ENDÜLÜS'TE TARiH VE KEHHALE'YE GÖRE ENDÜLÜSLÜ TARiHÇiLER

Transkript

1 tem Yıl:7 Sayı: NDÜLÜS' ARH V KHHAL'Y GÖR NDÜLÜSLÜ ARHÇLR Yrd.Doç.Dr. Şaban ÖZ Kahramanmaraş Sütçü mam Ünverte lahyat Fakülte ÖZ Bu makalede ndülülü tarhçler kıa byografler ve eerler le beraber kronolojk olarak Kehhale'nn eer baz alınarak derlenmştr. akalenn amacı; öylem olarak ık ık vurgulanan ndülü'tek lam lm ve kültür evyenn ulaşt@ evyeye müşahha br örnek vermektr. Başlangıçta Doğu kaynaklı belenen ndülü tarhçlğ zamanla kend kendne yeter hale gelmş, artık Doğuya eyahat yapılmakızın da kend lm çevrenden yetşen tarhçler çıkmıştır. ndülü'te tarhçlğn gelşmende etkn olan br dğer öneml huu da; ya erklern en ıkıntılı dönemlernde dah, lme büyük bütçeler ayırmış olmalarıdır. ndülü lm dünyaının en başta gelen ıkıntıı e; günümüzde lam dünyaının yaşadığı "beyn göçü" olguunun ndülü kültür çevrende yoğun br şeklde yaşanmış olmaıdır. Zra doğuya gden brçok tarhç ger dönmemştr. Anahtar Kelmeler: ndülü, arh, panya, arhç, lm, edenyet, arhçlk. ABSRAC Htory n Andalua and the Anda/uan Htoran accordng to Kahhale In th artcle, hort bographe and work of the Andaluan htoran were compled n chronologcal order baed on Kahhale' book. he purpoe of th artcle to gve a concrete example cancemng the very frequently emphazed level of llamc cence and culture reached n Andalua. At the begnnng fed from of the at-ource Andaluan htorcm ha become elf-uffcent wthout travel to the at and have grown htoran from ther envronment. Arıother factor whch wa actve n the development of htorography n Andalua that the poltcal power devoted huge budget to cence even n the mot troubled perod. In th co n text, the faremot hardhp of the centfc crcle n Andalua that the "bran dran" phenomenon whch the llamc world experencng taday ha been heavly experenced n the vcnty of the Andaluan culture. For the htoran who went to the at dd not return ther country. Key Word: Andalua, Htory, Span, Htoran, Scence, Cvlzaton, Htorography. GRŞ lam'ın ndülü'tek ya varlıgı 1492 enene kadar tam 791 ene, başka b.r fade le yaklaşık ekz aır ürmüştür. ı Sekz aırlık bu dönem ya ı Özdemr, ehmet, "ndülü'ün Yıkılış Sürec Üzerne ülahazalar", ndütü'ten panya'ya, DV Yay., Ank. 1996, 25-48,

2 80 Yrd.Doç.Dr. Şaban Öz tarh açıından ç avaşlar, ktdar mücadeleler, ya parçalanmalarla dolu gb gözüke de olayın br dğer boyutunda anat, kültür ve lmn, altın çağını yaşadığı nkar edlemez. Şüphez bunda ülümanların kend blg ve kültür brkmlernn rolü olduğu kadar, mevcut kültürel unurlarla -ya unurların akne- çatışmamaının da cdd katkıı olmuştur. Abbad'nn de fade ettğ gb, ülümanların panya'yı feth adece aker br hareket değl, aynı zamanda Roma, Vzgot gb ek kültürle yen kültürün mtzac ettğ br harekett. 2 Fethadlen br bölgenn, ya, kültürel, ktad ve bayındırlık gb altyapılarının oluşturulmaının o bölgede lm gelşmenn önünü açma veya keme le doğrudan alakah olduğu muhakkaktır. Dolayıı le ndülü'ün bu ürec tamamlayıp lme yönelme, kend lm adamlarını yetştrme bell br zaman almıştır. Doğudak mevalnn lm oluşumda katkıı le karşılaştırdığımız zaman ndülü'ün bu konuda ger kaldığını öyleyeblrz. Bunun en büyük neden de, Doğuda ülümanlarla karşılaşan yerel unurların tek br ya güçle karşılaşmaına mukabl batıda yerel unurların tek cephe halnde ülümanlan görmenn oldukça br zaman almaı, kable avaşları ve dış bakıların ülüman darenn ağlam br zemne yerleşmen gecktrmedr. ndülü mev halfelernn lme ve lm çevrelerne büyük bütçeler ayırdıklarını, lm erbabına ayrı br önem verdklern öncelkle belrtmelyz. Ntekm 111. Abdurrahman ( ), edebyat ve blm hmaye etmş, devlet gelrlernn öneml br meblağını eğtm ve kültürün gelşmene harcamıştır. 3 Aynı şeklde ll. Hakem de br lm adamı ve lmn hamyd. 4 ll. Hakem ve kardeş Abdullah, babalannın zamanında kendlerne at büyük kütüphaneler kurdurmuşlardı. Hakem bu k büyük kütüphaney babalarından kalanla brleştrerek kıymetl ve nadr ktapların atın alınmaı çn büyük mktarlarda paralar harcadı Hakem'n Kurtuba'dak arayının yanında yaptırdığı kütüphanedek ktapların ayıının 400 bn 6 olmaı dah lrnde ulaşılan evyey göterme bakımından başlı başına yeterl br kayıttır. ndülü'te adece ya ktdarlar değl, vakıflar ve toplumun her kem güçler npetnde lm çalışmalara detek vermşlerdr. 7 Bu detek ve hmayeler e, aralannda hekmler, flozoflar, tarhçler, coğrafyacılar, atronomlar ve matematkçler de olmak üzere brçok blm adamını Kurtuba'da yaşamaya evk etmştr. 8 ndülülülern özellkle ünlü olduklan ncelemeler tıp alanındaydı. Ay-?. - - Abbad, Ahmed uhtar, "ehlam fıard'~ndelü", ecelletü Alem'J.Fkr, X/ 2, (Kuveyt 1979), ,59. 3 mamüddn, S. uhammed, ndü/ü Sya arh, çev: Yuuf Yazar, Rehber Yay., An k. 1990, mamüddn, mamüddn, Bunların kayıtlı bulunduğu kataloglar 44 clt d. Bkz., Karlığa, Bekr, /am Düşüncenn Bat1 Düşüncene tkler, Ltera Yay., t 2004, 190; ayrıca bkz., Bebel, Bkz., Özdemr, ehmet, ndü/ü ülümanlan-lm ve Kültür arh-, 1-111, DVYay., Ank.1997, ın, mamüddn, 210; Ourant, ndülü lmn anlatırken, "lm adamları ülüman panya'da büyük hürmet görüyorlardı. Gramercler ve lahyatçılar ayıızdı. Dlcler, tarhçler, antoloj tertpçler, belagatçılar ve lügatçler onlarcaydı." [Durant, Wll, lam edenyet, çev: Orhan.Bahaeddn, lp

3 ndülü'te arh ve Kehhle'ye Göre ndü/ü/ü arhçler 81 nca atronom, kmya, botank, mneraloj alanlarının yanı ıra dlblg, matematk, tarh, felefe ve hukuk nceleme ve araştırmaları ndülü medreelernde, lam darenn herhang br yernden hç de farklı olmayan br bçmde ürdürülüyordu. 9 lk dönemlerde ndülü lmnn tabr- caze Doğunun poteğ altında olduğunu öyleyeblrz. Ntekm fethten mrlk dönem onuna kadar ( ) olan üre çernde ndülü ner, Doğuyu büyük ölçüde örnek almıştır. 10 deb lmern yanı ıra dğer lm dallarında da Doğunun etk şüphez oldukça belrgnd.ıı ndülü lmnn kendn taparlamaı ve kend ayakları üzernde durmaını ağlayan e Abdurrahman'ın oğlu ll. Hakem'n bu alandak yatırımlandır. ız Her ne kadar l me düşkünlüğü konuunda br takım abartılı anatılar var e deı 3 br gerçek var k o da, ayende ndülü'ün Doğu lm çevreler le yarışır hale geldğdr. Bununla beraber ndülü'ün Doğu le kültürel alışverş kelmemş, Şam, Irak, Hcaz, ıır'la olan kültürel-lm lşk devam etmştr. 14 Özellkle de eyahatler (rıhletu'l-lm) netcende Doğu lam dünyaı le ndülü araında ürekl şleyen br kültür köprüü mevcudyetn her zaman korumuştur. 15 Arapça'nın dönemn lm lanı olmaı haebyle, bu coğrafyadak dğer unurlar ve hatta Batılı lm çevreler Arapça öğrenmne özen götermşlerdr. ndülü düştükten onra dah uta'rbler, Arapça'yı k aırdan fazla kullanmaya devam etmşlerdr. 16 NDÜLÜS' ARH ndülülülern tarhe olan lglernn boyutlarını, onların tarh lmn en şerefl lm olarak kabullernden anlamak mümkündür. 17 Şekl ve metod bakımından umumyetle Doğunun örnek alındığı tarh çalışmaları çerçevende ağırlığın ndülü'e ve ndülülülere verldğ genel tarhler, maha tarhler, şehr tarhler, tabakat ktapları ve edebyat tarhler telf edlerek, çok genş ve zengn br lteratür -- oluşturulmuştu. Ancak bu lteratürün öneml br kımı yangın, yağmala ma, Yay., Ank. 2004, 141] demektedr. Durant'ın "onlarca" faden "yüzlerce" kelme le değştrmek kaydıyla on derece haklı olduğunu öyleyeblrz. 9 Bebel, Augut, Hz. uhammed ve Arap-İlam Kültürü Dönem, çev: Veyel Atayman, Bordo-Syah Yay., t 2004 (lk bakı1883), Aydın, utafa, "ndülü debyatında Orünallk eele", ndü/ü'ten İpanya'ya, DV Yay., Ank. 1996,7-23,20. ll Aydın,9. 12 Hunke, Sgrd, Avrupa'nm Üzerne Doğan lam Güneş, çev: Servet Zengn, Bedr Yay., II. Bk., t 1975, Hakem'n arayının kütüphanende brktrdğ 400 bn ktabı tek tek okuyup, her ktabın kenarlarını müellfın.n şahına at mufaal blgler ve kend mütalaalarıyla üledğ anlatılmıştır. Bkz, Hunke, ndülü'ün buralarla kültürel değşm 1 etkleşm konuunda bkz., Hallak, Haan, Draetün f arh'i-hadarat'l-lamyye, Daru'n-Nahdat'I-Arabyye, ll. Bk., Beyrut 1999, Şeyban, Lütf, Reconquta -ndü/ü'te ü/üman-h1ruyan İlşkler-, z Yay., t 2003, Bkz., Özdemr, ehmet, "panya arhnde 'Doğululaşma' ve 'Batılılaşma' artışmaları -uleytula örneğ-", lamyat, 71 3, (2004), 11-20, Bkz., Abbad, "el-lam fı Ard'I-ndelü", 74.

4 82 Yrd.Doç.Dr. Şaban Öz kaıtlı tahrbat, ürgün vb. ebeplerle maaleef günümüze ulaşamamıştır. 18 ndülülüler tarh, hem dn hem de ya-dar hayat açıından faydalı ve lüzumlu br blm dalı olarak kabul etmşlerdr. arh yazımına olan aşırı ragbet ve lgler de bunu götermektedr. 19 Şüphez, bn Abdrabbh, Sühey, bnu'i-hatlb gb öneml tarhçler n çıkt@ br zemnn dern br tarhçlk gelenegne ahp oldugu aşkardır. ndülü tarhçlgnn brnc dönem, kapalı br dönemdr. Bu dönemde panya'da bulunan ülümanların büyük çogunlugu, avaşçı akerlerd. Bu baglamda ıırlıların ndülü'e verdkler önem zkretmemz gerekr. ıırlıların buraya olan lglernn panya'nın fethnden önce başladıgı görülmektedr. Her ne kadar bu anatıların çogu mevzu ola dah, bölge le lgl lk kayıtlar ıır'da tutulmuştur. 20 ıır'ın agrb ve ndülü'tek avaşlarla lgl blgler toplama konuunda ler br düzeyde olma ebeb e; orduların buradan geçyor, buradan gazveye çıkıyor veya buradan ülkelerne dönüyor olmalarıdır. Bu yüzdendr k ıır, kıa br zaman çernde agrb ve ndülü tarhnn nakl merkez oldu.z 1 ıır'da ndülü tarh yazımını etkleyen br dger unur da, ndülü'ün fethne ştrak ettkten onra ıır'a dönen tabn tabakaıdır. Onlar dogal olarak feth haberlern, şaht olduklarını, şttklern ögrenclerne aktardılar. Çok uzun ürmeden de bu haberler ıır'da dn ve edeb çevrelerde konuşulmaya başlandı. Bu haberler e fakhler, muhaddler, tarhçler meşgul olmaya başladılar.z 2 ndülü tarh yazımı ıırlıların elyle IV. 1 X. ara kadar devam ett. Bu tarhten tbaren e ndülü kültürü Dogudan bagımız hale gelmş, kend lm çevren oluşturmuştur. Abdurrahman en-naır, oğlu Hakem ve tarunu Hşam'ın dönemnde ndülülüler kend lm çevrelernde yetştrdkler tarhçler kanalıyla kend tarhlern yazmaya başlamışlardır. 23 evcut blgler, lk tarh çalışmalarının mrlk dönemnde başladıgını, Halfelk ve blhaa üoku't-avaf dönemlernde gelştgn götermektedr. 24 lll. Abdurrahman ( ) dönemnde tarh çalışmalarına dger lmlerle beraber yogunlaşılmıştır. 25 VII. 1 XIII. Yüzyılda Kuzey Afrka-ndülü bölgende de öneml tarhçler yetşmştr.z 6 Bze ulaşan agrb ve ndülü arh hakkındak lk Arapça eer, ıırlı arhç Abdurrahman b. Abdlhakem'n Fütühu 1r ve'/ agrb ve'/-nde/ü ml ktaptır. Hcrl lll. aırda yaşayan bn Abdlhakem, ı Ozdemr, lll, 60; aynca bkz., Ozdemr, ehmet, "ndülü", DlA, Xl, DV Yay.,lt 1995, , Ōzdemr, lll, Abbad, Ahmed uhtar, farh'i-abbave'i-ndelü, Daru'n-Nahdat'I-Arabyye, Beyrut tz., Abbad, frh'i-abb, Abbad, f arh'i-abba, 522; ıır'ın ndülü tarh yazımına etk ve IV. 1 X. Yüzyıl tarhçler konuunda kapamlı br araştırma olarak bkz., Abdulfettah, Abdulfettah Feth, et-arh ve'i üerrhün f tr ve'i-ndelü -f Karn'r-Rab' e-hcr-, 1-11, Darü'I-Kütüb'l-lmyye, Beyrut Ab b d, f rh'i-abb, 523 '4 - - Ozdemr, lll, lmamüddn, Şeşen, bunlardan üçü hakkında blg vermektedr. Bkz., Şeşen, Ramazan, ülümanlarda arh Cojtrafya Yaztctltjtt, ar Vakfı Yay., t 1998,

5 ndülü'te arh ve Kehhle'ye Göre ndülülü arhçler 83 aber ve Belazur'nn çağdaşıdır. Bu eern br dğer öneml yanı e, ağrb ve ndülü hakkında yazılanların çernde mtolojden uzak ve en y kabul edlmedr. 27 Bu yüzden de onrak ndülü tarhçler ondan büyük ölçüde faydalanmışlardır. 28 ndülülülern ülkelernn tarhne dar yazdıkları en ek eer e; arhu Abdlmelk b. Habb e-iber'dr? yılında Gırnata cvarında doğan bo ervan Abdülmelk b. Habb e-sülem tarafından kaleme alınmıştır. Dozy, Bodleyn kütüphanende korunan br eern Abdülmelk'e at olduğunu dda etmene rağmen daha onra bu ddanın gerçeğe uygun olmadığı anlaşılmıştır. Ne yazık k, Abdülmelk'n dğer eerler gb arh' de kavga ve gürültüyle dolu olaylar araında kaybolup gtmştr. Yalnızca br eernn grş bölümü zamanımıza kadar geleblmştr. 30 ndülü'tek tarh yazıcılığında hakm olan ülubun Doğu'ya veya döneme hakm olan tarh yazıcılığı le br farklılık arz etmedğn öylemek mümkündür. Ülup olarak ndülü tarhçlernn de kullandıkları nad tem ve hadelern yıllara göre tanf göze çarpan lk benzerlklerdr. 3 ı Bunda da en büyük etken; ndülülü tarhçlern doğuya yaptıkları eyahat ve buralardak tarh müellefatının ellernde bulunmaıdır. 32 bn Haldun, dönemndek tarhçler eleştrrken alında çevrendek mevcut tarh yazımı hakkında da puçları vermektedr. Onun eleştrler bu açıdan ndülü ve Kuzey Afrka tarh yazıcılığının da tenkd gb olmaı haebyle kayda değerdr; u... Bu konuyla lgl br başka örnek tarhç/ern, devletlerden ve hükümdarlardan bahederken kullandklan yöntemdr. Buna göre br hükümdardan bahederken, onun mn, oyunu, babaını, annen, eş/ern, /akabını, mührünü, kadımı, mabeyncn ve vezrn zkredyorlar. Oya bunu adece Abba/ ve mev devletlerndek tarhçler böyle ya pt@ çn ve onların hang amaçla böyle yaptıklannı da blmeden zkredyorlar. O zamank tarhçler tarhlern devlet yönetenler çn yazıyor/ardı ve devlet yönetenler de, önceklerden yararlanmak ve on/an kendlerne örnek almak çn, geçmştek devlet görevllernn atamalan ve onlara verlen maaş/ara kadar, e /etler hakkında her şey blmek tyorlardı... Ancak devletler değşp aradan aırlar geçnce ve hükümdar/ara adece devletlern güç ve kuwet yönünden karşı/aştmlmaı kmlerle rekabet edeblecek veya ederneyecek durumda olduklannı blmek yeterl gelmeye başlayınca, çağımızda tarh yazan br, çocuk/an, eşler, mühürdek na kışı, la kabı, kadıyı, vezr ve mabeyncy zkretmekle ne gb br fayda görüyor olablr? Onları bu şeklde körü körüne taklt etmeye evk 27 Abba d, f arh'l-abbt, Abba d, f arh'i-abba, Abba d, f Brh'l-Abba, Günaltay, Şemeddn, lam arhnn Kaynaklart -arh ve üverrhler-, haz: Yükel Ka nar, ndülü Yay., t 1991, Bkz., Abbad, "el-lam fıard'i-ndelü", Ntekm bn Hayr'ın Fhrt'nde zkrettğ telfler bunun delldr. Bkz., bn Hayr, bü Bekr b. Hayr b. Ömer el-şbl ( ), Fhrt, üeeetü'i-hanc, Kahre tz.,

6 84 Yrd.Doç.Dr. Şaban Öz eden şey, ek tarhç/ern amaçlanndan haberz olmalan ve tarh lmndek temel hedef b/meme/erdr. " 33 ndülü'ün tıp, felefe, şr, dl, edebyat gb brçok lrnde Batı'yı etkledğn blyoruz. 34 Bununla beraber tarh alanında bu etkleşmn olup olmadığı, oldu e boyutları konuunda herhang br fkre ahp değlz. Bunun tept ancak aynı dönem tarhçlernn eerlernn kıyalanmaı le mümkün olablecektr k, bu konuda yeterl alt yapı da açıktır. vernden mahrum olduğumuz NDÜLÜSLÜ ARHÇLR 35 lll. 1 IX. ASlR (ndülü rnever Dönem: ) 1-Abdülmelk b. Habb ( / ): Abdülmelk b. Habb b. Süleyman b. Ha ro n b. Cahme b. Abba b. rda e-sülem el-abba! e-ndelü e-kurtub. bo ervan. alk!. arhç, neeb alm. uleytula aıllı. Kurtuba'da kamet ett. ıır'ı zyaret ett. Sonra ndülü'e döndü. Orada vefat ett. 1. HurObu'l-lamyye, 2. abakatu'/-fukaha ve't-abn, arfh YOuf e-eğam ( ): YOuf b. Yahya b. Yuuf b. uhammed e zd e-kurtub. bu Amr. e-eğam olarak blnr. alk. arhç, rcal alm. eğame (uleytula) halkından. Kurtuba'da yetşt. Br müddet kadılıktan onra ekke ve Sana'ya gtt. Sonra ndülü'e döndü. Kayrevan'da vefat ett. 1. Ktabun f Fedal ömer b. Abdlazfz, 2. Feda/u alk uhammed b. Huceyra ( ): Ahbar, eyyah. ndülü halkından. ıır'da vefat ett. 1. Ktabun f Ahbar'I-Kudat b'i-ndelü, 2. Ktabun f Ahbar'I-Fukaha ve'i-uhaddfn. 39 IV. 1 X. ASlR (ndülü rnever Dönem: ) 4-uhammed b. Hayrün (301/914) 40 : uhammed b. uhammed b. 33 İbn Haldün, Abdurrahman b. uhammed b. Haldün e-hadram ( ), ukaddme, 1 11, çev: Hall Kendr, Yen Şafak, İt. 2004, ı, Bkz., Şeyban, ; Yıldız, Şevket, "ndülü Yahudler ve İlam Kültür ve Blmnn Avrupa'ya Geçşnde Oynadıkları Rol", tem, VII 1 13, (2009), Burada ndülülü tarhçlern kendlernden öncek mevcut tarh yazımından -en azından kaynak olarak- etklendklern de belrtmemz gerekmektedr. Bu konuda bkz., Abbad, "el-ilam f Ard'I-ndelü", Bz burada ömer Rıza Kehhle'nn, u'cemu uannfı'i-kütüb'i-arabyye f't-arh ve't-eracm ve'i-cuğrafyya ve'r-rıhlat ml eernde zkrettğ tarhçler ve eerlern kronolojk olarak aldık. ndülü'ün çöküşünden onra oraya atfedlen (Ahmed b. Atyye e-ndelü e-fa ( ) gb) ve doğudan buraya gelmş olan tarhçler zkretmedk. arhçlern kıa byograflern, Kehhle'nn tertbne uyarak neeb, künye 1 lakabı, lm ve eerler şeklnde verdk. 36 Kehhale, 3:14 37 Abba d, f frh'i-abba, Kehhle, Kehhale, Alında bunun lll. 1 IX. aırda zkredlme daha uygun olurdu. Ancak kronolojde karmaşaya yer vermemek ve hang ara adyet konuunda herhang br tartışmaya neden olmamak çn bu tür tarhler lgl olduğu aırda zkretmey uygun bulduk.

7 ndü/ü'te arh ve Kahhale'ye Göre ndü/ü/ü arhçler 85 HayrOn. arhç, neeb alm. ndülü'te doğdu. Neebu'I-Fatımyyne'ş-Şfa ve Ahbarhm uhammed e-fşn (307/919): uhammed b. ua b. Haşm b. Yezd e Kurtub bo Abdlla h. arhç, r cal alm. Doğuya eyahat ett. abakttu'i-küttab man b. Reba ( ): Oman b. Reba e-ndelü. arhç, rcal alm. abakatu'ş-şuara b'i-nde/ü Abdullah e-sebbağ ( ): Abdullah b. Huneyn b. Abdlah b. Abdlmelk e-klab e-kurtub. Rcal alm. 1. Ktabun ff a'rfet'r-rcal, 2. te/u'i-hadf. 44 B-Ahmed b. Abdrabbh ( ): Ahmed b. uhammed b. Abdrabbh b. Habb b. Hudayr b. Salm e-kurtub. bo ömer. arhç. Kurtuba'da doğdu ve orada vefat ett. 1. Ahbaru Fukaha Kurtuba, 2. el-lkdu'i Ferd.45 9-Ahmed e-kurtub ( ): Ahmed b. uhammed b. Abdlah b, Yahya e-kurtub. bo Abdlmelk. arhç. arh uhammed e-kurtub ( ): uhammed b. AbdrraOf b. uhammed b. Abdlhamd e-zd e-kurtub. bo Abdllah. bo Huney olarak blnr. arhç, edp. Ktabun ff Şuara'I-nde/ü Ahmed el-kenan ( ): Ahmed b. uhammed b. ua b. Beşr b. Hammad er-raz el-kenan! e-kurtub. bo Bekr. arhç, coğrafyacı. 1. Ktabun f Ahbar ü/ok'i-ndelü ve Ktabhm ve HıtathB (hacml br eer), 2. Ktabun f nab eşahr hl'i-ndelü (5 clt), 3. Ktabun f Sıfat Kurtuba ve Hıtatha ve enazf'i-ulema bh brahm e-bac ( ): brahm b. uhammed b. brahm b. hak b. a e-bac e-ndelü. arhç, rcal alm. 1. Ktabun ff Fukaha Bace, 2. uannefff Rca/'t-lm b-bace Ahmed b. Hazm ( ): Ahmed b. Sad b. Hazm b. YOnu e-sadefl e-ndelü. bo Ömer. arhç. ndülü'te eğtm gördü yılında doğuya eyahate çıktı. ıır, ekke ve Kayrevan'da lm aldı. ndülü'e döndü ve Kurtuba'da vefat ett. et-arhu'/-kebr ff ma'r Rca/.50'- t 41 Kehhale, K _ ehhale, K ehhale, Kehhale, Kehhale, Kehhale, Kehhale, Kehhale, Kehhale, 15 5 Kehhale, 35

8 86 Yrd.Doç.Dr. Şaban Öz f 14-uhammed b. Sad e-hayr ( 'de yaşıyordu): uhammed b. Hşam b. Abdlazlz b. uhammed b. Sad e-hayr. bo Bekr. Ahbarl. Ktabun f Ahbar'ş-Şuara b'i-ndelü Hald e-kurtubl ( ): Hald b. Sa'd e-ndelül e-kurtubl. bo'i Kaım. arhç, rca! alm. Rca/ü'I-nde/ü eleme e-kurtubl ( ): eleme b. el-kaım b. brahm b. Abdlah b. Hatm e-alk. arhç. ıır, Hcaz ve lrak'a yolculuklar yaptı. Sonra ülkene ger döndü. 1. et-arhu'i-kebr (muhadd tabakaanna dar br eer), 2. Feda/u'I-Kud ve'ş-şam man e-ndelü ( ): Oman b. uhammed e-ndelü. bq Sad. Ahbarl. ar/hu'd-duhqr uhammed e-huşenl ( ): uhammed b. ed e-huşenl e Kayrevanf. bo Abdllah. Kurtuba'ya taşındı. arhç, neeb alm. 1. arhu'i nde/ü, 2. arhu trkyye, 3. Ktabu'n-Neeb Ahmed e-ceyyanl ( 'dan önce yaşıyordu): Ahmed b. uhammed b. Ferec e-ceyyanl e-ndelül. Ktabu'I-üntezyyfn ve'i-kamyyfn b'i ndelü ve Ahb8rhm Hakem e-mevl ( ): Hakem b. Abdrrahman en-naır l Dlnllah e-mevl (e-untaır Bllah). Neeb alm. ndülü melklernden. nabu't-albyyn'i-a/evyyn'i-kadmne /e'/-agrb Süleyman b. Cülcül ( 'de yaşıyordu): Süleyman b. Haan e ndelü. bn Cülcül olarak blnyor. bo Davud. arhç. Kurtuba halkından doktor. Ktabun f abakat'j-tbba ve'i-hukema uhammed ez-zübeydl ( ): uhammed b. el-haan b. Abdlah b. üzhc b. uhammed b. Abdlah b. Bşr ez-zübeydl el-şbll. bo Bekr. Ahbarl. Kurtuba'da oturdu. şblyye kadıı ken vefat ett. 1. abakatu'n Nahvyyn ve'i-lügavyyn b'j-eşrk ve'i-nde/ü, 2. Ahbaru'/-Fukaha'I üteahhrne mn hl Kurtuba uhammed e-eafr ( ): uhammed b. Salh e-kahtan e eatrl e-ndelül. bo Abdllah. alk!. arhç. Kurtuba halkından. Hacca, lrak'a, Horaan'a gtt ve buralarda karşılaştığı brçok muhaddten ştt. Buha- 51 Kehhale, Kehhle, Kehhale, Kehhle, Kehhale, Kehhle, Kehhale, Kehhale, Kehhale, 464

9 ndü/ü'te arh ve Kehhale'ye Göre ndülü/ü arhçler 87 ra'ya yerleşt ve orada vefat ett. KUbun f arh hl'i-ndelü Ahmed e-aravl ( ): Ahmed b. ua e-aravl. arhç. Ktabun f arlh'i-ndelü Abdülmelk b. Şüheyd ( ): Abdülmelk b. Ahmed b. Abdlmelk b. Şüheyd e-kurtubl. bo ervan. arhç, had ve ahbar rav. Vezrlerden. et-arlhu'i-keblr Abdurrahman e-eşşat ( ): Abdurrahman b. uhammed b. Ahmed b. Ubeydllah e-ern e-kurtub. bnu'i-eşşat olarak blnr. bu'i utarrf. arhç. Değşk şehrlerde kadılık yapmış, rem görevlerde bulunmuştur. anor uhammed b. b Amr onu Hbe teşklatma getrmş ve dönemndek tarh olayları tertp etmekle görevlendrmştr. Kend bu dönemde olanları toplamış ancak ktap Amrllern tafye ürecnde telef olmuştur. 63 V./ Xl. ASlR (ndülü rnevf/er Dönem: / ü/ükü't-avaf Dönem: urabıtlar ve uvahhdler Dönem: ) 27-Hüeyn e-kuraş ( 'da yaşıyordu): Hüeyn b. Abdlah e- Kuraşl e-ndelül. Rcal alm. u'cemu'-sahabe (30 cüz) Ahmed e-kurtubl ( ): Ahmed b. Abdlazlz b. Ferah b. b'i Habbab e-kurtub. bo ömer. arhç. Hadaku'I-ne f't-ar7h ve't-eracm brahm b. Şnzr ( ): brahm b. uhammed b. Hüeyn Şnzr et-uleytu e-ndelül. arhç, rcal alm. Hacca gtt. ekke, edne, ıır, rablu ve Kayrevan'da ştt. uleytula'ya ger döndü. aı1hu Rcal'I ndelü Abdurrahman b. Futey ( ): Abdurrahman b. uhammed b. a b. Futey b. bağ b. Futey e-kurtubl. bu'i-utarrf. alk. arhç. 1. Ktabu'I-Kaa (üç clt), 2. Fedalu'-Sahabe (yüz cüz), 3. Feda/u't abfn (yed clt), 4. A'lamu'n-Nübüwe Abdullah b. e-feradl ( ): Abdullah b. uhammed b. YOuf b. Nar e-zd e-ndelü e-kurtub. bu'i-ved. bnu'i-ferad olarak blnr. arhç, neeb alm. Kurtuba'da doğdu. ndülü, frkyye ve ekke'de lm öğre~d. Belenye kadılığı yaptı. 1. Ryadu'n-NüfO'n-Nakyye f Ulema ve eşayh frkyye, 2. Ktabun f'i-uhtelf ve'i-u'te/f, 3. Ktabun f üştebh'n-neeb, 4. e-i'iam b-a'iam'i-nde/ü mne'l-ulema ve'i-uhaddn 6 Kehhle, Kehhah:." Kehhle, Kehhale, Kehhale, Kehhale, Kehhale, Kehhle, 264

10 88 Yrd.Doç.Dr. Şaban Öz t ve'l-uttakn ve'l-fukaha, 5. abakatu'ş-şuara'l-ndelü, 6. arhu'l-ndelü Ahmed e-kurtub ( ): Ahmed b. Afıf e-kurtub. bg ömer. arhç, rca ı al m. Kta bu 'l- htlat f U lema 'l-nde/ü Abdurrahman b. Şbrak ( ): Abdurrahman b. Abdllah. bn Şbrak olarak blnr. Şeblak da den lr. Ahbar. el-ah bar ve'j-garab uhammed el-hazza ( ): uhammed b. Yahya b. Ahmed b. uhammed b. Abdlah et-emm e-kurtub. bg Abdlla h. bnu'i-hazza olarak blnr. arhç. şblyye ve Saragoa kadılığı yaptı. et-a'rf b-rcal'i-uvatta uhammed e-kurtub ( ): uhammed b. Abdrrahman b. a'mer e-kurtub. bu'i-ved. arhç. arhu'd-devlet'l-amryye Ahmed e-eafr ( ): Ahmed b. uhammed b. Abdlah b. Lübb b. Yahya b. uhammed e-eafr e-ndelü. bg ömer. arhç. Kurtuba'da oturdu. Feda/u alk ve Rcalu'J-uvatta uhn e-kubş ( ): uhn b. uhammed b. üferrec b. Cemal e-kurtub. bg Bekr. e-kubş olarak blnr. arhç. el-htlat f arh A'lam'r-Rca/ Abdurrahman b. uhammed ( ): Abdurrahman b. uhammed b. a'mer e-ndelü. bg uhammed, bu'i-veld. arhç. arhu'd Devlet'I-Amryye A b. Hazm ( ): Al b. Ahmed b. Sad b. Hazm b. Galb b. Salh b. Halef b. Süfyan b. Yezfd e-farf e-ndelü e-kurtub. bg uhammed. arhç, neeb alm. Alen Far'ten. Kurtuba'da doğdu. el-agrb (ağrb tarh hakkında) A b. Sydeh ( ): Al b. mal e-ndelü e-ür. bu'i-haan. bn Sydeh olarak blnr. Fzk coğrafya ve yyamu'i-arab alm. ürye'de doğdu. e/-uhaa (Bunda dağlar, taşlar, ovalar, vadler, nehrler, denzler, zaman, rüzgar, yağmur hakkında blg vermektedr) Sadu'I-Kurtub ( ): Sad b. Ahmed b. Abdrrahman b. uhammed et-ağlb e-ndelü e-kurtub. bu'i-kaım. arhç. eryye'de doğdu. Ölünceye kadar uleytula kadılığı yaptı. 1. Cevamu Ahbar'l-Ümem mne'l-arab ve'l-acem, 2. et-a'rf b-abakat'l-ümem, Kehhale, Kehhale, 47 7 Kehhale, Kehhale, K e hh- ale, Kehhle, Kehhale, Kehhale, Kehhaıe, Kehhale, 336

11 ndü/ü'te arh ve Kehhale'ye Göre ndülülü arhçler 89 arfhu'j-lam, 4. Sawanu'l-Hükm t abakat'j-hükema Sadu'I-far ( ): Sad b. a b. Ahmed b. Lübb er Ruayn et-uleytul e-ndelü. bo Oman. arhç. arhu leman uhammed b. CuhOr ( ): uhammed b. CuhOr b. uhammed b. CuhOr b. Ubeydllah e-kelb. bu'i-veld. arhç. Kurtuba vallernden. Babaının vefatından onra bu makama geçmştr. el-batşetü'l-kübra (Bu eerde, hal' edlmeler ve Kurtuba'dan çıkartılmalarını anlatmaktadır) YOuf b. Abdber ( ): Yuuf b. Abdlah b. uhammed b. Abdber b. Aım en-nemer e-ndelü e-kurtub. bo Ömer. al k. arhç, rca! ve neeb alm. Kurtuba'da doğdu. oturdu. e-şbon ve Şntern'de kadılık yaptı. Danye, Belenye ve Şatıbe'de ndülü'ün doğuundak Şatıbe'de vefat ett. 1. e/-kad ve'l-ümem f't-a'rf b-uü/ nab'/-arab ve'l-acem, 2. e/ tfab t a'rfet'i-ahab, 3. uannef t egaz'n-nebf (av), 4. Ktabu'I a'rutne b'l-küna mne'-sahabe, 5. el-nbah t Kaba/'r-Rüvat. ı 45-Hayyan e-kurtub ( ): Hayyan b. Halef b. Hüeyn b. Hayyan b. uhammed b. Hayyan b. Vehb b. Hayyan e-kurtub. bo ervan. 1. el-ktabu'i-übeyyen t arfh'l-nde/ü (60 clt), 2. e-uktebe t arh'i ndelü (10 clt) Abdullah e-bekr ( ): Abdullah b. Abdlazfz b. uhammed b. yyob b. Amr e-bekr. bo Ubeyd. arhç, neeb alm, coğrafyacı. Kurtuba'da doğdu. Orada vefat ett. u'cem ma lta'cem mn ma'i-blad ve'i-evad' uhammed e-humeyd ( ): uhammed b. FütOh b. Abdlah b. FütOh Humeyd e-zd e-humeyd e-ndelü. bo Abdllah. arhç. Kurtuba aıllı. ayorka'da doğdu. ndülü'te bn Abdlber, bo uhammed b. Hazm ez-zahr' den der aldı. frkyye, ekke, ıır, Şam ve Irak'ta der halkalarına katıldı. Bağdat'a yerleşt. Hafıbu'I-Bağdad'den rvayet ett. Bağdat'ta vefat ett. 1. Cevzetu'l-uktebe t Ah bar U/ema'J-ndelü, 2. B-Lügat'I uta'ce/ f't-arh ve Cümel arh'l-lam Ahmed b. ütahr ( ): Ahmed b. Abdrrahman b. ütahr eı nar. bo Cafer. arhç. uleytula'da doğdu ve yetşt. arhu Fukaha uleytu/a ve Kudatha Hüeyn e-ceyyan ( ): Hüeyn b. uhammed b. Ahmed e-gaan e-ndelü e-ceyyan. bo Al. Neeb ve rca! alm. 1. j 78 Kehhaıe, Kehhale, Kehhate, Kehhle, Kehhate, Kehhate, Kehhale, Kehhle, 41

12 90 Yrd.Doç.Dr. Şaban Öz akyfdu'i-ühmel ve emyfzü'l-üşkl f Rcal'-Sahheyn (2 cüz), 2. mau Rca/ Sünen bf Davud. 86 VI. 1 XII. ASlR (urabıtlar ve uvahhdler Dönem: ) 50-uhammed b. e-lebbane ( ): uhammed b. a b. uhammed e-lahm e-ndelü. bq Bekr. bnu'i-lebbane olarak meşhurdur. Ahblr. ayorka'da vefat ett. el-'tmad f Ahbar Ben/ 'bad uhammed b. Alkame ( ): uhammed b. e-halef b. el-haan b. mal e-sadef. bq Abdlla h. bn Alkamedye blnr. arhç. Belenye halkından. arfhun fagallüb'r-rom ala Belenye kab/e Hame e Abdulcebbar b. bağ ( ): Abdulcebbar b. Abdlah b. Ahmed b. bağ b. e-utarrf b. Abdrrahman b. el-hakem b. Hşam e-mev e-kurtub. UyOnu'l-mame ve Nevazru'-Syae f't-ar7h uhammed b. FethQn ( ): uhammed b. Halef b. Süleyman b. FethGn e-ür. bq Bekr. arhç, rcal alm. ürye'de vefat ett. 1. eltlhak ale'i-ittab f a'rfet'i-ab l-ibn Abdber (k c lt), 2. vhamu Ktab'lt/ab l-ibn Abdlber, 3. Ilah u vm'i-u'cem l-ibn Kan' uhammed et-urtqş ( ): uhammed b. el-veld b. uhammed b. Halef b. Süleyman b. yyqb e-fhr. bq Bekr. ehurtqş olarak blnr. alk. arhç. ndülü artuş'ta yetşt. Bağdat, Bara, Şam ve Beytu'I-akd'e gtt. Brçok kşden lm aldı. kenderye'de vefat ett. Sracu'/ ü/ok ve'i-hulefa ve nhacu'i-vülat ve'i-ümera Abdullah b. YerbQ' ( ): Abdullah b. Ahmed b. Sad b. Süleyman b. Yerbu' eş-şentern el-şbl. bu uhammed. Kurtuba'da oturmuştur. arhç, rcal alm. 1. el-iklfd f Beyan'l-and, 2. acu'l-htlye ve Sracu'I-Buğye f a'rfet and'i-uvatta, 3. el-nhac f Rca/ ülm Abdurrahman b. e-sakr ( ): Abdurrahman b. uhammed b. Abdrrahman b. uhammed b. e-sakr e-nar. bu Zeyd. arhç. ndülü halkından. Kend Kurtuba, şblyye, alaka ve Sebte ulemaından ştmştr. errakuş'a gtmş ve orada vefat etmştr. 1. uhtaar e-syer ve'i egaz (br cüz), 2. üntehab Syer'l-utafa Ümeyye b. b'-salt ( ): Ümeyye b. Abctlazz b. b'-salt e-ndelü. bu'-salt e-ndelü. arhç. Doğu ndülü'te 86 Kehhale, Kehhale, Kehhale, Kehhle, Kehhale, Kehhale, Kehhale, Kehhale, 262

13 ndü/ü'te arh ve Kehhale'ye Göre ndü/ü/ü arhçler 91 Danye'de doğdu. şblyye'de yrm yıl, br o kadar da frkyye'de kaldı. Kahre ve kenderye'de oturdu. ağrb'e Ra/etü'l-ıryye, 2. e-hadkatü f Şuara'I-Ar. 94 döndü ve e-ehdye'de vefat ett. 1. er 58-Rezn e-serakut ( ): Rezfn b. uavye b. Arnmar e-abderf e-ndelü. bu'i-haan. arhç. ekke'ye gtmş ve orada ştmştr. Ktabun f Ahbar ekke e-Feth b. Hakan ( ): e-feth b. uhammed b. Ubeydllah b. Hakan b. Abdlah el-kay el-şbi. bq Nar. arhç, edp. 1. atmahu'i-nfu ve erahu't-e'n f l h h/'i-nde/ü, 2. Katadu'I-Ukyan ve ehan'i-a 'yan uhammed b. b'i-hıal ( ): uhammed b. eqd b. Hala b. Ferec b. ücahd b. b'i-hıal e-gafkf. bu Abdllah. arhç, neeb alm. Vezrlerden. Kurtuba ve Gırnata'da oturdu. Kurtuba'da öldürüldü. 'racu'i-enakıb ve enahcu'i-haeb'-sakıb f Neeb ReO/llah (av) Abdulhak b. Atyye ( ): Abdulhak b. Galb b. Abdrrahman b. Galb b. emmam b. AbdrraQf b. Abdlah b. emmam b. Atyye e-uharb e-gırnat. bq uhammed. alk. arhç, rca! blgn. eryye kadılığı yaptı. Doğuya eyahat ett. ervyatında zledğ yöntem ve şeyhlernn mlern kapayan br eer vardır Abdullah er-ruşat ( ): Abdullah b. Al b. Abdlah b. Halef b. Ahmed b. Ömer e-lahm e-ndelü. er-ruşat olarak blnr. arhç, neeb alm. 1. ktbau'i-nvar ve ltmau'i-zhar f nab'-sahabet ve Ruvat'I-Aar, 2. et-hamu bma f Ktab'I-uhtelf ve'i-u'telf l'd-darakutnf mne'/-vham A b. Beam ( ): Al b. Beam eş-şentern e-ndelü. bu'i-haan. arhç. ez-zahra f ehan hl-'i-cezra (Cezratü'I-ndelü).ıoo 64-yad el-yahub ( ): yad b. ua b. yad b. Amr b. ua b. yad b. uhammed b. yad e-yahub e-sebt. bu'i-fadl. Kad yad olarak blnr. alk. arhç, eyyamu'i-arab ve neeb alm. ndülü aıllı. Dede Fa'a taşınmıştır. Sebte'de oturdu. Gırnata kadılığı yaptı. errakuş'ta vefat ett. 1. eş-şfa b-a'rf HukOk'I-utafa, 2. e/-uyonu'-sttet f Ah bar Sebte, 3. ertfbu'i-edark f abakat'l-alkyye, 4. uhtaar eşarku'i-nvar'n Nebevyye mn Sıhah'I-Ahbar'I-utafavyye YQuf b. ed-debbağ ( ): Yuuf b. Abdlazz b. Yuuf 94 Kehhaıe, Kehhaıe, Kehhlle, Kehhlle, Kehhlle, Kehhale, Kehhle, Kehhle,

14 92 Yrd.Doç.Dr. Şaban Öz b. ömer b. Feyra e-lahm e-ndelü. bu'i-veld. İbnu'd-Debbag olarak blnr. Neeb alm, muhaddlerden. ürye ve dger ndülü şehrlernde rvayet ett. Ktabun f üştebh'i-ma ve üştebh'n-neeb uhammed eş-şatıb ( ): uhammed b. Yahya b. uhammed b. Halfe eş-şatıb e-ndelü. bu Amr. arhç. Gırnata'ya gtt. arlhu ü!ok'i-ndelü ve'i-a'yan ve'ş-şuara bhb uhammed e-salm ( yılında yaşıyordu): uhammed b. Ahmed b. Ömer e-salm e-ndelü. bu Amr. arhç. Vezrlerden. e-ahbar ve't-ar/h Ahmed e-şar ( ): Ahmed b. uhammed b. İbrahm e-şar e-yemen e-kurtub. bu'i-haan. Hanefl. Kendne et-a'rfu b'i-nab ml br eer n pet edlmştr. ıo 5 ' 69-Ahmed e-uklş ( ): Ahmed b. ud b. İa b. V eki et-ucb e Vafı. alk. e-uklş olarak blnr. Şhabuddn, bu'i-abba. arhç. ndülü şehrlernden Ukş'te dogdu ve orada yetşt. Doguya eyahat ett. 1. nvaru'i Aar f Fad/'n-Nebyy'I-uhtar, 2. Hlyetü'l-vlya Yahya e-sayrafı ( ): Yahya b. uhammed b. Yuuf e-nar e-gırnat. bu Bekr. İbnu'-Sayrafl olarak blnr. arhç. e nvaru'i-celfyye f Ahbar'd-Devlet'I-urabtyye Ahmed e-hazrec ( ): Ahmed b. Abdrrahman b. uhammed b. Abdrrahman b. uhammed b. e-sağr'i-nar e-hazrec e ndelü. bu'i-abba. alk. eryye'de dogdu. errakuş'ta öldü. 1. Şhabu'I Ahbar, 2. nvaru'i-ftar fmen Daha/e Cez/rate'I-ndelü mne'z-zühad ve'i brar (bu eer tamamlayamadı) uhammed e-ür ( ): uhammed b. Yahya b. Suacte e-ür. bu Abdllah. arhç, rca! alm. Kadılık yapmıştır. Fhrtü ma'ş-şuyoh e-Yea' e-gafk ( ): e-yea' b. a b. Hazm b. Abdlah b. e-yea' b. Abdlah e-gafk e-ceyyan. bu Yahya. arhç. Ceyyan'dan. eryye ve alaka'da oturdu. Sonra ıır'a taşındı. İkenderye ve Kahre'de kamet ett. Kahre'de vefat ett. e-agrb f Ahbar ehan h/'i ağrb Kehhaıe, Kehhaıe, Kehhaıe, Kehhaıe, Kehhale, Kehhale, Kehhale, Kehhale, Kehhale, 677

15 ndü/ü'te arh ve Kehhale'ye Göre ndülü/ü arhçler Abdurrahman b. e-kar ( ): Abdurrahman b. Ahmed b. Ahmed b. uhammed e-gırnat e-zdl. bnu'i-kar olarak blnr. bu Cafer. arhç. ndülü'te dolaşmış ve Fa le Afrka'ya eyahat etmştr. ervyatını kapayan yöntem ve dönemnde yetştklernn menkıbeler le lgl olmak üzere k eer npet edlr Halef b. Beşkuval ( ): Halef b. Abdlmelk b. eud b. ua b. Beşkuval b. Yuuf e-hazrec e-nar e-kurtub e-ndelü. bu'i-kaım. arhç. Kurtuba'da doğdu ve orada vefat ett. 1. e-sı/a (bnu'i Ferad'nn arhu'i-uema'/-nde/ü ml eerne zeyldr), 2. Ahbaru Kudat'I ndelü Abdurrahman e-süheyl ( ): Abdurrahman b. Abdlah b. Ahmed b. bağ e-süheyl e-ndelü. bu'i-kaım, bu Zeyd, bu'i-haan. alk. arhç. Süheyl'de doğdu. alaka'da doğdu da denlr. 1. et-a'rfve'i-i'iam ffma bheme f'i-kur'an mne'i-ma ve'i-a'iam, 2. er-ravdu'i Unuf ( b n Hşam'ın Sre'nn şerh). 1 ı 3 77-Abdurrahman Hubeyş ( ): Abdurrahman b. uhammed b. Ubeyd b. Yuuf e-nar e-ndelü. bn Hubeyş olarak blnr. bu'i-kaım. arhç. Kadılık yapmıştır. ürye'de vefat ett. 1. Ktabu'I Gazevat'd-Damnet'I-Kafle ve'/-fütoh'i-camat'i-hafle, 2. İktdabu Stlat İbn Beşkuvtl, 3. Lakaplar hakkında br eer Abdullah e-hıcar ( ): Abdullah b. brahm e-hıcar e ndelü. bu uhammed. alk. arhç. e-üehhebu ff Ahbar hl'i agrb Abdurrahman e-şar ( ): Abdurrahman b. Ahmed b. er-reb' e-şar e-kurtub. bu'i-haan. arhç, rcal alm. errakuş'ta vefat ett. eşha (tek cüzde) Ahmed ed-dabb ( ): Ahmed b. Yahya b. Ahmed b. Umeyra ed-dabb. bu Cafer. arhç. ndülü'te Beluş şehrnde doğdu. Kuzey Afrka'ya Sebte, errakuş ve Becaye'ye yolculuklar yaptı. Sonra kenderye'ye geld. Bugyetü'/-ültem ff arh Rca/ hl'i-ndelü. 117 VII. 1 XIII. ASlR (urabttlar ve uvahhldler Dönem: Narler Dönem: ) 81-Ahmed e-hazrec ( ): Ahmed b. eud b. uhammed el- ' 111 Kehhaıe, 250 lıı Kehıe, Kehhale, Kehhale, Kehhaıe, Kehhaıe, Kehhale, 83-84

16 94 Yrd.Doç.Dr. Şaban Öz Kurtub e-hazrec. bu'i-abba. arhç. Doğuya eyahat ett. el-htyar f lm'i Ahbar Abdülmünm e-clyan ( ): Abdülmünm b. Ömer b. Abdlah b. Ahmed b. Ahmed b. Hıdr b. alk b. Haan e-gaan1 e ndelü e-clyan. bu'i-fadl. arhç, rcal alm. ndülü'ten Şam'a geld. Dmeşk'te kamet ett ve orada vefat ett. ünfdhu'i-emadh ve Ravdatu'I ear ve'i-efahr f Haa'I-elk'n-Natr uhammed Ayyad ( ): uhammed b. Yuuf b. Abdlah b. Sad b. Abdlah b. b Zeyd. bo Abdllah. bn Ayyad olarak blnr. arhç. Belenye bölgendek eryye'den. Orada vefat ett. Onun, alfabetk ıraya göre tanzm ettğ babaının şeyhlerne dar br eer vardır uhammed e-hadram ( ): uhammed b. brahm e Hadram. arhç, rcal alm. Kurtuba bölgenden. Kadılık yapmıştır. ed Dürretü'I-Vüta fl'-selek'i-anzüm f Rcal'I-uvatta.ı 2 ı 85-uhammed et-ucb ( ): uhammed b. Abdrrahman b. Al b. uhammed b. Süleyman et-ucb. bo Abdllah. arhç, rcal alm. ürye'den. ndülü'te dolaştıktan onra doğuya eyahat ett. Haccını yaptıktan onra ekke'de.uzun üre kaldı. Brçok kşden lm yazdı. leman'a döndü. Orada rvayet ett. leman'da vefat ett. 1. u' cem (şeyh lernn mler, büyük br clt), 2. Fedalu'I-şhur'-Selae: Receb, Şa'ban ve Ramadan, 3. enaktbu'-stbteyn el-haan ve'i-hüeyn Abdullah b. Havt ( ): Abdullah b. Süleyman b. Davud b. Havt e-nar e-har e-ndelü. bo uhammed. arhç, rcal alm. şblyye ve Kurtuba'da kadılık yaptı. Gırnata'da kadı ken vefat ett. Ktabun f emyet Şuyüh'I-Buharf ve ü/m ve bf Davud ve't-rmzf ve'n Neaf (tamamlanmadı) uhammed e-lahm ( ): uhammed b. uhammed b. AyşOn b. ömer b. Sabbah e-lahm e-ür. bu Amr. arhç, rcal alm. akyfd f'i-vefeyat uhammed ez-zühr ( ): uhammed b. Ahmed b. Süleyman b. Ahmed b. hrahm ez-zühr e-ndelü. bo Abdllah. Neeb alm. alaka'da oğollar tara doğdu. ıır, Şam ve Cezra'ya gtt. Bağdat'ta brçok had ştt. fından öldürüldü. el-beyan ve't-ebyfn f nab'i-uhaddfn (altı cüz) Kehhaıe, Kehhaıe, Kehhaıe, Kehhale, Kehhale, Kehhale, Kehhale, Kehhale, 422; Kehhale ayfa 492'de de yne aynı şahın byografın vermektedr. "uhammed

17 ndü/ü'te arh ve Kehhale'ye Göre ndü/ü/ü arhçler bu'I-Kaım e-ellah ( ): bu'i-kaım b. Abdrrahman e-ellah. arhç. Ktabun f eracm hl'i-ndelü ve'i agrb uhammed e-ellah ( ): uhammed b. Abdlvahd b. brahm b. üferrec e-gafk e-ndelü. e-ellah olarak blnr. arhç, neeb alm, edp. Gırnata bölgenden e-ellaha'da vefat ett. 1. eş Şecer (Arab ve Acem mlletlernn neeblerne dar), 2. arh u Ulema e/-bfra mal el-şbi ( 'te yaşıyordu): mal b. uhammed el-şbi. bu'i-ved. arhç. enakılu'd-dürer f enakıb'z-zehr f arh'i-ümevyyn ve'/-abbafyyfn Davud e-nar ( ): Davud b. Süleyman b. Davud b. Abdrrahman b. Süleyman b. Ömer b. Halef b. Abdlah b. Abdrauf e-nar e-har. Rca! alm. Bande'de doğdu. e-cezratu'i-hadra ve Belenye kadılığı yaptı. alaka'da vefat ett. Şeyhlernn mler le lgl br ktap yazdı Abdullah ez-zühr ( ): Abdullah b. Abdlazm b. Abdlmelk ez Zühr. bu uhammed. alaka halkından. Ktabu Rcal'I-uvatta mal eş-şekund ( ): mal b. uhammed eş-şekund. bu'i-ved. ndülü halkından tarhç. Şekund e' de doğdu. şblyye'de vefat ett. Raletün f Fadl'I-nde/ü a er-ruayn ( ): a b. Süleyman b. Abdlah e ndelü. bu ua. alk. arhç. alaka'da oturdu ve orada ştt. 1. u'cemu'ş-şuyoh, 2. Ktabun f'-sabe Süleyman e-kela ( ): Süleyman b. ua b. Salm b. Haan b. Süleyman b. Ahmed b. Abdelam e-hımyer e-kela e-belen. bu'r-reb'. arhç. ürye'de doğdu. 1. el-ktfa f egaz'i-utafa ve' Selaet'I-Hulefa (4 clt), 2. Ktabu'I-rbafn an rbafne Şeyhen an rbafne Sahabyyen, 3. Ktabun f a'rfet'-sahabe ve't-abfn (tamamlanmadı), 4. nabu'i-utafa uhammed b. HalfOn ( ): uhammed b. mal b. -- ez-zühr ( ): uhammed b. Süleyman b. Ahmed b. İbrahm ez-zühr e-ndelü el-şbl. bü Abdllah. alk. arhç, rcal alm. alaka'da doğdu. şblyye'de oturdu. ıır, Şam, Cezra, Bağdat, behan, Cebel' e eyahat ett. oğollar tarafından öldürüldü. 1. e-beyanu fma bheme mne'i-ma f'i-kur'an, 2. el-beyan ve't-ebyn f ma'i-uhaddn." uhammed b. Abdrrahman b. ervan b. HalfOn e-zd. bu Bekr, bu ' 126 Kehhale, Kehhale, 526. Br öncek tarhç le m ve doğum- vefat tarhler araındak benzerlk knn de aynı kş olduğu zlenmn vermektedr. 128 Kehhale, Kehhale, Kehhale, Kehhale, Kehhale, Kehhale, 214

18 96 Yrd.Doç.Dr. Şaban Öz f Abdllah. arhç, rcal alm. şblyye'de oturdu. Bazı bölgelerde kadılık yaptı. 1. e/-ünteka ff Rca/'I-Had, 2. mau Şuyüh't-alk uhammed b. e-kotyye ( ): uhammed b. Ömer b. Abdlazz b. brahm b. a b. üzahm el-şbl e-kurtub (alen). bo Bekr. bnu'i KuOtyye olarak blnr. arhç. Kurtuba'da doğ;du. Orada yetşt. arfhu'i ndelü brahm e-betalyo ( ): brahm b. Kaım e-betalyo. arhç. arh u Betalyü mn Blad'I-nde/ü Kaım b. et-aylean ( ): Kaım b. uhammed b. Ahmed b. uhammed Süleyman e-v e-nar e-kurtub. bu'i-kaım. bnu't-eylean olarak blnr. arhç. alaka'da vefat ett. 1. Zehru'/-Beatf ve Nefhatu'r-Ryad ff Ahbar'I-Uema'/-ünedne ve enaktbu hl'i-fadl, 2. et ebyfn an enakıbu men Urfe b-kurtuba mne't-ab/n ve'i-ufema ve' Salhfn Abdullah e-harr ( ): Abdullah b. el-kaım b. Abdlah e-lahm el-şbi e-harr. bo uhammed. arhç, neeb alm. 1. ed Dürer ve'i-fevad (şeyhler le lgl), 2. Ktabun ff nab Ulema'I-ndelü, 3. Neru'n-Nür ve'z-zühr ff enakıb bn'r-rümyye Ahmed b. Umeyra ( ): Ahmed b. Abdlah b. uhammed b. el-haan b. Umeyra e-ahzom e-belen. bu'i-utarrf. arhç. ŞakOra'da doğ;du. Belenye'de yetşt. Gırnata'ya taşındı. Brçok yerde kadılık yaptı. a/ey.ı 39 unu'ta vefat ett. Ktabun ff Facat'/-Hayre ve agal/ub'r-rom 103-uhammed b. e-brar ( ): uhammed b. Abdlah b. b Bekr b. Abdlah b. Abdrrahman b. Ahmed b. b Bekr e-kuda e-ndelü e-belen. bo Abdlla h. bnu'i-brar olarak meşhurdur. arhç. Belenye'de doğ;du. unu'a yerleşt. ekmletü'-sılat l-bn Beşkuval Abdullah b. b Cemre ( ): Abdullah b. Sa'd b. Ahmed b. b Cemre e-zd e-ndelü. bo uhammed. arhç. Ktabun f abakat'i Hukema.14ı 105-A b. Sad ( ): Al b. ua b. Abdlmelk b. Sad e-an e-ndelü e-gırnat. bu'i-haan. arhç, eyyah. Gırnata'da doğ;du. Doğuya eyahat ett. Dmeşk, Bağdat ve ıır'a gtt. unu'ta oturdu Kehhale, Kehhale, Kehhle, Kehhle, Kehhale, Kehhale, Kehhale, Kehhle, 295

19 ndülü'te arh ve Kehhale'ye Göre ndülülü arhçler 97 Lezzetü'I-Ahlam f arh Ümem'I-Acem (k clt), 2. ddetü'i-ütencz, 3. Akletü'/-ütevfz A e-ndelül ( ): Al b. Sad e-ndelül. arhç. e/-eşrk f Ahbar'l-eşrk brahm e-levzl ( ): brahm b. Abdlazlz b. Yahya er-ruaynl e-ndelül. bo hak. alk!. arhç. Dmeşk'te kadılık nablğ yapmıştır. bn Hallkan'ın Vefeyatu'I-A 'yan'ının muhtaarını yapmıştır (üç c üz) uhammed e-kurtub ( ): uhammed b. Ahmed e Kurtubl. Kemaluddln. arhç. arh Ahmed el-amr ( ): Ahmed b. uhammed b. Ahmed b. Abdrrahman b. eade el-amr. bo Cafer. arhç. ndülü'te brçok yerde kadılık yaptı. Kavmnn ve oyunun tarhne dar br eer vardır. 146 Vlll. /XIV. ASlR (Narler Dönem: ) 110-Abdulhak e-badl ( 'de yaşıyordu): Abdulhak b. mal b. Ahmed b. uhammed b. e-hıdr b. Kay b. Sa'd b. Ubade e-bad e-gırnat e Hazrecl. bo uhammed. arhç. e/-akadu'ş-şerf ve'/-ünezzau'i-latf f Zkr Salha'r-Rff uhammed b. Han ( ): uhammed b. Al b. Han e-lahm. e-sebt. bo Abdllah. arhç. şblyye aıllı. e/-gurretü't-alat f Şuara'I et'-saba uhammed b. Bekr ( ): uhammed b. Yahya b. uhammed b. Yahya b. Ahmed b. uhammed b. b Bekr b. Sa'd e-şar. bo Abdllah. bn Bekr olarak blnr. alk. arhç. Gırnata'da kadılık yaptı. ıır ve Şam'ı zyaret ett. et-emhfd ve'i-beyan f aktel'ş-şehfd Oman b. Affan uhammed b. Hayyan ( ): uhammed b. YOuf b. Al b. YOuf b. Hayyan e-gırnatl e-ceyyanl e-ndelü. bo Hayyan. arhç. Gırnata bölgende doğdu. ndülü, frkyye, kenderye, Kahre ve Hcaz'da yaklaşık 450 şeyhten had aldı. Kahre'de vefat ett. 1. Nuhatu'I-nde/ü, 2. ecan'i-ar f't-arfh uhammed b. Cezy ( ): uhammed b. uhammed b. Ahmed b. uhammed b. Abdlah b. Cezy e-kelb. bo Abdllah. arhç, edp. Gırnata halkından. Lanuddn e-hatb'ten der almıştır. Fa'ta 142 Kehhale, Kehhale, Kehhale, Kehhale, Kehhle, Kehhale, Kehhale, Kehhıe, Kehhale, 604

20 98 Yrd.Doç.Dr. Şaban Öz vefat ett. Gırnata tarh hakkında cüzler vardır uhammed b. el-hac ( ): uhammed b. uhammed b. İbrahm b. uhammed b. Halef b. uhammed b. Süleyman e Sülem. bu'i-berekat. İbnu'I-Hac olarak blnr. ndülü halkından. Alen Belfık. eryye'de doğdu ve yetşt. Becaye ve errakuş'ta eğtm gördü. Sebte'ye yerleşt. alaka ve Gırnata'da kadılık yaptı. e-ifah fmen Urfe b'i ndelü b'-salah uhammed b. e-hatb ( ): uhammed b. Abdlah b. Sad b. Abdlah b. Sad b. Ahmed b. Al e-sel ma n e-levş e-gırnat e-ndelü. bo Abdllah. Lanuddn bnu'i-hatb, Zü'I-Vzareteyn, Zü'I-Umreyn. arhç, edp ve vezr. BeOşe'de doğdu. Gırnata'da yetşt. Vezrlk yaptı. Daha onra ndülü'ü terk etmek zorunda kaldı. Sebte ve leman'a gtt. Oradak ya darenn değşme le zındıklıkla tharn edlerek hapedld ve yılında öldürüldü. 1. arfetu'i-ar f Devlet Ben Nar (ndülü'tek Be n Ahmer hanedanı, üç clt), 2. Hedaru'I-Knayat f eracm'i-udeb b'i-ağrb, 3. e-ihatatü f Ah b r Gtrnata uhammed b. Cabr ( ): uhammed b. Ahmed b. Al b. Cabr e-ndelü. bu Abdllah, Şemuddn. Şemuddn b. Cabr olarak blnr. alk. arhç, şar. eryye halkından. Doğuya eyahat etmş, ıır ve Şam'a gtmş, Halep'te kamet etmştr. lbra'da vefat ett. e-hulletü'-seyra f ehd Hayr'I-Vera ve Şerhha bu Cafer el-lbr ( 'de yaşıyordu): arhç, eyyah. Doğuya eyahat ett. Bedyyetü İbn Ca br. 155 t IX./ XV. ASlR (Narler Dönem: ) 119-uhammed b. Aım ( ): uhammed b. uhammed b. uhammed b. uhammed b. uhammed b. Aım e-kay e-ndelü e-gırnat. bu Yahya. arhç, rcal alm. Vezr ve kadılardan. er-ravdu'i-ard f eracm zev'-suyüf ve'i-aklam ve'i-karfd. 156 X./ XVI. ASlR (Narfler Dönem: ): 120-Şerefudôın e-kurtub ( 'da yaşıyordu): Şerefudôın b. Abdlalm b. b'i-kaım b. Oman e-kurtub. bu'i-kaım. arhç. Kaladu Ukud'I-Ukyan f enaktb'l-mam b Hanffe en-nu'mfm (974'te tamamlandı) Kehhaıe, 565 ı 52 Kehhale, ; Kehhle'nn ayfa 567'de zkrettğ uhammed b. el-hac ( ) da muhtemelen aynı kşdr. Bu da Belfık'dr ve npet edlen eerler 1. e-idahu fmen Zükra f'i nde/ü b'-salah, 2. et-arhu'/-ürye mn Blad'I-ndelü olmak üzere k ta nedr. Brnc eern m benzerlğ ve vefat tarhlernn yakınlığı bu htmal artırmaktadır. ıj Kehhale, Kehhale, Kehhale, Kehhale, Kehhle, 219

21 ndülü'te arh ve Kehhale'ye Göre ndü/ü/ü arhçler 99 SONUÇ ndülü'te lm konuunda yapılan çalışmalarda, araştırmaların doğaından ola gerek, eçlen br k alm le yetnlmek durumunda kalınmış, genş ölçekte değerlendrmelere yer verlmemştr. Dolayııyla ndülü medenyetnde, lmn konumunu tam manaıyla ortaya koyablmek çn dğer lm dallarında da ndülü menşel ulemanın tept hal hazırda br htyaç olarak durmaktadır. Burada zkrettğmz tarhçlere, fıkıh, tefr, had, felefe, edebyat, mantık, kelam, coğrafya gb oyal, atronom, tıp, kmya, botank gb fen blmlernde yetşen almler ve eerlern de ekeyecek olurak kelmenn tam manaıyla br "lm ve ktap medenyet" le karşı karşıya olduğumuz daha net br şeklde anlaşılacaktır. arh konuunda bu kadar lm erbabına ahp olan br bölgenn, dğer alanlarda ulaştığı evye takdr edlr k, çok daha ler boyutlarda olacaktır. ndülülü tarhçlern byograflernden hareketle ulaştığımız genel br takım onuçları maddeler halnde ıralamanın faydalı olacağı kanıındayız: 1. ndülü'ün Doğu le bağlantıı hçbr dönemde kopmuş değldr. ık dönemlerden tbaren ndülü'ten Doğuya lm yolculukları yapılmıştır. ndülü'tek lm ve kültürel evyenn yükelmene bağlı olarak bu yolculuklar zamanla adece öğrenme amaçlı olmaktan çıkmış, aynı zamanda kend kültürel brkmlern Doğuya taşımanın da br aracı olmuştur. Bu bakımdan tarhçler, ndülü blg ve brkmn Doğuya aktarmaları açıından kültür köprüü görevn yerne getrmşlerdr. 2. Doğuda karşımıza çıkan mezhep tarhçlğne br k tna dışında ndülü lm çevrende karşılaşılmamaktadır. Bunun neden de ndülü toplum ve dolayııyla ulemaının Sünn tkada ahp olmaıdır. 3. lk rem tarhç olup olmadığı konuunda ken br blgmz olmamakla beraber, anor uhammed b. b Amr ( ) dönemnde rem tarhçlern görevlendrlme dkkat çekcdr. 4. ndülü'ten Doğuya lm yolculuklarına çıkanlardan brçoğu ger dönmemştr. Günümüzdek beyn göçünü o dönemde ndülü yoğun br şeklde yaşamaktaydı ve bu da kend lm brkmn koruma konuunda bell br zafyet oluşturuyordu. Bu beyn göçünün en büyük nedennn de ndülü'tek btp tükenmek blmeyen ya mücadeleler olduğunu öylemek mümkündür. 5. ndülü'te oluşan lm geleneğn ya çöküşten onra da devam ettğ anlaşılıyor. n kötü htmalle şunu dyeblrz k ndülülülern ürülmenden onra da _ndülü'e npet edlen veya kendn ndelül olarak fade eden tarhçler çıkmıştır. Abdülkadr e-belevl e-ndelül ( ) gb. 6. ndülü tarhçlernn Doğuya olan lgler, orada telf edlen eerler şerh, tavzh ve tahh etme konuunda kendn götermektedr. Bununla beraber zamanla orjnal çerkl eerler de verlmştr. 7. V. 1 Xl. Aırda ndülü'ün kend lm altyapıını oluşturduğunu artık ulemanın doğuya gtmeden de lm oluşumlarını tamamayabdkern görüyoruz.

22 100 Yrd.Doç.Dr. Şaban Öz Rhletu'l-lm artık ndülü çnde olmaktadır. Ntekm Abdurrahman b. e-sakr ( J ) eryye'de yetşmş, Kurtuba, şblyye, alaka ve Sebte ulemaından ştmştr. 8. Sadece Kurtuba, Gırnata gb merkez şehrler değl, ıradan ller dah kend lm muhtlern oluşturmuşlardır. 9. ndülü tarhçlernn lglendğ ana konuları; neeb, rcal, yer şerhler, yerel ve genel tarhler olarak zkredeblrz. ndülü tarhçler, blnçl br şeklde lam tarhndek problemlerle pek fazla lglenmedkler, tartışmalı mümkün mertebe uzak durdukları konulardan görülmektedr. Özellkle de Doğuda yoğun br şeklde yaşanan Sünn-Ş ayrışmaının htlaflı konularından blnçl olarak uzak durmuşlardır. uhtemelen bunda gerek Şa'nın ndülü'e grememenn, gereke de Fatmlerle verlen ya mücadelede kend devletlerne zarar vermek tememelernn etk vardır. 10. ndülü'te ya ve lm yerleşmenn akabnde tarhçlern ayıal olarak arttıkları, çöküşe doğru e yenden azaldıkları görülmektedr. Bundan hareketle ndülü ulemaının da dğer lam coğrafyalarında olduğu gb, ya otortelerden -en azından ekonomk açıdan- bağımız olmadıklarını, lmle ya hayatın yakın lşk çernde olduğunu öyleyeblrz. f Kaynaklar:» Abbad, Ahmed uhtar, farh'i-abbave'i-nde/ü, Daru'n-Nahdat'I-Arabyye, Beyrut tz.» --, "el-lam fı Ard'I-ndelü", ecelletü Alem'I-Rkr, X 1 2, (Kuveyt 1979), » Abdulfettah, Abdulfettah Feth, et-arh ve'i-üerrhün f ır ve'i-nde/ü -f Karn'r-Rab' e-hcr', 1-11, Darü'I Kütüb'l-lmyye, Beyrut 2004» Aydın, utafa, "ndülü debyatında Orjnallk eele", ndülü'ten İpanya'ya, DV Yay., Ank. 1996, 7-23» Bebel, Augut, Hz. uhammed ve Arap-İlam Kültürü Dönem, çev: Veyel Atayman, Bordo Syah Yay., t (lk bakı 1883)» Durant, Wll, İ/am edenyet, çev: Orhan Bahaeddn, lp Yay., An k. 2004» Günaltay, Şemeddn, /am arhnn Kaynaklan -arh ve üverrhler-, haz: Yükel Kanar, ndülü Yay., t. 1991» Hallak, Haan, Dretün f arh'i-hadarat'j-lamyye, Daru'n-Nahdat'I-Arabyye, 11. Bk., Beyrut 1999» Hunke, Sgrd, Avrupa'nın Üzerne Dagan lam Güneş, çev: Servet Zengn, Bedr Yay., 11. Bk., t. 1975» bn Haldün, Abdurrahman b. uhammed b. Haldün e-hadram ( ), ukaddme, HI, çev: Hall Kendr, Yen Şafak, t. 2004» bn Hayr, bü Bekr b. Hayr b. Ömer şbl ( ), Rhrt, üeeetü'i-hanc, Kahre tz.» mamüddn, S. uhammed, ndülü Sya arh, çev: Yuuf Yazar, Rehber Yay., An k. 1990» Karlığa, Bekr, /am Düşüncenn Batı Düşüncene tkler, Ltera Yay., t. 2004, 190» Kehhale, Ömer Rıza, u'cemu uannf'i-kütüb'i-arabyye f't-arh ve't-ercm ve'j. Cugrafyy ve'r Rhlat, üeeetü'r-rale, ı. Sk., Beyrut » Özdemr, ehmet, "ndülü", DİA. Xl, DV Yay., t. 1995, » --, "ndülü'ün Yıkılış Sürec Üzerne ülahazalar", ndü/ü'ten İpanya'ya, DV Yay., Ank. 1996, 25-48» --, ndülü ülümanları-lm ve Kültür arh, 1-111, DV Yay., Ank. 1997» --, "panya arhnde 'Doğululaşma' ve 'Batılılaşma' artışmaları -uleytula Örneğ", /amyt, 7 1 3, (2004), 11-20» Şeşen, Ramazan, ülümanlarda arh-cografya Yazıcı/ıgı, ar Vakfı Yay., t. 1998» Şeyban, Lütf, Reconquta -ndü/ü'te ülüman-hırtyan İlşkler-, z Yay., t >> Yıldız, Şevket, "ndülü Yahudler ve lam Kültür ve Blmnn Avrupa'ya Geçşnde Oynadtk/an Rol", tem, VII 1 13, (2009),