ANA HATLARlYLA Xl. YÜZYILDA ENDÜLÜS'TE SOSYAL HAYAT*

Transkript

1 tem Yıl:7 Sayı: ANA HALARlYLA Xl. YÜZYILDA NDÜLÜS' SOSYAL HAYA* Yrd.Doç.Dr. Şahabettn RGÜVN Htt Ünverte lahyat Fakülte ÖZ Ortaçağın en zarf ve parlak medenyetne ahp olan ndülü toplumu, farklı etnk ve dn unurlardan oluşmaktaydı. Ortaçağ Avrupa'ında hçbr ülkenn lm, anat ve mmarde kendyle boy ölçüşemedğ ndülü medenyet, oyal ve ekonomk koşullarıyla hem Avrupa hem de çeştl lam beldelernde yaşayanlar çn br cazbe merkez durumundaydı. Sahp oldukları eşz tabat güzellklernden etklenen nce d uygulara ahp ndülü toplumu anat ve edebyata düşkün br toplumdu. Özellkle şrn ndülü toplumunda ayrı br yer vardı. Başta Kurtuba olmak üzere ndülü'ün farklı şehrlernde lm mecller kadar eğlence mecller de yaygındı. Anahtar Kelmeler: ndülü, Kurtuba, toplum, aray, anat, edebyat, lm. ABSRAC A Sketch of Socal Lfe n the leventh Century Andalua Andaluan ocety havng the mot elegent and glamorou cvlaton n the ddle Age wa compoed of varou ethnc and relgou element. Andaluan cvlaton to whch no country n the medeval tme could meaure up wth repect to cence, art and archtecture wa a center of attracton wth t ocal and economc crcumtance for thoe lvng n varou uropean and llamc land. lnfluenced by the peerle natural beaute, Andaluan ocety of hgh ene were great lover of art and lterature. Poetry had a prvledged place n Andaluan ocety. Alo, there were wdepread aemble of entertanment bede the one of cence n varou cte of Andalua, epecally n Cordoba. Key Word: Andalua, Cordoba, Socety, Palace, Art, Lterature, Scence. GRŞ ndülü toplumu Arap, Berberl, mevarı, Sakalbe, müvelledqn ve panyol gb farklı etnk unurlardan oluşmaktaydı.' Bu unurlar çernde en başat unur ülüman Arap unuru d. Bu farklı etnk unurlar alm, edp, fakh, kadı ve Bu makale, Arap Dl ve debyatı Açıından bn Hazm [armara Ünverte Soyal Blmler nttüü (Baılmamış Doktora ez), tanbul 2007] adlı doktora tezmzn "Dönemn Soyal Yapıı" başlıklı kımından makale formatında yenden düzenlenp hazırlanmıştır. (Şahabettn rgüven) 1 bn Hazm, Cemheretü enab'-arab, nşr: Abduelam uhammed Harun, 5.baım, Kahre, Dru'I e'arf, 1962, ; George Coln, e-ndelü, tre: Abdülhamd Yunu; Haan Oman, Beyrut, Dru'I-Ktab'I-Lübnan, 1980,, 92, 93.

2 146 Yrd.Doç.Dr. Şahabettn rgüven katp gb kalfye nanlar yetştrerek ndülü'ün düşünce ve kültür hayatına katkıda bulunuyorlardı. 2 ndülü toplumunu oluşturı::ın etnk unurlar br taraftan evllk yoluyla kend aralarında kan bağı oluştu-rdukları gb 3, dğer taraftan lam'ı kabul etmekle dn bağı oluşturmuşlardır. 4 ndülü'ün bu etnk yapıı güç ve kuwet ahb baretl yönetcler tarafından adaletle yönetldğ dönemlerde ndülü çn br zengnlk oluştururken, ehl olmayan kşlern ktdara gelerek yanlış ya kararlarla devlet zayıflatmaları, halka zulmetmeler, belrl etnk veya dn grubu kayırmaları onucu ndülü'ün parçalanıp tarh ahnenden lnmende büyük rol oynamıştır. mevl Hlafet'nn dağılmaından onra bu unurlardan her br ndülü'ün farklı bölgelernde bağımızlıklarını lan ederek mülk ve yönetmden payarına düşen almışlardı. Serberler ndülü'ün güneyne, müvelledgn ve Sakalbe doğuuna, Araplar e ndülü'ün farklı bölgelerne hakmdler. 5 ndülü'ün farklı bölgelernde bağımızlıklarını lan eden bu unurlar araında çıkan anlaşmazlıklar onucu avaşlar meydana gelmştr. 6 Baretl halfe ve yönetclern gayret ve teşvkleryle anat, edebyat ve farklı lmlerde büyük gelşmelere ahne olan ndülü, oyal ve ekonomk koşullarıyla hem Avrupa hem de çeştl lam beldelernde yaşayanlar çn br cazbe merkez oluşturmaktaydı. Çok ayıda nan lm talep etmek, der vermek veya daha uygun şartlarda geçmn temn etmek çn ndülü'e akın edyordu. ndülü'e çalışmak çn gelenlern br kımı tcaretle uğraşırken dğer br kımı tarım arazlernde ş mkanı buluyordu. mr, yönetc, devlet rcal ve zengn alelern aray ve malkanelernde ş mkanı bulanlar olduğu gb aker olarak orduya katılanlar da oluyordu. 7 ndülü toplumu üt, orta ve alt olmak üzere üç ınıftan oluşmaktaydı. Kurtuba'da üt ınıfa menup alelern oturduğu üç mahalle bulunmaktaydı. Bunlar er-rafe, ez-zahre ve ez-zehra mahalleler d. Kurtuba'nın dğer mahallelernde orta ve alt ınıfa menup nanlar oturmaktaydı. Kurtuba'nın nüfuunun çoğunluğunu emekç ınıfı olarak adlandırableceğmz orta ınıf oluşturmaktaydı. Bu ınıf; öğrenc, şç, zanaatkar, memur ve katperden oluşmaktaydı. Bazı tarhçler Kurtuba'nın nüfuunun Xl. yüzyılda br mlyon kş olduğunu rvayet ederken dğer bazıları bu ayının beş yüz bn olduğunu nakletmektedr. Bu rakamlar aynı dönemdek dğer dünya başkentleryle kıyalandığında Kurtuba'nın çok yoğun br nüfua ahp olduğunu götermektedr. Kaynaklarda Kurtuba'da ıradan halka at ev ayıı ken Kurtuba'nın ler gelenler-?. - Ib n Hazm, Cemheretü enb'f.arab, Hüeyn ü'n, Fecrü'~nde/ü, Daru'I en~hl, Beyrut, 2002,. 458, Ahmed Dayf, Belfıgatü'l-Arab f'l-nde/ü, unu, Daru'I e'arf, 2. bakı, 1998, Yünu urk Sellüm e-becc!r, e/-u'aradt f'ş-ş'r'i-ndelü, Daru'I-Kütüb'l-lmyye, Beyrut, 2008,. 23; Abdulharım Üvey, bn Hazm e-ndelü ve cühüduhü f'l-bah't-tarh ve'j-hadar. Kahre, Daru'l-'tlm, t., Fayz Abdunneb, debü'r-rel f'i-nde/ü fı'l-karn'l-hm'l-hcr, Amman, Daru'I Beşr, 1989, Abdulharım Uvey, lbn Hazm,. 43.

3 Ana Hatlartyla Xl. Yüzytlda ndü/ü'te Soyal Hayat 147 ne at ev ayıının olduğu rvayet edlmektedr. Ayrıca Kurtuba'da eken bn dükkan, bn altı yüz otel ve dört yüz ell k han olduğu rvayet edlmektedr.8 arhçlern rvayet ettğne göre Kurtuba'da yrm br mahalle bulunmaktaydı. Ftne olayarına kadar Kurtuba'nın etrafında ur bulunmazken, ftne olaylarından onra şehrn koruyucu br urla kuşatıldığı, ayrıca şehrn etrafına avunma amaçlı br de hendek kazıldığı rvayet edlmektedr. Kurtuba halkı evlernn dış görünüşüne fazla önem vermezken ç görünüşünün ülü ve göterşl olmaına özen göteryorlardı. ndülü halkı temzlğe büyük önem vermekteyd. Kurtuba halkından brnn adece br drhem ola onunla yıkanmak çn abun alacağı öylenmektedr. Kurtuba'da kanal ve borular ayende u nanların evlerne kadar ulaşmaktaydı. O döneme at kanal ve boruların kalıntırar bu gün dah mevcuttur. Ayrıca Kurtuba'da büyük br kımı mectlern yakınlarında nşa edlen dokuz yüz kadar hamam bulunmaktaydı. Gece aydınlatma temyle donatılan Kurtuba caddeler temzlk, genşlk ve güzellkte emalzd. Kurtubalılar gym ve kuşarnarına on derece özen götermekteyd. Al br Kurtuba'lı evnden çıkarken pamuk, keten veya yünlü br gy gyer evnden öyle çıkardı. Başlarına arık ve benzer şeyler armayan Kurtubalılar açlarını kulaklarının üzerne bırakırlardı. Kurtuba'da çok ayıda mect bulunmaktaydı. Dn, ya ve lm myona ahp mectler Kurtuba'da oyal hayatın merkeznde yer alıyordu. Dükkan ve çarşılar mecdn etrafında çevrelenyordu. lm halkaları ve toplantılar mectte yapılıyor, bldr ve fermanlar mectte okunuyor, büyük olmayan anlaşmazlıklar mectte çözüme bağlanıyor, büyük anlaşmazlıklar e mahkemeye havale edlyordu. 9 Amrllern on zamanlarında Kurtuba'da patlak veren ftne olaylarının akabnde mev Hlafet düşmüş, ülke yrmnn üzernde küçük devletçklere bölünmüş, ndülü tarhnde üokü't-avaf olarak blnen ve yaklaşık eken yıl üren yen br dönem başlamıştı. 10 Bu devletçklero yönetcler günlern Abba halfeler gb zevk ve eğlenceyle geçrdkler gb, şehrlern brer küçük Bağdat'a dönüştürmüşlerd. 11 Alm, edp, rakkae, şarkıcı ve çalgıcı ednmek çn br brleryle yarışan yönetcler, kendlerne tazm çn e-u'tam, e-u'tedd, e u'temd, en-naır, e-enqr, e-kadr ve e-uktedr gb ultan lakapları vererek bununla övünüyorlardı. 12 Kend çıkarlarını ümmetn maahatının üzernde tutan bu emrler kendler çn araylar nşa ettryorlar, çk çerek, danöz eyrederek, şarkılar dnleyerek günlern günah denznde zevk ve eğlenceyle geçryorlardı. Dğer taraftan verg ve hedyeler vererek Leon-Katlya kralı 8 - Abduıhalm Uvey, a.g.e., Abdulhalm Uvey, a.g.e.,. 47, 48, Şakr utafa, e-nde/ü f't-tarh, enşüratu Vzaret'-Sekate, Dımaşk, 1990, Fayz Abdunneb, debü'r-real, e-akkar, Nefhu't-tJb mn ğun'i-ndelü'r-ratb, nşr: han Abba, Beyrut, Daru Sadır, 1968, ı, 213,214.

4 148 Yrd.Doç.Dr. Şahabettn rgüven Alfana'ya yakın olmak çn adeta brbrleryle yarışıyorlardı. 13 üqku't-avaf dönem yönetcler br taraftan kend özel hayatlarının maraflarını karşılamak, dğer taraftan Alfana'nun koyduğu ağır vergler ödemek çn halktan topladıkları ağır vergler onucu ndülü'te oyal hayat çok kötü br durumdaydı. 14 ndülü'tek kötü oyal koşullardan en çok etklenen kem, toplumun çoğunluğunu oluşturan çftç ınıfı d. Zra br taraftan açlık ve kıtlık ıkıntılarıyla uğraşırken, dğer taraftan ç ve dış avaşlar onucu tarala rı, botanları ve mahuller harap oluyordu. 15 üqku't-avaf yönetcler ve ndülülü zengnler şarkıcı caryelere ahp olmak çn büyük meblağlar ödüyorlardı. eela bq uhammed Hüzeyl b. Rezln, bo Abdullah b. Kettan'nn caryen atın almak çn üç bn dnar ödemştr. Güzellğ, hoş e, güzel hattı, lugat, nahv ve tıp lmerndek blgyle bu caryenn br benzer yoktu. 16 e-u'temd b. Abbad'ın (ö.487/1094) yetmşten fazla carye vardı. 17 Bunların en meşhuru ücahd b. Amr'nn u'temd'e hedye ettğ e-abbadye ml şar ve katp olan caryedr. 18 Caryeler eğlence mecllernde efendlern şarkı öyleyp dan ederek eğlendrdkler gb 19, çocukların eğtmn de ütlenyorlardı. 20 On k yaşına kadar lk eğtmn vezr olan babaının arayında caryelerden alan bn Hazm (ö.456), mürebbyelernn kendne hat anatı ve Kur'an'ı öğrettklern, ayrıca çok ayıda şr ezberlettklern öylemektedr. 21 Bazı caryeler, özellkle yaşlı olanları hanımlarının hzmetlerne de bakıyorlardı. 22 ndülü'te eğlence mecller emr ve vezrlern yanı ıra farklı toplumal tabakalardan genş halk ktlelernn de lgne mazhardı. ndülülü şar ve katpler bu eğlence mecllern ve bu mecllerdek çk, şarkı, çeştl oyun ve eğlenceler manzum ve menur olarak vafetmşlerd. 23 Bu aırda ndülü'te şarkı mecller çok yaygındı, her emrn kendne at özel br mecl vardı. mrlern araylarında hemen her gün şarkı mecller düzenlenrd. 24 Şarkının revaçta olmaı onucu muıkl ve bete ler dercedeyd. Çok ayıda müzyen ve betec vardı. n meşhurları arüz konuunda et-mt'td f'i-halfl adlı eern ahb bnu'lıj Fayz Abdunneb, debü'r reat,. 31. ı 4 bn Beam, ez-zahre f mehan ehl'l-cezre, nşr: han Abba, Beyrut, Daru'-Sekafe, 1979, ll, 252, Fyz Abdunneb, debü'r-real, ıbn Beam, ez-zahıre, lll, 11, bnü'i-bbar, e/-hu//etü'-yer', nşr: Hüeyn ü'n, Kahre, Daru'ı-e'rf, 1985, ll, Fayz Abdunneb, debü'r-real, bnü'i-bbar, e/-hu//etü'-yer', ll, eı-akkar, Nefhu't-tb, IV, ı bn Hazm, avku'/-hamme f'l-ülfet ve't-üllf. nşr: Nzr Vech Fellüh, Beyrut, e-ektebetü'l 'Aryye, 2001,. 111, 112; uhammed Sa'd ed-dağl, et-haytü'l-ctmayye f'i-nde/ü ve eeruha f'/-edeb'/-arab ve f'/-edeb'i-ndelü, Daru Üme, 1984, bnü'i-bbar, et-hul/etü'-yer', ll, Fyz Abdunneb, debü'r-rea/, eı-akkar, Nefhu't-tb, lll, 614, 615.

5 Ana Hatlartyla Xl. Yüzyılda ndülü'te Soya/ Hayat 149 Haddad e-kay 25 le Afrka şarkıları öylemeyle meşhur olan bu'-salt Ümeyye b. Abdulazz el-şbi'dr.z 6 ndülülüler eğlence mecllernde ud, kanun, nefel çalgı, org ve kemerıçe gb müzk aletler eşlğnde eğlenmekteydler.z7 lme ve edebyata önem vermeyle tanınan ndülü toplumunda şrn şarn ayrıcalıklı br yer vardı. ndülü'te edp, şar, nahv ve lügat almlerne büyük br aygı duyuluyordu. Dğer taraftan edp ve şarlern, yönetclern nezdnde eçkn br yer vardı. Hatta şr konuunda yeteneğ olan br çok ndülülü bu özellkler ayende vezrlk makamına kadar yükelmştr. e-akkar (ö.1041/1632) dndar br toplum olan ndülülülern alm ve fakhlere karşı büyük br aygı duyduklarını, bu yüzden tüm eçkn edp, katp, nahv ve lügat almlerne fakh lakabını kullandıklarını, zra fakh ıfatının ndülülüler nezdnde kşnn ahp olableceğ en yükek ıfatardan ayıldığını nakletmektedr." 28 ndülü'te güzel yüzlü yakışıklı ve gençler konu alan gazeller toplumal br olgu halne gelmşt. Bazı şarler bu gençler betmlemede aşırıya kaçmışlardır. bn Am mar (ö.4 7 4/1084), bnu'i-bbar (ö.658/1260) ve bu'i-bağ b. Abdulazz bu tür şrler öyleyen meşhur şarlerdr. bn Beam (ö.542/1147) bu tür şrlerle br brleryle yarışan çok ayıda şarden ve şrlernden bahetmektedr.29 ndülü'te yaygın br hale gelen çk, şarkı, mütehcenlk, eğlence ve zevkle dolu bu hayata br tepk olarak toplumun çeştl tabakalarında zühd yaygın oldu. Zühd hayatı yaşamalarıyla meşhur olan bo hak el-lbr (ö.459/1067), e-aal ve Bekkar e-ervan gb bazı edpler edeb ürünleryle toplumun zevk ve eğlence hayatını eleştrerek ya ve toplumal reformların yapılmaına çağrıda bulundular. 30 Kadı ve fakhler ndülü toplumunda hem halk hem de yönetcler nezdnde öneml br konuma ahpt. üoku't-avaf yönetcler Hırtyan tehlkene karşı urabıtlar'dan yardım teme konuunda ndülü'ün ler gelen kadı ve fakhleryle toplanarak onlarla tşare yapmışlardır. 31 ndülü'te katpern konumu, kadı ve fakhlern konumundan aşağı değld. Yönetclern devlet şlernde kendlerne yardımcı olan eçkn br katbe olan htyaçları, şrleryle kendlern metheden y br şare olan htyaçlarından daha fazlaydı. Bu nedenle ndülü katpler çoğu zaman devlet adamı ntelğne de ahpt. 32 e-akkar (ö.1041/1632) ndülü'te katpern k ınıftan oluştukla ıbn Beam, ez-zahre, ı, 691, bn Hallkan, Vefeyatü'l-a'yan ve enbaü ebna'z-zeman, nşr: han Abba, Beyrut, Daru Sad ır, t., ı, 243; e-akkar, Nefhu't-tb, ll, 106, el- akkarı, - Ne fh u't-tıb, - lll, e-akkar, Nefhu't-tb, ı, 221, lbn Beam, ez-zahre, ll, Fayz Abdunneb, debü'r-rea/, eı-akkar, Nefhu't-tb, IV, 359, uhammed Rıdvan ed-daye, arhu'n-nakd'l-edeb f/'1-nde/ü, 2.baım, Beyrut, üeeetü'r-

6 150 Yrd.Doç.Dr. Şahabettn rgüven rını öylemektedr. Brnc ınıf derece bakımından daha ütün olan "real" katpler, knc ınıf e rem yazışmalar gb devlet şlernde thdam edlen katplerdr.33 Aynı zamanda eçkn brer şar olan bn ZeydOn (ö.463/1071), bn Arnmar (ö.474/1084) ve bn Abdün (ö.529/1134) gb çok ayıda katp vezrlk makamına kadar yükeleblmşlerdr. Bu katpern vezrlk makamına yükelmende şarlk vaıfları belrleyc olmaktaydı. Zra tek başına katplk bu makama gelmek çn yeterl ayılmıyordu. 34 ndülü katplernn büyük çoğunluğu bn Hazm örneğnde olduğu gb hem ner hem de şr kablyetne ahp kşlerd. ndülü toplumunda ayrıcalıklı br yer olan kadınlar genş özgürlüklere ahpt. oplumal hayata aktf br şeklde katılıyorlar, erkeklerle karışıp onlarla aynı mecller paylaşıyorlardı. ndülü toplumunda eğtmden kaf mktarda faydalanan çok ayıda kadın lm, edebyat ve anatlarda kendlern patlamışlardı.35 ndülü'te lm, edebyat ve çeştl anatlarda çok ayıda kadın ön plandaydı. e-semmar lakabında br gence aşık olan ve onun çn uvaşşahalar öyleyen e-u'taım b. Sumadh'n kızı şare Ümmü'l- Kram 36, kadınlara edebyat derler veren, dndarlığı ve ffetyle tanınan eryem bnt b Ya'küb, 37 bazı şrleryle meşhur şarler gerde bıraktığı öylenen ühce bnt'heyyan, 38 çok ayıda şr ve emal ezberlemenn yanı ıra güzellğyle de meşhur olan NezhOn e-gırnatıyye, 39 şrlernde kable ve ülkeyle öğünen Ümmü'I-'Aa e Hıcaryye,40 e-u'temd b. Abbad'ın nezdnde eçkn br yer olan edbe, şare, katbe ve lugat blgn 'tmad er-rümeykyye 41 ndülü'ün tanınmış kadın şar ve edplerndendr. ndülü'ün en meşhur kadın şarlernden br de Kurtuba'dak meclnde şar ve edplern ekk olmadığı rvayet edlen Velade bn tü '1-ütekfı'dr. 42 ndülü toplumunda gayrmulm unurlar büyük br hoşgörü atmofernde mülümanlarla brlkte yaşıyorlardı. ndülü'te yaşayan hırtyan ve yahudlern, ktdarın zayıfladığı, ya karışıklıkların yaşandığı dönemlerde ftne ve kargaşa olaylarında etkn roller olmuştur. Örneğn Kurtuba'da patlak veren ftne olaylarında Kurtuba'yı harap eden Berberer'n yahudlerden büyük detek Rale, 1981,. 32, 33; Fayz Abdunneb, debü'r-rel, e-akkar, Nefhu't-tb,l, Fayz Abdunneb, debü'r-rel, Abdulharım Uvey, lbn Hazm,. 45, e-akkar, Nefhu't-tb, IV, e-humeyd, Cezvetü'l-muktebe l zkr vült'~nde/ü, nşr: uhammed b. avt et-anc, Kah re, ektebetu Neşr'-Sekafet'l-lamyye, 1953,. 412; e-akkar, Nefhu't-tb, IV, bn Sa'd e-ağrb, e/-ugrb l hulel'l-agrb, nşr: Şevk Dayf, 3. baım, Kahre, Daru'I-e'arf, ı, e-akkar, Nefhu't-tb, IV, e-akkar, Nefhu't-tıô, IV, bnü'i-bbar, e/-hulletü'-yer', ll, 62; e-akkar, Nefhu't-tıô, IV, bn Beam, ez-zahre, ı, 429; e-akkar, Nefhu't-tb, IV, 205.

7 Ana Hattanyta Xl. Yüzylda ndütü'te Soya/ Hayat 151 gördüğü rvayet edlmektedr. 43 Hırtyan ve yahudler ndülü'te üt düzey devlet kademelerne kadar yükeleblmekteydler. Bazı üoku't-avaf dönem yönetcler Hırtyan ve yahudler üt düzey devlet kademelerne getryor, ülümanların şlern onlara tevd edyordu. Bu ayede Hırtyan ve Yahudler devlet şlernde öz ahb oluyorlardı. eela Gırnata şehr yahudlern nüfu yoğunluğuna ahp olmaının yanı ıra çok ayıda yahudnn yönetm kademelernde bulunmaı nedenyle yahudlern Gırnata'ı olarak anılmaktaydı. 44 Hatta bazı gayrmülmlern vezrlk makamına kadar yükeldkler rvayet edlmektedr. eela yahud olan bn Nağrle Gırnata'da Badl b. HabbO'un vezr olmuş, brçok yahudy yönetm kademelerne getrmş, mülümanların şlern onlara tevd etmştr. 45 Bu durum doğal olarak mülümanları rahatız edyordu. Yönetrnde öz ahb olan yahudler boş durmuyor, üqku't-avaf dönem yönetclern brbrlerne karşı kışkırtmaları onucu ç karışıklkara ebebyet veryor, halk araına ftne ve feat tohumlan ekyor, hırtyan krallarla gzl şbrlkler yapıyor, üoku't-avaf dönem yönetclerne hırtyan krallarla ttfak kurmaları ve onlara verg vermeler çn bakı yapıyorlardı. 46 ndülü'te oyal hayat ya ve ekonomk şartlardan büyük ölçüde etklenmştr. Sya tkrar ve güven ortamının ağlandığı Amrller dönem boyunca farklı oyal ınıfara menup ndülü halkının ekonomk durumu oldukça y br düzeydeyd. 47 Amrller zamanında lm metot ve yöntemlern zlenme onucu ler br düzeyde olan tarımcılık ndülü ekonomnn bel kemğn oluşturmaktaydı. Bunda da tarım alanlarının genşlğ, toprakların vermllğ, u ve nehrlern çokluğu etkl olmuştur. Ayrıca ndülü'ün verml arazlernn yem yeşl bağ ve bahçelere dönüştürülmende ndülülülern bağ, bahçe ve ççek yetştrclğne olan lg ve evglernn büyük etk olmuştur. ndülü'te tarımdan büyük payı Kurtuba almaktaydı. Zra Kurtuba k vad araında onlarca klometre uzunluğundak verml br ovada nşa edlmşt. ndülü'te tarım arazlernn kraya verlme tem yaygındı. arım araznn ekm ve bakım şlern ütlenen kracı araz ahbyle ürünü yarı yarıya paylaşıyordu. arımcılığın yanı ıra ndülü'te tcaret ve zanaat da oldukça revaçtaydı. ndülülüler demr, bakır, cam ve dokumacılık gb öneml zanaatlarla ştgal edyorlardı. ndülü'te tcaret özel olarak tah edlmş mekanlarda yapılmaktaydı. Her malın "Ok" adı verlen özel br çarşıı vardı. Bu çarşılar ek Kahre ve Şam'da olduğu gb ç çe geçmş caddelerden oluşmaktaydı. Çarşılar; dokumacılar çarşıı, haırcılar çarşıı ve alçıcılar çarşıı gb melek ve tcaret türüne göre tanf edlmşt. Sanat erbabı ve tacrler mallarını bu çarşılarda atışa unmaktaydı. ndülü'te tcare Abduıhalm Uvey, /bn Hazm, Fayz Abdunneb, debü'r-real, bn 'zar eı-errakuş, et-beyanu't-mugrb f ahb!r'f.nde/ü ve't-magrb, nşr: George Coın;. Lev-Provençaı, 3. baım, Beyrut, Daru'-ekafe, 1983, lll, 264, 265; bn Beam, ez-zahre, ı, uhammed Abdullah Annan, Düvelü't tevaf, 2.baım, Kahre, ektebetü'ı-hanc, 1969, Abduıhalm Uvey, lbn Hazm,. 27, 28.

8 152 Yrd.Doç.Dr. Şahabettn rgüven tn gelşp revaç bulmaına ermaye ahpler araında güven ve tkrar ortamında yapılan rekabetn büyük katkıı olmuştur. 48 SONUÇ ndülü toplumu Arap, Berber, meval, Sakalbe, müvelledon ve panyol gb farklı etnk unurlardan oluşmaktaydı. ndülü'ün bu etnk yapıı güç ve kuwet ahb baretl yönetcler tarafından adaletle yönetldğ dönemlerde ndülü çn br zengnlk oluştururken, ehl olmayan kşlern ktdara gelerek yanlış ya kararlarla devlet zayıflatmaları onucu ndülü'ün parçalanıp tarh ahnenden lnmende büyük rol oynamıştır. ndülü'te oyal hayat ya ve ekonomk şartlardan büyük ölçüde etklenmştr. Sya tkrar ve güven ortamının ağlandığı dönemlerde farklı oyal ınıfara menup ndülü halkının oyal ve ekonomk durumu oldukça y br düzeydeyd. Dğer taraftan ktdarın zayıfladığı, ya karışıklıkların yaşandığı dönemlerde ndülü'te oyal hayat her geçen gün daha kötüye gtmekteyd. ndülü'tek kötü oyal ve ekonomk koşullardan en çok etklenen kem, toplumun çoğunluğunu oluşturan çftç ınıfı d. Zra br taraftan açlık ve kıtlık ıkıntılarıyla uğraşı rken, dğer taraftan ç ve dış avaşlar onucu tarala rı, botanları ve mahuller harap oluyordu. lme ve edebyata önem vermeyle tanınan ndülü toplumunda şrn ve şarn ayrıcalıklı br yer vardı. ndülü'te edp, şar, nahv ve lügat almlerne büyük br aygı duyuluyordu. ndülü toplumunda ayrıcalıklı br yer olan kadınlar genş özgürlüklere ahpt. oplumal hayata aktf br şeklde katı lıyorlar, erkeklerle karışıp onlarla aynı mecller paylaşıyorlardı. ndülü toplumunda eğtmden kaf mktarda faydalanan çok ayıda kadın lm, edebyat ve anatlarda kendlern patlamışlardı. ndülü toplumunda gayrmülm unurlar büyük br hoşgörü atmofernde mülümanlarla brlkte yaşıyorlardı. lm ve anatlarda yükek br düzeye ulaşmış olan ndülü, oyal ve ekonomk koşullarıyla hem Avrupa hem de çeştl lam beldelernde yaşayanlar çn br cazbe merkez oluşturmaktaydı. Çok ayıda nan lm talep etmek, der vermek veya daha uygun şartlarda geçmn temn etmek çn ndülü'e göç edyordu. Kaynaklar.» Annan, uhammed Abdullah, Düvelü't-tevaf, 2.baım, Kahre, ektebetü'l-hanc, 1969.» e-beccar, Yunu urk Sellüm, el u'aradat f'ş-ş'r't-nde/ü, Daru'I-Kütüb'l-lmyye, Beyrut, 2008.» Coln, George, e-ndelü, tre: Abdülhamd Yunu; Haan Oman, Beyrut, Daru'I-Ktab'I Lübnan, 1980.» ed-dağl, uhammed Sa'd, el Hayatü'l-ctmayye f'l ndelü ve eeruh f'l-edeb'l-arab ve f'l-edeb't-nde/ü, Daru Üame, 1984.» ed Daye, uhammed Rıdvan, arhu'n-nakd'l-edeb f'l-ndelü, 2.baım, Beyrut, üeeetü'r-rale, Abdulhalm Uvey, lbn Hazm,

9 Ana Hatlany/a Xl. Yüzylda ndü/ü'te Soya/ Hayat 153» Dayf, Ahmed, Be/agatü'I-Arab f'i-nde/ü, unu, Daru'I-e'arf, 2. bakı, 1998.» e-humeyd, bü Abdullah uhammed b. Fütüh b. Abdullah e-zd, Cezvetü'/-muktebe f zkr vülat'i-ndelü, nşr: uhammed b. avt et-anc, Kahre, ektebetu Neşr' Sekafet'l-lamyye, 1953.» bn 'lzfır e-errakuş, bü Abdullah uhammed, e-beyanu'/-muğrb f ahbar'i-ndelü ve'/-mağrb, nşr: George Co ln;. Lev-Provençal, 3. baım, Beyrut, Daru'-ekafe, 1983.» bn Beam eş-şentern, bü'i-haan Al, ez-zahre f mehtn ehl'l-cezfre, nşr: han Abba, Beyrut, Daru'-Sekafe, 1979.» bn Hallkan, bü'i-abba Şemeddn Ahmed b. uhammed, Vefeyatü'l-a'yan ve enbaü ebna'z-zaman, nşr: han Abba, Beyrut, Daru adır, t.» bn Hazm, bü uhammed Al b. Ahmed b. Sad, Cemheretü enab'/-arab, nşr: Abduelam tvıuhammed Harun, 5.baım, Kahre, Daru'I-e'arf, 1962.» ---. avku'/-hamame f'l-ülfet ve'l-ülltf, nşr: Nzar Vech Fellüh, Beyrut, e-ektebetü'i 'Aryye, 2001.» bn Sa'd e-ağrb, bü'i-haan Nureddn Al b. üa, e/-uğrb f hulel'/-ağrb, nşr: Şevk Dayf, 3. baım, Kahre, Daru'I-e'arf, t.» bnü'i-bbar, bü Abdlah uhammed b. Abdullah b. b Bekr, e/-hulletü'-yera', nşr: Hüeyn ü'n, Kahre, Daru'I-e'arf, 1985.» e-kay, Fayz Abdunneb, debü'r-real f'i-ndelü f'l-karn'l-htm'l-hcr, Amman, Daru'I-Beşr, 1989.» e-akkar, bü'i-abba Şhabuddn Ahmed b. uhammed b. Ahmed, Nefhu't-tb mn ğun'i-ndelü'r-ratb, nşr: han Abba, Beyrut, Daru Sadır, 1968.» utafa, Şakr, e-nde/ü f't-tarh, enşüratu Vzaret'-Sekafe, Dımaşk, 1990.» ü'n, Hüeyn, Fecrü'/-ndelü, Daru'I-enahl, Beyrut, 2002.» Üvey, Abdulhalm, bn Hazm e-nde/ü ve cühqduhü f'l-bah't-tarh ve'/-hadar, Kahre, Daru'l-'tam, t.