2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEU BF ktisat Bölümü / zmir - Türkiye

Transkript

1 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEU BF ktisat Bölümü / zmir - Türkiye TALEP-ÇEK L VE MAL YET- T L ENFLASYON ST ETKENLER N TÜRK YE EKONOM S KOULLARINDA KARILATIRILMASI: UYGULANAB L R B R ENFLASYON HEDEFLEMES S STEM Ç N OKLARA KARI DUYARLILIK ÇÖZÜMLEMES VE S STEM AYRITIRMASI Cem Saatçiolu * H. Levent Korap ** ÖZET Çalmamzda Türkiye ekonomisi koullarnda yerleik olan ve yirmi yl akn bir süre ekonomideki varln devam ettiren çift-haneli kronik enflasyonist yapnn balca bileenleri talepçekili ve maliyet-itili etkenler ayrm altnda aratrlmaya çallmaktadr. Bu dorultuda öncelikle Türkiye ekonomisinin yaam olduu enflasyonist süreç ile ilgili olarak iktisat yaznnda gerçekletirilen çalmalar hakknda ksaca bilgi verildikten sonra ekonomide yerleik enflasyonist yapnn talep ve maliyet temelli oklara kar görece duyarll ve de bu etkenlerin enflasyonist yapda gerçekleen deiimler üzerindeki ilevi çada ekonometrik tahmin yöntemleri kullanlmak suretiyle incelenmektedir. Bu amaçla uluslar aras göreceli fiyat farkllklarnn kurlar üzerindeki etkisini ortaya koymay amaçlayan reel döviz kuru deiimlerinin yansra maliyet temelli etkenlerin enflasyonist yap üzerindeki olas ilevini temsil etmek üzere nominal döviz kuru deiim oran ile dsal içerikli varsaylan ham petrol fiyatlarnn ve talep yönlü etkenlerin etkisini yanstmak üzere parasal büyüme oran ile üretilen toplam milli gelirin potansiyel milli gelirden farkn ortaya koymay amaçlayan toplam çkt açnn dikkate alnd bir model denemesi gerçekletirilmektedir. Elde ettiimiz temel bulgular, Türkiye ekonomisindeki enflasyonist sürecin önemli ölçüde geçmi beklentiler temelli bir yapkanlk unsuru içerdii ve parasal göstergelerdeki ve de ekonominin reel gelir yaratma sürecindeki deiimler sonucu ortaya çkabilecei varsaylan harcama temelli ve talep yanl etkenlerden ziyade ekonomi içerisinde üretken sektörler üzerinde maliyet temelli oklar yaratabilecek unsurlarn enflasyonist sürecin balca belirleyicisi olma özelliine sahip olduklar eklinde özetlenebilmektedir. Sonuç olarak, talep yanl etkenler enflasyonist sürecin balca belirleyicileri olarak tahmin edilmedii için, yurtiçi talep ve ekonomik ilem hacmi üzerinde bask oluturacak ihtiyari talep-ksc politika uygulamalarndan ziyade ekonominin maliyet yapsnda deiikliklere yol açan ve arz yönlü etkenlerin belirleyicilii altnda meydana gelen oklara kar uyumlatrc politika uygulamalar para politikas yetkilileri açsndan önerilmektedir. Anahtar Kelimeler: Enflasyon; Nedensellik; Etki-Tepki.oklar; Varyans Ayrtrma Çözümlemesi; Türkiye Ekonomisi; JEL S(n(flamas(: C32; E31; E61; * Yrd. Doç. Dr., 7stanbul Üniversitesi 7ktisat Fakültesi, saatcic@istanbul.edu.tr. ** Uzman, 7stanbul Üniversitesi SBE 7ktisat Teorisi Anabilim Dal, Ekonomist, Marmara Üniversitesi 7ktisat Fakültesi 7ktisat Bölümü, korap@e-kolay.net. 1

2 ABSTRACT In our paper, main components of the double-digit chronic inflationary framework settled in the Turkish economy over a two-decades period are tried to be analyzed based on the distinction of demand-pull and cost-push factors. Having informed briefly for the papers in the economics literature upon the inflationary process experienced by the Turkish economy, the relative sensitivity of inflatonary framework in the economy to the demand and cost based shocks and the role of these factors on the course of the inflationary framework have been examined by way of using contemporaneous econometric estimation techniques. For this purpose, a model attempt has been implemented, considering both changes in real exchange rates, trying to reveal the effects of international price differences on the exchange rates, changes in nominal exchange rates and exogenously assumed crude-oil prices, which represent the potential role of cost based factors on inflationary framework, and monetary growth rate and aggregate output gap as a difference of aggregate domestic output from potential output, which are thought to reflect effects of demandside factors. Our main findings thus estimated can be summarized such that inflationary process in the Turkish economy, to a great extent, has an inertial component based on past expectations and that inflationary framework is mainly the result of factors that lead to cost based shocks on the productive sectors in the economy rather than expenditure based and demand-sided changes which can be occured due to the changes in monetary aggregates and real income generation process of the economy. Consequently, since demand side factors have not been estimated as the main determinants of inflationary process, accommodative monetary policies applied under the predominance of supply side factors and shocks leading to changes in the cost framework of the economy, rather than discretionary demand reducing policies which put pressure on domestic demand and economic transactions volume, have been suggested to the monetary policy authorities. Key Words: Inflation; Causality; Impulse-Response Shocks; Variance Decomposition Analysis; Turkish Economy; JEL Classification: C32; E31; E61; 1. G R 1970'li yllarn sonlarndan balayarak yaklak otuz yllk bir zaman dilimi içerisinde Türkiye ekonomisini tanmlayabilecek en önemli özellik, istikrarsz bir ekonomik büyüme ortamnda çift basamakl, ancak üç ve dört basamakl hiper-enflasyonist bir yapya dönümeyen kroniklemi bir enflasyonun ekonomi içerisinde yerleik olmasdr. Bu tür bir yapnn ekonomideki varl bir yandan temel makroekonomik göstergelerin geliim çizgisi üzerinde belirleyici bir ilev üstlenmi, dier yandan, belki daha da önemlisi, fiyatlar genel düzeyindeki deiimlerin belirleyicilerinin yakndan izlenmesi araclyla ekonomik birimlerin gelecee yönelik beklentilerinin oluumunda büyük bir önem tamtr. Bu nedenle beklentiler temelli enflasyonist yapnn uzun dönemler dahilinde süregelmesini açklamaya yönelik yaklamlarn ortaya konulmas ve bu yapyla mücadele edebilmeyi salayacak istikrar politika araçlarnn seçimi politika yapclarn politika oluturulmas aamasnda planladklar amaçlara nasl ve hangi derecede ulaabileceklerini belirleyebilmek açsndan büyük önem tamaktadr. Türkiye ekonomisi koullar dikkate alndnda, yurtiçi enflasyonist yapnn gelimekte olan ülkeler açsndan kabul edilebilir seviyelere geri çekilmesi konusunda en azndan 2000'li yllarn balarna kadar önemli bir baar elde edilememesi, benzer gelimekte olan ve hatta gelimi - ülke deneyimleriyle karlatrldnda aratrmaclar için önemli bir inceleme alann oluturmaktadr. Dolaysyla, bu tür bir çift basamakl kronik enflasyonist ortamn ekonomik yap tarafndan içselletirilmesi ayn amanda Türk i çevrimlerini tanmlayan balca özelliklerinden birini oluturmaktadr. Türkiye ekonomisinin, enflasyon oranlarnn geliimi açsndan, gelimi ve gelimekte olan ekonomiler arasnda sahip olduu ayrcalkl durum aada Tablo 1'in incelenmesi yardmyla gözlenebilir: 2

3 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEU BF ktisat Bölümü / zmir - Türkiye Tab. 1. Tüketici Fiyatlar Yllk Deiim Yüzdesi On Yllk Ortalamalar Geli3mi3 Ekonomiler A.B.D Euro Bölgesi Almanya Fransa talya spanya Japonya ngiltere Kanada Avustralya sveç Danimarka Norveç srail Yeni Geli. Asya Eko Geli3mekte Olan Ekono Türkiye Güney Afrika Macaristan ili Meksika Polonya Rusya Çin Brezilya Arjantin Kaynak: International Monetary Fund (IMF) World Economic Outlook (September-2007) Tablo A.5, A.6 ve A.7. Tab. 1'in incelenmesi Türkiye ekonomisinin 2004 ylna kadar dier gelimi ve gelimekte olan ülke ekonomilerinden farkl olarak tek basamakl enflasyon oranlarna ulaamadn, ayn zamanda Arjantin ve Brezilya gibi ekonomilerin tank olduu ve hiperenflasyonist bir yapnn göstergesi olan uzun dönemli ve üç-basamakl bir yllk enflasyon ortalamasna da erimediini göstermektedir. Bu enflasyonist yapyla mücadele edebilmek için 2000 ylnn balarnda sürünen sabit-band ya da yönlendirilmi sabit aralk (crawling-band) olarak adlandrlan döviz kuru rejimine dayal ve Uluslar aras Para Fonunun gözetiminde hazrlanm bir enflasyonla mücadele program politika yapclar tarafndan uygulanmaya balanmtr. 1 7lk on aylk 1 Bu program ülke parasnn yabanc paralar karsndaki kur deerinin önceden açklanm sabit bir deer etrafnda ve belirlenmi üst ve alt snrlar dahilinde dalgalanmaya braklmasna dayanmaktadr. Bununla birlikte, ülke paras için önceden saptanan deer dönem içerisinde seçilmi ekonomik göstergeler ve özellikle ödemeler dengesindeki gelimelere bal olarak ayarlanabilmektedir (Özdemir ve.ahinbeyolu, 2000). Bu durum, yerli parann seçilmi yabanc paralar karsndaki kur deerinin sabitlenmesinden kaynaklanan ve ülke 3

4 uygulanmas itibariyle, arzulanan hedeflerin üzerinde kalmakla birlikte yurtiçi enflasyon oranlarnn önemli ölçüde dümesine yol açan ve bu açdan baarl gözüken programn, portföy sermaye hareketleri araclyla gerçekleen ve ülke uluslar aras rezervlerinin hzla tükenmesine yol açan gelimelere bal olarak öncelikle bankaclk sektöründe yaanan ve sonra etkileri tüm ekonomiye yaylan iki ekonomik krizle birlikte sürdürülebilme olana kalmam ve program uygulanmasndan vazgeçilerek yerli parann yabanc paralar karsndaki deeri serbest dalgalanmaya braklmtr. Bu gelimeler sonrasnda Türkiye ekonomisi halen serbest dalgalanan döviz kuru sistemi tarafndan desteklenen ve para otoritesinin istikrar politikas uygulanmas aamasnda tam özerkliine dayanan enflasyon hedeflemesi sistemini uygulamaya çalmaktadr. 2 Türk iktisat yaznnda hazrlanm pek çok çalma Türkiye ekonomisinin yaam olduu enflasyon deneyimini çeitli açlardan incelemektedir. Alper ve Üçer (1998), Akyürek (1999) ve Metin-Özcan ve di. (2004) enflasyon oranlarnn içerdii güçlü süredurum / yapkanlk (inertia) üzerine vurgu yaparken, Us (2004) yüksek enflasyon oranlarnn sahip olduu süredurumu balca olarak kamu sektörü fiyatlarndaki artlara ve yerli parann yabanc paralar karsndaki deer kayplarna atfetmekte ve yüksek fiyat seviyesinin geniletici bir para politikasnn sonucu olmadn vurgulayarak enflasyon oranlarndaki süredurumun parasal bir olguyu yanstmadn belirtmektedir. Özmen (1998) ve Koru ve Özmen (2003), uzun dönemli bir yaklam dahilinde, enflasyonun senyoraj gelirlerini ençoklatrak ekilde etken bir para politikasnn sonucu ortaya çkmadn ve enflasyon oranlarnn geliim çizgisinin parasal büyüme oranlarnn geliim çizgisini belirleme eiliminde olduunu göstermektedir. Akçay ve di. (2002), konsolide bütçe açklarndan ziyade kamu kesimi borçlanma gereksiniminin uzun dönem dahilinde enflasyonist yap üzerinde kalc etkiler meydana getirdiini tahmin etmektedir. Erlat (2002), enflasyon oranlarnn duraan yapsna karlk uzun dönemli kalclna iaret etmekte ve enflasyonla mücadele istikrar programlarnn öncelikle bu kalclk unsurunu dikkate almas gerektiini belirtmektedir. Akçay (1995), Kural (1997), Soydan (2003), Özdemir ve Turner (2004) ve Saatçiolu ve Korap (2006) Türkiye ekonomisi koullarnda enflasyon oranlarn ençoklatracak senyoraj vergisi gelirlerine ulalmadn göstermektedir. Buna karlk, Metin ve Muslu (1999) parasal yetkililerin para arzn enflasyon vergisi gelirini ençoklatracak ekilde arttrd, Selçuk (2001) ise para ikamesi olgusunun ekonomi içerisindeki varl altnda parasal tabanda meydana gelen artlar yoluyla politika yapclarn senyoraj gelirlerini daha fazla arttramayaca sonucuna ulamaktadr. Montagnoli ve Napolitano (2003) Türkiye ekonomisi koullarnda uygulanacak enflasyonla mücadele programlarnn güvenilirlik (credibility) koulunu yerine getirmesi gerektiini belirterek 1990'l yllarda uygulanan enflasyonla mücadele programlarnn politika uygulamalarnda disiplin salanmadkça ve yalnzca parasal yetkililerin denetiminde gerçekletirildikçe arzulanan sonuçlara ulaamadn göstermektedir. Diboolu ve Kibritçiolu (2004), benzer ekilde, enflasyonla mücadele programlarnn güçlü yapsal reformlarla desteklenmesi ve ihtiyari (discretionary) derneik talep politika uygulamalarn snrlandrc ekilde güvenilirlik kouluna dayanmas gerektiini vurgulamaktadr. Altnkemer (2004) enflasyon ve reel parasal taban arasnda içsel bir iliki tahmin etmekte ve bu dorultuda Türkiye ekonomisi koullarnda parasal hedefleme politikalarna destek vermemektedir. Baydur ve Süslü (2004), ilginç bir ekilde, Sargent ve Wallace (1981) çalmasnda vurgulanan ho olmayan parasalc aritmetik (unpleasant monetarist arithmetic) dorultusunda ekonomileri arasndaki varlk fiyatlarndaki reel getiri farkllklarndan dolay meydana gelen spekülatif / ksa vadeli sermaye hareketlerindeki ar oynakln (volatility) giderilebilmesi için döviz piyasasna snrl politik müdahale olana salamaktadr. Program hedeflerini içeren niyet mektubu için bkz. 2 Akat (2000) ve Erturul ve Selçuk (2002) Türkiye ekonomisini 2000 enflasyonla mücadele programn uygulamaya götüren nedenleri ve ekonomide yllar arasnda yaanan balca gelimeleri incelemeye çalmaktadr. Ayrca, Dornbusch (2001), Eichengreen (2001), Uygur (2001a), Alper (2001), Erturul ve Yeldan (2002), Akyüz ve Boratav (2003) ve Ekinci ve Ertürk (2007) 2000 enflasyonla mücadele istikrar programnn arkasndaki nedenleri ve program uygulamalarn ayrntl bir ekilde ele almaktadr. 4

5 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEU BF ktisat Bölümü / zmir - Türkiye gerçekletirdikleri ve merkez bankas analitik bilanço bileenlerinden faydalandklar bir çözümlemeyle, yllar arasnda kamu kesimi borçlanma gereksiniminin sürekli art gösterdii bir ortamda, Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankasnn (TCMB) uygulad sk para politikalaryla enflasyon oranlarnn yükseliine ve 1997 sonrasnda ise göreceli olarak daha gevek bir para politikas uygulayarak enflasyon oranlarndaki düüe katkda bulunduunu tahmin etmekte ve sk para geniletici maliye politikas bileiminin Türkiye ekonomisi üzerindeki etkilerini incelemeye çalmaktadr. Saatçiolu (2005), Saatçiolu ve Korap (2006) ve Aslan ve Korap (2007a) talep-çekiki etkenlerden ziyade döviz kuru deer kayplar, ücret endeksleme mekanizmas ve kamu sektörü fiyatlama politikas gibi maliyet-itili etkenlerin yurtiçi enflasyonist yap üzerindeki belirleyici ilevi üzerinde durmaktadr. Ayrca, portföy akmlar ve bu akmlara bal olarak reel efektif döviz kuru üzerinde gerçekleen etkilerin Türk i çevrimleri üzerindeki belirleyicilii altnda, parasal yetkililerce kullanlabilecek para politikas deikenlerinin ekonomiye içsel bir yap tad tahmin edilmekte ve kronik enflasyonist yap dolaysyla para politikas yetkililerinin uyumlatrc bir para politikas uygulama zorunluluunda olduklar belirtilerek enflasyonist yapya kar istikrar politikas önlemi olarak parasal büyüklüklerin kat kurallar dahilinde hedeflenmemesi önerilmektedir. Bu çalmada, Türkiye ekonomisinin yaam olduu enflasyonist sürecin belirleyicileri çada baz tahmin yöntemleri kullanlarak aratrlmaya çallmaktadr. 7kinci bölümde talep-çekili ve maliyet-itili enflasyon ayrm ksaca açklanmaya çallmaktadr. Üçüncü bölümde parasal büyüme oranlar ile fiyatlar genel düzeyi deiim oranlar arasnda gerçekletirilen nedensellik çözümlemeleri sunulmaktadr. Dördüncü bölümde Türkiye ekonomisi koullarnda enflasyonist yapnn nedenleri oluturulan ekonometrik bir model denemesi dahilinde aratrlmaktadr. 3 Beinci ve son bölümdeyse çalmada elde edilen bulgularla ilgili genel bir deerlendirme yaplmaktadr. 2. TALEP ÇEK L VE MAL YET- T L ENFLASYON AYIRIMI Enflasyon olgusunun talep yönlü etkenler ile açklanabilmesi Klasik Miktar Kuram temelli Parasalc yaklamlar ve eksik istihdam denge milli gelir oluumuna dayal ve üretilen gelirin farkl toplumsal kesimler arasndaki paylamna vurgu yapan Keynesyen yaklamlar dahilinde ele alnabilmektedir. Para piyasalar ve mal/hizmet piyasalar arasndaki ikili ayrm (dichotomy) dorultusunda Klasik kuram ekonomideki para miktar ile fiyatlar genel düzeyi arasnda doru yönlü ve oranl bir ilikinin varln ve para miktar ile fiyatlar genel düzeyindeki arasndaki etkileimin yönünün birinciden ikinciye doru olduunu varsaymaktadr. 4 Klasik ikili ayrm temel varsaym dorultusunda, emek piyasasndaki gelimelerin sonucunda ortaya çkt varsaylan tam istihdam dengesi ve mal, hizmet ve para piyasalarnda oluan dengenin istikrar kazandrd parann gelir dolanm hz varsaymlarnn sonucu olarak para miktar parasal yetkililerin denetimindeki ekonomiye dsal nitelikli bir politika büyüklüü olarak kabul edilmekte ve fiyatlar genel düzeyindeki deiimler ise dsal kabul edilen para miktarndaki deiimlerin bir sonucu olarak içsel bir yapda ortaya çkmaktadr. Parasal politika büyüklüklerindeki artlar, uzun dönemde ekonominin reel üretim yapsn belirleyen ve tam istihdam koullarn hazrlayan büyüklükler üzerinde bir etkide bulunmazken, ekonomik bireylerin uzun dönem para tutum güdülerinin istikrarll altnda, dorudan ar talep basksn yanstacak ekilde fiyatlar genel düzeyindeki deiimlere yansmaktadr. Klasik kuram ve 3 Çalmada enflasyon olgusunu açklamaya yönelik kuramsal yaklamlarn ayrntl açklamas üzerinde durulmayacak, talep ve maliyet yönlü etkenlerin Türkiye ekonomisinin yaam olduu enflasyon deneyimini göreceli olarak açklayabilme kapasiteleri aratrlacaktr. Enflasyon olgusuna yönelik kuramsal yaklamlarn incelenmesi için bkz. Frisch (1989), Orhan (1995), Kibritçiolu (2002). 4 Türkiye ekonomisi koullarnda Klasik Miktar Kuramnn dayand temel varsaymlarn snanmasyla ilgili olarak bkz. Aslan ve Korap (2007b). 5

6 onun çada bir yorumunu yapan Parasalc (Monetarist) kuram dahilinde tam istihdam milli gelir oluumu ve istikrarl gelir dolanm hz varsaymlar altnda nominal parasal büyüklüklerde reel parasal büyüklüklere yönelik talep miktarnn üzerinde gerçekleen büyüme oranlar fiyatlar genel düzeyindeki artlarn balca nedeni olarak olarak kabul edilmektedir (Begg ve di., 1994). Dier yandan, Keynesyenler enflasyon olgusunu ekonominin mevcut üretim olanaklar ve toplam harcama düzeyi arasndaki ilikiye dayanan enflasyonist açk modeliyle açklamaya çalmaktadr (Paya, 1998). Keynesyen görü dorudan gelir olgusundan ziyade gelirin tüketime harcanan ksmn enflasyon olgusuyla ilikilendirmekte ve parasal bir genilemenin etkilerinin dolayl olarak faiz oranlar üzerindeki deiimler yoluyla yatrm harcamalarnn etkilenmesi eklinde toplam harcama düzeyine yansdn savunmaktadr. Tam istihdam üretim düzeyine ulalana kadar parasal bir genilemenin yaratt talep basks ksmen üretim miktarn ksmen de fiyatlar genel düzeyindeki deiimleri etkilemekte, bu düzey aldktan sonra ise parasal genilemenin yaratt talep basks tam olarak fiyatlar genel düzeyindeki deiimlere yansmaktadr. Bununla birlikte, ksa dönem dahilinde ekonominin sermaye stounun sabit kabul edilmesi dolaysyla artan istihdam hacminin üretim düzeyinde azalan verimlere yol açarak ekonominin maliyet yapsnda yükselmelere yol açmas, dier yandan talep ve üretim art karsnda artan emek talebinin sonucu çalanlarn pazarlk güçlerde meydana gelen artlar ve tam istihdam üretim düzeyine yaklaldkça üretimde karlalan darboazlar bu kuram dahilinde talep yanl etkenlerin yansra maliyet yanl etkenlerin de tam istihdam üretim düzeyine ulalmadan enflasyona neden olabileceini göstermektedir (Kaln, 1989). Talep yanl etkenlerin yansra maliyet yanl etkenler, fiyatlar genel düzeyindeki deiimin nedenlerini veri üretim koullar altnda ekonomide yerleik toplam harcama basksndan ziyade ekonominin birim üretim maliyet yapsnda deiimlere yol açabilecek etkenler ile açklamaya çalmaktadr. Büyük ölçüde ekonomideki talep basksndan bamsz olarak ortaya çkan temel girdi (örnein ham petrol ve dier enerji kaynaklar) fiyatlarndaki deiimler sonucu meydana gelebilecek girdi enflasyonu, güçlü sendikal hareketler sonucu çalan kesimlerin marjinal üretkenliklerinin üzerinde elde ettii ücret yapsndaki artlar sonucu oluabilecek ücret enflasyonu, ekonominin üretken sektörlerinde eksik-rekabet koullarnn varl nedeniyle üreticiler tarafndan birim maliyetlerin üzerine konan mark-up kar oranlarndaki artlar eklinde oluabilecek kar enflasyonu ve açk ekonomi koullarnda gerçekletirilen ithalatn yerli üretici ve tüketiciler açsndan fiyatnn yükselmesine yol açacak nominal döviz kuru artlar maliyet temelli enflasyonun balca nedenleri olarak ortaya çkmaktadr. Ayrca parasal yetkililer açsndan reel kur hedefini gözeten uyumlatrc para politikasnn geçerliliinin kabul edilmesi durumunda döviz kuru deer kayplar yurtiçi enflasyonun en önemli nedenlerinden birini oluturacaktr. 5 Ekonomi içerisindeki çeitli endeksleme mekanizmalarnn varl, gerçekleen fiyat artlarnn sonraki dönemlerde üretim faktörü sahiplerinin talep ettii faktör fiyatlarna içerilmesini salad için enflasyonist sürece yol açabilmektedir. Bu dorultuda, Bruno ve Fischer (1986) ve Dornbusch ve Fischer (1993) ekonomide yerleik enflasyonist beklentiler dorultusunda endekslenen ücret oluumunu ve saptanan reel döviz kuru hedefini içeren maliyet temelli fiyat oluumunu enflasyonist süredurum olgusunun bir nedeni olarak alglamakta ve bu durumun uyumlatrc para politikas ile desteklenmek zorunda olmasnn enflasyonla mücadelenin maliyetini arttrdn göstermektedir. 5 Maliyet temelli enflasyon anlaynn tarihsel geliimi ve eletirisi için bkz. Humphrey (1998). 6

7 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEU BF ktisat Bölümü / zmir - Türkiye 3. ENFLASYON & PARASAL BÜYÜME NEDENSELL K ÇÖZÜMLEMES Bu bölümde TCMB (2002) çalmasna benzer ekilde yurtiçi fiyatlar genel düzeyi deiim oran ile parasal taban büyüme arasndaki nedensellik ilikisi aratrlmaktadr. Granger (1969) incelenen deikenler arasndaki nedenselliin yönünün ortaya çkarlabilmesi için iktisat yaznnda yaygn kullanlan bir nedensellik çözümlemesi önermektedir. [X Y] gibi iki içsel deikenli bir vektör dikkate alnsn. Granger nedensellik çözümlemesi aada açkland ekilde her bir içsel deikenin kendisinin ve dier deikenin gecikmeli deerlerinin üzerine kurulu regresyonunun tahminini gerektirmektedir (Gujarati, 2003): n n X t = i X t-i + j Y t-j + u 1t (1) i=1 j=1 n n Y t = i X t-i + j Y t-j + u 2t (2) i=1 j=1 Yukarda u 1t ve u 2t sfr ortalamal, sabit varyansl, ardk baml olmayan (serially uncorrelated) ve normal dalma sahip olduu varsaylan beyaz gürültü hata terimleridir. i ve j, X ve Y deikenleri üzerindeki, genel kabul görmü model seçimi bilgi ölçütlerine göre belirlenen gecikme saysn ifade etmektedir. Granger nedensellik çözümlemesinin (1) ve (2) no'lu eitlikler kullanlarak uygulanmas sonucunda dört olaslk ortaya çkmaktadr. (1) no'lu denklemde j katsaylarnn bir bütün olarak sfrdan farkl olmas ve (2) no'lu denklemde i katsaylarnn bir bütün olarak sfra eit olmas durumunda Y'den X'e doru bir nedensellikten söz edilebilecektir. Tersine (1) numaral denklemde gecikmeli Y katsaylar bir bütün olarak sfrdan farkl deilse ve (2) no'lu denklemde gecikmeli X katsaylar bir bütün olarak sfrdan farkl ise X'ten Y'ye doru bir nedensellik ilikisi bulunacaktr. Eer her iki denklemdeki X ve Y katsay kümeleri istatistiksel olarak sfrdan farklysa karlkl nedensellik ilikisi bulunacak, sfra eitse deikenler arasnda nedensellik bulunmayacaktr. 6 Burada dikkat edilmesi gereken nokta, aralarnda nedensellik / önceleme ilikisi aratrlan deikenlerin duraan bir yapya sahip olmasdr. Bu amaçla 1992M M06 dönemi için aylk gözlem aral dikkate alnarak fiyatlar genel düzeyi deiim oran (GP) ve parasal taban deiim oran (GM) arasnda iki deikenli snrlandrlmam bir vektör ardk balanm / VAB (unrestricted vector autoregression / VAR) modeli tahmin edilmitir. Fiyatlar genel düzeyi için kullanlan veriler 2000: 100 temelli genel tüketici fiyat endeksi ile temsil edilmi ve OECD elektronik veri datm sisteminden elde edilmitir. Parasal taban verileriyse TCMB elektronik veri datm sistemi analitik bilanço alt balndan derlenmitir. Ayrca, 1994M M12 ve 2000M M12 dönemlerinde birim deerini alan ve dsal nitelikli olarak dikkate alnan iki kukla deiken nedensellik çözümlemesine eklenmitir. Aada deikenlere ilikin geniletilmi Dickey-Fuller / ADF (Dickey ve Fuller, 1979) birim kök snama sonuçlar MacKinnon (1996) kritik deerleriyle karlatrlarak gösterilmektedir: 6 Buradaki Granger-nedensellik ilikisi, deikenler arasnda iktisadi anlamdaki kesin bir nedenselliin bulunmasndan ziyade deikenlerden birinde meydana gelen deiimlerin dierindeki deiimleri öncelemesi anlamnda ilikinin yönüyle ilgili olarak kullanlmaktadr. 7

8 Tablo 2. GP ve GM deikenleri için ADF Birim Kök Snamas Deikenler c t GP (6) (6) GM (0) (0) 0.01 Kritik deer Tablo 2'de c ve t srasyla yalnz sabit terim ve sabit terimle eilim (trend) bileenlerinin birim kök eitlii içerisine kstlandn göstermektedir. MacKinnon kritik deerleri %1 anlamllk düzeyinde birim kök sfr varsaymna kar snanmaktadr. Parantez içerisindeki ifadeler ADF snamas için kullanlan gecikme saysn göstermekte ve aylk gözlem aralnn kullanlmas nedeniyle ençok 12 gecikme saysn dikkate almaktadr. ADF snamas için uygun gecikme says Schwarz Bilgi Ölçütüne göre belirlenmitir. Birim kök snama sonuçlarnn incelenmesi sonucu hem aylk enflasyon oran hem de parasal taban büyüme oran duraan bir yapya sahip olarak bulunmutur. Bu dorultuda düzey verileri kullanlarak enflasyon ve parasal taban büyüme oran arasnda ençok 12 gecikme uzunluuyla snrlandrlmam bir VAB modeli tahmin edilmi ve olabilirlik oran (LR) ve Akaike bilgi ölçütleri (AIC) tarafndan önerilen 12 gecikme uzunluu dikkate alnmtr. 7 Aada Granger nedensellik / blok dsallk snama sonuçlar verilmektedir: Tablo 3. VAB Granger Nedensellik / Blok Dsallk Wald Snamas Sfr varsaym Ki-kare Ser. Der. Olaslk GM GP'nin Granger nedeni deildir GP GM'nin Granger nedeni deildir Tab. 3'de elde edilen sonuçlar TCMB (2002) çalmasnn bulgularn desteklemekte ve marjinal anlamllk düzeyleri göz önünde tutularak yaplan çözümleme fiyatlar genel düzeyindeki deiimlerden para tabanndaki deiimlere doru Granger nedensellik ilikisinin bulunduunu göstermektedir. Dolaysyla, fiyatlar genel düzeyindeki deiimler para tabanndaki deiimleri öncelemektedir. Bu sonucun geçerliliini farkl bir açdan snamak için fiyatlar genel düzeyi deiim oran ile para taban deiim oran arasndaki çapraz korelasyonlar tahmin edilerek deikenlerin birbirleri açsndan önceleme / öncü gösterge olma durumlar incelenmitir. Genelde iktisadi i çevrimlerine yönelik çözümlemelerde yaygn bir kullanmna sahip olan bu tür bir uygulama öncelikle deikenlerin dorusallatrlmasna ve sonra çeitli filtreleme yöntemleri kullanlarak duraan bir yapdaki çevrimsel (cyclical) bileenin birim köklü eilim (trend) bileeninden ayrtrlmasna dayanmaktadr. Ancak kendi çalmamzda i çevrimlerinin özelliklerini ortaya çkarmay amaçlayan ayrntl bir çözümlemenin yaplmas amaçlanmad ve ele alnan deikenler zaten duraan bir yapya sahip deiim oranlar eklinde ifade edildii için böyle bir filtreleme ilemi yaplmayacak, dorudan fiyatlar genel düzeyi ve para taban deiim oranlar arasndaki çapraz korelasyonlar tahmin edilecektir. 8 Eer GP t ve GM t+j deikenleri arasndaki çapraz 7 VAB modeli için tahmin hatas ardk bamllk LM snamas birim kök olmamas sfr varsaym altnda LM(12)=4.07 (prob. 0.40) istatistiini üretmektedir. Prob. marjinal anlamllk deeridir. 8 Türkiye ekonomisi üzerine i çevrimlerinin belirleyicilerini ayrntl ekilde aratran çalmalar için bkz. Alper (1998), Alper (2002), Aslan ve Korap (2006) ve Aslan ve Korap (2007c). Çalmamzda uygulanan çapraz korelasyon çözümlemesi ayrntl bir deerlendirme yaplmas amacn tamamakta ve yalnzca bilgilendirici olmas amacyla gerçekletirilmektedir. 8

9 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEU BF ktisat Bölümü / zmir - Türkiye korelasyon (j), j=0, ±1, ±2,, ±12, negatif bir j deeri için ençoklayorsa, bu durum parasal büyüme oranlarnn fiyatlar genel düzeyi deiim oranna göre j dönem önce dönüm noktasna ulatn gösterecektir. Dier yandan, çapraz korelasyonlarn pozitif bir j deeri için ençoklamas parasal taban büyüme orannn fiyatlar genel düzeyi deiim oran tarafndan j-dönem öncelendiini ifade edecektir. Eer GP ve GM t+j arasndaki çapraz korelasyon j=0 için ençoklayorsa deikenler arasnda ezamanl olarak meydana gelen bir iliki söz konusu olacaktr. Deikenler arasndaki en yüksek korelasyon katsays kaln harflerle gösterilmitir. 198 gözlem says için yaklak 0.14<(t)<1.00 olmas %5 anlamllk seviyesinde korelasyon katsaysnn istatistiksel anlamlln gösterecektir. Yurtiçi enflasyonun parasal taban deiim oranlarna göre çapraz korelasyonlar Tablo 4'de sunulmaktadr: 9 Tablo 4. Fiyatlar Genel Düzeyi Deiim Oranlarnn Para Taban Deiim Oranlarna Göre Çapraz Korelasyonlar j j Tablo 4'deki bulgular, Tablo 3'de elde edilen tahmin sonuçlarn desteklemekte ve fiyatlar genel düzeyi deiim oranlarnn parasal taban büyüme oranlarn istatistiksel olarak anlaml bir ekilde 5 dönem öncelediini ortaya koymaktadr. 4. VAB MODELLEMES Fiyatlar genel düzeyi deiim oranyla parasal taban deiim oran arasndaki nedensellik / önceleme ilikisi incelendikten sonra, bu bölümde, Türkiye ekonomisinin yaad enflasyonist sürecin belirleyicileri 1991M M06 inceleme dönemi için aylk gözlem aralna sahip verilerle ve çada vektör ardk balanm (VAB) modelleme yöntemleri kullanlarak tahmin edilmeye çallmaktadr. Bu amaçla, öncelikle, enflasyonist süreci açklama gücüne sahip olduu düünülen talep-çekili ve maliyet-itili etkenlerden oluan be içsel deikenli bir snrlandrlmam VAB modeli oluturulmutur. Yurtiçi enflasyon için, yukarda ele alnd gibi, OECD tarafndan yaynlanan 2000: 100 temelli genel tüketici fiyat endeksi deiim oranlar (GP) dikkate alnmaktadr. Talepçekili etkenler parasal taban büyüme oran (GM) ve 1987: 100 temelli reel gayrisafi 9 X ve Y gibi iki deiken arasndaki çapraz korelasyonlar aadaki gibi tanmlanabilir (QMS, 2004): r xy(l)=c xy(l) / [(c xx(0)). (c yy(0))], l = 0, ±1, ±2, ve T-1 (x t x(ortalama)) (y t+1 y(ortalama)) / T t=1 c xy(l) = T+1 (y t y(ortalama)) (x t-1 x(ortalama)) / T t=1 l = 0, 1, 2, l = 0, -1, -2, 9

10 yurtiçi haslann (GSY7H) potansiyel gayrisafi yurtiçi hasladan fark eklinde hesaplanan reel çkt aç (YGAP) deikenleri ile temsil edilmitir. Potansiyel GSY7H, reel GSY7H üzerine Hodrick ve Prescott / HP (1997) filtreleme yönteminin uygulanmas eklinde elde edilmitir. HP yöntemi, ele alnan bir y deikeni için hesaplanan düzletirilmi s serisinin y etrafndaki deikenliini enazlatracak ekilde hesaplanan çift yönlü bir filtreleme ilemine dayanmaktadr. Ksaca HP yöntemi: T T-1 (y t s t ) 2 + ((s t+1 s t ) (s t s t-1 )) 2 (3) t=1 t=2 ifadesinde s deerinin enazlatrlmasn gerektirmektedir. Yukarda T örneklem genilii ve eilim (trend) bileenindeki deiimi cezalandrmay amaçlayan bir katsaydr. katsays ne kadar büyük olursa ele alnan zaman serisinin eilim bileeni o oranda düzletirilmi, dier yandan, =0 kabul edilirse filtreleme yöntemiyle elde edilen seri asl zaman serisi ile ayn deerlere sahip olacaktr. Çalmamzda, iktisat yaznnda genel kabul gördüü ekliyle, =14400 olarak kabul edilmitir. 10 Çalmamzda kullanlan aylk gözlem aralna sahip YGAP deikeninin mevsimsellikten arndrlm ekildeki zaman serisi grafii bilgilendirici olabilmek amacyla aada sunulmaktadr:.ekil 1. Aylk Gözlem Aralna Sahip Çkt Aç Grafii YG A P _S A.ekil 1' den gözlenebilecei gibi, 1994 ve 2001 ekonomik kriz dönemlerinde negatif deerler alan oldukça büyük bir çkt aç meydana gelmekte, 1993 ve 2000 gibi belirgin ekonomik büyüme dönemlerindeyse pozitif bir çkt aç üretecek ekilde ekonominin reel üretim düzeyi potansiyel üretim düzeyinin üzerine çkmaktadr. Maliyet-itili etmenler ise nominal döviz kuru deiim oran (GE) ve reel döviz kuru deiim oran (GRE) ile temsil edilmitir. Nominal döviz kuru için YTL / ABD dolar döviz kuru kullanlmtr. Reel döviz kuru (RE) ise: RE = (cpi us * $ us ) / cpi tur (4) 10 Türkiye ekonomisinde reel milli gelir ve bileenleri üçer aylk veriler eklinde yaymlanmaktadr. Kendi çalmamzda kullandmz ve aylk gözlem aralna sahip reel milli gelir verileri Econometric Views (EViews) 5.1. ekonometri program içerisinde hazr olarak sunulan karesel-ortalama düük veri aralndan yüksek veri aralna dönütürme yöntemi (quadratic-match average low to high frequency conversion method) kullanlarak elde edilmitir. Benzer bir uygulama ve yöntemsel ayrntlar için bkz. Saatçiolu ve Korap (2006). Çalmamzda elde edilen bütün tahmin bulgular EViews 5.1. ve Microfit for Windows 4.0. ekonometri programlar kullanlarak elde edilmitir. 10

11 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEU BF ktisat Bölümü / zmir - Türkiye formülü kullanlarak hesaplanmtr. Yukarda cpi us 2000: 100 temelli ABD genel tüketici fiyat endeksini, $ us YTL / ABD dolarn ve cpi tur 2000: 100 temelli Türkiye ekonomisi genel tüketici fiyat endeksini göstermektedir. Reel döviz kurundaki bir art yerli parann yabanc paralar karsnda reel deer kaybn göstermektedir. Nominal döviz kuru büyüme oranlar ile yerli para cinsinden ithal edilen girdi maliyetlerindeki artn yaratt enflasyonist etki ve reel döviz kuru deiim oranlar ile de uluslar aras göreceli fiyat deiikliklerinin döviz kurlar üzerinde yaratt etkiler yoluyla yurtiçi enflasyon üzerinde meydana getirdii olas deiikliklerin incelenmesi amaçlanmaktadr. Çalmada, GM, YGAP ve E deikenleri için kullanlan veriler TCMB elektronik veri datm sisteminden, yurtiçi fiyatlar genel düzeyi deiim oran ve reel kur hesaplamasna konu oluturan fiyat endeks verileri ise OECD elektronik veri datm sisteminden elde edilmitir. Ayrca, yukarda açklanan içsel deikenlerin yansra, Uluslar aras Para Fonu uluslar aras finansal istatistikler (IMF-IFS) elektronik veri taban kullanlarak elde edilen ham petrol fiyatlar ve Türkiye ekonomisinin yaam olduu ekonomik kriz dönemlerinin etkisini dikkate almak üzere 1994M M12 ve 2000M M12 dönemlerinde birim deerini alan iki kukla deiken dsal olarak snrlandrlmam VAB modeline eklenmitir. Deikenler için herhangi bir mevsimsellikten arndrma ilemi yaplmamtr. Aada, yukarda Tablo 2'de incelenen ve duraan bulunan GP ve GM deikenlerinin yansra, E, RE ve YGAP deikenlerinin birim kök snama sonuçlar verilmektedir: Tablo 5. GE, GRE ve YGAP deikenleri için ADF Birim Kök Snamas Deikenler c t GE (0) (0) GRE (0) (0) YGAP (10) (10) 0.01 Kritik deer Tablo 5'in incelenmesi sonucu her üç deikenin de düzey deerleri dikkate alndnda duraan bir yapya sahip olduklar anlalmaktadr. Bir sonraki aamada düzey verileri kullanlarak, yukarda açkland ekliyle, be içsel ve üç dsal deikenden oluan snrlandrlmam bir VAB modeli tahmin edilmektedir. Model için uygun gecikme says, en yüksek 12 gecikme dikkate alnmak üzere olabilirlik oran (LR) ve Akaike bilgi ölçütleri tarafndan önerilen 12 gecikme uzunluu olarak dikkate alnmtr. 11 Bir sonraki aamada, VAB modellemesi dahilinde talep ve maliyet yanl etkenlerin enflasyonist yap üzerindeki olas etkilerini ortaya koyabilmek amacyla etki-tepki ve varyans ayrtrma ilemlerine bavurulmaktadr. Etki-tepki ilevi ile VAB modeli içerisinde herhangi bir içsel deikende meydana gelen bir standart sapmalk deiime sistemi oluturan her bir içsel deikenin vermesi beklenen tepki ölçülmeye çallrken, varyans ayrtrma ilevinin kullanlmas ile içsel bir deikende meydana gelen tahmin hatasnn yüzde olarak ne kadarnn kendi üzerinde ve dier içsel deikenlerde meydana gelen deiimler sonucu ortaya çkt aratrlmaktadr. Bu amaçla, Pesaran ve Shin (1998) tarafndan önerilen genelletirilmi etki-tepki ve varyans ayrtrma çözümleme yöntemleri kullanlmaktadr. 12 Aada 60 aylk bir dönem dahilinde genelletirilmi etki-tepki bulgular gösterilmektedir: 11 VAB modeli için tahmin hatas ardk bamllk LM snamas LM(12)=34.68 (prob. 0.09) istatistiini üretmektedir. Prob. marjinal anlamllk deeridir. 12 Pesaran ve Shin tarafndan önerilen yöntem, yaygn kullanma sahip ve içsel deikenlerin model içerisindeki sralanmasna son derece duyarl dikeyletirme (orthogonalization) yönteminden farkl olarak oklarn dikeyletirilmesini gerektirmemekte ve model içerisindeki içsel deiken sralamasndan etkilenmemektedir. 11

12 .ekil 2. F7YATLAR GENEL DÜZEY7 DE`7.7M ORANI ETK7-TEPK7 7.LEVLER7 Generalised Impulse Responses to one SE shock in the equation for GP Horizon GP 0.04 Generalised Impulse Responses to one SE shock in the equation for GP GE Horizon Generalised Impulse Responses to one SE shock in the equation for GP Horizon GRE 100 Generalised Impulse Responses to one SE shock in the equation for GP YGAP Horizon Generalised Impulse Responses to one SE shock in the equation for GP GM Horizon 12

13 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEU BF ktisat Bölümü / zmir - Türkiye.ekil 2'de fiyatlar genel düzeyi deiim orannn nominal döviz kuru deiim oran, reel döviz kuru deiim oran, reel milli gelirin potansiyel milli gelirden farkn temsil eden çkt aç, parasal taban büyüme oran ve kendi üzerinde gerçekleen devinimsel oklara kar gösterdii tepkiler incelenmektedir. 13 Etki-tepki grafikleri incelendiinde, fiyatlar genel düzeyi deiim oranndaki bir standart sapmalk pozitif ok kendisi üzerinde 0.021'lik bir arta yol açmaktadr. Yurtiçi enflasyon en büyük tepkiyi nominal döviz kuru art orannda gerçekleen oklara kar göstermekte ve nominal döviz kuru üzerinde meydana gelen bir standart sapmalk pozitif bir ok enflasyon üzerinde 0.032'lik bir arta yol açmaktadr. Nominal döviz kuru deiim oranlarna benzer ekilde reel döviz kuru deiim oran üzerindeki bir standart sapmalk pozitif ok yurtiçi enflasyonu orannda arttrmaktadr. Dolaysyla, etki-tepki ilevinin simetrik yaps dikkate alndnda, yerli parann reel anlamda deerlenmesine yol açacak GRE deikeni üzerindeki negatif bir ok yurtiçi enflasyonun gerilemesine yol açacaktr. Talep-çekili etkenler dikkate alndnda; para otoritesinin denetimi altndaki parasal taban büyüme oranndaki artlar, nominal döviz kuru büyüme oran ve yurtiçi enflasyonun kendi üzerindeki oklarn oldukça altnda kalmakla birlikte, enflasyon üzerinde pozitif bir etki meydana getirmekte, ancak enflasyon üzerindeki etkisi dier deikenlerin büyüme oranlar üzerinde gerçekleen oklarla karlatrldnda daha uzun bir döneme yaylmaktadr. Parasal taban büyüme oran üzerindeki bir standart sapmalk pozitif bir ok, izleyen birinci, ikinci ve dördüncü dönemlerde enflasyon üzerinde 0.006, ve 0.006'lk artlar meydana getirmekte, ayrca parasal taban üzerinde gerçekleen pozitif oku izleyen onuncu dönemde yurtiçi enflasyon üzerinde 0.007'lik bir art meydana gelmektedir. 14 Son olarak, ekonominin reel üretim düzeyinde potansiyel üretim düzeyinin üzerinde gerçekleecek pozitif bir çkt aç durumunda, etkileri zaman içerisine yaylan bir ekilde, yurtiçi enflasyonun artmaktan ziyade azalma eiliminde olduu gözlenmektedir. Bu durum ise, aada.ek. 3' de gösterildii gibi, uluslar aras fiyat farkllklarnn nominal kurlar üzerindeki yansma derecesine bal olarak reel kurda ortaya çkan deerlenme eiliminin sonucu, bir yandan ithal edilen enflasyonun yerli para cinsinden maliyetinin azalmas nedeniyle enflasyonist basklarn zayflamasna, dier yandan verimlilik oklaryla ekonominin reel üretim kapasitesinde bir art meydana gelmesine neden olabilmektedir: Etki-tepki oklarnn zaman içerisinde etkilerinin kaybolmas kullanlan verilerin duraan bir yapda olduunu göstermektedir. 14 Bu durum ayn zamanda enflasyonist yap ile mücadele edilebilmesi amacyla parasal sklatrma politikalarnn benimsenmesi durumunda bu politikann etkilerinin aamal bir ekilde ve gecikmeli olarak ortaya çkacan göstermektedir. 15 Aslan ve Korap (2007c), i çevrimlerine yönelik bir çözümleme sonucunda bu tür bir yargy destekleyecek bulgular sunmaktadr. 13

14 .ekil 3. ÇIKTI AÇI`ININ REEL KURA GÖRE ETK7-TEPK7 7.LEV Generalised Impulse Responses to one SE shock in the equation for YGAP GRE Horizon.ekil 3'de reel kur üzerinde meydana gelen bir standart sapmalk pozitif okun negatif çkt açna yol açt görülmektedir. Baka bir deyile, reel kurda meydana gelebilecek bir standart sapmalk negatif bir ok 0.011'lik bir pozitif çkt aç meydana getirmektedir. Etki-tepki ilevleri incelendikten sonra fiyatlar genel düzeyi deiim oranlar üzerine gerçekletirilen varyans ayrtrma sonuçlar Tablo 6'da sunulmaktadr: Tablo 6. GENELLE.T7R7LM7. TAHM7N HATASI VARYANS AYRI.TIRMA ÇÖZÜMLEMES7 Deikenler Aylar GP GE GRE YGAP GM Altm aylk bir dönem dikkate alnarak gerçekletirilen varyans ayrtrma çözümlemesi, yurtiçi enflasyonda meydana gelen tahmin hatas varyansnn 0.88 ile 0.64' lük bir ksmnn kendisinde meydana gelen oklar tarafndan açklama gücüne sahip olduunu göstermektedir. Bu sonuç ise, yukarda gerçekletirilen etki-tepki çözümlemeleri de dikkate alndnda, geçmi beklentiler temelli enflasyonist süredurum unsurunun inceleme dönemi dahilinde ve Türkiye ekonomisi koullarnda tad önemi ortaya koymaktadr. Enflasyonda meydana gelen tahmin hatas varyansn açklama gücüne sahip dier önemli etken ise nominal döviz kuru deiim oranlar olarak tahmin edilmektedir. Altm aylk dönem dahilinde yurtiçi enflasyonda meydana gelen tahmin hatasnn 'lik bölümü nominal döviz kuru deiim oranlar tarafndan açklanmaktadir Elde edilen bu bulgu, dalgal döviz kuru rejimine geçi sonras döviz kurundan enflasyona geçi (exchange rate pass-through) etkisinin dalgal kur öncesi döneme göre zayflam olmakla birlikte yurtiçi enflasyon üzerinde halen önemli bir toplam etkiye sahip olduunu tahmin eden Kara ve Öünç (2005) ve Saatçiolu ve di. (2007) çalmalarnda elde edilen tahmin sonuçlarn destekler niteliktedir. 14

15 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEU BF ktisat Bölümü / zmir - Türkiye 5. SONUÇ Türkiye ekonomisi yaklak otuz yl çift-basamakl kronik bir enflasyonist süreç yaam ve ancak 2000'li yllar sonrasnda ve ekonomik kriz ile sonuçlanan bir enflasyon ile mücadele istikrar program deneyimini yaadktan sonra yllk olarak tek basamakl enflasyon oranlarna ulamay baarmtr. Bu süreç dahilinde, 2001 ekonomik krizini izleyen dönemde düzenlenen Merkez Bankas kanunu ile istikrar politikas uygulanmas aamasnda kullanlabilecek para politikas araçlarnn seçiminde bankaya tam bamszlk salanm, ancak enflasyon hedefleri merkezi hükümetle birlikte belirlenmeye balamtr. 17 Türkiye ekonomisindeki enflasyonist sürecin balca nedenlerini dönemi için aratran çalmamzda, enflasyonist ortam tanmlayan en önemli özelliklerden birisinin büyük ölçüde geçmi beklentiler tarafndan yönlendirilen enflasyonist süredurum olduu, enflasyonist ortama neden olan etkenler içerisinde ise nominal döviz kuru deiim oranlarnda gözlenen pozitif oklarn enflasyonun balca belirleyicisi olduu sonucuna ulalmtr. Ayrca yaplan nedensellik / önceleme snamalar, parasal yetkililerin denetimindeki parasal büyüklüklerin enflasyonist ortama neden olan bir etken oluturmaktan ziyade, örnein dönem içi yüksek kamu borçlanma gereksinimi ve bu yapnn önemli ölçüde parasallamaya dönümeden borç çevrimi eklinde finanse edilmesi nedeniyle, enflasyonist ortam sonucu ekonomik ilem hacminde gerçekleen deiimlere uyum salamay amaçlayan bir büyüklük olarak geliim gösterdiini ortaya koymutur. 18 Talep-çekili ve maliyet-itili etkenler ayrm altnda dikkate alndnda, ekonominin reel üretim düzeyinde potansiyel üretim düzeyinin üzerinde gerçekleen artlarn, talep yanl ve harcama içerikli etkenlerden ziyade dorudan üretken sektörler üzerinde olumlu verimlilik oklar yaratabilecek ekonominin genel maliyet yapsn rahatlatc etkenler yoluyla, yurtiçi enflasyon üzerinde azaltc bir etkisi bulunmutur. 19 Kullanlan parasal taban büyüme orannn ise enflasyon üzerinde nominal döviz kurunda göre snrl, ancak etkileri daha uzun bir döneme yaylan pozitif bir etkisi gözlenmitir. Bütün bu bulgular dorultusunda, talep yanl ve harcama içerikli etkenler enflasyonist sürecin balca belirleyicisi olarak tahmin edilmedii için yurtiçi talep üzerinde bask oluturabilecek ihtiyari talep-ksc politika uygulamalarndan ziyade ekonominin maliyet yapsnda meydana gelen arz yönlü verimlilik oklarnn belirleyicilii altnda gerçekletirilebilecek ve ekonomik ilem hacmi üzerinde bask oluturmayacak uyumlatrc politika uygulamalar enflasyonist yap karsnda para politikas yetkilileri açsndan önerilmektedir. 17 Kara (2006), örtük enflasyon hedeflemesi döneminde bu durumun parasal yetkililer açsndan, enflasyon hedeflerine ulalmas konusunda sorumluluun hükümetle paylalmas ve uygulanan para politikas rejimine yönelik daha geni tabanl bir destein ortaya çkmas nedeniyle, bir olumsuzluktan ziyade avantaj ekline dönütüünü vurgulamaktadr. Ortak saptanan enflasyon hedefi dorultusunda mali disiplinin salanmasna verilen önemin, faiz d bütçe fazlas yaratlmas konusundaki istikrarl tutumun ve banka hedefleriyle uyumlu bir gelirler politikasnn izlenmesinin 2001 sonras enflasyon ile mücadele ortamna destek verdii savunulmaktadr. 18 Akta ve di. (2005), yüksek kamu kesimi borçlanma gereksinimine sahip bir ekonomide parasal büyüklükler ile enflasyonist ortam arasnda ortaya çkabilecek fiyat sorunsalnn (price puzzle) gelimekte olan ekonomiler açsndan iktisat kuramna göre bir aykrlktan ziyade yapsal bir özellik oluturabileceini belirtmektedir. Bu konuda ayrca bkz. Uygur (2001b). 19 Çetinkaya ve Yavuz (2002) Türkiye ekonomisi koullarnda pozitif arz oklarnn enflasyonist yap üzerindeki olumlu etkilerini ortaya koymaktadr. 15

16 YARARLANILAN KAYNAKLAR AKAT, A.S. (2000); "The Political Economy of Turkish Inflation", Journal of International Affairs, 54:1. AKÇAY, C. (1995); "Inflation Tax in a Post-Liberalization Environment: Evidence from Turkey", Turkey: Political, Social, and Economic Challenges in the 1990s, Eds. Ç. BALIM, E. KALAYCIO`LU, C. KARATA., G. WINROW ve F. YASAMEE, E.J. Brill, Leiden, The Netherlands, ss AKÇAY, O.C., ALPER, C.E. ve ÖZMUCUR, S. (2002); "Budget Deficit, Inflation and Debt Sustainability: Evidence from Turkey, ", Inflation and Disinflation in Turkey, Eds. A. K7BR7TÇ7O`LU, L. RITTENBERG ve F. SELÇUK, Ashgate Publishing Limited, Aldershot, Hampshire, England içinde, ss AKTA., Z., KAYA, N. ve ÖZLALE, Ü. (2005); "The Price Puzzle in Emerging Markets: Evidence from the Turkish Economy Using "Model Based" Risk Premium Derived from Domestic Fundamentals", CBRT Research Departmant Working Paper, 05:02, February. AKYÜREK, C. (1999); "An Empirical Analysis of Post-Liberalization Inflation in Turkey", Yap( Kredi Economic Review, 10:2, ss AKYÜZ, Y. ve BORATAV, K. (2003); The Making of the Turkish Financial Crisis", World Development, 31:9, ALPER, C.E. (1998); "Nominal Stylized Facts of Turkish Business Cycles", METU Studies in Development, 25:2, ss ALPER, C.E. (2001); "The Turkish Liquidity Crisis of 2000: What Went Wrong", Russian and East European Finance and Trade, 37:6, ss ALPER, C.E. (2002); "Stylized Facts of Business Cycles, Excess Volatility and Capital Flows: Evidence from Mexico and Turkey", Russian and East European Finance and Trade, 38:4 ss ALPER, C. E. ve ÜÇER, M. (1998); "Some Observations on Turkish Inflation: A "Random Walk" Down the Past Decade", BoEaziçi Journal, 12:1, ss ALTINKEMER, M. (2004); "Importance of Base Money Even When Inflation Targeting", CBRT Research Department Working Paper, 04:04, March. ASLAN, Ö. ve KORAP, L. (2006); "An Essay upon Business Cycle Facts: The Turkish Case", Dumlup(nar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 16, Aralk, ss ASLAN, Ö. ve KORAP, L. (2007a); "Monetary Transmission Mechanism in an Open Economy Framework: The Case of Turkey", stanbul Üniversitesi ktisat Fakültesi Ekonometri ve statistik Dergisi, 5, ss ASLAN, Ö ve KORAP, L. (2007b); "Testing Quantity Theory of Money for the Turkish Economy", Bankac(l(k ve Finansal Piyasalar Dergisi, 1:2, ss ASLAN, Ö. ve KORAP, L. (2007c); "Structural VAR Identification of the Turkish Business Cycles", International Research Journal of Finance and Economics, 9, ss

17 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEU BF ktisat Bölümü / zmir - Türkiye BAYDUR, C.M. ve SÜSLÜ, B. (2004); "The View of Sargent and Wallace on Monetary Policy: Tight Monetary Policy Does not Stop Inflation: An Evaluation of CBRT's Monetary Policy for ", Journal of Policy Modeling, 26, ss BEGG, D., FISCHER, S. ve DORNBUSCH, R. (1994); Economics, McGraw-Hill Book Company. BRUNO, M. ve FISCHER, S. (1986); The Inflationary Process in Israel: Shocks and Accommodation", NBER Working Paper, ÇET7NKAYA, A.A. ve YAVUZ, D. (2002); "Calculation of Output-Inflation Sacrifice Ratio: The Case of Turkey", CBRT Research Department Working Paper, 11, October. D7BOO`LU, S. ve K7BR7TÇ7O`LU, A. (2004); "Inflation, Output Growth, and Stabilization in Turkey, ", Journal of Economics and Business, 56, ss DICKEY, D.A. ve Fuller, W.A. (1979); "Distribution of the Estimators for Autoregressive Time Series with a Unit Root", Journal of the American Statistical Association, 74, ss DORNBUSCH, R. (2001); "A Primer on Emerging Market Crises", NBER Working Paper, 8326, June. DORNBUSCH, R. ve FISCHER, S. (1993); "Moderate Inflation", The World Bank Economic Review, 7:1, ss EICHENGREEN, B. (2001); "Crisis Preventation and Management: Any New Lessons from Argentina and Turkey?", Backgroung Paper Written for the World Bank's Global Development Finance 2002, University of California, Berkeley. EK7NC7, N.K. ve ERTÜRK, K.A. (2007); "Turkish Currency Crisis of , Revisited", International Review of Applied Economics, 21:1, January, ss ERLAT, H. (2002); "Long Memory in Turkish Inflation Rates", Inflation and Disinflation in Turkey, Eds. A. K7BR7TÇ7O`LU, L. RITTENBERG ve F. SELÇUK, Ashgate Publishing Limited, Aldershot, Hampshire, England içinde, ss ERTU`RUL, A. ve SELÇUK, F. (2002); "Turkish Economy: ", Inflation and Disinflation in Turkey, Eds. A. K7BR7TÇ7O`LU, L. RITTENBERG ve F. SELÇUK, Ashgate Publishing Limited, Aldershot, Hampshire, England içinde, ss ERTU`RUL, A. ve YELDAN, E. (2002); "On the Structural Weakness of the post-1999 Turkish Disinflation Program", Turkish Studies Quarterly, 4:2, ss FRISCH, H. (1989); Enflasyon Teorileri, Matbaaclk Ltd. Çeviren: E. OKTAY ve A. Y7`7D7M, Elif GRANGER, C.W.J. (1969); "Investigating Causal Relations by Econometric Models and Cross-Spectral Methods", Econometrica, July, ss GUJARATI, D. (2003); Basic Econometrics, McGraw-Hill. Hodrick, R.J. ve Prescott, E.C. (1997); "Postwar U.S. Business Cycles: An Empirical Investigation", Journal of Money, Credit and Banking, 29, ss HUMPHREY, T.M. (1998); "Historical Orgins of the Cost-Push Fallacy", FRB of Richmond Economic Quarterly, 84:3, Summer. INTERNATIONAL MONETARY FUND (2007); World Economic Outlook, September. KALIN, A.S. (1989); Enflasyon Analitik Bir Yakla3(m, Filiz Kitabevi, 7stanbul. KARA, A.H. (2006); "Turkish Experience with Implicit Inflation Targeting", CBRT Research and Monetary Department Working Paper, 06:03, September. 17

18 KARA, H. ve Ö`ÜNÇ, F. (2005); "Exchange Rate Pass-Through in Turkey: It is Slow, But Is It Really Low?", CBRT Research Department Working Paper, 05:10, April. K7BR7TÇ7O`LU, A. (2002); "Causes of Inflation in Turkey: A Literature Survey with Special Reference to Theories of Inflation", Inflation and Disinflation in Turkey, Eds. A. K7BR7TÇ7O`LU, L. RITTENBERG ve F. SELÇUK, Ashgate Publishing Limited, Aldershot, Hampshire, England içinde, ss KORU, A. T. ve ÖZMEN, E. (2003); "Budget Deficits, Money Growth and Inflation: The Turkish Evidence", Applied Economics, 35:5, ss KURAL, V. (1997); "Para 7kamesi Altnda Enflasyonist Finansman", Hazine Dergisi, 5, ss MACKINNON, J.G. (1996); "Numerical Distribution Functions for Unit Root and Cointegration Tests", Journal of Applied Econometrics, 11, ss MET7N, K. ve MUSLU, 7. (1999); "Money Demand, the Cagan Model, Testing Rational Expectations vs Adaptive Expectations: The Case of Turkey", Empirical Economics, 24, ss MET7N-ÖZCAN, K., BERUMENT, H. ve NEYAPTI, B. (2004); Dynamics of Inflation and Inflation Inertia in Turkey", Journal of Economic Cooperation, 25:3, ss MONTAGNOLI, A. ve NAPOLITANO, O. (2003); "Dynamics of Inflation in Turkey during the 1990s", Applied Economics Letters, 10, ss ORHAN, O.Z. (1995); Ba3l(ca Enflasyon Teorileri ve stikrar Politikalar(, Filiz Kitabevi, 7stanbul. ÖZDEM7R, K. A. ve.ah7nbeyo`lu, G. (2000); "Alternatif Döviz Kuru Sistemleri", Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas( Ara3t(rma Genel MüdürlüEü Tart(3ma TebliEi, Eylül. ÖZDEM7R, K. A. ve TURNER, P. (2004); The Demand for Base Money in Turkey: Implications for Inflation and Seigniorage", CBRT Research Department Working Paper, No. 04:12. ÖZMEN, E. (1998); "Is Currency Seigniorage Exogenous for Inflation Tax in Turkey", Applied Economics, 30:4, ss PAYA, M. (1998); Para Teorisi ve Politikas(, Filiz Kitabevi, 7stanbul. PESARAN, M. H. ve SHIN, Y. (1998); Impulse Response Analysis in Linear Multivariate Models", Economics Letters, 58, ss QMS (2004); EViews 5 User's Guide, April. SAATÇ7O`LU, C. (2005); "Türkiye Ekonomisindeki Enflasyonist Sürecin 7ncelenmesine Yönelik Bir Uygulama", ODTÜ Geli3me Dergisi, 32 (Haziran), SAATÇ7O`LU, C. ve KORAP, L. (2006); "Determinants of Turkish Inflation", TEA Discussion Paper, 2006:7. SAATÇ7O`LU, C., KORAP, L. ve VOLKAN, A. (2007); "Impact of Exchange Rate Changes on Domestic Inflation:The Turkish Experience", The Business Review, Cambridge, 8:2, ss SARGENT, T.J. ve N. WALLACE (1981); "Some Unpleasant Monetarist Arithmetic", FRB OF Minneapolis Quarterly Review, 5:3, ss SELÇUK, F. (2001); "Seigniorage, Currency Substitution and Inflation in Turkey", Inflation and Disinflation in Turkey, Eds. A. K7BR7TÇ7O`LU, L. RITTENBERG 18

19 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEU BF ktisat Bölümü / zmir - Türkiye ve F. SELÇUK, Ashgate Publishing Limited, Aldershot, Hampshire, England içinde, ss SOYDAN, A. (2003); "Financial Liberalization, Currency Substitution and Seigniorage Evidence from Turkey", Paper Presented to the Conference on Policy Modeling, July 3-5, 7stanbul. TCMB (2002); Para Politikas( Raporu, Nisan. US, V. (2004); "Inflation Dynamics and Monetary Policy Strategy: Some Prospects for the Turkish Economy", Journal of Policy Modeling, 26, ss UYGUR, E. (2001a); "Krizden Krize Türkiye: 2000 Kasm ve 2001.ubat Krizleri", TEA Discussion Paper, 2001:1. UYGUR, E. (2001b); "Enflasyon, Para ve Mali Bask: 7ktisat Politikasnda Geri Kalmlk", ktisat, 3letme ve Finans, 16: 189. Ek 1. Yllk Fiyatlar Genel Düzeyi, Parasal Taban, Nominal Döviz Kuru ve Reel Döviz Kuru Deiim Yüzdeleri Yillik F iya tla r G e ne l D uze y i D e g is im O ra ni Yillik P arasal Taban D egisim Orani Y illi k N o m in a l D o v iz K u ru D e g i s im O ra n i Y illi k R e e l D o v iz K u ru D e g is im O ra n i 19

20 20