen, Ortaçağ'da Yahudler,.239, bn Beam, ez-zahre, lll, e-fethu b. uhammed b. Ubeydullah e-kay bu Nar el-şbl bn Hakan, Keladu'I-Akyan, (hk. uhammed et-ahr bn Aşur), unu: Daru't-unuyye l'n-neşr, 1990,. 222; bn Beam, ez Zahre, ll, bu'i-kaım Sa'd b. Ahmed bn Sa'd e-ndelü (ö:h.462/m.1050), abakatu'i-ümem, (hk.hayate Bualvan), BeyrutDaru't-ala, 1985, Shlomo Dov Goten, Draat f't-arh'l-lam ve'n-nzam'l-lamyye, ( nglzce'den rc.atyye e Kav), Kuveyt Vekaletu'I-atbuat, 1980,.218, bn Beam, ez-zahre, IV, ; bn Sad e-ndelü, e-uğrb, ı,.288, 206 ayılı byografı; Şhabüddn Ahmed et-elmean e-akkar (ö.1631), Nefhu't-b mn Gun'I-nde/ü'r-Ratb, (hk. han Abba), Beyrut Daru Sadr, 1968, lll,.529.

18 256 Dr. Snan İlhan dye meşhur şar bu'i-haan Al b. brahm, br Yahud gutam 81 çn yazdığı şrnde onunla brlkte oturup Şabat (Cumarte) günü şarap meclnde yarenlk yaptığını anlatır. bu'i-haan Al b. Atyye bn ez-zukak el-balen (.;c. ~ı.j/1 c,r4ji ~l!jll U!ı ~ U!) şöyle der: ı..:.w:-1 \.ıl c; :U! ~ ı,.w~ ~ı.rı:l.jp. t:fol..ı ~ ~1 c;j::c. ~ı("-':!"*'_, ~ c)l ~~\ıl ~ı Ü"J f Cumarte gününü evyorum Çünkü evdğm kş benm nedmm oluyor Ne kadar tuhaf k ben gerçek br ülümanı m Fakat en haytr/ günüm e Cumarte (Şabat) günüdür.,ı el-unfetl dye blnen Abdülazz b. Hayre e-kurtubl Yahud vezr Samuel Hanagd' abartılı övmüş, ona yazdığı methyende e Yahudlğ kabul ett@n ve tek emelnn onun devamlı zaferler kazanmaı olduğunu anlatır. 83 Bazı kaynaklar Yahudler övmede ve evmed e frata kaçan bu kşlern ahlak konularda dkkatl davranmadıkları ve çk mecllernn müdavm olduklarına dkkat çekmekte ve bu tür davranışların toplumun genelnde tavp görmedğ belrtlmektedr. bn ez-zukak'ın çk meclnde oğlanla brlkte olduğu,84 bn Hayre'nn e çk düşkünü br kşlk ergledğ" 85 fade edlmektedr. eela bn Beam bn Hayre'nn kadende çok frata kaçtığını belrterek eleştrr. 86 Önde gelen bazı kşler, e-u'taım b. Sadh'e gdp, bn Nagrla'nın ölümünden onra ona yanaşmak teyen Ahfaş b. eymun'a karşı dkkatl olmaını temşlerdr. 87 Ömer b. Hafun yanına karşı çıkıp onunla avaşmış olan komutanlardan Sad b. Cud'nn Gırnata'da br Yahudnn evnde öldürülme, ülümantarla Yahudler araındak yaak lşklern br kanıtıdır. Br rvayete göre şar bn Cud, br Yahud randevu evnde Ömer b. Hatun'un hanımıyla brlkte olmuştu. Başka br anlatım e bn Cud'nn 897 (h.284) yılında kend arkadaşları tarafından Yahud metrenn evnde katedldğ yönündedr. Bu hade bu tür lşk- 81 Gulam (~)'ın kelme anlamı bıyıkları yen terleyen genç manaındaya da, köle ve ücretl kş çn de kullanılmaktadır. Bkz: Butro e-butan, uhtu'i-uht, Beyrut: ektebet Lübnan, 1983, bu Abdullah uhammed bn Abdullah e-kuda bnü'i-abbar (h / ), et Hul/etü'-Syera, (ahk.hüeyn un), Kahre: eş-şrketu'i-arabyye l't-bae ve'n-neşr, 1963, 11,.106; bn Sad el-ndelü, et-ugrb, ll, 567 nolu byograf,.323, 328; e-akkar, Nefhu't-b, IV, ıbn Beam, ez-zahre, ı, bn Sad eı-ndeıü, et-ugrb, ll, 567 nolu byograf,.323, 328; e-akkar, Nefhu't-b, IV, ı}ı.j!.:.ı)~ <J"ff!l t. U)! ~ol!...._ı.,jı"'l <}ttı Kadehler brğn çevrende dönünce Değerl br mk kokuu benden yayıldı (çıktı). Bkz: bn Beam, ez-zahre, ı, Age, ı, I-akkar, Nefhu't-b, lll,

19 Fethten urabtlar Dönemne Kadar ndülü Soyal Hayatmda Yahudler 257 lern pek de hoş karşılanmadığını götermektedr. 88 ülümanlarla Yahudler araında ndülü tarh boyunca emlak konularında da htlaflar çıkmış, 89 bu anlaşmazlıklar lam yargıına havale edlerek adl kararlar alınmıştır. 90 şte bu arka plana ahp ülümanlar, ndülü'te zımmlerle brlkte barış ve tkrar çnde yaşamanın pratğn erglemşlerdr. Bu üreç ndülü'te uzun br dönem devam etmştr. Bunun tnaı Gırnata hadedr. Xl. aırda lk defa ortaya çıkan bu denl büyük çaplı gergnlğn ebeb, Zrler'n vezr Yuuf b. Nagrla'nın aşırıya kaçan davranış ve tutum udur. Bunun dışında Yahudlern bu tür davranışarına lşkn kayda değer rvayetler nadrdr. SONUÇ Sözün özü Ortaçağ'da ülümanlarla Yahudler araındak lşkler "fuon/ kaynaşma ve brleşme" ve "ymbojortak yaşama" olarak özetleneblr. 91 Halbuk Avrupa'da ve ülümanların hükümran olmadıkları dğer coğrafyalarda durum bunun tam teryd. şaret edlme gereken br başka öneml nokta e, ülümanlar dışındak nanlık alemnn çok kültürlü, dnl ve ırklar araındak "ortak yaşama" blncne, ancak, ll. Dünya Savaşı'ndan onra ulaşma yolunda omut örnekler vereblmeçlr. Günümüzde bu konuda umut verc gelşmeler kaydedlyora da, zaman zaman aşırı ağ ve faşt grupların aykırı davranışları, kaygı ve endşelere neden olmaktadır. Kaynaklar:» Ahtor, lyahu, he Jew of ulm Span, (branceden çevren: Aaron Klen -» Jenny achlowtz Klen), Phladelpha - Jerualem: he Jewh Publcaton Socety, 1992.» Ben-Saon, H.H., "ffect of Relgou Anmoty on the Jew", A Htory of the» Jewh People, (dt. H.H. Ben-Saon), Cambrdge, aachuette: Harvard Unverty Pre, 1976.» el-buhar!, uhammed b. mal, Sahh bu AbduJah e/-buhar bşerh el-krman, Beyrut: Daru hya ura'i-arab, 1985.» e-butan, Butro, uhtu'l-uht, Beyrut: ektebet Lübnan, 1983.» Buteşş, brahm e-kadr, "ehettat fı arh'heamuh beyne'i-dyan b'i-ndelü", ecejletu Draatu nde/üyye, unu, 2004.» Cahen, Claude, "Dhmma", he ncyc/opeda of Ilam, (dt. Lew, 8.-Ch. Pellat-J. Schacht) Leden: J.Brll, 1991.» Cohen, ark R., Haç ve Hlal Altmda Ortaçağda Yahudler, (re. Ahmet Feth), tanbul: Sarmal Yay., 1997.»..., "he Jew under Ilam: From Re of Ilam to Sabbata Zev," Bb/ographcal ay n edeval Jewh Stude, he Study of Judam, ll, New York, 1976.» Colln, Roger, arly edeva/ Span Unty n Dverty, , New York: St.artn' Pre, lbn zar, el-beyan, ll,.134; Renhart Dozy, Spanh Ilam, (erc:franc Grffn Stoke}, London: Frank Ca, 1972, ; Roth, Jew, Vgoth, bu'i-ba~ a bn Sehl, Veaku f Ahkam Kada hl'z-zmme f't-ndetü, (hk.uhammed Abdülvehhab Hallaf}, Kahre: e-erkez'i-arab l'd-düvell'l-'lam, 1980,.65-66; bn Beam, ez Zahre, IV, bn Sehl, Veak,.47-56, 65-66, ark R. Cohen, "he Jew under Ilam: From Re of Ilam to Sabbata Zev," Bb/ographcat ay n edevat Jewh Stude, he Study of Judam, ll, New York, 1976,.172.