Osman Þahin GENÝÞ BÝR NEHRÝN AKIÞI

Transkript

1

2

3 Osman Þahin GENÝÞ BÝR NEHRÝN AKIÞI 3

4 4 TÜRK YAZARLARI Yayýn Yönetmeni Ýlknur Özdemir Dizgi Serap Bertay Düzelti Fulya Tükel Montaj Mine Sarýkaya Kapak Düzeni Semih Özcan Ýç Baský Özal Basýmevi Kapak Baský Çetin Ofset Cilt ZE Ciltevi 1. basým : 2004 ISBN Osman Þahin / Can Yayýnlarý Ltd. Þti. (2004)

5 Osman Þahin GENÝÞ BÝR NEHRÝN AKIÞI 5 DENEME CAN YAYINLARI LTD. ÞTÝ Hayriye Caddesi No. 2, Galatasaray, Ýstanbul Te le fon: (0-212) Fax: e-posta: yayinevi@canyayinlari.com

6 6 OSMAN ÞAHÝN ÝN CAN YAYINLARI NDAKÝ KÝTAPLARI MAHÞER / 1998 Yunus Nadi Öykü Ödülü ÖLÜM OYUNLARI / 2003 Yunus Nadi Öykü Ödülü GENÝÞ BÝR NEHRÝN AKIÞI / deneme

7 7

8 8

9 9 YAÞAR KEMAL VE DOÐA Yanan her ateþ bir yeþildir, tüterek aðlar. (Kýzýlderili aðýtý) Katýksýz bir doða dostudur Yaþar Kemal. Açan çiçeðin, öten kuþun, uçan arýnýn, yaðan yaðmurun, akarsuyun, kabaran bulutlarýn dostu. Ne ki, Yaþar Kemal, yalnýzca doðada gördükleriyle yetinen, yalnýzca gördüklerini yazan bir sanatçý deðildir. Her defasýnda doðanýn ötesine geçer. Gördükle ri ne bir o ka dar da düþ gücü ile za mandýþýlýðý ka tar. Ya ka la na maz görüntüle ri, gö rül me miþ renk le ri, açmamýþ çiçekleri, algýlayýp özümseyerek, gördüklerini baþkalaþtýrarak kendi doðasýný yaratan bir yazardýr. Yaþar Kemal in yapýtlarýnda anlattýðý yüzlerce rengi, çiçeði, çalýyý, arýyý, otu, örümceði, sineði, kelebeði, kertenke le yi, yýlaný top layýp bir ara ya ge tir sek, kalýnca bir ki tap oluþabilir. Ya þar Ke mal in bütün yazýlarý ile ko nuþ ma larýnýn bir araya getirildiði, Alpay Kabacalý nýn özenle baskýya hazýrla dýðý, Aðacýn Çürüðü, Bal da ki Tuz, Us tadýr Arý ve Zulmün Artsýn adlý ki tap lar da, or man larýmýzýn ke si lip yakýldýðýný, nehirlerimizin, denizlerimizin, akarsularýmýzýn elden gittiðini, insaný ile, doðasý ile ülkemizin kirlendiðini anlatan, bu konuda yetkilileri uyaran yazýlar yer

10 10 Geniþ Bir Nehrin Akýþý almaktadýr. Anadolu nun doðasý ile ilgili bu yazýlardan da ayrý bir kitap oluþturulabilir. Yazýlar dan bazý alýntýlarý aþaðýya alýyo rum: Doðanýn yaratýcýlýðý, güzelliði, büyüklüðü halkta da vardýr. Do ðanýn be lasý, zel ze le si, karý kýþý, zulmü halk ta da vardýr. Onun için halk da, do ða gi bi bir ya ratýcýlýktadýr. (Baldaki Tuz, s.377) Bir ülkenin doðasý ölmüþse, topraðý, denizi, suyu ölmüþ, havasý kirlenmiþse, o ülke iflah olmaz. Bir ülkenin doðasýný korumak o ülkenin insanlarýný okutup eðitmek kadar önemlidir. Az geliþmiþ ülkeler, daha da çok Ortadoðu ülkeleri, toprak ölümü belasýna uðramýþ ülkelerdir. Türki ye top rak larý yýkýma uð ratýlýyor. Bu düzen bir sömürü düzenidir. Ýnsanlarýn en büyük deðerleri, emekleri sömü rü lürken, hem de bu sömürüyü ya bancýlar la birlikte bu ülkenin birtakým insanlarý yaparlarken, bu sömürüden topraklarý nasýl kurtarýrýz? Her þey birbirine baðlýdýr. Bu kap kaççý düzen yalnýz gününü düþünür. Ben den sonra tufan dýr onun düþüncesi. Kapkaççý düzenin vataný yok tur. Onun va taný pa rasýdýr. Pa rasýný da dünyanýn herhangi bir yerinde kullanabilir... diye yazan Yaþar Kemal, 1973 yýlýnda Do ðanýn Öldürülme si baþlýklý yazýsýyla böyle haykýrýyor. (Aðacýn Çürüðü, 1. Basým, s.143) Yaþar Kemal, yetkililere duyurmak için bunlarý yazýyor ama, ki min umu run da. En saðýr in san, duy mak is teme yen in sandýr di ye bir söz vardýr. Bu söz, bu ülke yi yönetenlerle, bu ülkeyi sömürenler için söylenmiþ olsa ge rek. Ýþle ri ne gel di ði za man üç may mu nu oy nar lar: Görmedim, duymadým, söylemedim... Plansýz, he sapsýz, yanlýþ yapýlan manýn, çarpýk sa na yileþmenin getirdiði aþýrý çevre kirliliði, ülkemizi ve Çukurova yý yaþanmaz hale getirdi. Rüzgâr girmez, yel üfürmez Çukurova yý bir uçtan öbür uca fabrika dumanlarý kilitledi. Eskiden, baðrýna aldýðý tohumu, çekirdeði iki günün içinde çimlendirerek yüzüne vuran topraklar, ne yapaca-

11 Yaþar Kemal ve Doða 11 ðýný þaþýrdý. Ceyhan, Seyhan nehirleri ile Ber dan Çayý nýn yüzü, asit, yað, atýk mad de ler le do lu. Bu aþýrý kir li lik en çok in cir aðaç larýný vur du. Sütlü aðaçlar olduklarý için eskisi kadar bol yemiþ vermez oldular. Tarladaki kurtçuklarla, beyaz sineði, börtü-böceði yok etmek için yapýlan aþýrý ilaçlama, havadan, karadan topraðýn rah mi ne her yýl sýký lan ton lar ca göktaþý ile ze hir, Çukurova yý öldürdü. Tonlarca zehir ve ilaçlama, topraðýn yüzündeki otta, yaprakta yaþayan milyonlarca arýyý, kelebeði, karýncayý, solucaný öldürdü. Onlar ölünce, onlarla beslenerek yaþamlarýný sürdürmeye çalýþan yýlan, kurbaða, leylek, þahin, atmaca ve kartallarýn sonu geldi. Ýlk yaratýlýþ gününden beri doðada var olan beslenme halkalarý koptu. Yaþam zinciri daðýlýnca doða da topallamaya baþladý. Kýrk beþ-el li yýl önce, Çu ku ro va da, aðaç baþ larý ile tarlalar birer kuþ oymaðý, kuþ tüneðiydi. Rasgele bir taþ atsan, küren küren kuþlar havalanýrlardý. Þimdilerde ne kuþ kaldý, ne çi çek, ne ke le bek, ne su da balýk. Ba harýn kulaðý, habercisi sayýlan leyleklerle kýrlangýçlar seyrek gö rünür ol du lar. Ze hir, atýk mad de, kükürt, tarým ilacý ve fabrika dumaný kokuyor ova. Yol boylarýndaki otlar, yað, toz ve egzoz bo ru du man larýndan kap ka ra ol muþ lar. Zehirli dumanlarýn yakýp kavurduðu otlar bile otluklarýný unutmuþlar. Býrakýn biçilmelerini, hayvanlar bile koklamýyorlar. Göktaþý, kükürt ve zehir damlalarýyla beneklenen yapraklara konan arýlarla sinekler bir daha kalkamýyorlar. Serin aðaç dipleri ilaç kokan birer gölgeliðe kesmiþ durumda. Gözünü pa ra hýrsý bürümüþ tarým ve sa na yi aða larý, her yýl bin ler ce ton suni gübre, ilaç ve göktaþý ku sa rak, Hititlerden beri veriminden en ufak þaþýrmayan Çukurova topraklarýna yeniden verimi öðretmeye çalýþýyorlar. Yoksa azýcýk daha kazanabilmek için, ellerindeki zehirli ilaçlarla gübrelere, o topraklardan daha mý fazla güveniyorlar? Biraz fazla kazanç uðruna, topraðý daha fazla zorlayýp sömürenlerin, Toprak Ana yý, ucuza çalýþtýrdýklarý

12 12 Geniþ Bir Nehrin Akýþý Çukurova ýrgatý gibi gördükleri kesin. Bunun içindir ki, doða, insan soyuna sýrtýný dönmeye baþladý. Toprak Ana, küstü, yabancýlaþtý; hem kendine, hem insana... Yaþar Kemal, Bi zim do ðamýzý öldüren bu bo zuk düzen dir. Bu düzen böyle sürüp gittikçe bütün deðerleriyle Türkiye yýkýma gi di yor. Tür ki ye nin yýkýmýnýn önüne bu düzen sürüp gittikçe, hiç kimse geçemez, diyor.... Türki ye de ki bugünkü düzen yýkým düze ni dir, her yönüyle. Ormandaki dokuz-on milyon kiþiye bu düzen iþ bu lamý yor. Sömürü bir bütündür. Ve az ge liþ miþ bir ülke de insan emeðiyle birlikte doða da sömürülüyor. Ýnsanýn emeði kurtarýlabilir, ama doða ölmüþse onu asla kurtaramazsýnýz. (Aðacýn Çürüðü, s. 147) Ormanlarý bitmiþ, doðasý ölmüþ bir memleket, kültürünü de, yaratýcýlýðýný da yitirdi yitirecek. Herkes bir umutsuzluk içinde. (a.g.e., s. 91) Bir ülke de top rak ölmüþse, o ülke aðzýyla kuþ tut sa kolay kolay kalkýnamaz. Ýnsanlarý kurtarmak topraklarý kurtarmakla doðru orantýlýdýr. (Aðacýn Çürüðü, s. 143, 144) Ya þar Ke mal, Do ðayý Öldürmek baþlýklý yazýsýnda yine doðayý katledenlere sesleniyor: Türki ye nin do ðasýný öldürdüler. Bir ulu sun do ðasý öldürülürken, baþka bir yönü dirilebilir mi? Sonra devam ediyor: Bu gi diþ le Türki ye, çöl ve ka yalýk ola cak. Nehirlerde, çaylarda, denizlerde balýk koymadýlar. Bir di na mit fur yasýdýr baþýný aldý git ti. Di na mit, trol, kir li su lar, balýklarýn kökünü ku rut tu. (Zulmün Artsýn, s. 38) Yöneticiler, eskiden ülkemizde yaþanan her olumsuz olayýn suçunu solculara, aydýnlara, kökü dýþarda dedikleri komünistlere bulurlar, kendilerinde bulmazlardý. Sonra Sovyetler Birliði daðýldý. Þimdi hedef gösterecekleri, suçlayacaklarý kimse kalmadý. O zaman sormak gerek, dünyanýn en güzel iç denizlerinden biri olan Marmara Deni-

13 Yaþar Kemal ve Doða 13 zi ni kim kirletti? Güzelim Trakya ovasýný boydan boya geçen, çeltik tarlalarýný sulayan Ergene Irmaðý ný, denizlerimizi kim kirletti, çamura çevirdi? Onlar eleþtiri ateþinin kendi yüzlerine tutulmasýndan hiç hoþlanmazlar ama, biz sorumuzun yanýtýný verelim: iþbirlikçi sömürücüler ve burjuvalar... Bir Kýzýlde ri li aðýtýyla baþ ladýðým bu yazýnýn so nu nu yine bir Kýzýlderili türküsüyle bitireyim: Ben ruh lar da þarký söyle yen ye þil ma vi bir ku þum, O kuþ benim sana verdiðim sevginin adýdýr...

14 14 Araþtýrmacý-Yazar Cezmi Yurtsever e Yanýtýmdýr: ÝNCE MEMED, YAÞAR KEMAL DEHASININ ÜRÜNÜDÜR Romanlarýyla Türkçemizi doruða çýkarmýþ, düzeyi, an latýmý yüksek bir ro man di li ya ratmýþ bir ya zardýr Ya þar Kemal. Alain Bosqeut in, Yaþar Kemal, dünya edebiyatýnýn devidir, diye yazmasý boþuna deðildir. Yapýtlarýnda son suz bir ya rat ma gücü, son suz bir do ða sev gi si ile bir halk inancý vardýr. Yýllardýr eko no mik, si yasi ve politik bir çürümeyi yaþadýðýmýz ülkemizde, Yaþar Ke mal in sa natý, kültürümüzün ve halkýmýzýn övüncü, onuru olmuþtur. Araþtýrmacý yazar Cezmi Yurtsever, Aktüel dergisinde, Ya þar Ke mal, eþkýya larý des tek le yen Ku vayý Mil li yeci miz Rem zi Bey le tanýþa rak anýlarýný din le di. Bir kýþ mevsimi Kýzýlay çadýrýnda hayatta kalan eþkýyalarla görüþerek olaylarý Ýnce Memed romanýnda kurguladý, diye yazýyor. Yani Yaþar Kemal, Kuvayý Milliyeci Remzi Bey in anýlarýný dinlememiþ olsaydý, Ýnce Memed gi bi bir ro maný yazamazdý gibisinden bir savla çýkýyor karþýmýza. Cezmi Yurtsever e sormamýz gerekiyor: Yaþar Kemal dört ciltlik

15 Ýnce Memed, Yaþar Kemal Dehasýnýn Ürünüdür 15 Ýnce Memed romanlarýnýn dýþýnda, o romanlardan daha farklý, daha üstün anlatýmlarla yazdýðý diðer romanlarýnýn konularýný nerelerden duydu, kurguladý acaba, diye. Cezmi Yurtsever, araþtýrmacý yazarla, sanatçý yazarý birbirine karýþtýrýyor. Araþtýrmacý belge arar, belge peþinde ko þar. Sa natçý ise arýya ben zer; bal yap mak için bin lerce çiçeðe konar, kalkar. Kýbrýs ýn Magosa kentinde Othello Kalesi vardýr. William Shakespeare in ünlü Othello yapýtýnda anlatýlanlar, zenci General Othello ile kont kýzý Desdemona nýn talihsiz aþklarý, Osmanlý-Venedik savaþý vs. Savaþtan sonra Venedik li bir amatör ya zar, olan bi ten le ri ka le me alýr ve yayýnlar. Ama faz la il gi görmez. Ayný ko nu, Sha kes pe are in ka le miy le bir baþ yapýta dönüþür. Ama yýllardýr, kim se çýkýp da bu olayýn aslý-kökü ney di di ye rek Sha kes pe are i suçlamamýþtýr. Othello gerçeðin yerini almýþtýr. Ýnce Me med adlý bir eþkýya ya þamýþ ola bi lir. Ya þar Ke mal, bu küçücük öyküden dünya çapýnda bir baþ yapýt çýkarmamýþ olsaydý, kim Ýnce Memed i bilecekti? Cezmi Yurt se ver bi le, bu araþtýrmasýný, Ya þar Ke mal in Ýnce Memed romanýnýn ününe borçludur. Yurtsever in yaptýðý iþ, kýrk beþ-el li yýldan be ri büyümüþ, dal larý göðü tut muþ ulu bir ce viz aðacýnýn ilk çýktýðý ka buk larý ara ma ya ben ziyor. Bir baþka örnek verelim: Güneydoðu ve Akdeniz bölgelerimizde, binlerce yýldan be ri an latýlan bir Þah me ran öyküsü vardýr. Ano nim bir öyküdür bu. Þah me ran ý, Tom ris Uyar ile Mu rat han Mungan yazdýlar. Sanýrým gelecekte daha da yazýlacaktýr. Ama kimse Þahmeran ýn aslý neydi gibi sorularla yazarýný yormayacaktýr. Þahmeran söylencesinden yaratýlan öyküye veya romana bakacaktýr. 1975, 1978, 1992 ve 1993 yýllarýnda Ana var za yöre si köylerinde röportajlar, araþtýrmalar yaptým. Yaþar Kemal - in köyü Hemite, Tozlu, Abilisli, Keçen, Kürt Mahmutlu, Akdam (günümüzdeki adý Yeþildam), Ýnceyir ve Sarýbahçe köylülerine, Yaþar Kemal le Ýnce Memed i sordum. Bu

16 16 Geniþ Bir Nehrin Akýþý röportajlarýn bir bölümü, Yaþar Kemal Bir Çukurova dýr baþlýðýyla, ABD de, Princeton ve Pennsylvania Üniversitesi nde, A Journal of Middle Eastern Litteratures ýn Yaþar Ke mal Özel Sayýsý nda ya yýnlandý. Bu röpor taj larým sýrasýnda, köylüle rin, Ýnce Me med le Ya þar Ke mal adýný, bir pa ranýn iki yüzü gi bi bir bi rin den ayýrmadýklarýný gördüm. Ýnce Memed in macerasýný, Yaþar Kemal in romanlarýndan okuyup öðrendiklerini, okuma yazma bilmeyenlere köy odalarýnda anlattýklarýný öðrendim yýlýnda Andýrýn Aða larý nýn top rak larýný iþ gal eden Sarýbah çe köylüle ri, Biz bu iþ ga li Ýnce Me med i ör nek ala rak yaptýk. O da vak tiy le biz ler gi bi top rak maðduruymuþ. Aðalar topraðýn çýbanlarýdýr. Onlara karþý Ýnce Memed nasýl mücadele ettiyse biz de edeceðiz, diyorlardý. Ýnce Memed adýyla bu denli özdeþleþmiþlerdi. Sarýbah çe Top rak Ýþga li nin önder le rin den Ýsma il Kasapoðlu, bana, Yaþar Kemal, Ýnce Me med romanýný yazmadan önce bizim buralarda kimse Ýnce Me med i bilmez di. Ýnce Me med ro manýný oku yan her kes Ýnce Me medci kesildi, dedi. Ýsmail Kasapoðlu halen saðdýr ve Uþak ta yaþamaktadýr. Bütün bunlarý sonradan Yaþar Kemal e anlattýðýmda, çok güldü. Ýnce Me med, be nim ya rattýðým bir ro man kah ramanýndan baþ ka bir þey de ðil dir, de di. Bana göre de durum, Yaþar Kemal in söylediði gibidir. Ünlü yazar, bu romaný yazarak, Anavarza yöresi insanlarýnýn kafalarýndaki eþkýyalýk kültürünü ateþlemiþ, ne kadar eþkýya öykü sü var sa, tümü Ýnce Me med adýyla öz deþ leþmiþ, birleþmiþtir. Yaþar Kemal in yarattýðý Ýnce Memed karakteri yerine, Anavarza yöresinde en az on ayrý Ýnce Memed karakteri dinleyebilirsiniz. Halk Yaþar Kemal in yazdýklarýna gerçeðinden fazla sahip çýkmýþtýr. Bir yazar için bun dan büyük ba þarý ola maz yýlýnda Isparta, Eðirdir, Kovado Gölü çevresinde-

17 Ýnce Memed, Yaþar Kemal Dehasýnýn Ürünüdür 17 ki gezilerim sýrasýnda, herkesin Ýnce Memed adýný bildiðine tanýk ol dum. Uzun uzun Ýnce Me med türküle ri söyledi ler ba na. Ýnce Me med, Ispar ta, Bur dur ve Af yon yöre lerin de ya þamýþ bir eþký yaydý on la ra göre. Ayný yýl, TRT Antalya Radyosu nun deðerli yapýmcýsý, araþtýrmacý Saffet Uy sal (ha len görev de dir), Ýnce Me med in asýl va tanýnýn Isparta, Burdur ve Afyon yöresi olduðunu, hapis yattýðýný, sonra, Mersin in merkez köylerinin birinde yaþadýðýný, da ha son ra da Kon ya Ereð li si ne baðlý bir köyde ken di eceliyle öldüðünü söyledi. Araþtýrmacý Cezmi Yurtsever ise, Türk edebiyatýnýn çýnar ý Yaþar Kemal in romanýna ilham veren karaktere, yani Ýnce Memed e gerçek hayatta sahip çýkmadýðýný, Ýnce Memed in mezarýnýn bulunduðunu, bunu 1999 yýlýnda Yaþar Kemal e söylediði halde, yazarýn bu konuyla hiç il gi len me di ði ni ya za rak, ve fa sýz lýkla suç lu yor Ya þar Ke mal i. Küçücük bir eþkýya öyküsünden dünya çapýnda baþyapýtlar çýkaran, kýrka yakýn yabancý dile çevrilerek, milyonlarca okuyucuya, Ýnce Memed adýný nakþeden bir yazarý ne kadar da kolayca suçlayabiliyor! 1992 yýlý güz ay larýnda, ara larýnda be nim de bu lun duðum on be þe yakýn ya zar ve sa natçý, He mi te Köyü ne gittik. Ýnce Memed anýtýnýn dikileceði yeri bulduk, tespit et tik. Bir yýl son ra 7-16 Mayýs 1993 ta rih le ri arasýnda, aralarýnda Türkiye Yazarlar Sendikasý Baþkaný Oktay Akbal, Mücap Ofluoðlu, Recep Bilginer, Onat Kutlar, Prof. Cahit Tan yol, De mir taþ Cey hun, Fik ret Ha kan, Tarýk Akan, Arif Kes ki ner, Þe ner Þen, Haþ met Zey bek, Iþýl Özgentürk, Ali Özgentürk, Nur Sürer ve iki yüzden faz la sa natçý, ya zar, araþtýrmacýnýn yaný sýra, Dünya Kültür Müdi re si, on beþ yabancý gazeteci, yayýncý ve çevre illerin kültür müdürleri nin katýlýmlarýyla, görkem li bir tören yapýldý. He mi te Kö yü nün önünde ki düzlükte Ýnce Me med Anýtý açýldý. Yüzler ce köy lü kadýný, sýcacýk dürümler, börek ler, sýkmalar ve soðuk ayranlarla konuklarý aðýrladýlar. Yaþar Kemal in, bütün dünya ya yapýtlarýyla tanýttýðý yüzler ce kadýnýn, Ya þar Kemal i bir kucaklayýþlarý, ona bir sarýlýþlarý

18

19