Prof. Dr. Özdemir Akmut ÜRETİM YÖNETİMİ KURULUŞ YERİ SEÇİMİ

Transkript

1 ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİLER ENSTİTÜSÜ İŞLETE ANABİLİ DALI YÜKSEK LİSANS PROGRAI Prof. Dr. Özdeir Akut ÜRETİ YÖNETİİ KURULUŞ YERİ SEÇİİ Hazırlayalar Esra ALTINCI Özgür SATICI NİSAN 1999 ANKARA

2 B ir işletei kuruluş yeri seçii pek çok yöde iceleesi gereke kapsalı bir koudur. Bu özelliği ile geel kuruluş yeri teorisi, ekooik yöü yaıda, sosyal, tekik, coğrafi, şehircilik ve askeri yöleri de ola disipliler arası bir koua sahiptir. Bu kou içide kuruluş yeri problei, üretici ve tüketici biriler, işlete, sektör, ülke ekooisi ve AT gibi ekooik topluluklar seviyeside iceleebilecek bir koudur. Böylesie çok boyutlu ve farklı seviyelerdeki araştıra koularıı kapsayacak biçide geel bir kuruluş yeri teorisi heüz geliştirilebiliş değildir. Biz bu çalışaızda ilk olarak kuruluş yeri odellerie kısaca göz attıkta sora, kuruluş yeri seçiide kullaıla değerlee yöteleride ulaştıra odelii öreklerle açıklaaya çalışacağız. 1. KURULUŞ YERİ ODELLERİ Kuruluş yeri odellerii hee hepside teel aaç taşıa aliyetlerii iiize edilesidir. Zira diğer tü faktörler hee her aday kuruluş yeri içi bezerlik gösterekte ya da sayısallaştırada proble yarataktadır Nitel ve Nicel Kuruluş Yeri odelleri Optiu kuruluş yerii belirleeye çalışılasıda kullaıla kuruluş yeri odelleri itel ve icel kuruluş yeri odelleri olarak iki grupta toplaır. Nicel kuruluş yeri odelleri, icel olarak ifade edilebile kuruluş yeri faktörlerii kapsaya odellerdir. Buu alaı optiu kuruluş yerii; sadece icel olarak ifade edilebile kuruluş yeri faktörlerie göre belirleiyor olasıdır. Nitel kuruluş yeri odelleride ise optiu kuruluş yerii belirleeside çok, kuruluş yeri kararı içi öeli olabilecek kuruluş yeri şartlarıı, kuruluş yeri faktörlerii ve bölgesel özellikleri belirleesi, toplaası ve bir düzee koulası ö plaa çıkaktadır. Nitel kuruluş yeri odelleri bir karar odeli olayıp, karar vericiye çeşitli kuruluş yeri alteratiflerii değerledirilesie ilişki çeşitli bilgiler suak üzere, kuruluş yeri faktörlerii ve belirli bir proble içi herbir kuruluş yeri faktörüü taşıdığı öe derecesii belirleeye çalışıldığı odellerdir Tek Koulu (Veya Sürekli) Kuruluş Yeri odelleri Tek koulu kuruluş yeri odelleri ükü kuruluş yerleri A= (A1,A2,...,Ai;,...) şeklide gösterile ükü kuruluş yerleri küesii sosuz sayıda elea içerdiği ve sadece tek bir ükü kuruluş yerii (Ai, i = 1,2,...) optiu kuruluş yeri olarak seçilebildiği kuruluş yeri odellerii kapsaaktadır. Yai çözü küesi optiu kuruluş 1 ÜFTÜOĞLU, T., Saayi İşleteleride Kuruluş yeri Seçii ve Ölçek Soruu, s:35 1

3 yeri olarak A küesii tek bir elaıı içerir. Buu alaı ise birde daha fazla kuruluş yerii optiu çözü küesie gireeyeceğidir Tek koulu kuruluş yeri odellerii varsayıları a) Hooje ala varsayıı: Optiu kuruluş yerii aradığı alaı her oktası ayı özelliklere sahiptir. Dolayısıyla her yerde işlete kurulabilir İşletei kurulabileceği olası kuruluş yeri sayısı sosuzdur. Hooje ala varsayıı optiu kuruluş yerii belirleeside diferasiyel hesap tekiğii uygulaabilesi içi zorulu bir soyutlaa olarak kabul edilelidir. Diferasiyel hesap tekiğii uygulaası sürekli bir foksiyou gerekli kıldığıda, optiu kuruluş yerii belirleebilesi içi sosuz sayıda alteratif çözü ikaı gerekekte ve buu içi de hooje ala varsayıı zorulu olaktadır. Optiu kuruluş yeri topla taşıa aliyetii iiu olduğu oktadır (Topla taşıa aliyetii 1. türevii sıfır kıla değişke değeri). b) Kuş uçuşu esafe varsayıı: İki okta arasıdaki taşıa esafesi bu iki oktayı birleştire doğrudur. c) To/k. taşıa aliyetii sabitliği varsayıı: Optiu kuruluş yerii aradığı alaı her yeride 1 to alı 1 k. taşıası içi ödeesi gereke taşıa ücretii sabit olasıı ifade eder. d) Taşıacak al iktarıı biliesi varsayıı: Optiu kuruluş yeride talep erkezlerie taşıacak ürü iktarı ve/veya girdi erkezleride kuruluş yerie taşıacak alzee iktarı biliektedir 2. e) odelde ölçek ekooileri dikkate alıaakta, işlete büyüklüğüü aliyetler üzerideki etkisi dışlaaktadır. Bu varsayıları bir soucu olarak optiu kuruluş yerii belirleeside sadece taşıa aliyetlerii dikkate alıası yeterli olaktadır. Zira hooje ala varsayııı bir soucu olarak, her yerde kuruluş yerie bağlı değişke ve sabit üreti aliyetleri ayıdır. Dolayısıyla taşıa aliyetlerii dışıda kala diğer aliyet usurları kuruluş yeri seçiii etkileeektedir. Bu özelliğiyle tek koulu kuruluş yeri odelleride optiu kuruluş yeri seçii, topla taşıa aliyetii iiu kılıdığı coğrafi kou olarak taılaaktadır 3. aliyet = X d C X = Taşıacak al iktarı (veri) d = Kuş uçuşu esafe 2 ÜFTÜOĞLU, T., İşlete İktisadı, s:476 3 ÜFTÜOĞLU, T., Saayi İşleteleride Kuruluş yeri Seçii ve Ölçek Soruu, s:41,42 2

4 C = to/k. taşıa aliyeti (sabit) Tek koulu kuruluş yeri odelleri 3 grupta iceleiştir 4 ; - Kuruluş yeri doğrusu odeli, - Kuruluş yeri üçgei odeli, - Kuruluş yeri çokgei odeli Kuruluş yeri doğrusu odeli İki erkezli kuruluş yeri doğrusu odeli Hooje ala varsayıı altıda, sadece iki tae talep ve/veya tedarik erkezii buluduğu alada topla taşıa aliyetii iiu kıla kuruluş yeri araaktadır. Bu yer, iki erkezde biri veya bu iki erkezi birleştire doğru üzerideki herhagi bir oktadır. T (1) T 1 T 2 T = Topla taşıa aliyeti Tı = Optiu kuruluş yeride B1 erkezie taşıa aliyeti T2 = Optiu kuruluş yeride B2 erkezie taşıa aliyeti X ve C sabit olduğu içi T sadece, taşıa esafesii ifade ede "d" faktörüe bağlı olacaktır. Bua göre; d d d (2) T T T2 1 Şekil 1: İki erkezli kuruluş yeri doğrusu odeli T (Taşıa aliyeti) T1 T T 1 T 2 Ai oktası topla taşıa aliyeti T i, iiu olduğu optiu kuruluş yerii gösterektedir. T2 D (Taşıa esafesi) B 1 A i B 2 Cebirsel olarak optiu kuruluş yeri; topla taşıa aliyetii taşıa esafesie göre 1. türevii sıfır olduğu d değeridir. Optiu kuruluş yeri Tı (d) ve T2 (d) foksiyolarıı eğilerii (ters işaretli olarak) birbirie eşit olduğu koordiat değeridir. Tedarik erkezide kuruluş yerie taşıa ücreti (Cı) ve kuruluş yeride talep erkezie taşıa ücreti (C2) sabitse, T1 (d) ile T2 (d) dolayısıyla T(d) foksiyoları doğrusal olacaktır. 3

5 Bu duruda topla taşıa aliyetii iiu olduğu duru (optiu kuruluş yeri) 5 ; a) Şekil 2: Şayet C1< C2 ise, B2 erkezide T T T 1 T 2 T1 T2 d b) Şekil 3: Şayet C1 > C2 ise, B1 erkezide T T T 1 T 2 T1 T2 d c) Şekil 4: Şayet C1 = C2 ise topla taşıa aliyeti foksiyou Tı d koordiat ekseie paralel bir doğru olacağı içi, Bı ve B2 arasıdaki tü oktalarda taşıa aliyeti ayı olak zorudadır. Bu duruda tedarik erkezi B1 talep erkezi B2 veya B1 ile B2 oktalarıı birleştire doğru üzerideki herhagi bir okta optiu kuruluş yeri olabilir. T T2 T T 1 T 2 T1 d 4 ÜFTÜOĞLU, T., İşlete İktisadı, s:476 5 ÜFTÜOĞLU, T., Saayi İşleteleride Kuruluş yeri Seçii ve Ölçek Soruu, s:43,44 4

6 Çok erkezli kuruluş yeri doğrusu odeli Bu odelde, ikide daha çok tedarik ve/veya talep erkezii tüüü ayı doğru üzeride buluduğu varsayılaktadır. Taşıa aliyetii taşıa al iktarı taşıa esafesii doğrusal bir foksiyou olduğu kabul edilektedir. Yai to/k. olarak taşıa ücreti (c) sabittir. Buu soucu olarak da optiu kuruluş yeri tedarik veya talep erkezleride biride buluacaktır. Dolayısıyla optiu kuruluş yeri tü doğru üzeride değil erkezler arasıda araalıdır. Şekil 5: Çok erkezli kuruluş yeri doğrusu odeli T d T X J 1 J d Kısıtlayıcı Şart: i d j C i (4) 0 = dı< d2< d3< d4<...< d Xj = Her Bj erkezi ile kuruluş yeri arasıdaki taşıacak al iktarı (veri) dj = Tü Bj erkezlerii koordiat değerleri di = Optiu kuruluş yerii koordiat değeri di d j = Her Bj erkezii optiu kuruluş yerie uzaklığı Topla taşıa aliyeti foksiyouda her erkez (j = 1,2,..,,) ayrı ayrı deeir, optiu kuruluş yeri, topla taşıa aliyetii e düşük seviyede gerçekleştiği erkez olarak buluur Kuruluş Yeri Üçgei odeli odelde optiu kuruluş yeri tedarik ve/veya talep erkezleri olarak kabul edile üç erkez arasıdaki topla taşıa aliyetii iiu olduğu oktadadır. Şekil 6: Kuruluş yeri üçgei F Y2 B 1(Y 11,Y 21) A i(y 1i,Y 2i) F 1 B 2(Y 12,Y 22) E D D 1 B 3(Y 13,Y 23) 5

7 Aİ = Optiu kuruluş yeri (topla taşıa aliyetii iiu olduğu okta) Yıi ve Y2; değerlerii buluasıyla buluur. Ai 'de kurulacak işlete büyüklüğü veri olduğuda Ai ile Bı, B2 ve B3 erkezlerie taşıacak al iktarları x1, x2 ve x3 biliektedir. Problei bilieye usurları; taşıa esafeleri T 3 X J 1 J C d j J = 1,2,3 (5) Burada Pisagor teoreie göre dj taşıa esafesi Bj erkezii ve Ai coğrafi kouuu koordiat değerleri ciside şöyle yazılabilir. d j 2 y y y y 2 1i 1 j 2i 2 j Bu değeri T de yerie koyarsak; T 3 X J 1 J C 2 2 y y y y i 1i 1 j 2i 2 j böylelikle optiu kuruluş yeri belirleiş olur Kuruluş Yeri Çokgei odeli (Steier- Weber Problei) Bu odelde de hooje ala, sosuz sayıda ükü kuruluş yeri, kuş uçuşu esafe varsayıları altıda topla taşıa aliyetii iiu kıla optiu kuruluş yerii belirleesi aaçlaaktadır. T C J 1 X J d j i (7) C = sabit taşıa ücreti Xj = Kuruluş yeri Ai ile Bj (j=1,2,...,) tedarik veya talep erkezi arasıdaki taşıacak al iktarı dj = Kuruluş yerii, tedarik veya talep erkezie ola taşıa esafesi (biliiyor) Kuruluş yeri üçgei odeliyle her bakıda ayı acak, burada 3 yerie tae erkez var. Yai: T C 3 J 1 X J 2 2 y y y y i 1i 1 j 2i 2 j Topla taşıa foksiyouu iiu kıla koordiat değerlerii (y1i,y2i) gösterdiği coğrafi kou (Ai) optiu kuruluş yeri olarak belirleir. Optiu kuruluş yerii ifade ede bu koordiat değerleri, aaç foksiyouu y1i ve y2i değişkelerie göre kısi türevlerii sıfır olduğu y1i ve y2 değerlerie göre buluur. (6) (8) 6

8 1.3. Çok Koulu (Veya Kesikli) Kuruluş Yeri odelleri Çok koulu kuruluş yeri odelleri belirli bir üreti seviyesii tek bir kouda kurulacak tek bir üreti üitesi ile karşılaası yaıda çok sayıda farklı kouda kurulacak farklı üreti üiteleri tarafıda gerçekleştirilesi alteratifii de kapsar. Bu odellerde kuruluş yeri ile birlikte ölçek büyüklüğü de eş alı olarak belirleektedir. Burada proble ereye işlete kurulalıdır şeklide değil, erelere hagi ölçek büyüklükleride işleteler kurulalıdır şeklide karşııza çıkaktadır. odelde hooje ala varsayıı terkediliştir. Hooje ala varsayııyla beraber bu varsayıı soucu ortaya çıka diğer varsayılar da; kuş uçuşu esafe ve to/k. taşıa ücretii sabitliği de terk ediliştir. Bu özelliğiyle çok koulu kuruluş yeri odelleri gerçek kuruluş yeri şartlarıa yaklaşılası yöüde atılış öeli bir adıdır. Böylece sosuz sayıda ükü kuruluş yeri varsayıı terk edilektedir 6. Bu odeli özelliği optiu kuruluş yerii diferasiyel etotla buluaaasıdır. Çükü diferasiyel etodu uygulaabilesi içi odeli kesikli değil sürekli olası gerekir. Bu edele şu çözü etotları kullaılaktadır; a) Ta eüerasyo: Tü ükü kuruluş yerleri kobiasyoları içi aaç değişkeii değerii ayrı ayrı belirleektir. 2-1 : Alteratif kuruluş yeri sayısı : ükü kuruluş yeri sayısı küçük olduğu sürece bu etot uygulaabilir. Kuruluş yeri sistei alteratifleri arasıda aaç foksiyouu optiize ede yer belirleebilir. b) Yöeyle Araştırası etotları: - Doğrusal Progralaa - Doğrusal Olaya Progralaa - Diaik Progralaa - Stokastik Progralaa - Siulasyo Ulaştıra yeri olarak kuruluş yeri problei Burada tedarik ve talep erkezlerii kouları ile tedarik kapasiteleri ve talep seviyeleri ve ükü kuruluş yerlerii coğrafi kouları bellidir. Problei belirli bir aaç foksiyouu belirli sıırlayıcı şartlar altıda optiize etek üzere; a) Hagi ükü kuruluş yerleride hagi işletei kurulacağı, 7

9 b) Bu işletei hagi tedarik erkezleride e kadar girdi tei edecekleri ve/veya hagi talep erkezlerie e kadar ürü sevk edeceklerii belirleesi şeklide ortaya koacaktır Klasik ulaştıra odeli Topla taşıa aliyetii iiu kılak üzere her biride belirli iktarda (ai, i=1,2,...,) al bulua sevk yerleride (Ai, i = 1,2,...,) talep seviyeleri (bj, j=1,2,...,) bilie talep erkezlerie (Bj, j=1,2,... ) e kadar al göderilesi gerektiği belirleir. C= i sevkıyat ekaıda j talep erkezie 1 alı taşıa aliyeti (sabit) X = i sevkiyat erkezide j talep erkezie taşıacak al iktarı; bilieektedir optiu dağıtı plaı X'leri belirleesiyle ortaya kour. Aaç Foksiyou: Z i1 j1 C X i (9) i = sevkiyat erkezi edeksi (i=1,2,3,...,) j = talep (boşalta) erkezi edeksi (j=1,2,3,...,) Sıırlayıcı Şartlar: a) Tü sevkıyat erkezleride j talep erkezie sevk edile iktar j talep seviyesie eşittir. Yai her boşalta erkezii talep seviyesi taae karşılaalıdır. i1 X b j ( j 1,2,3,... ) (10) b) Her sevk yeride çeşitli boşalta erkezlerie sevk edile al iktarı sevk yeri kapasitesie ya da depodaki al iktarıa eşittir. j1 X a ( i 1,2,3,... ) (11) i c) Sevk yerii topla kapasitesi, boşaltı erkezlerii topla talep seviyesie eşittir.(topla kapasite = Topla talep) a i b j i1 j1 (12) Tutarlılık veya dege şartı: Bu sıırlayıcı şartla klasik ulaştıra odeli kapalı/degeli ulaştıra odeli özelliği kazaaktadır. d) Negatif olaa şartı X 0 (13) 6 ÜFTÜOĞLU, T., İşlete İktisadı, s:490 7 ÜFTÜOĞLU, T., Saayi İşleteleride Kuruluş yeri Seçii ve Ölçek Soruu, s:55 8

10 Bu odelde sıırlayıcı şartları katsayıları 0 ya da 1 olduğu içi değişkeleri çözü değeri bir tasayıdır. Böylece optiu kuruluş yeri problelerideki değişkeleri tasayı ola şartı gerçekleşektedir. Bu odel sadece sevk ve boşalta yerlerii kapsaya 2 aşaalı bir odeldir Açık ulaştıra odeli Kapalı klasik ulaştıra odelii üçücü kısıtlayıcı şartıdaki eşitliği kaldırdığıızda a i b j i1 j1 (14) şeklideki açık ulaştıra odeli elde edilir. Buda a i b j i1 j1 (15) şeklide taılaırsa; tü ükü kuruluş yerlerie, topla arz kapasitesi topla talep seviyesii aşacak şekilde belirli kapasite büyüklükleride işleteler kurulduğu varsayılaktadır. Açık ulaştıra odelii çözüü içi, buu kapalı ulaştıra odelie döüştürek gerekir. Yai 15 uaralı eşitsizlik eşitliğe döüştürülelidir. Buu içi odele b 0 1 a b (16) i i1 j1 j kadar talep seviyesie sahip bir talep erkezi ilave edilir ( 0 b 1 ). Böylece 0 b 1 topla arz kapasitesi ile topla gerçek talep seviyesi arasıdaki farkı kapatacak tutarlılık ve dege şartı ola topla arz kapasitesi topla talep eşitliği sağlaış olacaktır. Xi,+1=Ai ükü kuruluş yeride b 0 1 talep erkezie sevk edile ürü iktarı. 0 b X i, 1 i1 1 (17) Elde edile çözü değerleri X şöyle yorulaabilir: a) Ai ükü kuruluş yerleride, talep erkezlerie yapıla sevkiyatta, bu ürü sevkıyatıı karşılayacak kapasite büyüklüğüde işleteler kurulalıdır. X i X j1 (18) b) Sadece hayali talep erkezie 0 b 1 ürü sevkıyatı yapıla, gerçek pazarlara al sevkıyatı yapılaya ükü kuruluş yerleride (Xi=0 ve Xi,+1=Ai ola Ai lerde) işlete kurulaaktadır. odel şu şekilde forüle edilebilir. 9

11 Aaç Foksiyou: Z i1 j1 C X i (19) Sıırlayıcı Şartlar: i1 X b j ( j 1,2,3,... ) (20) j1 X X i, 1 ai i 1,2,3,... ) ( (21) a i i1 j1 b j b 0 1 tüivej' leriçi) ( (22) Negatif Olaa Şartı: X 0 (tü i ve j ler içi) Xi,+1 0 (tü i ler içi) Değişke ve sabit aliyet usurlarıı odele dahil edilesi Çok koulu kuruluş yeri odelide hooje ala varsayıı kaldırıldığıda, taşıa aliyetleri ile birlikte kuruluş yeri seçiie bağlı diğer aliyet usurları da kuruluş yeri seçiide dikkate alıalıdır. Kuruluş yerie bağlı aliyet foksiyou; i = ti+di+si veya i i1 C X di X i si (24) ti = taşıa aliyeti di = ükü kuruluş yeride kurulacak işlete içi kuruluş yerie bağlı biri değişke aliyeti si = ükü kuruluş yeride kurulacak işlete içi kuruluş yerie bağlı sabit aliyetler Topla aliyet foksiyou (Aaç Foksiyou); C X X i di i i1 i1 j1 i1 i1 si i (25) Kapasite büyüklüğü; X i X olak üzere 0 Xi ai aralığıdadır (26) j1 Xi= 0 ise Ai ükü kuruluş yeride işlete kurulaaz. ti ve di otoatika sıfırlaır aa si sıfırlaaaz. Xi=0 olası halide si'i 0 olasıı sağlaya, Xi > 0 olası halide 10

12 de (Ai'de Xi kapasiteli işlete kurulaktadır.) si'i Xi üreti seviyesie bağlı olada bir blok halide çıkasıı sağlaya odel kurulalıdır. Buu içi odele 0;1 tasayı değişkei i ilave edilir. Aaç Foksiyou: Z C X X di i i1 j1 i1 i1 si i (27) i X i X yerie koulursa j1 Z X C di i1 j1 i1 si i (28) buluur. i Sıırlayıcı Şartlar: i1 j1 X X b j a i ( j 1,2,3,... ) (29) ( i 1,2,..., ) (30) i a i b j (31) i1 j1 0;1 tasayı değişkei i içi, i = 0 veya 1 tasayı ola şartıı sağlaak üzere i = 2 i (i = 1,2,...,) (32) Negatif olaa şartı X 0, i 0 (33) i = 1 ise Ai'de bir işletei kurulası duruuu (dolayısıyla si sabit aliyet usuruu ortaya çıkasıı). i = 0 ise Ai'i optiu kuruluş yeri isteie girediğii (dolayısıyla si= 0 olası duruuu) ifade etektedir. 2. KURULUŞ YERİ SEÇİİNDE KULLANILAN DEĞERLEE YÖNTELERİ Alteratif fabrika yerleri arasıda seçi yapak oldukça zordur. İşlete açısıda fabrika yerii seçii, ölçülesi ükü aliyet usurları (arazi fiyatı, işaat asrafları) ile görüeye aliyet usurlarıı (bölgei gelişii, sosyal çevrei etkileri, bölgesel vergi avatajları) toplaıı iiu yapa bir çözüü buluasıdır. Bu edele fabrika yeri seçiide kullaıla 3 değerlee yöteii açıklayalı; 11

13 2.1. Sıralaa Yötei Bu yötede öce her fabrikaya verilebilecek pualar ağırlıkladırılakta, pualaa işleleri soucuda e yüksek ağırlıklı puaa sahip fabrika yeri e uygu fabrika yeri olarak seçilektedir aliyet Aalizi Yötei aliyet aalizide, ilk aşaada her fabrika yerie ilişki aliyet kaleleri teker teker tahi edilir. Gerekli aliyetler hesapladıkta sora alteratif fabrika yerleri biri ya da topla aliyet göz öüde buludurularak karşılaştırılır. E düşük aliyetli alteratif, fabrika yeri olarak seçilir Ulaştıra (Trasportasyo) odeli Ulaştıra odeli doğrusal progralaaı özel bir duruudur. Geelde doğrusal progralaa optial bir üreti prograıı belirleeyi aaçlarke, ulaştıra odeli üretile ürüü tüketi (talep) erkezlerie ulaştıraı topla aliyetii iiu yapa optial ulaştıra (dağıtı) prograıı belirleeyi aaçlar. Trasportasyo odelii oluşturak içi biliesi gerekeler: Arz erkezlerii listesi ve buları kapasiteleri Talep erkezlerii listesi ve buları kapasiteleri Arz erkezleri ile talep erkezleri arası uzaklık ve bu uzaklıkta biri taşıa aliyetleri Trasportasyo odelii varsayıları: Arz erkezleride ayı ürü üretilekte Taşıa aliyeti taşıa iktarda bağısızdır Arz erkezi ile talep erkezi arasıda tek bir yol vardır odel ile souca ulaşada yapılacaklar: 1. İlk çözü tablosu oluşturak Kuzeybatı köşe yötei E az aliyet yötei VA yötei 2. Optiallik testii yapılası ODI yötei Basaak taş yötei 3. Optial soucu buluası 1. İlk çözü tablosuu oluşturulası Kuzeybatı köşe yötei: 12

14 ARZ ERKEZLERİ TALEP ERKEZLERİ A B C D Arz iktarı Talep iktarı Bu yötede kuzeybatı köşede başlayarak aliyetlere bakılaksızı yapılabilecek aksiu yükleeler yapılarak işle taalaır. Örekte A 1 e ükü ola e fazla yüklee yapılarak (yai 80 biri) A sütuu kapatılır. Ardıda B 1 hücresie ükü ola e fazla yüklee yapılır ve 1. Sütu kapatılır. Ayı işle tü hücreler içi uygulaır ve ilk çözü tablosu oluşturuluş olur. Problei çözüü: ARZ ERKEZLERİ TALEP ERKEZLERİ A B C D Arz iktarı Talep iktarı Topla aliyet= (80 x 4)+(20x7)+(70x3)+(120x8)+(10x8)+(150x5) = 2460 E az aliyet yötei: Bu yötede yükleeye e az aliyetli hücrede başlaır ve ilk çözü tablosu oluşturulur. Şayet ayı aliyet değerie sahip birde fazla hücre var ise e fazla yükleeyi yapabileceğiiz hücreye öcelik taırız. Öreğiizde öcelikle aliyeti 1 ola D 1 hücresie aksiu yüklee, yai 100 biri, yapılır. Ardıda aliyeti 3 ola B-2 hücresie 90 biri yükleir ve tü yükleeler bu şekilde taalaır. Şu halde çözü tablosu: TALEP ERKEZLERİ ARZ ERKEZLERİ A B C D Arz iktarı Talep iktarı Bu halde topla aliyet ise =(100x1)+(90x3)+(110x8)+(80x8)+(10x16)+(60x5) = 2350 VA yötei: Bu yötede öcelikle satır ve sütulardaki e düşük aliyetler arası farklar buluur. 1.Satır içi:4-1=3 1.Sütu içi:8-4=4 13

15 2.Satır içi:8-3=5 2.Sütu içi:7-3=4 3.Satır içi:8-5=3 3.Sütu içi:8-7=1 Yukarıdaki farklarda e büyüğü belirleir. Ardıda e büyük farkı buluduğu satır veya sütudaki e düşük aliyetli hücre belirleir ve o hücreye ükü ola e yüksek yüklee yapılır. Yüklee yapıla hücre kapatılır ve bir öceki aşaada yapıla fark aliyet hesabıa dahil edilez. Ayı işle tü yükleeler yapılaa kadar deva edilir. Diğer yötelerde olduğu gibi farklar arasıda eşitlik olduğu taktirde düşük aliyetli hücreye öcelik taıır. İşleler souçladığıda ilk çözü tablosu : ARZ ERKEZLERİ TALEP ERKEZLERİ A B C D Arz iktarı Talep iktarı Bu halde topla aliyet=(80x8)+(90x3)+(110x8)+(10x16)+(100x1)+(60x5)=2350 Bu aşaada sora yapılacak şey optiallik testi yaparak ulaşıla souçları optial olup oladığıı belirleesi, şayet optial değil ise işlelere deva ederek optial souca ulaşaktır. Soucu optial olup oladığıı test edileside ise ODI ve Basaak taş yöteleride biri kullaılır. 2. Optiallik Testi Basaak taş yötei: Bu yötede yüklee yapılaaış ola boş hücreler tek tek değerledirilir. Bu boş hücrelerde birie yüklee yapılıca aliyeti düşüp düşediği araştırılır. Kouu alaşılası açısıda VA yöteiyle ulaşıla ilk çözü tablosu üzeride yötei açıklayalı; TALEP ERKEZLERİ ARZ ERKEZLERİ A B C D Arz iktarı Talep iktarı İlk boş hücre ola A1 de başlaarak, tü boş hücreler tek tek test edilir A1 = = 0 A2 = = + 12 B1 = = 0 B3 = =

16 C1 = = - 5 D2 = = + 11 Bu işlelerde de görüldüğü üzere aliyeti e fazla (-5) düşüre hücre C1 dir. Bu halde C1 hücresie çizile rotadaki e düşük yükleeyi (10) yapıyoruz. Yei aliyet 2300 buluur. Yaptığıız işlelere bulua tü fark değerler (+) çıkaa dek deva edilir. Fark değerleri hepsi (+) buluduğuda optial çözüe ulaşılıştır. ODİ yötei: ODİ yötei atlaa taşı yöteie çok bezeekle beraber, aralarıdaki teel farklılık, atlaa taşı yöteide optial çözüü araştırada boş kareler içi biri taşıa aliyetii etkilee derecesi (+) ve (-) biçiide değerler alarak kapaa bir kapalı devreye (dögüye) göre belirleirke, ODI yöteide boş kareleri aliyeti etkilee dereceleri gelişe ideksi olarak adladırıla ideks aracılığı ile belirleir. Yötei açıklaası yie VA yöteiyle ulaşıla ilk çözü tablosu üzeride yapılacaktır. İlk aşaada gelişe ideksleri buluur C = Rİ + Kj C = Biri taşıa aliyeti Rİ = Satırları katsayıları Kj = Sütuları katsayıları Çözüe ulaşak içi R1 = 0 kabul edilir. 1 = 0 + K4 K4 = 1 5 = 1 + R3 R3 = 4 8 = 4 + K1 K1 = 4 16 = 4 + K3 K3 = 12 8 = R R2 = = K2 K2 = 7 ardıda boş hücreleri değerledirilesie geçilir. Şayet boş kareler gelişe idekside egatif değerler var ise o boş karelere yüklee yapak aliyeti azaltacaktır. Eğer gelişe ideksi değerleri sıfır veya pozitif ise optial çözü buluuş deektir. C Ri - Kj = 0 veya pozitif çıkarsa buraya yüklee yapak alasız, şayet egatif çıkarsa buraya yüklee yapak alalı hal alacaktır. A1 = = 0 B1 = = 0 15

17 C1 = = - 5 A2 = 12 (- 4) 4 = 12 D2 = 8 (- 4) 1 = 11 B3 = = -1-5 değer bulua C1 hücresie yüklee yapak aliyeti düşüreceğide o hücreye yüklee yapılır. Yüklee yie basaak taş yöteideki gibi yörüge çizerek yapılır. TALEP ERKEZLERİ ARZ ERKEZLERİ A B C D Arz iktarı Talep iktarı İşlee tü gelişe ideksleri buluaa dek deva edilir. Yukarıdaki tablo içi gelişe ideksleri hesapladığıda tü gelişe idekslerii pozitif olduğu dolayısıyla ulaşıla soucu optial olduğu görülür. Buda sora yapılacak her eklee aliyeti arttırır. 3. KURULUŞ YERİ FAKTÖRLERİ Herhagi bir coğrafi kouu belirli bir üreti biriie ilişki olarak sağlaası gerekli tü şartlar veya sahip olası gerekli tü özellikler "kuruluş yeri faktörleri" kavraıyla ifade edilektedir. Bu faktörler değişik şekillerde sııfladırılabilektedir. Bular: 1- İşletei tedarik foksiyoua ilişki kuruluş yeri faktörleri, 2- İşletei üreti foksiyoua ilişki kuruluş yeri faktörleri, 3- İşletei pazarlaa foksiyoua ilişki kuruluş yeri faktörleri, 4- Taşıa ve haberleşe foksiyoua ilişki kuruluş yeri faktörleri, 5- Dışsal yığıla ekooileri şeklide ortaya çıka kuruluş yeri faktörleri. 1- İşletei tedarik foksiyoua ilişki kuruluş yeri faktörleri : İşletei üreti süreci içi gerekli ola üreti faktörleri; alzee, sabit yatırı alları, işgücü, ya hizetler, kredi ve devlet yardıları olak üzere 5 grupta toplaabilir: a) alzeei kuruluş yeri seçii üzerideki etkileri: Kuruluş yeri seçiie etkisi esas alıdığıda alzee faktörü yerel ve ebzul alzee olak üzere iki kısa ayrılır. Yerel alzee sadece belirli coğrafi koularda bulua alzee çeşitlerii, ebzul alzee ise her yerde yeteri kadar bulua alzee çeşitlerii kapsar. Dolayısıyla kuruluş yerii yerel alzeeler belirler. Yerel alzeeler "alzee edeksi" değeri esas alıarak şu şekilde sııfladırılabilir: Bir biri ürüde bulua yerel alzee iktarı alzee Edeksi (E) = Bir biri ürü üretek içi gereke yerel alzee iktarı 16

18 - et alzeeler (E=1 ) - üreti sürecide ağırlığıı kıse kaybede et olaya alzeeler (0 < E < 1) - üreti sürecide ağırlığıı taae kaybede et olaya alzeeler (E=0). Eğer haadde üreti sürecide ağırlık ve haci olarak çok küçülüyorsa (0 < E < 1) ya da taae kayboluyorsa (E = 0 duruu), kuruluş yeri haadde kayağıa yakı olalıdır. Diğer bir deyişle; alzee edeksi sıfıra yaklaştıkça alzeei kuruluş yerii kedi buluduğu koua doğru çeke kuvveti artaktadır. Çükü bu haaddeleri işleteye taşıa aliyetleri yüksek olacaktır. Kuruluş yeri seçiide etkili ola yerel alzeelerde gerçekleştirile tekolojik gelişeleri bir soucu olarak, bu alzeeleri kuruluş yeri seçii üzerideki etkileri azaltılaktadır. Böylece kuruluş yeri seçii daha geiş bir serbestlik alaı içide gerçekleştirilebilektedir. alzee faktörüe ilişki olarak kuruluş yeri seçiide etkili ola diğer faktörleri başlıcaları alzeei boyutları, kalitesi ve çabuk bozula duruu, alzeei buluduğu yerdeki arz fiyatı, arz esekliği ve arz kapasitesi olarak sayılabilir. b) Sabit yatırı allarıı kuruluş yeri seçii üzerideki etkileri: Sabit yatırı alları üreti üitesii yerleştirildiği arazi parçası, bu arazi parçası üzeride işa edile bialar ile akieler ve tesislerde eydaa gelektedir. Kuruluş yeri seçiie kou ola her kouu (arazi parçasıı) üretii gerektirdiği itel ve icel özellikleri (arazii jeolojik özellikleri, eyli, geişliği, eerji ve ulaşı şebekelerie yakılığı) yerie getiresi gerekir. Bu özellikler belirli bir kouda doğal olarak evcut değilse, gerekli yatırı harcaalarıa katlaak suretiyle sui olarak sağlaalıdır. Gerekli yatırı harcaaları arttıkça söz kousu kouu kuruluş yeri olarak cazibesi azalır. c) İşgücüü kuruluş yeri seçii üzerideki etkileri: Kuruluş yeri işletei üretide ihtiyaç duyduğu işgücüü itelik ve icelik olarak bol olduğu ve ücret duruuu uygu olduğu bir bölgede olalıdır. İşgücüü buluadığı bir yerde kurula eek yoğu işlete zor duruda kalacaktır. Ayrıca ücretleri ispete düşük olduğu bölgeler kuruluş yeri seçiide ağırlık kazaacaktır. Geel olarak yığıla bölgeleride ücretler kırsal bölgelere göre daha yüksektir. Fakat kırsal bölgelerde itelikli işgücüü kıt olası veya çok yüksek ücretlerde tei edilebilesi kırsal bölgeleri kuruluş yeri avatajlarıı azaltaktadır. d) Ya hizetleri kuruluş yeri seçii üzerideki etkileri: Ya hizetler kapsaıa taşıa hizetleri, bakı ve oarı gibi tekik hizetler, araştıra ve geliştire hizetleri, bilgi işle, hukuk, sigortacılık, reklacılık, piyasa araştırası, toptacılık ve perakedecilik, stoklaa gibi ticari hizetlerle; bakacılık, leasig ve factorig gibi fiasal hizetler girektedir. Ya hizetler bizzat teşebbüs büyeside kurula hizet üiteleri tarafıda 17

19 sağlaabileceği gibi, buları tedarik piyasalarıda teii yolua da gidilebilir. Tü yardıcı hizetleri teşebbüs kapsaıda karşılaası ikasızdır. Buları büyük bir kısı diğer hizet işleteleride tedarik edilebilirler. Dolayısıyla belirli bir kouda söz kousu ya hizetleri tedarik edilip edileediği, edilebildiği takdirde aliyeti ve tedarik süresi ile e iktarda tedarik edilebildiği, bu kouu kuruluş yeri avatajlarıı belirleye öeli faktörlerde biridir. e) Kredi ve devlet yardılarıı kuruluş yeri seçiie etkileri: Geellikle kredi vere kuruluşları kotrol aacıyla kedi buludukları bölgelerde gerçekleştirile yatırıları fiasaıa öcelik taıdıkları varsayılabilir. Acak güüüzde baka şubelerii ülke çapıa yayılış olduğu düşüülürse, baka kredilerii kuruluş yeride bağısız olarak tei edilebileceği söyleebilir. İşsizliği azaltılası, şehirlere göç olgusuu durdurulası veya freleesi, geri kalış bölgeleri kalkıdırılası, bölgeler arası gelir farkıı azaltılası, çevre kirleesii öleesi gibi çok çeşitli aaçlarla devlet belirli yörelerde yapıla yatırıları çeşitli teşvik tedbirleriyle cazip kıla yolua gidebilir. Bu duruda bu yöreleri kuruluş yeri avatajları artar. Bazı durularda ise devlet belirli yörelerde yatırıları yasaklayabilir veya yatırı yapılasıı zorlaştırıcı tedbirlere başvurabilir. Bu duruda söz kousu yöreler kuruluş yeri olarak seçile özelliklerii ya taae kaybederler ya da bu yöreleri kuruluş yeri avatajları azalır. 2- İşletei üreti foksiyoua ilişki kuruluş yeri faktörleri: Aday kuruluş yerii jeolojik (dağlık, depre bölgesi olası gibi) ve ikli özellikleri, aday kuruluş yeride gerçekleştirilesi ükü ola ölçek ekooileri, çevre kirleesi ve üreti sürecii şekli kuruluş yeri seçiie etki ede faktörlerdir. Kuruluş yerii doğal eerji kayaklarıda yararlaası gerekir.(su, güeş, soğuk ya da eli hava) Gerek jeolojik gerek ikli şartlarıı doğal olarak buluaası halide buları sui olarak sağlaası yolua gidilebilir. Buu içi gerekli yatırı harcaaları söz kousu kouu kuruluş yeri avatajlarıı azaltır çükü üreti aliyeti artar. 3- İşletei pazarlaa foksiyoua ilişki kuruluş yeri faktörleri: Kuruluş yeri ürüü pazara taşıa aliyetlerii iiize edecek bir yer olalıdır. Çabuk bozula ya da azik ola ürüler içi işletei kuruluş yeri pazara yakı olalıdır. Ayrıca ürü üreti sürecide haci ya da ağırlık olarak büyüyorsa kuruluş yeri pazara yakı olalıdır. Çükü taşıa aliyeti yüksek olacaktır. Hizet ürete işleteleri kuruluş yeri üşterilerii buluduğu yer ya da eka olalıdır. Çükü uzakta üretile her hizeti 18

20 üşterii ayağıa götürek ükü değildir. ükü olsa bile aliyeti çok yüksek olacaktır. 4- Taşıa ve haberleşe foksiyoua ilişki kuruluş yeri faktörleri: Kuruluş yeri kara, deiz, hava ve deiryolu ile taşıa olaaklarıa sahip olalıdır. Öreği ağır iktarda al taşıacılığı gerektiğide deizyolu ve tre taşıacılığı ucuz olacağıda bu ikaları olduğu bir yer seçilelidir. İşletei taşıa faaliyetleri tedarik erkezleride üreti erkezie, üreti aşaasıda üreti aşaasıa ve üreti erkezide talep erkezlerie taşıa faaliyetleri şeklide üç grupta toplaabilir. Bu taşıa faaliyetleri soucuda ortaya çıka taşıa aliyetlerii etkileye faktörler ise taşıa esafesi, taşıa alı özellikleri, ulaşı şebekesii ve taşıa aracıı itelikleri ile taşıa al iktarıdır. Geel olarak taşıa esafesi arttıkça taşıa aliyeti de artar. Taşıa alı haci, boyutları, şekli, kırıla ve bozula duruu gibi çeşitli özellikleri taşıa aliyetii etkiler. Ulaştıra tekolojisideki gelişeleri bir eticesi olarak gerek taşıa aliyetii düşürülesi gerekse taşıa süresii kısaltılası soucuda taşıa aliyetii kuruluş yeri seçii üzerideki ağırlığı azalıştır. Ayrıca taşıa al iktarı arttıkça daha etki taşıa araçlarıa geçerek to/k aliyetii düşürek suretiyle aliyet tasarrufları sağlaak üküdür. 5- Dışsal yığıla ekooileri şeklide ortaya çıka kuruluş yeri faktörleri: Üretii topladığı bölgelerde geel olarak devlet tarafıda gerçekleştirile altyapı yatırıları yeterli derecede evcuttur. Yığıla bölgeleride işleteler veya teşebbüsler arası işbölüü derecesi ispete fazladır. Ayrıca bu bölgeler girdileri tedarikie ve ürüleri pazarlaasıa ilişki olarak daha uygu şartlar taşır. Çükü yığıla bölgeleride talebi ispete fazla olası edeiyle girdi arzede firalar bu bölgede toplaırlar veya satış tesilcilikleri buludururlar. Acak arazi gibi taşıaz girdilere ve işgücü gibi tedarik ikaı az ola girdilere karşı yığıla bölgelerideki talep artışı; bu girdileri fiyatlarıı arttırıcı yöde etkili olur. 4. KURULUŞ YERİ SEÇİİNDE BAZI TEEL İLKELER Bir fabrikaı kurulacağı yeri kesi olarak biliesi bazı aşaalarda geçilerek yapıla çalışalarla ükü olur. Geel teoriler veya forüller bir problee doğruda uygulaaaz, bular sadece problei çözüüde yol göstericidir. Bazı teel ilkeleri sürekli olarak göz öüde buludurulası doğru bir karara varada öeli bir rol oyayacaktır. Kuruluş yeri kararı verilip, işlete kuruldukta sora, hee hee döüşü olaya bir yola giriliştir. Döüşü olsa dahi, bu duru yüksek aliyete ede olur. Bu edele 19

21 acele edileeli ve karar içi gerekli tü bilgiler sağlaalıdır. Çükü tesis kuruldukta sora fark edile hataı telafisi ükü değildir. Kuruluş yeri kararı geel coğrafik bölge seçiide başlayarak kouluk yer seçiie doğru aşaalı olarak ele alıalıdır ve sisteatik bir bütülük içide tü faktörler ve etkileşileri göz öüe alıarak iceleelidir. İlk aşaada şehir ve kasabaları özelliklerie kadar ie ayrıtılara gidilesi zaa ve para kaybıa ede olacağıda bölgeleri karakterize ede geel kapsalı bilgiler üzeride durulalıdır. Bölgei belirleeside sora şehir, kasaba ve daha küçük toplusal çevreleri özellikleri iceleir. Daha sora aday yerlerde bulua fabrika kuraya elverişli araziler arasıda, çeşitli faktörler göz öüe alıarak yapıla değerlee ile e uygu olaı seçilir. Fabrikaı ihtiyaçları ve seçilecek yeri fabrikaı faaliyetlerie yapacağı etkileri belirleye karakteristikleri saptaalıdır. Buu gerçekleştirilesi içi ta ve gerçeğe uygu bilgileri toplaasıa öze gösterilelidir. Karar vere sürecide hiçbir zaa bir tek yaklaşı ya da yötele yetiileelidir. Öerile tekik ve yöteler yalızca karar vereye destek aacı taşır. Ne kadar çok boyutlu aalize gidilirse karar etkiliği o kadar artacaktır. Bazı edüstri dallarıda çeşitli ekooik edelerle işleteleri kuruluş yerleri bakııda "toplaa" özelliği gösteresi yaygıdır. Böyle duruları üstülük ve sakıcaları değerledirilelidir. Uzu döede toplaaı ede olduğu rekabeti ve çevresel soruları olusuz etkisi soucu toplaa erkezleride uzaklaşa biçiide bir "dağıla" eğilii ortaya çıkabilir. Çağıızda belirgileşe bu eğililer iceleelidir. Kuruluş yeri seçiide hüküetleri ya da belediyeleri sağladığı orgaize saayi bölgeleri seçeeği bir kuruluş yeri seçeeği olarak değerledirilelidir. Uluslararası ticareti arttığı, Avrupa Topluluğu gibi ekooik bütüleşeleri hızladığı bir globalizasyo çağıda dış pazar bula arayışı yabacı ülkelerde kuruluş yeri seçiii güdee getiriştir. Bu tür yei eğililer geleceğe yöelik bir proje çalışasıda göz öüde buludurulası zorulu ola gelişelerdir. Souç olarak optial kuruluş yeri aşağıdaki özellikleri taşıalıdır: Üreti faktörleri e uygu fiyatla ve isteile itelikte sürekli olarak sağlaabilelidir. Ürüler tüketi pazarlarıa uygu bir aliyetle kolaylıkla ulaştırılabilelidir. 20

22 Üreti ve pazarlaa açısıda, işlete faaliyetlerii çeşitleesi ve üreti kapasitesii geişletilesi gibi durularda, gelişe ve geişlee olaakları bulualıdır. REFERANSLAR: DEİR, H., Üreti Yöetii, Ege Üiversitesi İşlete Fakültesi Yayıları, No:9, İzir, KOBU, B., Üreti Yöetii, İstabul Üiversitesi İşlete Fakültesi Yayıları, No:260, İstabul, ÜFTÜOĞLU, T., İşlete İktisadı, Turha Kitapevi Yayıları, Akara, ÜFTÜOĞLU, T., Saayi İşleteleride Kuruluş Yeri Seçii, A.Ü. SBF Yayıları No:530, Akara, ÜFTÜOĞLU, T., A.Ü SBF İşlete Bölüü Ders Notları, Akara, ÖZGEN, H., Üreti Yöetii, Bizi Büre Basıevi, Adaa, SARIASLAN, H., Kayak Dağılııda Doğrusal Progralaa, Turha Kitapevi, Akara, SARIASLAN, H., Yatırı Projelerii Hazırlaası ve Değerledirilesi, Turha Kitapevi, Akara, SARIASLAN, H., A.Ü SBF İşlete Bölüü Ders Notları, Akara,