Uşak İlinde Buğday Üreticilerinin Olası Kuraklık Sigortasını Benimsemesinde Etkili Olan Faktörlerin Analizi

Transkript

1 Uşak İlide Buğday Üreticilerii Olası Kuraklık Sigortasıı Beiseeside Etkili Ola Faktörleri Aalizi Zakiyeh Naseri 1 Gaze Saer 2 1 E.Ü. Ziraat Fakültesi, Tarı Ekooisi Doktora Prograı, Borova İzir, zakieh 2006@yahoo.co 2 Prof. Dr., E.Ü. Ziraat Fakültesi Tarı Ekooisi Bölüü, Borova İzir, gaze.saer@ege.edu.tr Özet: Bu araştırada Uşak ilide kuru koşullarda buğday üretii yapa üreticileri olası kuraklık sigortasıa istekli olup olaa durularıı etkileye faktörleri yapay siir ağları (YSA) ve logit odeli ile belirleesi aaçlaıştır. Araştırada kullaıla veriler üreti döeie ait olup, seçiliş 75 tarı işleteside aket yoluyla elde ediliştir. YSA souçlarıa göre kuraklık riskii, sigortalaasıa isteklilik duruua; tarı sigortası hakkıda bilgi sahibi ola duruu, tarı sigortasıyla ilgili kursa katıla duruu, kredi kullaa duruu gibi değişkeleri daha fazla duyarlı olduğu ortaya çıkıştır. Logit odeli souçlarıa göre ise olası kuraklık sigortası isteklilik duruuu; tarı sigortası hakkıda bilgi düzeyi ile hayvacılık faaliyetie yer verei pozitif yöde, ayrıca kredi kullaa duruu, tarı sigortası yaptıra duruu, buğday eki alaı ve iteret hakkıda bilgi sahibi ola duruuu egatif yöde etkilediği belirleiştir. İki odel karşılaştırıldığıda YSA, logit odelie göre yüksek R2 (düzeltiliş belirlee katsayısı) değeri ve düşük hata oraıa (ortalaa utlak yüzde hata) sahiptir. Ayrıca YSA ile kuraklık sigortası değişkeii duyarlı olduğu değişkeleri ortaya koyarke Logit odel ile arjial etkilerii hesaplaak ükü olaktadır. Burada hareketle, logit aalizi varsayılarıı sağlaaadığı durularda YSA ı tercih edilebileceği diğer bir ifade ile alteratif olabileceği de ortaya çıkıştır. Aahtar Kelieler: Kuraklık riski, tarı sigortası, YSA, logit odel Aalysis of The Factors Affectig The Adaptatio of Possible Drought Isurace By Wheat Farers i Uşak Provice Abstract: This study ais to deterie the factors affectig the adaptatio of drought isurace of wheat producers i Uşak Provice by artificial erual etworks (ANN) ad logit odel. The data used i the research is obtaied through face to face survey fro 75 wheat producig fars i productio period. ANN results have show that farers probability of adaptig drought isurace is ore sesitive to have kowledge about agricultural isurace, participatio i course about agricultural isurace, ad usig credit. Accordig to the Logit odel results, havig kowledge about agricultural isurace ad livestock farig had positive effect, while usig credit, adoptio of agricultural isurace wheat field ad kowledge about iteret had egative effect o farers probability of adaptig drought isurace. ANN has high value of R 2 (coefficiet of deteriatio) ad low error rate (Mea Absolute Percetage Error) copared to the results of logit odel. Also ANN ca be used to deterie the factors that are ore effective o adaptio of drought isurace while it is possible to calculate argial effects with Logit odel. Therefore ANN ca be used as a alterative if assuptios of Logit aalysis are uavailable. Keywords: the risk of drought, agricultural isurace, ANN, logit odel 1. Giriş So yıllarda düyaı birçok bölgeside şiddet, etki, süre ve oluştuğu yer bakııda eşi ve bezeri olaya çok sayıda hava olayı eydaa gelektedir. Bu değişiler, düya üzerideki calı yaşaıı ve topluları sosyo-ekooik gelişiii de tehdit etektedir. İkli değişikliğii etkileri arasıda, kuraklık e tehlikeli ve başa çıkılası e zor afet (katastrofik risk) olarak görülektedir. Tarı, kuraklıkta e fazla etkilee sektördür (Kadıoğlu, 2012). Tarısal kuraklık, yağışları kaydedile oral düzeylerii öeli ölçüde altıa düşesi soucu, arazi ve su kayaklarıı olusuz etkileesie, toprakta bitkii ihtiyaçlarıı karşılayacak iktarda suyu buluaasıa ve hidrolojik degede bozulalara ede ola bir doğa olayı olarak taılaaktadır (Mirahutoğulları vd., 2013). Tarısal kuraklık, kırsal alada yerel ekooiyi olusuz etkileyip geçi sıkıtısıı da artıraktadır. Yarı kurak alalardaki eralarda da kuraklığı artası arazi bozulasıda artışa ede olduğuda, doğruda ve dolaylı olarak hayva ölüleri üzeride büyük etkiye sahiptir (Kadıoğlu, 2012). 169

2 Bu eteorolojik kayaklı riski kotrol altıa alıası çok zor olup çoğu zaa olaaksızdır. Farklı periyotlarda oluşa kuraklıkları etkisii azaltak aacıyla devletler tarafıda çiftçilere afet yardıı yapılıştır. Öreği, Gıda, Tarı ve Hayvacılık Bakalığı (GTHB) tarafıda 2090 sayılı Kau kapsaıda 2007 yılıda ortaya çıka kuraklıkta etkilee 40 ilde 624,824 çiftçi ailesie topla 278,105,996 TL akdi yardı yapılırke, 2008 yılıda eydaa gele kuraklıkta etkilee il ve ilçelerde de 499,687 çiftçi ailesie topla 537,543,842 TL akdi yardı yapılıştır (Kadıoğlu, 2012). Acak çiftçii üreti ve geliride öeli kayıplara yol aça kuraklık riskii etkisii azaltılasıda, uygulaa öleler yeterli olaakta, bu yardılar devlet bütçesie büyük ölçüde yük getirektedir (Tüer vd., 2010). Bu yükte devleti kurtaraı yollarıda birisi kuraklık riskii trasfer edilesidir. Sigorta, doğal afetlere dayalı riskleri paylaşılası adıa kullaıla etki bir risk yöeti tekiğidir (Evkaya, 2012) yılı itibariyle Türkiye i 81 ilide kuru tarı alalarıda ekili buğday ürüü ilçe bazlı kuraklık veri sigortası kapsaıa alııştır. Ülkeler açısıda stratejik bir öee sahip ola buğday Türkiye i de aralarıda buluduğu birçok ülkei teel besi kayağıı oluşturaktadır üreti yılı verilerie göre düyada buğdayı üretii yaklaşık ilyo todur (USDA, 2017). Türkiye İstatistik Kuruu (TÜİK) verilerie göre Türkiye topla tarı alaıı %66.64 üü yai ilyo hektar işlee tarı alaıı yaklaşık ilyo hektarıı tahıllar ile diğer bitkisel ürüleri yetiştirildiği alalar oluşturaktadır. Tahıllar içeriside buğday yaklaşık %49.36 lık paya sahiptir yılı verilerie göre Türkiye de buğday ekiliş alalarıı %22.66`si sulu tarı arazileride, %77.33`ü ise kuru tarı arazileride oluşaktadır. Bua karşı üretii %34.21`i sulu tarı arazileride elde edilirke, %65.78`i kuru tarı arazileride sağlaaktadır (TÜİK, 2017). Buğday üretiii çok büyük bir bölüüü kuru tarı arazileri üzeride yapılıyor olasıda dolayı, olası ikli değişikliğii söz kousu alalardaki buğday üretiide ciddi sorulara ede olabileceği tahi edilektedir. Bu bakıda, kuraklık gibi büyük bir riski buğday gibi stratejik bir ürüü üretiide oluşturacağı zararları trasfer edilesi so derece öe taşıaktadır. Düyada ve Türkiye de kuraklık riski ve tarı sigortasıyla ilgili gerek bölge, gerekse üreti dalı bazıda çok sayıda özgü verilere dayalı çalışa buluaktadır. Tarı sigortasıyla ilgili yapıla çalışaları bazıları devlet destekli tarı sigortası sisteii işleyişii ve gelişi düzeyii icelerke, diğer çalışalar üreticileri tarı sigortasıyla ilgili eğilerii ortaya koyaya yöeliktir. Tarı sigortasıı işleyişii dikkate ala araştıraları souçlarıa göre Türkiye de devlet destekli tarısal sigorta sisteii hayata geçirileside itibare ortaya çıka rakasal gelişeler sistei başarısıı göstergesi olup, tarısal sigorta sisteii hitap ettiği kesi ola üreticileri sistee ola ilgisii de ortaya koyaktadır (Uysal vd., 2014). Üreticileri tarı sigortasıyla ilgili bakış açılarıı değerledireye yöelik çalışalarda ise, üreticileri tarı sigortası hakkıdaki biliç düzeyi ve tarı sigortası yaptıraya karar vere davraışıı üzeride etkili ola faktörleri ortaya koulası aaçlaıştır. Souçlara göre çoğuluğu riskte kaçıa bireylerde oluşa Türk çiftçisii tarı sigortasıa yeterice ilgi gösterediği ifade edilebilir (Karaha, 2002; Akçaöz ve Özka, 2005; Tüer, 2011; Uysal vd., 2014). Ortaya çıka bu tablo, tarı sigortası yaptıraı üreticiler tarafıda güvecede ziyade, riskli bir girişi olarak algıladığı şeklide yorulaaktadır (Uysal vd., 2014). Üreticiler tarı sigortasıa yeterice ilgi duyaakta ve alıştıkları risk yöeti stratejilerie yöelektedirler. Buu yaısıra prileri üretici gelirlerie göre yüksek olası, sigorta şirketlerie ola güvesizlik, arazi kayaklı sorular, üreticileri hasar tespit ve hasarı ödeesi aşaasıda karşılaştıkları güçlükler, sigorta yaptıraaı başlıca edeleri olarak sayılaktadır (Akçaöz vd., 2006; Çukur vd., 2008; İpekçioğlu vd., 2011; Uysal vd., 2014). İcelee araştıraları souçlarıa göre sigorta yaptıra davraışıı üzeride etkili ola faktörler, bölgeye ve sigortaı içeriğie göre farklılık gösterektedir. Üreticii yaşı, işlete geişliği, kooperatife ortaklık duruu değişkelerii; sigortalılığı baze olulu baze olusuz yöde etkilediği saptaıştır. Buula beraber, üreticii eğiti düzeyi, tarı sigortası kousuda eğiti alış ola ve daha öce öeli doğal afetler ile karşılaşış ola duruu ile ilgili değişkeleri yapıla çeşitli araştıralarda sigortalılık düzeyii ve sigortalı ola isteğii tutarlı olarak arttırdığı saptaıştır (Birici ve Tüer, 170

3 2006; Özca, 2012, Ta vd., 2012; Aydoğa vd., 2013, Uysal vd., 2014). Kuraklıkla ilgili yapıla çalışaları bazısı kuraklığı etkilerii alaaya ve taılaaya çalışa teori ve pratiği birlikte yürütüldüğü çalışaları kapsaaktadır. Bu çalışalar kuraklıkla ilişkili zararlar ile aliyet üzerie odaklaaktadır. Söz kousu kayıplar ekooik, sosyal ve çevresel olarak sııfladırılabilektedir. Tarı, kuraklıkta ilk etkilee ekooik sektör olduğu içi, yapıla bu çalışalarda buğday ağırlıklı tarısal ürülerde, kuraklık ve veri arasıdaki ilişki iceleiştir. Bulgarista da yapıla bir çalışaı souçlarıa göre icelee yaygı buğday çeşitleride kuraklık yaşaa yılda %30 veri azalışı gözleiştir. Veri azalışıı % 40 ı başak başıa taeleri ağırlığıı azalışı, %29 u başak başı tae azlığı ve %15 i de taeleri küçük olası edeiyle gerçekleşiştir (Ivaova ve Tseov, 2011). Diğer çalışalar ise doğal afetler içeriside kuraklık riskii yeri ve risk yöetiiyle ilgili kouları kapsaaktadır. Akara, Çoru ve Kayseri illeride yapıla bir çalışaya göre de Akara ilide buğday, arpa, ayçiçek üretiide dolu riskide sora, kuraklık riski ikici sırada yer alırke, Çoru da buğday ve arpa üretiide kuraklık riski, Kayseri de de buğdayda kuraklık riski ilk sırada yer alaktadır (Taşçı vd., 2014). Kuraklık sigortasıa yöelik çalışalar gerek Türkiye gerekse bölge açısıda çok az sayıda olduğu içi, söz kousu çalışa gelecekte yapılacak araştıralara yol gösterici itelikte olabilecektir. Başka bir ifadeyle, tarı sigortaları gibi öeli bir kouda üreticileri geçiş tutularıı ortaya koulası ve geleceğe yöelik kuraklık sigortasıyla ilgili düşücelerii belirleesii gerek karar alıcılar açısıda ve gerekse yayı eleaları açısıda oldukça öeli olduğu düşüülektedir. Ayrıca TARSİM i kuraklığa yöelik sigorta çalışalarıı seri ikli tahıllarıa (buğday, arpa, yulaf, çavdar) yöelik olasıda dolayı örek olay iteliğideki bu çalışa ayı zaada sektörü gelecekte karşılaşacağı soruları ortaya koyası açısıda da büyük öe taşıaktadır. 2. Materyal ve Yöte Araştıraı aa ateryalii Uşak ilide kuru koşullarda buğday üretii yapa 75 tarı işleteside (Tarı sigortası yaptıra ve yaptıraya) aket yoluyla elde edile veriler oluşturaktadır. Araştıra kapsaıa alıa veriler üreti yılıı kapsaaktadır Verileri Elde Edileside İzlee Yöte Uşak ilide ÇKS de kayıtlı bulua, kuru koşullarda buğday üretii yapa işleteler araştıraı aa kitlesii oluşturuştur. TARSİM de elde edile veriler doğrultusuda, Uşak ilide kuru koşullarda buğday üretii yapa ve buğdayda riske karşı e fazla tarı sigortası yaptıra iki ilçe (Merkez ve Ulubey) seçiliştir. Araştıra kapsaıda görüşülecek üretici sayısı orasal örek haci forülü yardııyla hesaplaıştır (Newbold, 1995). = Örek haci ( N N. p(1 p) 2 1) p(1 p x p) N= Araştıra kapsaıa gire köylerde buğday üretii yapa üretici sayısı px 2 = Varyas p= Kuraklık sigortası yaptıra eğilii ola üreticileri oraı 8111*0.5* *( ) 0.5*0.5 2 Örek büyüklüğüü ükü olduğu kadar büyük olasıı sağlaak içi p (1-p) çarpııda e büyük değeri verecek ola p=0.50 değerii kabul edilesi öerilektedir. Bu edele aksiu örek hacie ulaşabilek içi kuraklık sigortası yaptıra eğilii ola üreticileri oraı 0.50 olarak kabul ediliştir. %90 güve aralığı ve ortalaada %9.5 sapa ile örek haci 75 olarak hesaplaıştır. Her bir ilçede görüşülecek üretici sayısı ilçeleri topla üretici sayısı içideki oraı dikkate alıarak Merkez ilçeside 49 üretici (%65.33) ve Ulubey ilçeside ise 26 üretici (%34.67) olarak belirleiştir. İlçe

4 üdürlükleri ile görüşüldükte sora, köyleri, ilçeleri buğday üreti iktarı içideki oraı dikkate alıarak topla 119 köy içeriside buğday üretii yoğu ola 9 köy seçiliştir. Bu köyleri üçü Ulubey ilçesie (Avga, Ourca, Kışla) ve altısı Merkez ilçeye (Derbet, İlyaslı, Yapağılar, Kabaklar, Kırka, Beylerha) bağlı buluaktadır.her bir köyde görüşülecek üretici sayısı köyleri topla üretici sayısı, içideki payları dikkate alıarak hesaplaıştır. Aket yapıla üreticiler ise tesadüfi olarak seçiliştir Verileri Aalizi Sırasıda İzlee Yöte Buğday üreticilerie göre risk kayaklarıı ve kuraklık riskii etkisii azaltak aacıyla uygulaa stratejileri öe düzeyii belirleek aacıyla beşli likert ölçeğide yararlaılıştır. Uşak ilide buğday üreticilerii, kuraklık riskii sigortalaasıa istekli olup/olaa duruuu etkileye faktörleri belirleek aacıyla YSA yötei ve Logit regresyo odeli kullaılış ve souçlar karşılaştırılıştır. YSA YSA basit bir biçide isa beyii çalışa biçiii yai biyolojik siir sisteii taklit etektedir. Tarı ekooisi alaıa gire birçok kouda (veri tahileesi, satış tahileri, bütçe yatırı tahileri, kredi uygulaaları, pazar perforas aalizi, pazarlaa ögörüsü) kullaılaktadır (Che, 2005). YSA geel olarak katalarda ve bu kataları içerisideki örolarda oluşa bir yapıya sahiptir (Şekil 2.1). Bu yapıı teel eleaları, girdiler, ağırlıklar, toplaa foksiyou, aktivasyo foksiyou ve çıktılardır.ysa da toplaa foksiyou, girdilerle ilgili ağırlıkları çarpılarıı toplaıda oluşa soucu hesaplaaktadır. Aktivasyo foksiyou ise toplaa foksiyouda elde edile et girdiyi bir işlede geçirerek et çıkışı hesaplaaktadır. Aktivasyo foksiyou, ayı ada yapay öro çıktısıı büyüklüğüü sıırladıra foksiyodur. Geelde aktivasyo foksiyou doğrusal olaya bir foksiyo olarak seçilektedir YSA yapı olarak sırasıyla girdi kataı, ara katalar ve çıktı kataıda oluşaktadır. Girdi kataı, dış düyada bilgileri alarak ara katalara aktarırlar. Ara katalar, girdi kataıda alıa bilgileri işleyerek çıktı kataıa göderirler. Çıktı kataı ise ara katada gele bilgileri işleyerek, ağı girdi kataıda suula girdi seti içi üretesi gereke çıktıyı üretektedir (Baş, 2010). Bu çalışada, YSA ile odellee aşaaları Şekil 2.2 de veriliştir. Çalışada basit bir iari yapıya ve algoritaya sahip ola ve birçok farklı proble türüü çözede başarısı kaıtlaış ola ileri besleeli ağlara örek olarak Çok Katalı Algılayıcılar 1 tercih ediliştir. İleri besleeli ağlar, tek yölü olarak işle yapaktadır. İşleci elealar katalara ayrıştırılışlar ve tek yölü bağlatı ile bağlaışlardır. Bir katadaki hücrei çıkışı, bir soraki kataa ağırlıklar üzeride giriş olarak verilir. Çalışada çok katalı ağ tercih edildiğide, ilgili ağ girdi kataı, ara kataı ve çıktı kataıda oluşaktadır. Geliştirile YSA odelii tahi perforası farklı değerleri belirleesiyle hesaplaıştır. Bu değerler R 2 (Düzeltiliş belirlee katsayısı), MSE (Hata Kareleri Ortalaası), RMSE (Hata kareleri ortalaasıı karekökü), MAE (Ortalaa utlak hata) de oluşaktadır. RMSE, MSE, MAE değerleri sıfıra ve R 2 değeri bire e kadar yaklaşırsa elde edile tahi değerleri gerçek değerlere o orada yaklaşacaktır. Bu değerler aşağıdaki eşitlikler yardııyla hesaplaıştır (Hoseyi et al., 2011; Ballı, 2014). 1 Multilayer Perceptro (ML) 172

5 x 1 x 2 w 1 w 2 f y output w k x k Girdi kataı Ara Katalar Çıktı kataı Şekil 2.1.YSA Yapısı Veriler Giriş Verileri Çıkış Verileri Veri Setii Hazırlaası Öğree Algoritaları Moetu Cojugate Gradiet Quick Propagatio Ağı Seçilesi Miiu Hatayı Elde edee kadar ağı Eğitii Test Souçlar Kabul Edilir Düzeyde Hayır Farklı ağlarda YSA ları paraetrelerii değiştirerek ve optiu birii şeçee kadar ağı eğitiie deva edilir Delta Bar Delta Kuraklık Riskie Etkili ola Faktörleri Belirleesi Duyarlılık Aalizi Evet Eğitiliş Ağ Şekil 2.2. Çalışa Uygulaa YSA Modelii Aşaaları 173

6 Logit Modeli Logit odelleri, lojistik birikili dağılı foksiyou yardıı ile kurula odellerdir (Deirci ve Astar, 2011). Logit odeli aşağıdaki gibi ifade edilektedir; Burada: Zi = Xi dir. Pi: Açıklayıcı değişke (Xi) hakkıda bilgi verirke i- ci bireyi belirli bir tercihi yapa olasılığıı ifade etektedir. e = 2,71828 dir (Gujarati, 2006). Zi, - ile + arasıda değer alırke P i de 0-1 arasıda değer alaktadır. Foksiyoda da görüldüğü gibi, P i he bağısız değişkee he de paraetrelere göre doğrusal değildir. Foksiyo uygulaacak bazı işlelerle doğrusal bir biçie döüştürülebilektedir. Bir olayı gerçekleşe olasılığı (P i) ile gerçekleşee olasılığı (1-P i) birbirie oraladığıda elde edile ora, bahis oraı 2 olarak adladırılaktadır. Kuraklıkta dolayı ürü kaybı, Girdi fiyatlarıdaki değişiklikler, Yağuru gereğide az olası, İkli koşullarıda eydaa gele değişiklikler (küresel ısıa) ve Buğday veriideki değişiklikler öeli risk kayakları olarak belirleiştir (Çizelge 3.1). Üreticiler buğday üretiide kuraklık riski edeiyle veride ve bua bağlı olarak gelirlerideki istikrarsızlığı öleek içi sırasıyla Başka bir ürü yetiştirek (orta derecede öeli), Ürü çeşitlediresi (orta derecede öeli), Tarı dışı işlere yöele (biraz öeli) ve Kuraklığa dayaaklı tohu çeşitlerii kullaak (az öeli) gibi ölelere başvuraktadırlar (Çizelge 3.2). Bu eşitliği her iki tarafıda doğal logaritası alıdığıda, Li he paraetrelere, he de bağısız değişkee göre doğrusallaşış olacaktır. Bu duruda, Li, Logit olarak adladırılakta ve bu edele bu odellere Logit Modelleri adı verilektedir (Gujarati, 2006). Çalışada Logit Modeli E Yüksek Olabilirlik etodu kullaılarak tahi ediliştir Araştıra Bulguları Çalışa kapsaıda görüşüle üreticileri değerledirelerie göre, buğday üretiide evcut risk kayakları icelediğide, sırasıyla 2 odds ratio

7 Çizelge 3.1. Üreticilere Göre Buğday Üretiide Çeşitli Risk Kayaklarıı Öe Derecesi Buğday Üretiide Risk Kayakları Geel (75) Kuraklıkta dolayı ürü kaybı 4.79 Girdi fiyatlarıdaki değişeler 4.45 Yağuru gereğide az olası 4.15 İkli koşullarıda oluşa değişiklikler (küresel ısıa) 4.13 Buğday veriideki değişiklikler 3.69 Buğday fiyatıdaki dalgalaalar 3.35 Ülkei ekooik duruudaki değişiklikler 3.32 Hastalık ve zararlılarla karşılaşılası(süe) 3.29 Hastalıklarda dolayı veri düşüklüğü 3.27 Zararlılarda dolayı veri düşüklüğü 3.27 Karı az yağası ve kısa süre kalası 3.09 Do olayıı görülesi 3.04 Hüküeti uyguladığı tarı politikalarıdaki değişiklikler 2.93 Borç iktarıı artası 2.79 İşleteye ait alet akie varlığı yetersizliği 2.04 Faiz oraıdaki değişeler 2.00 Tekolojideki değişeler 1.95 Kırsal alaa yöelik alt yapı yetersizlikleri 1.71 Tarısal faaliyete ilişki tekik bilgi ve daışa eksikliği 1.63 İşleteye ait ülk arazi varlığı yetersizliği 1.59 Pazarlaa olaaklarıı sıırlı olası 1.51 İşgücü yetersizliği 1.44 Arazi fiyatlarıdaki değişiklikler 1.36 İşleteye ait bia varlığıı yetersizliği 1.27 Yağuru gereğide fazla olası 1.25 Ürüü depolaa koşullarıda kayaklaa ürü kayıpları 1.24 Hırsızlıkta dolayı ürü kaybı 1.20 İşletede eydaa gele iş kazaları/sağlık soruları 1.19 Yabacı işgücü ücretlerii değişesi 1.17 İşleteye ait uhasebe kayıtlarıı tutulaası 1.09 Toprak kayasıda dolayı ürü kaybı 1.03 Selde dolayı ürü kaybı 1.03 Kar yağışıı fazla yağası ve uzu süre kalası = Hiç öeli değil, 2= Az öeli,3= Orta derecede öeli, 4= Öeli, 5= Çok öeli Çizelge Üreticilere Göre Buğday Üretiide Kuraklık Riskie Yöelik Risk Yöeti Stratejileri ve Öe Dereceleri Risk Yöeti Stratejileri Geel (75) Kuraklık edeiyle başka bir ürü yetiştirek 3.40 Ürü çeşitlediresi 2.81 Tarı dışı iş 2.27 Kuraklığa dayaaklı tohu çeşitlerii kullaak 2.13 Yeraltı sularıda yararlaak (artezye kuyuları) 2.08 Veri artırıcı yei üreti tekikleri uygulaak 1.84 Toprağı su tuta kapasitesii artıra kültürel işleleri yapılası 1.53 Uygu sulaa yötei seçilesi (yağurlaa, dala sulaa) = Hiç öeli değil, 2= Az öeli,3=orta derecede öeli, 4= Öeli, 5= Çok öeli 175

8 YSA ı Uygulaası Çalışada YSA ı oluşturasıda Uşak ilide kuru koşullarda buğday üretii yapa üreticilerle yapıla aketlerde elde edile ve üreticileri bireysel iteliklerii, sahip oldukları işleteye ait özelliklerii, bilgi kayaklarıı ve tarı sigortası ile ilgili tutu ve davraışlarıı kapsaya 25 değişke, girdi değişkelerii ve kuraklık riskii sigortalaasıa istekli olup-olaa duruu da çıktı değişkelerii oluşturuştur. Verileri 0,1 aralığıa idirgeek aacıyla aşağıdaki forül yardııyla verileri stadardizasyou yapılıştır Forülde stadartlaştırılış veriyi, Xi orijial veri, Xax axiu, Xi iiu değeri ifade etektedir. Çalışada kullaıla veri setii %80 i eğiti, %10 u oaylaa ve %10 u da test aacıyla kullaılıştır. Eğiti sürecide farklı öro sayıları, aktivasyo foksiyoları, öğree algoritaları, kullaılarak e düşük hata değerlerie ulaşılaya çalışılıştır. Çizelge 3.3 de, Çizelge 3.3. YSA ı Oluşturasıda Yapıla Deeelerde Örekler YSA odel i Ara kata sayısı Noro sayısı Aktivasyo foksiyou LiearTahAxo LiearTahAxo LiearTahAxo LiearTahAxo LiearTahAxo LiearTahAxo LiearTahAxo LiearTahAxo Öğree kuralı Moetu Moetu Moetu Moetu Moetu Moetu Moetu Moetu yapıla deeelerde birkaçı örek olarak gösteriliştir. Deeeler soucuda, ara katadaki öro sayısı arttıkça daha düşük hata değerlerie ulaşılıştır. Yapıla deeelerde girdi kataı ile ara kata arasıda ve ara kata ile çıkış kataı arasıda farklı aktivasyo foksiyoları ve öğree algoritaları deeiş, acak Liear TahAxo aktivasyo foksiyou ve oetu öğree algoritası, diğerlerie göre daha iyi souçlar (düşük hatalar) ortaya koyuştur. Çalışada oetu katsayısı 0.78 olarak alııştır. Çizelge 3.3 de görüldüğü gibi, e düşük hata değerlerie 2 ara katalı YSA yapısıa sahip, birici ara katada 8 ve ikici ara katada 6 örou kullaıldığı 8 olu odelde ulaşılıştır. Başka bir ifadeyle iari yapısı e iyi iari olarak belirleiştir. Bu ağ iariside girdi öro sayısı, girdi değişkeleri ile ayı sayıda olup 25 dir. Gizli kata sayısı 2, gizli katadaki öro sayısı 8-6 dır. Çıktı kataıdaki öro sayısı ise 2 (Kabul etek/ red etek) dir. Çizelge 3.4 de iariye sahip ağı eğiti, oaylaa ve test veri setie ait perforas değerleri veriliştir. öğre e MSE oayla a Çizelge 3.4. Ağı Eğiti, Doğrulaa ve Test Aşaalarıdaki Perforası test öğre e MAE oayla a test Eğiti Doğrulaa Test Ortalaa karesel hata (MSE) Ortalaa utlak hata (MAE) Miiu utlak hata Maksiu utlak hata Kolerasyo katsayısı (R)

9 YSA ı Duyarlılık aalizi Duyarlılık aalizi, odelde bağılı değişkee etki ede bağısız değişkeleri etkilik derecesii araştırılasıdır. Böylece odelde hagi paraetreleri etkili olduğu ya da oladığı belirleebilektedir (Turha vd, 2013). Üreticileri kuraklık riskii sigorta kapsaıa alıasıa isteklilik durularıa, seçiliş değişkeleri e orada etki ettiğii alaşılası içi duyarlılık aalizi yapılıştır (Çizelge 3.5). Çizelgede görüldüğü gibi, tarı sigortası hakkıda bilgi sahibi ola duruu, tarı sigortasıyla ilgili kursa katıla duruu, kredi kullaa duruu, ziraat odasıa üyelik duruu, hayvacılık yapa duruu, çiftçi örgütlerie ortaklık duruu sırasıyla e fazla duyarlılık katsayısıa sahip paraetrelerdir Logit Model Aalizi Üreticileri kuraklık riskii sigorta kapsaıa alıasıa istekli olup olaa durularıı Çizelge 3.5. Değişkeleri Duyarlılık Derecesi etkileye faktörleri aalizi Logit Modeli kullaılarak yapılıştır (Çizelge 3.6). Kuraklık riskii sigortalaa isteği ile tarı sigortası hakkıda bilgi sahibi ola duruu arasıda pozitif yölü bir ilişki buluuştur. Üretici tarı sigortası hakkıda bilgi sahibi olduğuda, kuraklık riskii sigortalata isteği %36 artaktadır. Bu ilişki istatistik açıda alalıdır. Kuraklık riskii sigortalata isteği ile hayvacılık yapa duruu arasıda pozitif yölü bir ilişki buluuştur. Tarısal üretii yaıda hayvacılık yapa üreticileri, kuraklık riskii sigortalata isteği, diğer üreticilere göre %19 daha fazladır. Bu ilişki istatistik açıda alalıdır. Kuraklık riskii sigortalata isteği ile iteret hakkıda bilgi sahibi ola duruu arasıda egatif yölü bir ilişki buluaktadır. İteret hakkıda bilgi sahibi ola üreticileri, kuraklık riskii sigortalata isteği, diğer üreticilere göre, %34 daha azdır. Bu ilişki istatistik açıda alalı buluuştur. 177

10 Çizelge 3.6. Kuraklık Riskii Sigorta Kapsaıa Alıasıa İstekli Olup Olaa Duruuu Etkileye Faktörler (Logit Modeli Souçları) Bağılı değişke: Üreticii kuraklık riskii sigortalaasıa yöelik isteklilik duruu; istekli ola (1), istekli olaa (0) 178 Bağısız Değişkeler a Katsayı b Değişkeleri Marjial Etkileri Sabit *** ( ) Sigorta hakkıda bilgi sahibi ola duruu *** ( ) *** ( ) Hayvacılık yapa duruu * * ( ) ( ) Buğday üretiide deeyii süresi ( ) ( ) İteret hakkıda bilgi sahibi ola duruu *** ( ) *** ( ) Tarı Sigortası yaptıra duruu ** ( ) ** ( ) Kredi kullaa duruu ** ** ( ) ( ) Buğday arazisi büyüklüğü *** *** ( ) ( ) Alet-akie sahibi ola duru ( ) ( ) LR chi2(8) = 23.68*** Log likelihood = R 2 = b Stadart hata değerleri paratez içide gösteriliştir. (*,0.10, **0.05,*** 0.01 istatistiki alalılığı gösterektedir.) Çizelge YSA ve Logit Modelii Tahi Perforası Model MSE RMSE MAE R2 YSA Logit YSA ve logit odelii tahi perforasları Çizelge 3.7 de veriliştir. Çizelgede görüldüğü gibi, YSA ve Logit odel karşılaştırıldığıda tasarlaa YSA odelii yapış olduğu tahileri logit odeli tahilerie göre daha yüksek belirlee katsayısı (R 2 ) ve daha düşük hata oralarıa sahip olduğu belirleiştir. Kuraklık riskii sigortalata isteği ile tarı sigortası yaptıra duruu arasıda egatif yölü bir ilişki evcuttur. Tarı sigortası yaptıra üreticileri, kuraklık riskii sigortalata istekleri, diğer üreticilere göre %26 daha azdır. Bu ilişki istatistik açıda alalıdır. Kuraklık riskii sigortalata isteği ile kredi kullaa duruu arasıda egatif yölü bir ilişki buluaktadır. Kredi kullaa üreticileri, kuraklık riskii sigortalata isteği, diğer üreticilere göre %22 daha azdır. Bu ilişki istatistik açıda alalıdır. Kuraklık riskii sigortalata isteği ile buğday eki alaı arasıda egatif yölü bir ilişki söz kousudur. Buğday eki alaı bir biri arttığıda, kuraklık riskii sigortalata isteği %0.002 azalaktadır. Bu ilişki istatistik açıda alalıdır İstatistiksel olarak kuraklık riskii sigortalaa isteği, üreticileri alet-akie sahibi ola duruu ve buğday üretiide deeyi süresie bağlı değildir. YSA ve logit Modeli Souçlarıı Karşılaştırılası R 2 yüksek olası YSA ile oluşturula odelleri tahi edile bağılı değişkei daha fazla orada açıkladığıı gösterektedir. YSA ile kuraklık sigortası değişkeii duyarlı olduğu değişkeleri ortaya koyarke Logit odel ile arjial etkilerii hesaplaak ükü olaktadır. Burada hareketle, logit aalizi varsayılarıı sağlaaadığı durularda YSA ı tercih edilebileceği diğer bir ifade ile alteratif olabileceği de ortaya çıkıştır. 4. Souç Tarı sektörü, düya üfusu açısıda taşıdığı kritik öeii yaı sıra, ekooik, sosyal, siyasal,

11 tekolojik ve kişisel risklerde yüksek düzeyde etkilee, so derece hassas bir faaliyet sahası olarak kedie özgü bir yapıya sahiptir. Tarıı topluu besleesideki işlevii etkili bir şekilde yerie getiresi, tarısal üretii tehdit ede riskleri yöetiiyle doğruda ilişkilidir. Bu yüzde gelişiş ülkelerde uygulaa çeşitli koruacılık politikaları, Risk Yöeti Prograları ve bu progralar içeriside öeli bir yer tuta Tarı Sigortaları Uygulaaları ile risk paylaşıı ve dağıtıı gerçekleştirilektedir (TARSİM, 2016). Türkiye de bitkisel ürü, sera, büyükbaş ve küçükbaş hayva hayat, kües hayvaları hayat, su ürüleri hayat ve arıcılık koularıda tarı sigortası yapılaktadır. Buu yaıda küresel ısıaı soucu ola sel riski 2010 yılıda sigorta kapsaıa alıırke, 2017 yılı itibariyle Türkiye i 81 ilide kuru tarı alalarıda ekili buğday ilçe bazlı kuraklık veri sigortası kapsaıa alııştır. Bu sigortayı, Çiftçi Kayıt Sistei'e kuru tarı kaydı ola üreticiler yaptırabilecektir. Uşak ilide buğday ürete 75 adet tarı işleteside derlee üreti döeie ait veriler kullaılarak gerçekleştirile bu araştırada, kuraklık, buğday üretiii etkileye e öeli risk olarak belirleiştir. Üreticiler buğday üretiide kuraklık riski edeiyle veride ve bua bağlı olarak gelirde eydaa gele istikrarsızlığı öleek içi, sırasıyla, Başka bir ürü yetiştirek, Ürü çeşitlediresi, Tarı dışı iş ve Kuraklığa dayaaklı tohu çeşitlerii kullaak gibi ölelere başvuraktadırlar. Üreticileri kuraklık riskii sigorta kapsaıa alıasıa istekli olup olaa durularıı etkileye faktörler, YSA ve logit odeli ile aaliz edilerek belirleiş ve iki odeli R 2 değeri ve tahi hata oraları dikkate alıarak karşılaştırılıştır. YSA souçlarıa göre, sırasıyla, tarı sigortası hakkıda bilgi düzeyi, tarı sigortasıyla ilgili kursa katılı, kredi kullaa, ziraat odasıa üyelik, hayvacılık yapa, çiftçi örgütlerie ortaklık, kuraklık riskii sigortalaasıa isteklilik duruuu etkileektedir. Logit odel souçlarıa göre ise, üreticileri kuraklık riskii sigortalaasıa istekli olup olaa duruları ile tarı sigortası hakkıda bilgi sahibi ola duruu arasıda pozitif ve tarı sigortası yaptıra duruu ile egatif yölü bir ilişki evcuttur. Ayrıca, iteret hakkıda bilgi sahibi olak, kredi kullaak ve buğday eki alaı kuraklık sigortasıa istekli ola duruuu egatif yöde etkileektedir. Hayvacılık yapa üreticileri ise kuraklık riskii sigortalaasıa daha istekli oldukları saptaıştır. Souç olarak Türkiye de kuraklık riskii ve bu riski etkilerii azaltılasıa yöelik çok çeşitli ölelere ihtiyaç duyulakta, bu kapsada kuraklık sigortasıı da öeli bir risk trasfer aracı olabileceği düşüülektedir. Acak buula beraber kuraklık sigortasıı yaygılaştırılası içi üiversiteler, sigorta şirketleri ve TARSİM işbirliği ile çiftçileri tarı sigortası kousuda bilgilerii artırak içi seierler, eğiti çalışaları, kau spotları gibi TV ve radyo prograları düzeleesie ihtiyaç duyulaktadır. Teşekkür Bu çalışa TARSİM tarafıda YL projesi olarak destekleiştir(proje o: TRSM01). Çalışaı gerçekleştirileside büyük katkısı ola TARSİM e e içte dilekleriizle teşekkür ederiz. Kayaklar Aydoğa, M., Topçu, N., Özyazıcı, G., Ceyha, V., 2013, Sasu İli Meyve Üreticilerii Tarı Sigortalarıa Eğililerii Belirleesi, İç Aadolu Bölgesi, I. Tarı ve Gıda Kogresi, Niğde, 2-4 Eki, s Akçaöz, H. ve Özka, B., 2005, Deteriig Risk Sources ad Strategies Aog Farers of Cotrastig Risk Awareess: A Case Study for Çukurova Regio of Turkey, Joural of Arid Eviroets, 62: Ballı, M., 2014, Yapay Siir Ağları ile Talep Tahii ve Gıda Sektörüde Uygulaası, Yüksek Lisas Tezi, Yıldız Tekik Üiversitesi Fe Bilileri Estitüsü, İstabul, 180s. Baş, C., 2010, Cevap Yüzeyi Tasarıları ve Siir Ağları Yaklaşıı, Doktora Tezi, Akara Üiversitesi, Fe Bilileri Estitüsü, Akara, 152 s. Birici, A. ad Tüer, E.İ, 2006, The Attitudes of Farers Towards Agricultural Isurace: The Case of Erzuru, Turkey, Die Bodekultur, 57: pp Che, J., 2005, Neural Network Applicatios i Agricultural Ecooics, Phd thesis, Lexigto, Ketucky, U.S. Çukur, F., Saer, G., Çukur, T., Uçar, K., 2008, Malatya İlide Kayısı Üreticilerii Riski Trasferide Tarı Sigortasıa Bakış Açılarıı Değerledirilesi: Doğaşehir İlçesi Polatdere Köyü Öreği, Ege Üiversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 45 (2): Deirci, S. ve Astar, M., 2011, Türkiye de Özel Sigortayı Etkileye Faktörler: Logit Modeli, Trakya Üiversitesi Sosyal Bililer Dergisi, s Evkaya, Ö., 2012, Modellig Weather Idex Based Drought Isurace For Provices ı The Cetral Aatolia Regio, MSc Thesis, Middle East Techical Uiversity, 133 s. Gujarati, D.N., Basic Ecooetrics, Mc Graw-Hill, Forth Editio, USA. Hoseyi, S., Pakrava, M. ve Gilapour, O., 2011, Pishbiiye Arzeshe Vardedate Mahsulate Keshavarzie İra, Mogayeseye Karbord Raveshhaye Shabake Asabi 179

12 Masoi ve Modelhaye Egtesad Saji, Joural of Agricultural Ecooics ad Developet, p (İra ı İthalat Değerii Tahii, Yapay Siir Ağları ve Ekooetrik Yöteleri Karşılaştırılası) Tüer, E.İ,,Birici, A., Mira, B., 2010, Çiftçileri Sel ve Kuraklık Sigortası Yaptıra İsteğii Etkileye Faktörleri Aalizi: TRA-I Bölgesi Öreği, Türkiye IX. Tari Ekooisi Kogresi, Şalıurfa, s Tüer, E.İ, 2011, Bitkisel Ürü Sigortası Yaptıra İsteğii Belirleesi: Tokat İli Öreği, Atatürk Üiversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 42 (2): İpekçioğlu, Ş., Mois, T., Vurarak,Y., Karlı, B., Çıka, A., Saer, G., Çetier, H., 2011, Güeydoğu Aadolu Bölgeside Bitkisel Ürü Sigortasıı Uygulaabilirliği (Şalıurfa, Diyarbakır ve Adıyaa Öreği), GAP Toprak- Su Kayakları ve Tarısal Araştıra Estitüsü Müdürlüğü, Şalıurfa, 80 s. Ivaova, A. ad Tseov, N., 2011, Witer Wheat Productivity Uder Favorable ad Drought Eviroet. I. A Overall Efect, Bulgaria. J. Agric. Sci., 17: Kadıoğlu, M., 2012, Türkiye de İkli Değişikliği Risk Yöetii, T.C. Çevre ve Şehircilik Bakalığı, 172 s. Karaha, Ö., 2002, Tarıda Üreticileri Risk Karşısıdaki Davraışları Üzerie Bir Araştıra, Ege Bölgeside Bir Örek Olay, Doktora Tezi, Ege Üiversitesi, Fe Bilileri Estitüsü, Borova- İzir. Mirahutoğulları, V., Şelli,F., Küsek, G., Özgü, M., Türker, M., Egürülü, B., Üal,M., Tekeli, İ., Pekdoğa,K., Ülü,T., Koçuşağı, M., 2013, Türkiye Tarısal Kuraklıkla Mücadele Stratejisi ve Eyle Plaı ( ), T.C. Gıda Tarı ve Hayvacılık Bakalığı, Akara. Newbold, P., 1995, Statistics For Busiess ad Ecooics, Pretice Hall Iteratioal Editios. Özca, M., 2012, Tarısal İşletelerde Risk Yöetii ve Bir Ala Çalışası, Atılı Üiversitesi, İşlete Aa Bili Dalı, Yüksek Lisas Tezi, Akara, 167s. Taka, Ç., Atıl, H., Aksakal, V., 2012, Çoklu Doğrusal Regresyo ve Yapay Siir Ağı Modellerii Laktasyo Süt Verilerie Uyu Yeteeklerii Karşılaştırılası, Kafkas Üiversitesi Veterier Fakültesi Dergisi, 18(6): Ta, S., Everest, B. ve Özca, A., 2012, Üreticileri Tarı Sigortası Kousuda Talep ve Eğililerii iceleesi: Çaakkale İli Lapseki İlçesi Öreği, 10. Ulusal Tarı Ekooisi Kogresi, Koya, 5-7 Eylül, s TARSİM, 2016, ( ). Taşçı, R., Karabak, S., Deirtaş, R. ve Gülçubuk, B., 2014, Akara, Çoru ve Kayseri İlleride Çiftçileri Risk Yöetii ve Tarı Sigortası Uygulaaları, XI. Ulusal Tarı Ekooisi Kogresi, Sasu, 3-5 Eylül, s Turha, C.,.Gökçe, G., ve Kazaasaz, T., 2013, Yapay Siir Ağları İle İzir deki Çok Katlı Biaları Topla Eerji Tüketilerii Tahi Edilesi, Tesisat Mühedisliği, 134: TÜİK, ( ) USDA, 2017, World Agricultural Supply ad Dead Estiates, 40 p. Uysal, Ö.K., Saer, G., Egürülü, B. ve Naseri, Z., 2014, Düyada ve Türkiye de Tarı Sigortalarıdaki Gelişeleri Düşüdürdükleri, XI. Ulusal Tarı Ekooisi Kogresi, 3-5 Eylül, Sasu, s