HiSBE RiSALELERiNE GÖRE ENDÜLÜS'TE ÇEVRE BiLiNCi

Transkript

1 tem Yıl:7 Sayı: HSB RSALLRN GÖR NDÜLÜS' ÇVR BLNC Dr. utafa HZL D..B. Ya}'lmlar Dare ÖZ lam medenyetnn çevre orununa bakışının ndülü örneğnde ortaya konulduğu çalışmada önce çevre le lgl bazı temel kavramlar tanımlanmaktadır. Daha onra lam'ın çevreye ve çevre orunlarına bakışına değnlmektedr. ndülü'te çevre blnc, çevre düzen ve temzlğnden hayvanların korunmaına kadar çeştl konularda hbe ralelernde yer alan örnekler değerlendrlerek belrlenmektedr. Anahtar kelmeler: Çevre, koloj, Çevre Ahlakı, Çevre emzlğ, Çevre Düzen, Çevrenn Korunmaı, lam'ın Çevreye Bakışı, ndülü, Hbe. ABSRAC Concoune of cology n Anda/ua accordng to the Hba reate In th tudy, how the llamc cvlzaton conceved ecology ha been analyzed wthn the cantext of Andalua. For that reaon, ame ecologcal term have been defned at the begnnng. And then, the llamc percepton of ecology and ecologcal problem n general have been referred. In order to comprehend the ecologcal concoune n Andalua, the Hba treate have been crutnzed and uch example a keepng the neghborhood clean, protectng anmal, ete. have been dealt wth. Key word: cology, co-ethc, Protectng Neghborhood, coytem, Andalua, Hba. XX. yüzyılda gderek hızlanan aşırı anayleşmenn br onucu olarak çevre krllğ ve tahrbatı on noktaya ulaşmıştır. Buna tepk olarak özellkle batıda nanın çnde yaşadığı çevreye karşı ahlak br orumluluk çnde olmaının gerekllğn avunan yaklaşım gündeme gelmştr. Bu anlayışın uzantıı km grşmlern ve örgütlenmelern görüldüğü günümüz dünyaında, çevre orunlarına lam'ın bakışının ortaya konulmaı önemldr. Bu yüzden br arka plan oluşturmaı bakımından lam medenyetnn bu oruna naıl baktığı oruunu ndülü örneğnde cevaplamaya çalışacağız. Bu çalışmamızın amacı Xl. yüzyılda yazılmış hbe ralelerne dayalı olarak, ndülü'te çevre blncn belrlemektr. Grş bölümünde çevreyle lgl bazı temel kavramları tanımladıktan onra lam'ın çevreye ve çevre orunlarına bakışına kıaca değneceğz. Daha onra ndülü hbe ralelernde yer alan çevre konuundak öner veya örnekler değerlendrerek, ndülü'te çevre blncn tept etmeye gayret edeceğz.

2 208 Dr. utafa Hzmet/ GRŞ: lam'ın çevreye bakışına değnmeden önce çevre konuu le lgl bazı temel kavramları tanımlamamız yernde olacaktır. Canlı varlıklara etk eden dış terern tümüne çevre adı verlr. Hava, u, toprak, btk örtüü, hayvanlar ve yaşadığımız gezegen üzernde veya dışında var olan, nanları etkleyen her türlü nene çevre kavramının çne grer. Canlı varlıklar brey olarak ınırlıyken çevre çn ken br ınır çzmek mkanızdır. Pratk amaçla çevre denldğnde byofer anlaşılır. Byofer e, yer kürenn yüzey ve yeryüzünü çevreleyen atmoferden oluşur.' Çevrey nanın çnde yaşadığı fzk ve tab dünyaı ve bu dünyada onunla beraber yaşayan canlı, canız tüm varlıklar şeklnde tanımlamak; nanın etrafındak varlıklarla lşkler onucunda ortaya çıkan orunlara daha kuşatıcı yaklaşmak bakımından daha kapamlıdır. 2 Çevre konuundak dğer br öneml kavram olan krlenme e, herhang br kaynağın faydalı kullanılablrlğne yapılan makul ölçüler dışındak müdahale olarak tanımlanmıştır. Krlenmey nanlara, btklere, hayvanara ve eşya/ara zarar veren her şey şeklnde tanımlamak da mümkündür? Çevrey koruma veya çevre krllğn ve yen kavramlardan br olan çevre ahlakıyla önleme deynce akla gelen en öneml lgl, üzernde ttfak edlmş br tanım yoktur. Ancak çevre orunları çerçevende nan-doğa lşklern ahlak br bağlamda açıklama grşmyle beraber ortaya atılmış çok ayıda tanımın ortak noktaları, çevre-nan lşklernn doğa aleyhne ortaya çıkan ahlak yönünün vurgulanmaı; nanın doğal çevreye ve dğer varlıklara karşı ahlak orumluluk duyguuyla yaklaşmaıdır. 4 Çevre lteratüründe ık kullanılan br başka kavram da ekolojdr. lk defa bu özcüğü kullanan Alman zooloj profeörü. Haeckel ( ) bu blm dalının kurucuudur. koloj, hayvan ve btklern brbryle ve çnde yaşadıkları çevreyle lşklernn blm demek olan Ökologe'den türetlmştr. Bu kavram, Yunanca ev anlamındak oyko le blm anlamına gelen logoun brleşmenden oluşmuştur. 5 Böylece nanın yaşadığı madd manev ortam olarak nteleyebleceğmz çevre konuundak temel kavramlardan ve nanın çevreye karşı ahlak orumluluğundan öz etmş olduk. Şmd de kıaca lam'ın çevreye bakışına değnelm. Kur'an alemde her şeyn nanın hzmetne, Allah'ın br rızık ve nmet olaı Kaıpuzcu, ehmet, Çevre Krlenme ve Kontrolü, Itanbul 1991,.l. 2 Özdemr, İbrahm- Yükelmş, ünr, Çevre Sonm/arı ve İ/anı, Ankara 1995, Kaıpuzcu, age,.6. 4 Özdemr, İbrahm, "Çevre -Alı/ak hşk", Felefe Dünyaı, Sayı 14, Kış, 1994,. 54; Kılıç, Selm, Çevre tğ Ortaya Çıkışı, Gelşm ve Sonuçları, Ankara 2008, Özdemr, İbrahm- Yükelmş, ünr, Çevre Sor.uJları ve İlam,

3 Hbe Ralelerne Göre ndülü'te Çevre Blnc 209 rak unuldugunu öyler. 6 Fakat bu ala, tabatı nanın dledg gb kullanma hakkı bulundugu anlamına gelmez. Alında Kur'an'ın telkn ettg "nan-tab çevre-allah lşkn" blnç halne getren ve o blnc ahlakının kaynagı olarak gören br nan ve toplum açıından bakıldıgında, bugün gördügümüz anlamda br çevre orununun olmamaı gerekr. Kur'an nanın ahlak bozulmaıyla dogal çevrenn bozulmaı araında yakın lşk kurar. 7 Çevre orununu ahlak br problem olarak gören lam'ın buna getrdğ; çözüm de ahlak olmuştur. Kur'an'da geçen Hz. Süleyman ve orduunun br efer ıraında karıncaları ezmeme çabaı çnde olmaı bu ahlak duruşa br örnek olarak verleblr. 8 lam ahlakının ealarının e lam dünya görüşü çerçevende temelendrlme gerekmektedr. lam dünya görüşünün temeln tevhd, nübüwet ve ahret nancı oluşturdugundan, ülüman breyn, çevreye bakış açıını bu temellere dayalı olarak oluşturmaı gerekr. lam çevre anlayışının temel, canlı-canız bütün yaratılmışların (mahlukat) Allah tarafından yaratıldıgı eaına dayanır. Buna göre, nan ve tabat k ayrı ve brbrne yabancı unur degl, aynı Yaratıcı tarafından yaratılmış brer mahl0ktur. 9 nanla tabat araındak derece farklılığ;ı nana, tabatı ve oradak yaratılmışları tedg gb kullanmaını degl, orumluluk duyguuyla ve raf etmeden yararlanmaını gerektrr. odern nanın ancak çevre orunlarının ortaya çıkmaı ve ekoloj blmnn yardımıyla farkına vardıgı ve şmdlerde hepmzn korumaya çalıştıgı bu dengeye Kur'an özellkle dkkat çekmektedr. Allah'ın eer olan bu dengenn korunmaı görev nana verlmş olup, hçbr nan kanatın dengen bozamaz ve bozulmaına da eyrc kalamaz. 10 lam ahlakının üzerne kurulu oldugu dn ve hukuk temeller Allah'ın elç tarafından ortaya konulmuş ve 23 yıllık vahy ürecnde peyder pey uygulamaya geçrlmştr. Bu dogrultuda Hz. Peygamber (av) kuşların yuvalarının bozulmaını, yumurta ve yavrularının alınmaını yaaklamıştır. ll Yne br başka rvayette Peygambermzn hayvanara ezyet yaakladıgı nakledlmektedr. O, açlıktan karnı ırtına yapışmış br deveye ratladı da; "Bu dlz hayvanlar hakktnda Allah'tan korkunuz. Onlara (bnmeye) elverşl hallernde bnnz ve (yenmeye) elverşl hallernde on/art yynz" buyurdu. 12 Başka br rvayette kendne 'nanlara na1/ faydal o/acagm1' oran bo Berze'ye (ra) "Yolda, ülümanlara ezyet veren şey ka/dr" buyurdu. 13 Ayrıca Peygambermz, avlulan ve kaplan te- 6.. ah lbrahım 14, 32-33; N ı 16, Bakara Neml27, n'am 6, Özdemr, İbrahm- Yükelmş, ünr, Çevre Sorunlan ve lam,.80. ll Buhar, el-debu 'l-fred,.l bu Davud, Chad, olm, Brr ve ıla, 31.

4 210 Dr. utafa Hzmet/ mzlerney teşvk etmş, "Kaplan yıkamak ve avluları temz tutmak bz zengnleştrr" buyurmuştur. 14 Bz burada nanın bütün hareketlern kontrol etmeye ve onlara rehberlk etmeye hzmet eden hayat tarzının br parçaı olan ahlak değerler detaylı olarak ele almayacağız. Akne lam medenyetnde bu değerlern naıl hayata geçrldğyle lgl ndülü hbe ralelernde tept edebldğmz bazı örneklerden yola çıkarak ndülü ülümanlarının çevre anlayışını belrlemeye çalışacağız. Çevre blnc konuunu ndülü hbe ralelerne dayalı olarak ele alacağız. lam'ın ylg emr, kötülükten akındırma lke doğrultuunda yürütülen genel ahlak ve kamu düzenn koruma faalyet olarak tanımlayableceğmz hbe faalyet, ndülü'te fethle brlkte başlamış olup, şehrlerdek ekonomk, oyal ve kültürel hayat gb çok genş br alanı kontrol etmekteyd.ı 5 Çalışmamızın dayanağını oluşturan ralelerden br kend Xl. yüzyılda alaka'da muhteb olarak görev yapmış olan bo Abdullah uhammed b. uhammed e-sakat (ö.500/1100 cvarı)'nn kaleme aldığı Ktab f Adab'I-Hbe' 16 dr. e Sakat!, bu eerde muhtebn ntelkler ve görevler konuunda kend gözlemlerne dayalı blgler vermektedr. ndülü hbe teşklatının yapıı, şleyş ve görev alanı konuunda öneml üç Rale bulunmaktadır. Bunlar, uhammed b. Ahmed b. AbdOn (XII. yüzyıl) tarafından kaleme alınan Rale f'i-kada ve'i Hbe17, Ahmed b. Abdullah b. AbdurraOf'a (XII. yüzyıl) at Rale f Adab'/-Hbe ve'i-uhtebı ve Ömer b. Oman b. el-abba e-cerfı'ye (XII. yüzyıl) at Rale f'i-hbe 19 adlı ralelerdr. Söz konuu raleler. Lev Provençal tarafından 1955 yılında Kahra'de Selae Real ndelüyye 20 adı le yayınlanmıştır. bn AbdOn, bn Abdurrauf ve e-cerfı'ye at raleler muhtebn çeştl görevler konuunda çok öneml blgler çermektedr. Sözünü ettğmz bu dört ralenn ortak noktaı hbe teşklatının başında bulunan muhteblere görevler ıraında kılavuzluk etmek üzere, müellflern kend gözlemlerne dayalı olarak XII. yüzyılda ndülü'te yazılmış olmalarıdır. Söz konuu ralelerde yer alan çevre konuundak blgler dört başlık altında ncelerney uygun gördük. Bunlar; ortak kullanılan mekanların temzlğ ve korunmaı, enaf ve anatkarın çevrenn korunmaı konuundak orumluluğu, çevre düzennn korunmaı ve hayvanların korunmaıdır. 14 Deylem, el-frdev b-e'lr'i-htftb, lll, ndata hbe teşklatı le lgl genş blg çn bkz. utafa Hznıetl, ndala'te Hbe eşklatı, (yayınlanmamış dok:ora tez), A.Ü., Soyal Blmler nttqq, Ankara e-sakat, bü Abdullah uhammed b. uhammed, Ktab j Adtb'l-Hbe, thk. G.S. Coln-.Lev Provençal, Par Ibn Abdün, uhammed b. Ahmed et-acb, "Rale f'i-kada ve'l-hbe", Selae Redl nde/yye j Adtb'l-Hbe ve'i-u/ıteb, thk.. Lev Provençal, Kahre ı. lbn Abdurraüf, Ahmed b. Abdullah, "Rale f Adab'I-Hbe ve'i-uhteb", Selae Reaf nde/yyej Adab'I-Hbe ve'i-u/ıteb, thk.. Lev Provençal, Kahre ı - e -Cerf, Omer b. Oman b. el-abba, "Rale f'i-hbe", Se/de Redl ndellyyej Adab'l-Hbe ve '1-u/ıteb, thk.. Lev Provençal, Kahre Provençal,. Lev, S elee Redl ndelıyye j Adeb '1-Hbe ve '1-u/ıteb, Kahre 1955.

5 Hbe Ralelerne Göre ndülü'te Çevre Blnc Ortak Kullanılan ekanların emzlg ve Korunmaı: Şehrn ortak kullanım alanlarından öz ederken mecdler, çarşı lar, bna lar, yollar, cadde ve okaklar, köprüler, mezarlıklar, çöplükler, tuvaletler ve kanalzayonlar gb halkın ortaklaşa kullandığı mekanları katetmekteyz. ndülü hbe ralelernde bu mekanların temzlğ ve korunmaıyla lgl dkkat çekc br takım lkelere yer verldğn görmekteyz. Bnalar, yollar, tünellern bakımı le çöplüklern ve ülümanların çevrene zarar veren dğer şeylern engellenme 21 huuları muhtebn görevler araında ayılmaktadır. Bu da ndülü'te konuya verlen önem ve çevre le lgl br duyarlığı götermektedr. Bundan başka yöre halkının yollarını korumakla yükümlü tutulduğu müşahede edlmektedr. Yne oturdukları yern temzlğ ve çevre düzen de o bölge veya mahallede oturanlara att. ahalle aknler yollarda u ve çamur brken çukur yerler onarırlardı. Breyel orumluluk eaına göre, herke kend evnn önünü koruyup bakımını yapmakla yükümlüydü. 22 ndülü'te çevrey koruma konuundak duyarlığın br başka örneğ e özellkle dn mekanların temzlk ve düzenne göterlen özendr. Bu özenn gündelk hayattak yanımaı e, şehrdek tcar faalyetn merkez konumundak cam ve mecdlern çevrende uygulanan atış yaaklarıdır. Buna göre, cam çevrende ıvı maddeler ve krletc şeyler atılamaz. Çevrey krleteceğ çn hayvan ve kuş da atılamaz. 23 Dn mekanlar çernde ve çevrende halkın grmen ağlamak bakımından özel tedbr alındığı bu mekanara temz olarak görülmektedr. Buna göre, muhteblerden mecdler ve avlularında, bunlara btşk yollarda, toplantı ve badet yerler le tuvaletlerde temzlk çn u bulundurulmaına özen göterme ve bu ş öncelkl olarak değerlendrme tenmekteyd. 24 Yne dn gayelerle zyaret edlen mekanlardan br olan mezarlıklardak huzur ve ükunet ortamının bozulmamaına yönelk tedbrlere de bu ralelerde yer verlmektedr. Bu bağlamda muhtebden mezarlıkların düzen ve ntzamını bozucu hareketler engelleme tenmektedr. Bu hareketler mezara ve mezarlığa zarar verc şeyler yapılmaı, mezarlığa çöp atılmaı, ateş yakılmaı ve mezarlıkta n kanal geçrlmedr. 25 uhtebden, mecdler, caddeler, köprüler, okak lambaları ve ülümanların htyaçlarını karşılayan dğer alt yapı hzmetlernde ekyen, bozulan veya çalışamaz durumdak şeyler konuunda dkkatl olmaının tenme 26, t:: 2 ı İbn Abdln, "Rale f'i-kad ve'l-hbe", Selde Redl ndelyye f Adcb'l-Hbe ve '1-ulıteb, 34.??. -- lbn Abdn, Ibn Abdn, el-cerfı, "Rale f'l-hbe", Selce Redl nde/yye f Adeb '1-Hbe ve '1-uhteb, e-cerfı, e-cerfı, 125.

6 212 Dr. utafa Hzmet/ ndülü'te çevre temzlğnn yanı ıra korunmaına da önem verldğn götermektedr. ndülü'te çevre temzlğ ve korunmaına verlen özel önemn br örneğ de, çarşıdan geçrlecek koyun ürüünün çevrey ve nanların üzerern krletmeme çn tedbr alınmaıdır. Buna göre, koyun ürüü çarşıdan geçrleceke çevrey krletmemeler çn ağızlarının ve üzerıernn yıkanmaı gerekr.2 7 Çevre konuundak duyarlığın başka br örneğ e oyal ve tcar hareketllğn yoğun olduğu günlerde halkın ıkıntı yaşamamaı çn önlem alınmış olmaıdır. Kalabalık zamanlarda cadde ve okakların kaygan olmaı halnde nan ve hayvanların kayıp düştükler takdrde mal ve canlarının cdd br zarara uğramaı htmal vardır. Bunu önlemekle görevl olan muhtebden, fetval günlernde nanların ve hayvanların ayaklarının kayıp düşmene ebep olacağı çn çocukların ve düşüncez kşlern cadde ve okaklara u erpmelern engelleme tenmekteyd. 28 Çevre temzlk ve ağlığının korunmaıyle lgl öneml ve öncelkl konulardan br de çöpler ve çöplüklerdr. ndülü şehrlernde çöplern şehr dışındak Çevre temzlk ve düzenyle lgl br dğer konu e, evlern lağımlarıyla alakah kurallar konulmuş olmaıdır. çöplüklere atılmaı tenmekteyd. Şehr çne hçbr çöp atılmaına zn verlmezd?9 Buna göre, lağımlar kenlkle evn dışından görülmeyecek şeklde yapılmalı ve bunlar tarlalara ve özel kanallara akıtılmalıdır. Çevre temzlk ve ağlığı konuundak özel önem dolayııyla, halktan lağımlar konuundak bu kurallara kenlkle uymaı tenmekteyd. 30 Lağımların tamr ve keneflern temzlenme ıraında yanlış ve dkkatz davranışlar çevre temzlğn olumuz etkleyeblyordu. Bu yüzden, bu şlem ıraında çevrenn krlenmen ve nanların zarar görmen önlemek çn de önlemler alınmıştı. Buna göre muhtebden, lağımcıların lağım tamr ederken çevrey rahatız etmemelernn ağlanmaı tenmekteyd. Yne bu melek menupları çıkardıkları plkler ve atıkları taşırken çevrey krletmernek çn ağlam küfeler kullanmak durumundaydı. 31 Aynı şeklde kenef temzleyenern yüklern çevredeklern üzern krletmeyecek ve onları rahatız etmeyecek şeklde taşımaları tenmekteyd. Bu melek menupları, gelşler duyulun ve nanların üzerer ve eşyaları krlenmen dye özel zl taşımak zorundaydılar. 32 Bu aydıklarımıza lave olarak muhtebn çevre temzlğ ve korunmaını ağlamak bakımından bazı konularda haa davranmaı ve bunları ürekl 27. Ibn Abd ün, el-cerf, lbn Abd ün, İbn Abd ün, İbn Abdln, e-sakat, Ktab f Addb '1-Hbe, 67.

7 Hbe Ra/elerne Göre ndülü'te Çevre Blnc 213 kontrolü altında bulundurmaı gerekl.görülmekteyd. Bu bakımdan, muhtebn tuvaletler, yağmur olukları, kanalzayonlar, okağa leş atma gb konuları denetleme tenmekteyd. 33 ndülü hbe ralelernde yer verlen bu lkeler ndülülülern çevreye, çevrenn korunmaına ve halkın daha ağlıklı br çevrede yaşamaına verdkler önem götermeler bakımından dkkate değerdr. Burada mecdlerden mezarlık ve kanalzayonlara kadar halkın kullandığı ortak mekanların temzlğ ve korunmaı le lgl huuların teker teker ayrıntılarıyla brlkte ayılmış olmaı ndülü'te çevre konuuna kuşatıcı br bakışın varlığını götermektedr. 2- naf ve Sanatkarm Çevrenn Korunma Konuundak Sorumlulujlu: Burada zkredeceğmz uygulamalar, enaf ve anatkarların meleklernn craı ıraında çevrenn korunmaına ve kaaplar, balıkçılar, fırıncılar, ütçüler gb halkın temel gıda htyacını karşılayan melek ahplernn şlern yaparken temzlk ve hjyen kurallarına uymalarına yönelktr. Bu konuda halkın temel ben kaynağı konumundak ekmeğn üretmden atış aşamaına gelnceye kadar temzlk '{e hjyene uygun olarak üretlmene öncelkl olarak önem verldğ ve bunu ağlamak çn kurallar konulduğu görülmektedr. Bunlardan lk, ekmeğn hamurunun yoğrulduğu hamur kazanlarının tınncılar tarafından her gün yıkanmaıdır. 34 kmeğ n hamurunda kullanılan u temz olmalı, ekmekç ekmeğn temz olmaı çn balıkçı, kaap gb meleğ cabı ütü başı krl olanlardan uzak durmalıdır. Fırının ve ekmek atış yernn temzlğne dkkat edlmeldr. kmeğn kokmamaı ağlanmalıdır. 35 Bu bakımdan tınncıların kötü koku veren odun kullanmamaı tenmektedr. 36 Halkın belenme htyacını karşılamada öneml br şlev olan kaaparın atış önce ve atış ıraında çevre temzlk ve düzen le nan ve hayvan ağlığı bakımından uymaı gereken br takım kurallar bulunmaktaydı. Buna göre, tcar faalyetn kalb konumundak çarşının temzlğ ve düzen bakımından çarşıda kaaplık hayvan boğaza nmaına zn verlmezd. Bu hayvanlar tenha ve uygun yerlerde kelp temzlenmelyd. 37 Hem etn temzlğn hem de çevrenn temzlğn korumak açıından çarşıda kelmş etn arılmadan taşınmaına zn verlmezd? 8 t ve balık taşıyanların bunları çevredeklern üzern krletmeyecek ve onları rahatız etmeyecek şeklde taşımaları tenmekteyd. Bu melek menupları et ve balık taşıdıkları 33 el-cerfı, Ibn AbdOn, İbn Abdurrauf, "Rale fı Adab'l-Hbe ve'l-uhteb", Selle Ret ndelüyyef Adtb'l-Hbe ve '1-ulıteb, Ibn Abdurrauf, 9 ı. 37. Ibn Abdfn, lbn AbdOn, 57.

8 214 Dr. utafa Hzmet/ kapları her akşam yıkamak durumundaydılar. 39 f arım ve hayvancılığın korunmaı açıından kaaparın çft üren ve doğurgan hayvanlar le hamle ve üt veren hayvanları kemene zn verlmezd. Bunlar muhteb tarafından her gün kontrol edlrd. 40 Çevre temzlk ve ağlığını korumak amacıyla cld yaralı ve hata hayvanların kelmene de zn verlmemekteyd.4ı Halkın belenmende öneml yer olan et üretmnde hjyen ağlamak bakımından kaaparın gerek bedenel temzlklerne, gereke de dükkanların, kem yerlernn ve buralarda kullandıkları aletlern temzlğne önem vermeler ve belrlenen kurallara uymaları tenmekteyd. Bu kuralların başında kaaparın dükkan ve tezgahlarının temz olmaı, kr ve plklerden uzak olmaı gelmekteyd. Ayrıca bulaşıcı hatalığı olan kşlern yyecek ve et atmaına kenlkle zn verlmezd. Yne kaaparın et temz, ert ve düzgün tahtada kemeler, et ketkler tahtayı gece örtülü tutmaları tenmekteyd. 42 Kaabın et hazırladığı tezgahın temz ve uygun olmaına özen göterme tenrd. 43 tn hazırlanmaıyle lgl dğer br öneml kural e, üfleyenn ağız kokuunun etn tadını bozmaı htmal dolayııyla kelen hayvanın der yüzülmeden önce hayvanın şşrlmene zn verlmemeyd. 44 Doğaı gereğ çevrey kolayca krleten melek ahplerne ayrı çarşı tah edlme, ndülü'te ene3f ve anatkarların çarşıya yerleştrlmende çevre temzlğ ve düzenne göterlen özenn br başka örneğdr. Bu doğrultuda balıkçılara ana yoldan uzak ayrı çarşı tah edlme tenmekteyd. Balıkçıların çevrelern temz tutmaları tenrd. Bu melek ahplernn nanların ütüne ıçramamaı çn balığa fazla u erpmelernn engellenme gerekrd. 45 Halkın belenme htyacını karşılayan öneml meleklerden br olan ütçülern de çevre temzlğ ve hjyen bakımından uymaı gereken kurallar mevcuttu. Buna göre, ütçülern kaplarının ve ellernn temz olmaı beklenrd. uhtebn bu melek menuplarının kapalı yerlerde atış yapmalarını, balıkçı, kaap ve kömürcü gb meleğ cabı çevrey kolayca krleteblecek olanlardan uzak durmalarını ağlamaı tenrd. 46 ndülü'te çevre temzlğ ve gıdaların hjyenk br ortamda üretlmene ayrı br önem verldğ hazır yemek atan aşçıların uymaları gereken kurallardan da anlaşılmaktadır. Buna göre, aşçıların abah ve akşam kontrol edlme te- 39 e-sakat, İbn Abdün, 44; e-sakt, e-sakat, 32. 4?. - lbn Abdurraüf, e-sakt, k 3? e- a atı, Ibn Abdurraüf, Ibn Abdurraff, 92.

9 Hbe Ralelerne Göre ndülü'te Çevre Blnc 215 nrd. uhteb, bu melek menuplarının abah pşrecekler et, akşam e artan yemekern yen pşrlenlere karıştırılmaı konuunu denetlerd. Aşçıların artan yeme~ ayrı atmaı gerekrd. 47 Yemekern a~zı kapalı kaplarda aklanıp atışa arz edlmene tna edlme de bu melek ahplernn uymaı gereken kurallardandı. 48 Aşçıların vücut ve gyler le kapların ve dükkanarının temzl ~ne özen götermeler beklenrd. 49 Halkın belenme çn atışa unulan yemekern a~lıklı ve hjyenk ortamda hazırlanmış olmaına özen göterlme de bu kurallar araında yer alıyordu. uhtebden aşçıların yemekler geceleyn veya eher vakt ıız yerlerde, ormanlık bölgelerde pşrmelern önleme, yemekern bu ş çn ayrılmış düzenl temzlenen yerlerde aydınlıkta pşrlmene özen göterme tenmekteyd. Ayrıca veya lambayla aydınlatılmış br ortamda bu melek menuplarının yemek hazırladıkları malzemenn ve kullandıkları kapların temz olmaına tna etmeler de tenrd. 50 Çevre temzl~ ve hjyen konuunda aydı~ımız huulara lave olarak muhtebn yyecek, çecek, gyecek ve bunun dışındak şeylern temzl~ konuunda ıkı önlemler almaı tenmekteyd. 51 uhtebn, yollarda atış yapılmaını denetleme gerekl görülmekteyd. 52 Bu önlemler araında, gezerken çevreye zarar verdkler çn odun ve kreç atıcıları gb bazı melek ahplernn gezerek atış yapmamaları da yer almaktaydı. 53 Yne yukarda ortak mekanların temzl~ konuunda belrtt~mz üzere ürü ahplernn koyun ürülern çarşıdan geçrdkler takdrde çevrey krletmernek çn hayvanların agızlarını ve üzerern yıkamaları gerekmekteyd. 54 Çevre temzl~ le lgl on br huu e bu~day eleyenern bu ş yaparken çevreye zarar vermemelernn tenmeyd Çevre Düzennn Korunmaı: ndülü'te çevre düzenne verlen önemn br göterge de bnaların her aşamada denetme açık olarak yapılmaının a~lanmaıdır. Bu bakımdan nşaatların a~lam ve kaltel malzeme kullanılarak yapılıp yapılmadıkları denetlenrd. Bu nedenle bnalar yapılırken nşaat malzemelernn kontrol edlmene, kalaların büyük olmaına, kullanılan malzemenn uygunlu~unun Kadı, muhteb, unna' (uta) ve benna (mmar) tarafından denetlenmene özen göterlmekteyd ' 47. lbn Abdurraüf, e-sakt, İbn Abdurraüf, 96; e-sakat, e-sakat, el-cerf, e-cerf, Ibn Abdün, lbn Abdün, lbn Abdurraüf, lbn Abdün, 34.

10 216 Dr. utafa Hzmet/ Bu anlayış çerçevende muhtebn, okakları krletecek, geçş zorlaştıracak, ulaşımı engelleyecek veya yolları karanlıklaştıracak şlemler le yolları daraltacak balkon ve avlu nşaını denetlemene gerek duyulmaktaydı. Çünkü bunlar yolların daralmaına ve yoldan geçenlern ıkıntı çekmene ebep olmaktaydı. Ntekm ll. halfe ömer b. e-hattab, geçtğ yol üzerndek demrc körüğünü bu gerekçeyle yıktırmıştı. 57 Dkkatmzden kaçmayan br huu daha vardır k bu da, yıkılma tehlke bulunan duvarlar konuunda öncelkl tedbr almanın muhtebn görevler araında yer almaıydı Hayvanların Korunmat: ndülü'te çevre konuunda özen göterlen huulardan br de hayvanların korunmaı le lgl düzenlemelerdr. Bu bağlamda hayvanara yumuşak davranılmaı, ezyet edlmenn önlenme, hayvancılığı koruyucu gelştrc tedbrlern alınmaı öncelk verlen huular araında yer almaktadır. Hayvanara şkence yapılmaını, emerz olarak ve gücünün ütünde yük taşıtılmaını engellemek muhtebn orumluluğundaydı. Şehr evlernde köpek belenme konuunda öncelkl tedbr almak da onun görevyd. 59 Hayvanların ve hayvancılığın korunmaı anlayışının pratktek yanımaı e, çft üren ve doğurgan hayvanlar le hamle ve üt veren hayvanların kelmene zn verlmemeyd. Bunlar her gün düzenl olarak kontrol edlrd. 60 SONUÇ t nanın yaşadığı çevreye karşı ahlak orumluluğunun ne olacağı oruuna lam medenyetnn verdğ cevabın ne olduğunu ndülü örneğnde ele aldığımız bu çalışmamızdak teptler şöyle ıralayablrz: ülümanın çevre ahlakını oluşturan lam, nandan emrne verlen kanatı raf etmeden, orumluluk duyguu çnde kullanmaını, Allah'ın evrende koyduğu ekolojk dengey korumaını ve bozulmaını önlemen temştr. lam ahlakını 23 yıllık vahy ürecnde nanlara yaşayarak göteren Allah lç uhammed, çevrenn korunmaı konuunda ttz davranmış, yaşadıkları çevrey korumaya dar ahabına öğütler vermştr. Bunlara kuşların yumurtalarının alınmaını ve yuvalarının bozulmaını ve hayvanara ezyet edlmen yaaklamaını, yollarda nanlara ezyet veren şeylern kaldırılmaını, kullanılan kapların ve evlern avlularının temz tutulmaını öğütlamen örnek olarak vereblrz. Bu anlayışın ndülü'tek yanımalarını hbe ralelernde tept ettğmz örneklerde görmekteyz. ndülü'te mecdler, çarşılar, bnalar, yollar, cadde ve okaklar, köprüler, mezarlıklar, çöplükler, tuvajetler ve kanalzayonlar gb halkın ortaklaşa kul- 57 el-cerfı, el-cerfı, el-cerfı, lbn Abdln, 44; e-sakdtt, 32.

11 Hbe Ralelerne Göre ndü/ü'te Çevre Blnc 217 landığı mekanların temzlğ, bakımı ve korunmaı konuunda kullananların orumluluğu ea alınmakta, bu orumluluğun yerne getrlmenn denetm e muhtebe bırakılmaktaydı. Br yerde oturanlar oranın yollarının bakımının yanı ıra bulundukları çevrenn tümünün düzen ve temzlğnn korunmaından orumlu d. Aynı anlayış doğrultuunda mecdler ve çevrenn temzlk ve düzenn korumak makadıyla buralarda çevrey krletc maddelern atışı kııtlanırken, bu tür mekanlarda etrafın ve buralara gelecek nanların temzlğn kolaylaştırmak çn u bulundurulma zorunluluğu da getrlmşt. ezarlıklarda da çöp atmak, ateş yakmak ve kanal geçrmek yaaklanarak bu raların temzlk ve düzen korunmaya çalışılmaktaydı. Şehrn temzlk ve düzenn korumak amacıyla çarşıdan geçrlecek koyun ürüünün temzlenme gerekmekteyd. Aynı gayeyle yoldan geçen nanların kayıp düşme tehlke dolayııyla kalabalık günlerde cadde ve okaklara u erplmenn engellenme, şehr çne çöp dökülmene ve leş atılmaına zn verlmeme, lağımların düzenyle lgl kurallar konulmaı le lağım ve kenef temzleyenern bu şler alınmaı da tenmekteyd. Aıl yaparken çevrey krletmelern önleyc tedbrlern öneml bütün bu huularla lgl olarak halk ve melek ahplern orumlu tutmakla yetnlmeme bütün bu konuların uygulanmaı huuunun muhtebn düzenl denetmne verlmedr. Çevre temzlk ve düzennn korunmaı konuunda ortak mekanları kullanan halkın orumlu tutulmaının yanı ıra çevrey ve halkın ağlığını korumak amacıyla enaf ve anatkara da orumluluk verldğ görülmektedr. Kaaplar, balıkçılar, fırıncılar, ütçüler, aşçılar vb. gb halkın temel gıda htyacını karşılayan melekler cra edenlern şlern yaparken hem çevrenn temzlk ve düzennn korunmaına hem de hjyen kurallarına uymaları tenmekteyd. Kaaparın çevre temzlk ve düzenn korumak amacıyla çarşıda hayvan boğazlamaları, kelmş et armadan taşımaları yaaklanmıştı. Hayvancılığa zarar vereceğ çn çft üren ve doğurgan hayvanlar le hamle ve üt veren hayvanları kemelerne de zn verlmezd. Çevre ve halk ağlığını korumak bakımından cld yaralı ve hata hayvanların kem de yaakland@ gb, bulaşıcı hatalığı olanların bu meleğ cra etmelerne de zn verlmezd. t üretm ve atışında hjyen ağlamak bakımından kaaparın kşel temzlklernn yanı ıra dükkanları, kem ve atış yerler le buralarda kullandıkları aletlern ve et taşıdıkları kapların temzlğne önem vermeler tenmekteyd. Satışa unulacak etn lezzetn korumak amacıyla yüzütme ıraında üfleyen kşnn ağız kokuu etn tadını bozduğu çn hayvanın şşrlmene zn verlmemekteyd. Çarşının temzlk düzenn korumaya yönelk br uygulama da balıkçılar gb çevrey kolayca krleten melek ahpler çn ana yoldan uzak ayrı çarşı tah edlmedr. Balıkçıların melekler~ _cr~ ~der.~en kaplarını ve çevrelern temz tutmaları, balıkları taşırken nanların ütünü krletmemeye özen götermeler ve nanların üzerne u ıçratmamak çn balığa fazla u erpmemeler tenmekteyd.

12 218 Dr. utafa Hzmet/ Fırıncıların ekmeğn malnden atışına kadar her aşamaında kşel temzlklerne dkkat ettkler gb ekmek ürettkler malzemenn pşrdkler fırının ve atış ortamının temzlğne de dkkat etmeler gerekl görülmekteyd. Kapalı yerlerde atış yapmaları tenen ütçülern de gerek kaplarının ve ellernn temzlğne gereke üte kolayca krletc maddeler karışmaına neden olablecek kaap, balıkçı, kömürcü gb melek ahplernden uzak durmaları tenmekteyd. Aşçılardan da çevre temzlğ ve gıdalarda hjyen ağlamak bakımından kşel temzlklerne özen götermelernn yanı ıra kullandıkları malzemenn, kapların ve yemek pşrdkler ortamın temzlğne dkkat etmeler tenrd. Kıaca yemekern pşrlmenden atışına kadar her aşamada temzlk ve hjyen kurallarına uygun olmaına, hatta bayat le taze yemeğn katılarak atılmamaına tna göterlmekteyd. Şehrn çevre düzenn korumak amacıyla muhteb, nşaat aşamaında bnaları malzeme ve şçlk yönünden kontrol ettğ gb trafk akışını engelleyecek her tür nşaat faalyetn de denetlemekteyd. Çevrey koruma anlayışının on br örneğ e hayvanların korunmaıyla lgl huulardır. Bu çerçevede muhteb, hayvanara şkence yapılmaını, emerz ve gücünün ütünde yük taşıtılınaını önlemekle yükümlü olduğu gb, şehr evlernde köpek belenme konuunda tedbr almak da onun görev d. Ayrıca kaaparın orumluluğundan öz ederken belrttğmz bell hayvanların kemnn yaaklanmaını da hayvanların nen koruma çerçevende burada hatırlatmamız yernde olacaktır. Buraya kadar aydığımız huularla lgl breyler veya melek ahplernn bu şler uulüne uygun veya gereğnce yapıp yapmadıklarını denetemek de muhtebe görev olarak verlmşt. Bu da ndülü'te orumluluk verlen nanların kend hallerne bırakılınayıp br üt makam tarafından orumluluklarını yerne getrme huuunda kontrol edldklern götermektedr. Ayrıca breyden başlayıp enaf ve anatkara oradan da muhtebe uzanan br orumluluk zncrnn bulunduğunu ve bu halkaların brbrn denetledğn öylememz mümkündür. Ayrıca burada çevreyle lgl öz konuu ettğmz blglern bulunduğu hbe ralelernn varlığı da bu eerler aracılığıyla konunun eğtmnn verldğn götermektedr. Çevreyle lgl burada öz konuu ettğmz kuralların ve yaakların hlalnn yaptırımının ne olduğu oruu akla geleblr. Hemen belrtelm k, çevreyle lgl konularda zarar veren kşnn verdğ zararı karşılamaı tenmekte, örneğn yolu daraltacak şeklde duvar yapanın bu duvarı yıkarak verdğ zararı ortadan kaldırmaı ağlanmaktaydı. vnde köpek beleyen kş köpeğnn brn ıırmaı durumunda elbeye ve kşye verdğ zararı ayrı ayrı karşılamak durumundaydı. ğer yapılan hlaller tazr cezaı kapamındaya ceza muhteb tarafından mahallnde uygulanmakta, bunu aşan uçlarda e ceza, kad tarafından yapılan yargılama onunda verlmekteyd.

13 Hbe Ra/elerne Göre ndü/ü'te Çevre Blnc 219 ndülü'te çevre konuunda alınan tedbrler ve getrlen lkelere baktığımızda öz konuu dönem çn oldukça ler ve genş ufuklu br medenyet anlayışıyla karşı karşıya olduğumuzu görürüz. Pşrlen ekmeğn kokmamaından yoldan geçen koyunların nanların üzern krletmemene kadar nan ve yaşadığı çevreye zarar veren pek çok konuyu düzeneyecek kadar haa olan ndülü lam medenyetnn o dönem çn öngörülü br anlayışın ve yükek br medenyetn mümel olduğu açıktır. Kaynaklar:» Buhar, e-debu'i-üfred,.139» e-cerf, Ömer b. Oman b. el-abba, "Rale fı'i-hbe", Selae Real ndelüyye f Adab'I-Hbe ve'i-uhteb, thk.. Lev Provençal, Kahre 1955.» Deylem, e-frdev b-e'ür'i-htab, lll, 102.» bu Davud, Chad, 44.» Hzmetl, utafa, ndülü'te Hbe eşklatı, (yayınlanmamış doktora tez), A.Ü., Soyal Blmler nttüü, Ankara 2002.» bn Abdün, uhammed b. Ahmed et-ücb, "Rale fı'i-kada ve'i-hbe", Selae Real ndelüyye f Adab'I-Hbe ve'i-uhteb thk..lev Provençal, Kahre 1955.» bn Abdurraüf, Ahmed b. Abdullah, "Rale f Adab'I-Hbe ve'i-uhteb", Selae Real ndelüyye f Adab'I-Hbe ve'i-uhteb, thk.. Lev Provençal, Kahre 1955.» Karpuzcu, ehmet, Çevre Krlenme ve Kontrolü, tanbul1991.» Kılıç, Selm, Çevre tğ Ortaya Çıkışı, Gelşm ve Sonuçları, Ankara 2008.» ülm, Brr ve ı la, 31.» Özdemr, brahm, "Çevre-Ahlak lşk", Felefe Dünyaı, Sayı 14, Kış, 1994.» Özdemr, brahm-yükelmş, ün r, Çevre Sorunlan ve lam, Ankara 1995.» Provençal,. lev, Selae Real ndelüyye f Adab'I-Hbe ve'i-uhteb, Kah re 1955.» e-sakat, bü Abdullah uhammed b. uhammed, Ktab f Adab'I-Hbe, thk. G.S Coln.Lev Provençal, Par 1931.