TÜRKYE DE ÇFTÇLERN SOSYAL GÜVENL VE SOSYAL GÜVENLK REFORMUNUN ÇFTÇLER ÜZERNE OLASI ETKLER

Transkript

1 Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Cilt 8, Say: 4, 2006 TÜRKYE DE ÇFTÇLERN SOSYAL GÜVENL VE SOSYAL GÜVENLK REFORMUNUN ÇFTÇLER ÜZERNE OLASI ETKLER Yrd. Doç. Dr. O(uz KARADEN-Z 1 ÖZET Ülkemizde çiftçiler en yoksul çal0an gruplarndan birisidir. Çiftçilerin sosyal güvenli(i ise genel olarak sosyal sigorta ilkeleri çerçevesinde, 2926 sayl kanun uyarnca Ba(-Kur tarafndan sa(lanmaktadr. Yoksul çiftçilerin önemli bir bölümünün ise ba0ta ye0il kart uygulamas olmak üzere sosyal yardm ve hizmet programlarndan da faydaland( tahmin edilmektedir. Bununla birlikte çiftçilerin ihtiyaçlarna yönelik, do(rudan gelir deste(i, tarm sigortalar gibi uygulamalar da çiftçilere gelir güvencesi sa(layan, çiftçilere özgü sosyal programlardr. Çal0mann amac çiftçilere yönelik sosyal güvenlik programlar ile çiftçilerin belirtilen programlarndan ne ölçüde faydalandklarn ortaya koymak ve sosyal güvenlik reformunun çiftçiler üzerine olumlu ve olumsuz etkilerini incelemektir. Çal0mada Türkiye -statistik Kurumu (TÜ-K) ve Ba(-Kur verilerinden faydalanlm0, çiftçilerin sosyal güvenlik programlar kar0sndaki durumu incelenmi0tir. Sosyal güvenlik reformu ile çiftçilerin ne kadarnn zorunlu sosyal sigorta kapsam d0nda kalabilece(i tahmin edilmeye çal0lm0tr. Bu amaçla TÜ-K in 2003 yl Hane Halk Gelir Tüketim Anketi nden (HHGTA) istatistik paket program (SPSS) yardmyla çiftçilerin yllk tarmsal gelir ve Ba(-Kur a kaytllk durumlar hesaplanm0tr. Çal0ma yaplrken, ülkemizdeki reforma 0k tutmas açsndan AB ne üye ülkelerde çiftçilere yönelik sosyal sigorta programlar ile bunlarn finansman hakknda özet bilgilere de yer verilmi0tir. Çal0mamz ile sosyal sigorta gerekse sosyal yardm ve hizmet programlarnn, gerekse çiftçilere yönelik desteklerin çiftçileri koruma altna almakta yetersiz kald(, çiftçilerin Ba(-Kur a kaytllk oran ile düzenli prim ödeme al0kanlklarnn ise çok dü0ük oldu(u tespit edilmi0tir. 1 Pamukkale Üniversitesi -ktisadi ve -dari Bilimler Fakültesi, Çal0ma Ekonomisi ve Endüstri -li0kileri Bölümü Ö(retim Üyesi 91

2 Halen gündemde olan sosyal güvenlik reformu çerçevesinde ba(ml ve ba(msz çal0anlarn ödemeleri gereken primler ve belirtilen kesimlere sa(lanan sigorta edimleri e0itlenmeye çal0lmaktadr. Reform ile çiftçilerin zaten ödeyemedikleri prim tutarlar ba(ml çal0anlarla ayn seviyeye yükselmektedir. Çiftçilere tannan prim tahsil kolaylklar ise kaldrlmaktadr. Çiftçilerden belirli gelir düzeyi altnda gelir elde etti(ini belgeleyenler ise kamuoyunda prim aff olarak bilinen 5458 sayl Kanun ile zorunlu sigortallk kapsam d0na çkarlm0tr. Sosyal Sigortalar ve Genel Sa(lk Sigortas Kanun Tasars nda da kapsam ile ilgili ayn hüküm yer almaktadr. Di(er yandan zorunlu sigortallk kapsam d0na çkartlan ve çiftçilerin yarsndan fazlasn olu0turan kesimin yoksul saylp saylmayaca(, bir ba0ka anlatmla sosyal yardm ve hizmetlerden ne ölçüde faydalanacaklar konusunda tasarlarda bir açklk bulunmamaktadr. Sonuçta çiftçilerin önemli bölümü sosyal güvenlik sistemi d0na itilmektedir. Di(er yandan zorunlu sosyal sigorta kapsamna giren ve prim ödeyebilen çiftçilere sa(lanan sigorta edimlerinin kapsam geni0lemektedir. Yaplmas gereken çiftçilere özgü sosyal sigorta kolaylklarnn aynen muhafazas ile çiftçilere yönelik sosyal sigorta programlarnn finansmanna AB ülkelerinde oldu(u gibi özel devlet deste(inin sa(lanmasdr. Bununla birlikte tarm kesiminin verimlili(inin arttrlmasna yönelik tedbirler alnmal, çiftçili(i terk edip hizmetler ve sanayi sektöründe i0 arayan çiftçilerin yeni i0lere uyumu için mesleki e(itim programlarn geli0tirilmesi sa(lanmaldr. Anahtar Kelimeler: çiftçi, tarm, sosyal güvenlik reformu, sosyal sigortalar, sosyal yardm ve hizmetler Keywords: farmer, agriculture, social security reform, social insurance, social assistances and services GR) Avrupa Birli(i ne giri0 sürecinde en çok tart0lan ya da tart0lmas beklenen müzakere ba0lklarnn bir tanesinin de ülkemiz tarm oldu(u görülmektedir. Tarm sektörümüz, yaratt( katma de(erin dü0üklü(ü ve rekabet gücünün zayfl( ile sürekli gündeme getirilmektedir. Hali hazrda istihdamn neredeyse üçte birini olu0turan tarm sektöründe çal0anlarn yakla0k yarsn tarmda kendi hesabna çal0an çiftçiler olu0turmaktadr. Çiftçilerin önemli bir bölümü elde ettikleri gelir ve çal0ma ko0ullar açsndan son derece olumsuz ko0ullarda hayatlarn devam ettirmektedirler. Mevcut sosyal güvenlik sistemi çiftçileri korumaktan uzaktr. Halen gündemde olan sosyal güvenlik reformu ile gelir seviyesi dü0ük oldu(unu beyan eden çiftçiler açsndan sosyal sigorta kapsam daraltlmaktadr. Sisteme katlabilen çiftçilere sa(lanan sosyal sigorta edimleri ço(u AB ülkesinde çal0an meslekta0larnn bile üzerine çkmaktadr. 92

3 Çal0mamzn ilk bölümünde Türkiye de çiftçilerin sosyo-ekonomik durumu incelenmi0, ardndan mevcut sosyal güvenlik sistemi içerisinde Türkiye de tarm sektöründe kendi adna ve i0veren olarak çal0anlarn sosyal güvenli(i AB ülkelerinde çiftçilerin sahip olduklar sosyal sigorta haklar ile kar0la0trmal olarak ele alnm0tr. Son bölümde ise sosyal güvenlik reformunun çiftçiler üzerine olumlu ve olumsuz yönleri incelenmi0tir. Çal0mamz sonuç ve öneriler ksmyla sona ermektedir. I- TÜRKYE DE ÇFTÇLERN SOSYO-EKONOMK DURUMU Çiftçilik kanunlarmzda çe0itli 0ekillerde tanmlanm0tr sayl Ziraat Odalar ve Ziraat Odalar Birli(i Kanunun sayl kanunla de(i0ik l/a maddesinde ise çiftçilik ve çiftçi tanm a0a(daki 0ekilde yaplm0tr: Çiftçilik : Bu Kanunun uygulanmas bakmndan ekim, dikim, bakm, üretme, yetitirme ve slah yoluyla yahut do rudan do ruya tabiattan istifade etmek suretiyle bitki, orman, hayvan ve su ürünleri elde edilmesini, bu ürünlerin yetitiricileri tarafndan ilenip de erlendirilmesini, muhafaza ve pazarlanmasn, Çiftçi : Çiftçilik faaliyetlerini mal sahibi, kirac, yarc veya ortakç olarak devaml veya en az bir ekim veya yetitirme devresi yapanlar,. %fade eder. Zirai faaliyet ve çiftçi 193 sayl Gelir Vergisi Kanunu nun maddesinde ise a0a(daki 0ekilde tanmlanm0tr. Zirai faaliyeti arazide, deniz, göl ve nehirlerde, ekim, dikim, bakm, üretme, yetitirme ve slah yollaryla veyahut do rudan do ruya tabiattan istifade etmek suretiyle nebat, orman, hayvan, balk ve bunlarn mahsullerinin istihsalini, avlanmasn, avclar ve yetitiricileri tarafndan muhafazasn, tanmasn, satlmasn veya bu mahsullerden sair bir ekilde faydalanlmasn ifade eder...yukarda yazl faaliyetlerin içinde yapld iletmelere zirai iletme, bu iletmeleri ileten gerçek kiilere (adi irketler dahil), vergiye tabi olsun veya olmasnlar, çiftçi ve bu faaliyetler neticesinde istihsal olunan maddelere de mahsul denir /5/1957 Tarih 9614 sayl Resmi Gazete 3 06/1/1961 Tarih, sayl Resmi Gazete 93

4 2926 sayl Tarmda Kendi Adna Ve Hesabna Çal0anlar Sosyal Sigortalar Kanunu nun 2. maddesinde Kanunla veya kanunlarn verdi i yetkiye dayanlarak kurulan sosyal güvenlik kurulular kapsam dnda kalan ve herhangi bir iverene hizmet akdi ile ba l olmakszn 3 üncü maddenin (b) bendinde tanmlanan tarmsal faaliyetlerde bulunanlar, bu Kanuna göre sigortal saylrlar. hükmüne yer verildikten sonra ad geçen Kanun un 3. maddesinin b fkrasnda tarmsal faaliyette bulunanlar a0a(daki 0ekilde tanmlanm0tr. Kendi mülkünde, ortaklk 4 veya kiralamak suretiyle bakalarnn mülkünde, kamuya mahsus mahallerde ekim dikim, bakm, üretim, yetitirme ve slah yollaryla veya do rudan do ruya tabiattan istifade etmek suretiyle bitki, orman, hayvan ve su ürünlerinin üretimini, avlanmasn, avclar ve yetitiriciler tarafndan muhafazasn, tanmasn sa layanlar veya bu ürünlerden sair bir ekilde faydalanmak suretiyle kendi adna ve hesabna faaliyette bulunanlardr sayl Kanun da yaplan tarmsal faaliyette bulunanlar tanm, 193 sayl Gelir Vergisi Kanunu nun 52. maddesi ile 6964 sayl Ziraat Odalar ve Ziraat Odalar Birli(i kanunun 5184 sayl kanunla de(i0ik l/a maddesinde ise çiftçilik ve çiftçi tanmndan öz olarak ayn olmakla birlikte 2926 sayl Kanun tarmsal faaliyetin kendi adna ve hesabna yaplmasn vurgulam0tr. Çiftçilik tanmnn çe0itli kanunlarda kanunlarn çkarl0 amaçlar da dikkate alnd(nda küçük farkllklarla yaplmas do(aldr. Bununla birlikte çiftçiyi en geni0 anlamyla kendi adna ve hesabna kendi arazisinde ya da ba0kalarnn arazilerinde çe0itli sözle0melere dayanlarak yaplan tarmsal faaliyetlerde bulunan kimse olarak tanmlayabiliriz. 5 Ülkemizde çiftçilerin sosyo-ekonomik durumunu ortaya koyabilmek için öncelikle tarm sektörünün yllar içinde ülke ekonomisi içerisindeki payn incelemek yerinde olacaktr sonras ekonominin d0a açlma sürecinde tarm sektörünün ekonomi içerisindeki pay giderek küçülmeye ba0lam0tr. Tarm sektörünün 1988 de Gayri safi milli hasla (GSMH) içerisindeki pay %17,3 iken 2004 ylnda %11,5 a kadar gerilemi0tir. Tarm 16 yl içerisinde tarmn GSMH daki paynn dramatik biçimde %34 orannda azalmas, istihdamn azalmasna ayn oranda yansmam0tr. Ayn dönem içerisinde 4..Ortaklk veya kiralamak suretiyle ba0kalarnn mülkünde veya kamuya mahsus mahallerde tarmsal faaliyetin yapld(nn tespitinde mahalli örf ve adete baklr. Tarmda Kendi Adna Ve Hesabna Çal0anlar Sosyal Sigortalar Kanunu Kapsamnda Tarmsal Faaliyette Bulunanlarn Tespit, Tescil Ve Takibi Hakknda Yönetmelik m.4, Tarih, sayl Resmi Gazete 5 Kadir ARICI, Türkiye de Tarmda Kendi Adna ve Hesabna Çal0anlarn (Çiftçilerin) Sosyal Güvenli(i, Kamu -0, -0 Hukuku ve -ktisat Dergisi, Prof. Dr. Kamil TURAN a Arma(an, Cilt:7, Say:2 2003, s

5 tarmda istihdam edilen i0gücünün toplam i0gücü içerisindeki pay %46 dan %34 e dü0mü0 ve %26 orannda azalm0tr. Ayn dönemde tarmdaki istihdamn tarmn katma de(erinden daha az oranda azalmasnn nedeni, tarm d0 sektörlerdeki yüksek i0sizlik oranna, tarmda çal0an e(itim durumu dü0ük nüfusun kentsel alanda i0 bulma zorlu(una vb ba(lanabilir. Tarm 1994, 1999 ve 2001 ekonomik krizlerinden olumsuz yönde etkilenmi0tir. Ancak ekonomik krizin olmad( yllarda da tarmn GSMH daki paynn önemli oranlarda küçüldü(ü görülmektedir. Örne(in GSMH 1989 ylnda bir önceki yla göre 1,6 artarken, tarm sektörü %7,6, GSMH 1997 ylnda %8,3 artarken, tarm sektörü % 2,3, 2003 ylnda GSMH %5.9 artarken, tarm sektörü % 2,5 orannda küçülmü0tür ylnda Türkiye nin son yirmi senede yakalad( hzl ekonomik büyüme oran (%9,9) ise tarm sektörün GSMH içerisindeki paynn sadece %2 orannda artmas 0eklinde rakamlara yansm0tr. GRAFK:1 YILLAR TBARYLE TARIM SEKTÖRÜNE L)KN EKONOMK GÖSTERGELER VE GSMH ARTI) HIZI ( ) % 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0-5,0-10,0 Tarm Sektörünün GSMH'daki Pay Tarmn -stihdam-çerisindeki Pay Tarm Sektörü Büyüme Hz % GSMH Art0 Hz 0, Y5llar ,0 Kaynak; DPT; Ekonomik ve Sosyal Göstergeler (Eri0im Tarihi: ) den faydalanlarak hazrlanm0tr. Tarmn GSMH içerisindeki paynn küçülmesinin bir çok nedeni bulunmaktadr. Hzl nüfus art0, topraklarn giderek küçülmesine neden olmu0tur. Ço(u küçük toprak sahibi çiftçiler ölçek ekonomilerinden faydalanamadklar için, yüksek sabit maliyete katlanmakta ve karlarn arttramamaktadrlar. 6 Tarmsal üretimde teknolojik yeniliklerden yeterince yararlanlamamas verimi dü0ürmektedir. Tarm i0gücünün e(itim seviyesinin 6 H. Naci BAYRAÇ, Füsun YEN-LMEZ, Türkiye ve AB Tarm Sektörlerinin Kar0la0trmas, s.4 Eri0im Tarihi: ) 95

6 dü0üklü(ü ve tarmsal üretimde ço(u zaman geleneksel yöntemlerin kullanlmas var olan arazilerin veriminin dü0üklü(üne yol açmaktadr. Hükümetlerin izledi(i tarmsal destek politikalar da tarmn paynn küçülmesinde önemli bir neden olarak ortaya çkmaktadr. Yllar içerisinde tarmsal ürünlere verilen destek fiyatlarnn azaltlmas, tarmn GSMH daki paynn küçülmesine katk sa(lam0tr. Ba0ta ilaç, gübre, tohum, akaryakt olmak üzere girdi fiyatlarnn yüksekli(i de tarm giri0imcisinin maliyetini arttrmakta ve karnn azalmasna neden olmaktadr. Tarmn GSMH dan ald( payn giderek küçülmesi tarmda kendi adna ve i0çi olarak çal0anlarn da sosyo-ekonomik durumunu etkilemektedir. Tarm sektöründe yoksulluk oran di(er sektörlere oranla görece yüksektir yl itibariyle Türkiye genelinde tarm kesiminde yoksulluk oran %39,89 iken, kentsel kesimde %26,42, krsal kesimde ise %40,91 olarak hesaplanm0tr. 7 Ayn yl içerisinde Türkiye genelinde sanayi sektöründe çal0anlarn yoksulluk oran %21,34, hizmetler sektöründe çal0anlarn yoksulluk oran ise %16,76 dr. -0sizlerin ise yoksulluk oran %30,97 dir. 8-0sizlerin bile yoksulluk orannn tarm kesinde çal0anlardan dü0ük olmas çiftçilerin ne kadar zor ko0ullar altnda hayatlarn devam ettirdiklerinin de bir göstergesidir. Tarmda kendi adna ve i0veren olarak çal0anlarn elde ettikleri gelir de çok yüksek de(ildir yl Hane halk Gelir tüketim Anketi (HHGTA) sonuçlarna göre tarmda kendi adna ve i0veren olarak çal0anlarn elde ettikleri tarm geliri asgari ücretin yllk tutar dikkate alnarak grafik 2 de gösterilmi0tir. 7 TÜiK 2003 yl Yoksulluk Çal0mas (Eri0im Tarihi: ) 8 TÜ-K, y.a.g.ç. 96

7 GRAFK:2 TARIMDA )VEREN VE KEND HESABINA ÇALI)ANLARIN YILLIK NAKD TARIM GELRLERNN DAILIMI TL TL TL. Ve üzeri veren Çiftçiler Kendi Hesabna Çalan Çiftçiler Tüm Çiftçiler Kaynak; TÜ-K HHGTA nden (2003) yararlanlarak tarafmzca hesaplanm0tr. Grafik:2 nin incelenmesinden de anla0laca( üzere tarmda kendi adna ve i0veren olarak çal0anlarn %55,3 ünün yllk tarm nakdi gelirleri 2003 yl itibariyle asgari ücretin yllk tutarnn altnda kalmaktadr. II- TARIMDA BAIMSIZ ÇALI)ANLARIN SOSYAL GÜVENL VE YA)ANAN SORUNLAR A- TARIMDA ÇALI)ANLARIN SOSYAL GÜVENL VE AB YE ÜYE BAZI ÜLKELERDE MEVCUT UYGULAMALAR Modern anlamda sosyal güvenlik sistemi 19. yüzyln sonunda sanayi devriminin i0çi snf üzerindeki olumsuz etkilerini gidermek amacyla ilk olarak Almanya da kurulmu0 9, ardndan primlerle finanse edilen sosyal sigorta programlar ile vergilerle finanse edilen sosyal yardm ve hizmetler önce geli0mi0 ülkelere, ikinci dünya sava0ndan sonra ise tüm ülkelere yaylmaya ba0lam0tr. Sosyal sigorta programlar sanayi i0çilerini kapsayan ve kentsel ekonomik ihtiyaçlar için geli0tirilmi0tir. Dolaysyla tarmda çal0anlarn sosyal güvenlik ihtiyaçlar daha farkldr ve klasik sosyal güvenlik programlarn 9 Modern anlamda sosyal güvenlik sisteminin do(umu hakknda detayl bilgi için bkz. Ali Nazm SÖZER, Sosyal Devlet Uygulamalar Türkiye -0çi Emeklileri Cemiyeti Yayn no:8 -zmir

8 oldu(u gibi krsal kesime uygulamak zor görünmektedir 10. Gerçekten de tarm d0 sektörlerde ücretli olarak çal0anlarn sosyal güvenli(in en öneli i0levi kazanç seviyesini garanti etmek nispeten daha kolaydr. Oysa tüm gelirleri piyasaya sunacaklar ürünlerin gelirine ba(l olan çiftçilerin hastalk, analk, i0 kazas ve meslek hastal(, ya0llk gibi herkes için geçerli olabilecek riskler d0nda gelir güvencesini tehlikeye iten do(al afet riskleri de bulunmaktadr. 11 Bu nedenle tarm sektöründe çal0anlara yönelik olarak ürün ve do(al afet sigortas, üretilen ürünler için pazar ve fiyat garantisi, iyi sa(lk hizmetleri gibi sosyal güvenli(in farkl 0ekilleri geli0tirilebilir. 12 Bununla birlikte tarma yönelik sosyal güvenlik politikasnn tek ba0na yeterli güvenceyi sa(layamayaca( ve belirtilen kesime yönelik sosyal güvenlik politikasnn piyasa organizasyon sistemi, fiyatlarn düzenlenmesi ile üretimin yönlendirilmesi, modernle0tirilmesini hedefleyen tarm politikasn temel alarak yürütülmesi gerekmektedir. 13 Çiftçilerin sosyal güvenli(inde dikkate alnmas gereken bir di(er nokta, çal0an tüm kesimleri etkileyebilecek i0 kazas ve meslek hastal(, hastalk, analk,.malullük, ölüm, ya0llk gibi risklerin çiftçilere yönelik do(urdu(u özel sonuçlardr. Gerçekten de büyük ve fazla sayda ki0inin çal0t( çiftliklerde çiftçinin hastal(, maluliyeti ya da ya0ll( durumunda meydana gelen riskin do(urdu(u olumsuz sonuçlar daha az olabilecektir. Bununla beraber çiftli(in küçük olmas ve çiftçinin yürüttü(ü i0leri di(er aile fertlerinin yürütememesi durumunda meydana gelen risk çiftçiyi ve ailesini önemli ölçüde etkileyebilecektir. 14 Avrupa Birli(i ne üye çe0itli ülkelerde çiftçiler için uygulanan sosyal sigorta programlar çiftçilerin çal0ma 0ekilleri, prim ödeme kabiliyetleri de dikkate alnarak düzenlenmi0tir. Tablo 1 de Baz Avrupa Birli(i ülkelerinde tarmda kendi adna çal0anlarn sosyal güvenli(i ile ilgili özet bilgi verilmi0tir. Tablonun incelenmesinden de anla0laca( üzere tarmda kendi adna çal0anlar için Belçika, -ngiltere, Hollanda ve -rlanda da i0 kazas ve meslek hastal( sigorta kolu uygulanmazken, Almanya, Yunanistan, -spanya,. Fransa, -rlanda, -talya, Hollanda ve Avusturya da hastalk halinde geçici i0 göremezlik ödene(i uygulamas bulunmamaktadr. Maluliyet, ya0llk ve ölüm sigorta riskleri -rlanda d0nda tüm ülkelerde kar0lanmakta, -rlanda da ise sadece maluliyet riski kar0lanmamaktadr. Aile yardmlar -ngiltere d0ndaki ülkelerde ya özel olarak ya da genel sistem içerisinde uygulanmaktadr. -0sizlik 10 ILO; Social Security Principles, International Training Center of The ILO, Turin, Italy, 1998, s Robert SAVY, Tarmda ve Krsal Kesimde Sosyal Güvenlik, Çeviren Yusuf ALPER; Türk Dünyas Ara0trmalar Vakf Yayn, Yayn No:77, -stanbul, 1987, s. 31 vd. 12 ILO; a.g.e. s SAVY, a.g.e. s SAVY, a.g.e. s. 26 vd. 98

9 riski ise Finlandiya ve -sveç d0nda di(er ülkelerin sosyal güvenlik programlar tarafndan kapsanmamaktadr. TABLO:1 BAZI AVRUPA BRL ÜLKELERNDE TARIMDA KEND ADINA ÇALI)ANLARIN SOSYAL GÜVENL LE LGL ÖZET TABLO Ülkeler : Kazas5 ve Meslek Hastal5=5 (KMH) Hastal5k Anal5k (T5bbi Yard5m) Hastal5k- Anal5k (Nakdi Yard5m) Malullük- Ya:l5l5k- Ölüm(MYÖ) Aile Yard5mlar5 Uzun Dönem Bak5m Belçika Yok Var Var. Var Var. Var. Yok Almanya Var (b) Var Yok. Var Var (b). Yunanistan Var Var. Yok (a) Var. Ksmen var.(c) Var. (d) Ksmen var. (c) spanya Var Var Yok. Var Var (b) Yok Yok Fransa Var Var Yok (a) Var Var (b) Yok Yok Finlandiya Var Var Var Var Var Var Var rlanda Yok Var Yok (a) Maluliyet Yok. Ya0llk- Ölüm var. :sizlik Yok Yok Var Yok Yok talya Var (b) Var (b) Yok (a) Var. Var Var (b) Yok Hollanda Yok. Var Yok (a) Var. Var. Var. Yok. Avusturya Var Var. Yok (a) Var. Var (b) Var (b) Yok Portekiz Var. Var. Var (Baz istisnalarla) Var. Var (b) Var (b) Yok sveç Var Var Var Var Var Var. Var. ngiltere Yok Var. Var. Var. Var (b) Yok. Yok. a- Hastalk ödene(i mevcut olmayp, analk halinde ödenek mevcuttur. b- Genel sistem içerisinde mevcut. c- Yunanistan da aile yardmlar Emeklilik ve ya maluliyet durumunda e0 ve çocuklara ek ödeme 0eklinde Uzun dönem bakm%50 maluliyet ve emekliler için körlük durumunda var. d- Almanya da uzun dönem bakm Hastalk sigortas içerisinde zorunlu olup, çiftçiler için özel düzenleme Yok. Kaynak. Social Protection of the Self-employed Social Protection Schemes for Self-employed Farmers, Craftsmen and Tradesmen in the Member States of the EU and of the EFTA 1st January (Eri0im Tarihi: ) 99

10 Tablo 2 de baz Avrupa Birli(i üyesi ülkelerde tarmda kendi adna çal0anlarn sosyal güvenli(inin finansman ile ilgili özet bilgilere yer verilmi0tir. Tablonun incelenmesinden de anla0laca( üzere hemen tüm ülkelerde çiftçilerin sosyal güvenli(inin finansmanna devlet önemli katklarda bulunmaktadr.. Tarmda çal0anlar sosyal sigorta kapsamna alnmasn kolayla0tracak düzenlemelerin ba0nda tarmda çal0anlarn gelir düzeylerinin tespiti önem ta0maktadr. -talya nn belirtilen konudaki uygulamalar dikkat çekicidir. -talya da tarmsal arazinin da(lk ya da standart olup olmamasna, tarmsal faaliyetin süresine göre prim oranlar de(i0mektedir. Portekiz de ise yllk asgari ücretin 6 katnn altnda gelir elde edenler sistem d0nda tutulurken, aylk asgari ücretin 12 katndan az gelir elde edenlerin prime esas kazanç tutar yar yarya azaltlmaktadr. TABLO:2 BAZI AVRUPA BRL ÜYES ÜLKELERDE TARIMDA KEND ADINA ÇALI)ANLARIN SOSYAL GÜVENLNN FNANSMANIN GENEL ESASLARI Ülkeler Belçika Finansman5n Genel Esaslar5 Finansmannn %66 s primlerle, %33 ü vergilerle ve %1 i ise di(er kaynaklarla sa(lanmaktadr. Almanya Hastalk ve analk halinde finansmannn %53 ü federal fonlar ve %47 si primlerle, malullük, ya0llk, ölüm (MYÖ) halinde %70 vergi gelirleri ile %30 sabit oranl prim ile i0 kazas ve meslek hastalklar (-KMH) halinde %31,81 primlerle, %37,48 vergilerle, %10,71 di(er kaynaklarla, aile yardmlar vergilerle finanse edilir. Yunanistan Finansman sigortallarn ödedikleri primler devlet katks ile spanya sa(lanmaktadr. Finansman primlerle sa(lanmaktadr. Hastalk, analk, MYÖ sigorta kollar için %18,75, -KMH için %1 prim alnmaktadr. Nakdi hastalk yardmlar için iste(e ba(l olarak %2,7 ek prim alnmaktadr. Alt snr 565 Avro dur. (2002) Fransa Hastalk, analk, malullük için %8,13, emeklilik için %8,4%1,29 orannda zorunlu tamamlayc sigorta için %0.1 orannda ölüm sigortas primi ile %4,36 orannda aile yardm sigorta koluna prim kesilmektedir. -KH için yllk 283,22 Avro prim alnmaktadr. rlanda Hastalk, analk için özel prim olmamakla birlikte yllk gelirin Avro yu geçmesi halinde %2 orannda MYÖ için %3 orannda prim alnmaktadr. talya Primler topra(n de(erlendirme biçimine, ylna çal0ma gününe ve geleneksel gelire göre de(i0mektedir. Standart ekilen alan 21 yldan fazla ekiliyorsa %19,80, 21 yldan az süre ile ekiliyorsa %17,30 orannda, da(lk ekilen alan 21 yldan fazla süre ile ekiliyorsa %16,8 orannda, 21 yldan az süre ile ekiliyorsa %12,0 orannda prim alnrken, prime esas kazanç yllk çal0ma gününe göre de(i0mektedir. -KMH için standart ekilen arazi için yllk 640 Avro da(lk alanlardaki araziler 100

11 için 443 Avro yllk prim alnrken ayrca emeklilik fonu için günlük 0,52 Avro tutarnda ek vergi alnmaktadr. Avusturya Hastalk yardmlarnn %76,2 si primlerle, %23,8 i di(er kaynaklarla, analk yardmlarnn %30 u primlerle, %70 i aile tazminat fonunca, MYÖ yardmlarnn % 25,4 ü primlerle %75,4 ü hükümet fonlarnca ve %0,2 si di(er kaynaklarca -KMH yardmlarnn %73,3 ü primlerle %24,4 ü hükümet fonlarnca, %2,3 ü di(er kaynaklarca finanse edilmektedir. Hastalk ve analk sigortas primleri %6,4 MYÖ prim oran %14,5 -KMH %1,9 dur. Prime esas kazanç tutar arazinin de(erine göre hesaplanmakta olup aylk 3,920 Avro yu geçemez. Portekiz Ba(msz çal0anlar için sistem mevcut iken yllk geliri asgari ücretin 6 katndan az olanlar zorunlu sigortal de(ildirler. Zorunlu sigorta analk ve MYÖ risklerini kapsamaktadr. -ste(e ba(l sigorta ise hastalk, meslek hastalklar ve ile yardmlarn kapsamaktadr. -0 kazalar için özel sigorta kurulu0larna prim ödeme imkan mevcut iken sa(lk yardmlar tüm ikamet edenler için geçerlidir. Primler zorunlu veya iste(e ba(l sigorta olup olmamasna göre %25,4 ile %32 arasnda de(i0mektedir. Asgari ücrete endeksli 11 prime esas kazanç basama( bulunmaktadr. E(er yllk tarmsal gelir garanti edilen asgari ücretin 12 katndan az ise prime esas kazanç snr %50 orannda azaltlmaktadr. Kaynak. Social Protection of the Self-employed Social Protection Schemes for Selfemployed Farmers, Craftsmen and Tradesmen in the Member States of the EU and of the EFTA 1st January ( Eri0im Tarihi: ) 1- Türkiye de Çiftçilere Primli Rejim Çerçevesinde Sa=lanan Sosyal Güvenlik Ülkemizde tarmda kendi adna çal0anlar kapsayan ve zorunluluk unsurunu ta0yan sosyal sigorta programlar II ve III. Kalknma planlarnda yer almasna kar0n 15 esnaf ve sanatkarlarn sosyal güvenli(ini sa(layan Ba(- Kur un kurulmasndan yakla0k 11 sene sonra yürürlü(e girebilmi0tir. Ülkemizde tarm sektöründe kendi adna çal0anlar tarihinden itibaren 2926 sayl Tarmda Kendi Adna Ve Hesabna Çal0anlar Kanunu 16 ile sosyal güvenlik kapsamna alnm0lardr. Hemen belirtelim ki 4956 sayl Kanun la 2926 sayl kanun da yaplan de(i0ikliklerle tarmda ba(msz 15 Sebnem SEÇER, Planl Dönemde Sosyal Güvenlik Alanndaki Geli0meler, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Cilt 1, Say:3, 1999, s (Eri0im Tarihi: ) T. Ve sayl Resmi Gazete 101

12 çal0anlara geni0 ölçüde 1479 sayl Ba(-Kur kanunu nda yer alan hükümler uygulanmaya ba0lam0tr sayl Kanun un 2. maddesine göre ; Kanunla veya kanunlarn verdi i yetkiye dayanlarak kurulan sosyal güvenlik kurulular kapsam dnda kalan ve herhangi bir iverene hizmet akdi ile ba l olmakszn 3 üncü maddenin (b) bendinde tanmlanan tarmsal faaliyetlerde bulunanlar, bu Kanuna göre sigortal saylrlar. Hemen belirtelim ki yllk tarmsal faaliyet gelirlerinden bu faaliyete ilikin masraflar düüldükten sonra kalan tutarn aylk ortalamasnn, 16 yandan büyükler için tespit edilen asgari ücret tutarndan az oldu unu beyan eden veya belgeleyenler kanun kapsam d0ndadr. (5458 sayl Kanun m.15) lk tescil tarihinde 58 ya0n dolduran kadnlar ile 60 ya0n dolduran erkekler istekleri halinde sigortallk kapsamna alnrlar. (Tescil Yönetmeli(i m.5/1) Ki0inin fiilen tarmsal faaliyette bulunmas yeterlidir. (Tescil Yönetmeli(i m.5/2) Mülk veya hayvan sahibinin elde edilen üründen belli bir pay almak veya kiralamak suretiyle, mülkünden veya hayvanndan ba0kalarnn yararlanmasna izin vermesi, Tarmda Kendi Adna Ve Hesabna Çal0anlar Sosyal Sigortalar Kanunu Kapsamnda Tarmsal Faaliyette Bulunanlarn Tespit, Tescil Ve Takibi Hakknda Yönetmeli(i kapsamnda ortaklk olarak kabul edilmektedir. Mülk veya hayvan sahibi ile bunlardan yararlananlarn her biri tarmsal faaliyette bulunanlar kapsamnda de(erlendirilir.(tescil Yönetmeli(i m.5/3) 20 Tarm sigortas kapsamnda sa(lk yardm ile malullük, ya0llk ve ölüm sigorta kollarndan edim sa(lanacaktr. A0a(da 2926 sayl Kanun çerçevesinde sa(lanan edimlerden yararlanma ko0ullar ele alnm0tr. Hemen belirtelim ki sa(lk, malullük, ya0llk ve ölüm sigorta edimlerinden 17 Ali GÜZEL, Ali Rza OKUR, Sosyal Güvenlik Hukuku, 10. Bas, Beta Basm Yaym Da(tm A.S. -stanbul Ekim 2004, s. 592, Can TUNCAY, Ömer EKMEKÇ-, Sosyal Güvenlik Hukuku Dersleri 11. Bas, Beta Basm Yaym Da(tm A.S. -stanbul, Subat 2005, s. 537 vd Tarih ve sayl Resmi Gazete 19 Makalemiz kaleme alnd( srada henüz de(i0iklik yaplmam0t. T.B.M.M. Genel Kurulu nda Sosyal Güvenlik Prim Alacaklarnn Yeniden Yaplandrlmas Ve Baz Kanunlarda De(i0iklik Yaplmas Hakknda Kanun tasars görü0ülürken verilen bir önerge ile madde tasarya eklenmi0 ve yasala0m0tr. Böylelikle sosyal güvenlik reformu çerçevesinde yaplmas planlanan prim ödeme gücü olmayan çiftçilerin sosyal sigorta kapsam d0na çkarlmas öne alnm0tr. Konu ile ilgili yorumlarmz için bkz. III/A-1 vd. 20 Yönetmeli in uygulanmasnda; a) Kanunla veya Kanunlarn verdi i yetkiye dayanlarak kurulan sosyal güvenlik kurumlarna sigortal olarak prim veya kesenek ödeyenler, b) Bu Maddenin (a) bendinde belirtilen sosyal güvenlik kurumlarndan malullük ayl, yallk ayl veya daimi tam i göremezlik geliri alanlar ile malullük veya yallk veya tam i göremezlik geliri almak için talepte bulunanlar, c) 18 yan doldurmayanlar, d) Tescil tarihinde 58 yan dolduran kadnlar ile 60 yan dolduran erkekler sigortal saylmazlar.(tescil Yönetmeli(i m.6) 102

13 faydalanabilme ko0ullar 4956 sayl Kanun ile 1479 sayl Kanun çerçevesinde belirlenmektedir. a- Malullük Sigortas5 Malullük sigortasndan faydalanabilmek için sigortalnn malul saylmas, yazl olarak malullük, tamamlayc ko0ul olarak ise Ba(-Kur a be0 tam prim ödemi0 olmas gerekmektedir. Kanun un prim ödeme ko0ulu i0 kazas ve meslek hastal( nedeniyle maluliyet durumunda sigortalnn talebi halinde maluliyet ayl( ba(lanmaktadr. Malullük ayl( kapsamnda sa(lanan edim malullük ayl( ve dolayl ve tabii olarak da malullük ayl(na hak kazanmayla birlikte sa(lk yardm alnmasdr. 21 b- Ya:l5l5k Sigortas5 Çiftçilerin ya0llk sigortasndan tam aylk alabilmeleri için 25 tam yl sigorta primi ödemi0, kadn ise 58, erkek ise 60 ya0n doldurmu0 olmalar gerekmektedir. (1479 sayl Kanun m.35) dan sonra ilk defa tescil edilmi0 olan kadn sigortal 60, erkek sigortal ise 62 ya0n doldurmu0 olmak, 15 tam yl prim ödemi0 olmak ko0uluyla Kurumdan ksmi aylk talebinde bulunabilecektir. (1479 sayl Kanun m. 35) Ya0llk ayl(ndan sa(lanan edimler arasnda ya0llk ayl(, ya0lk ayl(na hak kazanamama durumunda primlerin toptan olarak ödenmesi ve sa(lk yardm yaplmas bulunmaktadr. c- Ölüm Sigortas5 Ölüm sigortasndan faydalanabilmek için sigortalnn 5 tam yl sigorta primi ödemi0 olmas veya 5 tam yl sigorta primi ödemi0, toptan ödeme talep etmi0, fakat henüz almam0 olmas, malullük veya ya0llk ayl( ba(lanm0 veya ayl(a hak kazanm0 olmas veya malullük veya ya0llk ayl(, çal0maya ba0lamas dolaysyla kesilmi0 olmas gerekmektedir. Ölümün sigortalnn geçirdi(i i0 kazas veya meslek hastal( dolaysyla olmas halinde prim ödeme süresi aranmaz. (1479 sayl kanun m.41) Hak sahiplerine ölüm sigortasndan, ölüm ayl(, cenaze masraf yardm, sa(lk yardm ve ölüm ayl(na hak kazanlmamas durumunda toptan ödeme yaplmaktadr. d- Sa=l5k Sigortas5 Çiftçiler tarih ve sayl Kanunla sa(lk sigortas kapsamna alnm0lardr. Çiftçilerin sa(lk sigortas edimlerinden 21 GÜZEL, OKUR, a.g.e. s. 557 vd Sayl Resmi Gazete 103

14 faydalanabilmesi için 1479 sayl Kanun ek madde 12 uyarnca ilk defa sigortal iseler sekiz ay, yeniden sigortal olanlarn ise en az dört ay eksiksiz sa(lk sigortas primi ödemi0 olmalar, sa(lk ve sigorta prim borcunun bulunmamalar gerekmektedir sayl Kanun a göre sigortal ve emeklilerin yllar itibariyle da(lm tablo 3 de, sa(lk karnesi alanlarn ise durumlarna göre da(lm tablo 4 de verilmi0tir. TABLO: SAYILI KANUN A GÖRE SGORTALI VE EMEKLLER N YILLAR TBARYLE DAILIMI Aktif Sigortal5lar 888, , , ,441 1,009,935 1,012, ste(e Ba(l 12,497 10,850 9,715 10,207 11,998 12,843 - Zorunlu 876, , , , , ,193 Emekliler 107, , , , , ,559 - Ya0llk 72,115 90, , , , ,245 - Malullük 1,510 1,627 1,690 1,748 1,873 1,869 - Ölüm(Dosya) 33,896 37,352 42,417 47,263 52,872 60,445 - Ölen Sigortallarn Hak sahipleri 52,237 56,611 61,952 66,452 73,411 78,955 Aktif / Pasif Oran Sosyal Güvenlik Kapsam5 3,679,746 3,739,786 3,717,387 3,886,613 4,220,552 4,269,100 Kaynak. Ba(-Kur (Eri0im Tarihi: ) Aktif pasif orannn yüksek olmas programn mali dengeleri açsndan olumlu bir husustur. Bununla birlikte emekli saysndaki hzl art0 nedeniyle aktif-pasif sigortal orannn hzla dü0tü(ü görülmektedir. TABLO: SAYILI KANUN GERE SALIK KARNES ALAN SGORTALILARIN DURUMLARINA GÖRE DAILIMI Aktif Maluliyet Ayl( Ya0llk Ayl( Ölüm Ayl( Sigortal Alan Alan Alan Toplam Kendisi 422,188 1, , ,285 E:i 392,538 1, ,585 52, ,720 Çocu=u 752,683 1,115 38,242 20, ,425 Annesi 39, , ,178 Babas5 23, ,089 Toplam 1,207,763 2, ,061 72,929 1,447,412 Kaynak. Ba(-Kur (Eri0im Tarihi: ) 104

15 Di(er yandan sosyal güvenlik kapsamnn 2005 yl itibariyle e ula0masna kar0n prim tahsilat orann dü0üklü(ü ve prim borcu olanlara sa(lk karnesi verilmemesi nedeniyle sadece aktif sigortallarn %42 si sa(lk hizmetinden faydalanabilmektedir. d- Primler Sigorta primleri sigortalnn seçece(i basamak kar0l( matrah üzerinden hesaplanmaktadr sayl Kanun a göre ödenecek malûllük, ya0llk ve ölüm sigortas primi, sigortalnn seçti(i veya intibak ettirildi(i gelir basama(nn % 20'sidir. (2926 sayl kanun m. 31) 2926 sayl Kanun a göre sigortallarn ödeyecekleri primler ile aylklarn hesabnda, tespit edilen basamak göstergelerinin katsay ile çarplmas suretiyle bulunacak tutarlar esas alnmaktadr. (2926 sayl kanun m. 33) Hemen belirtelim ki 2926 sayl Kanun a göre çiftçilerin prim basamaklar 1479 sayl Kanun a göre daha dü0ük belirlenmi0tir. Dolaysyla çiftçilerin ödeyecekleri primler, di(er esnaf ve sanatkarlarn ödeyecekleri primlerden daha dü0üktür. Her ne kadar 4956 sayl kanun 23 ile çiftçilerin ödeyecekleri primler 1479 sayl Kanun la uyumla0trlm0 ise de çiftçilerin mevcut primlerinin yükselmesi anlamna gelen düzenleme bütçe kanunlar ile kademeli olarak tarihine kadar ertelenmi0tir Tarih ve sayl Resmi Gazete 24 24/7/2003 tarihli ve 4956 sayl Kanunun 56/d maddesinde ikinci ksmda yer alan 14, 18, 24 üncü maddeleri ile üçüncü ksmnda yer alan 31,33, 34 ve 35 inci maddeleri tarihinden itibaren, Yürürlükten kaldrlmtr. hükmü yer almaktadr.bu hüküm daha sonra 5073 sayl Kanunun 16 nc maddesiyle ikinci ksmda yer alan 14, 18, 24 üncü maddeleri ile üçüncü ksmnda yer alan 31 inci maddesi tarihinden itibaren olarak de itirilmi ve 28/12/2004 tarihli ve 5277 sayl 2005 Mali Yl Bütçe Kanununun 37 nci maddesindeki düzenlemeyle de 56/d maddesindeki tarihinin olarak uygulanaca hüküm altna alnd ndan bu madde yerinde korunmutur sayl Kanunun 17 nci maddesinde 2926 sayl Kanunun bu Kanunla yeniden düzenlenen 33, 34, 35 inci maddeleri tarihinde yürürlükten kalkar. hükmünün bulunmasna ra men 28/12/2004 tarihli ve 5277 sayl 2005 Mali Yl Bütçe Kanununun 37 nci maddesindeki düzenlemeyle 5073 sayl Kanunun 17 nci maddesindeki tarihinin olarak uygulanaca hüküm altna alnd ndan bu madde yerinde korunmutur. Ayrca bu maddenin 2005 ylnda uygulanmas ile ilgili olarak 5277 sayl Kanunun 37 nci maddesine baknz. e-mevzuat (Eri0im Tarihi: ) 2006 yl Merkezi Yönetim Bütçe Kanunu madde 32/g ile 24/7/2003 tarihli ve 4956 sayl Kanunun 56 nc maddesinin (d) bendi ile ayn Kanunun geçici 3 üncü maddesinde geçen " " tarihleri ve 22/1/2004 tarihli ve 5073 sayl Kanunun 17 nci maddesinde geçen " " tarihi "1/1/2007" eklinde uygulanr. hükmü getirilmi0 ve çiftçilerin Ba(-Kur prim basamaklarnn 4956 sayl Kanun gere(i 1479 a uyumu, bir ba0ka anlatmla prim matrahnn, dolaysyla prim tutarlarnn yükseltilmesi bir yl daha ertelenmi0tir. Bkz Yl Merkezi Yönetim Bütçe Kanunu (Eri0im Tarihi: ) 105

16 2-Çiftçilere ve Ailelerine Primsiz Rejim Çerçevesinde Sa=lanan Sosyal Güvenlik Çiftçiler yararlanma ko0ullarn yerine getirdikleri taktirde vergiler ve di(er kamu kaynaklar ile finanse edilen sosyal yardm ve hizmetlerden 25 de faydalanabilmektedir. 26 Sosyal Yardm ve Hizmetler kapsamnda verilen hizmetler ve yararlanma ko0ullar a0a(da gösterilmi0tir. Ye0il kart uygulamas d0nda çiftçilerin sosyal yardm ve hizmetlerden ne ölçüde faydalandklar konusunda veriye ula0lamam0tr. Ülkemizde çiftçilerin %55 inin yllk kazançlarnn asgari ücretin altnda oldu(u, tarmda çal0anlarn yoksulluk orannn ise krsal kesimde %40 a ula0t( dü0ünüldü(ünde çiftçilerin yarsndan fazlasnn sosyal yardm ve hizmetlerden faydalanmak durumunda oldu(u ortaya çkacaktr. Tüm bunlarla birlikte sosyal yardm ve hizmet sisteminin yetersizli(i ve etkinsizli(i sosyal güvenlik sisteminin bütünüyle sosyal sigorta yoluyla kar0lanmas aray0na yol açmaktadr. 27 Ülkemizde sosyal yardm ve hizmetlerden ba0lcalarndan yararlanma ko0ullar a0a(da incelenmi0tir a Say5l5 Kanun Çerçevesinde Verilen Yard5mlar Ve Yararlanma Ko:ullar tarihli ve 2022 sayl 65 Ya0n Doldurmu0 Muhtaç, Güçsüz ve Kimsesiz Türk Vatanda0larna Aylk Ba(lanmas Hakknda Kanun 28 ile 65 ya0n doldurmu0 Türk vatanda0larna 29 a0a(daki ko0ullarla, hayatlar boyunca aylk ba(lanmaktadr. 65 ya0n doldurmu0 vatanda0larnza aylk ba(lanabilmesi için ki0inin; e- Kendisine bakmakla yükümlü kimsesi bulunmas, f- Sosyal güvenlik kurulu0larnn herhangi birinden bir gelir veya aylk hakkndan yararlanmamas, g- -0 görme ve çal0ma gücünden yoksun, kendilerine gelir, aylk veya nafaka ba(lanmam0, mahkeme kararyla yada yasayla kendilerine gelir sa(layamam0 olmas 25 Türkiye de uygulanan sosyal yardm ve hizmet programlar konusunda geni0 bilgi için bkz. Ali Nazm SÖZER, Türkiye de Sosyal Hukuk, II. Bask, -zmir 1998, Bar0 yaynlar Fakülteler Kitabevi -zmir ARICI, a.g.m. s. 67 vd. 27 ARICI, a.g.m. s /7/1976 Tarih sayl Resmi Gazete 29 Belirtilen ko0ul sadece talep annda de(il, yardm kazandktan sonra da geçerlidir. Bkz. SÖZER, Sosyal Hukuk s

17 h- Muhtaçl(n il ve ilçe idare kurullarndan alacaklar belgelerle ispatlamalar gerekmektedir. 30 Yukarda da belirtildi(i üzere 65 ya0n doldurmu0 çiftçilerin ne kadarnn belirtilen yardm ve hizmetlerden faydaland( hakknda herhangi bir veriye ula0lamam0tr. Ancak krsal kesimde do(urganlk orannn yüksekli(i göz önüne alnd(nda ço(u çiftçinin kendisine bakmakla yükümlü çocuklarnn oldu(u ve belirtilen nedenle kanun hükümlerinden faydalanamadklar dü0ünülebilir. Yine çiftçilerin sosyal güvenli(i primli sosyal güvenlik rejimi çerçevesinde 2926 sayl Kanun hükmüne göre sa(land(ndan b fkrasnda belirtilen sosyal güvenlik kurulu0larnn herhangi birinden bir gelir veya aylk hakkndan yararlanmamas 0art yerine getirilmemi0 olacaktr. Ad geçen Kanun dan yararlanabilmek için muhtaçl( belgelenmesi gerekmektedir ki topra( olan çiftçinin geçici olarak muhtaçl(a dü0mesi halinde Kanun hükmünden faydalanabilmesi mümkün görülmemektedir. 31 b say5l5 Sosyal Yard5mla:ma ve Dayan5:may5 Te:vik Kanunu Çerçevesinde Sa=lanan Yard5mlar tarihli ve 3294 sayl Sosyal Yardmla0ma ve Dayan0may Te0vik Kanununu 32 ile fakirlik içinde ve muhtaç durumda bulunan Türk vatanda0larna ve gerekti(inde her ne suretle olursa olsun Türkiye ye kabul edilmi0 veya gelmi0 olan ki0ilere yardm etmek, sosyal adaleti peki0tirici önlemler alarak gelir da(lmnn adil bir biçimde gerçekle0tirilmesini sa(lamak, sosyal yardmla0ma ve dayan0may te0vik amacyla sa(lanacak yardmlar düzenlenmi0tir.(3582 sayl Kanunla de(i0ik 1. madde) 33 Sosyal Yardmla0ma ve Dayan0may Te0vik Fonu çerçevesinde verilen yardmlar genellikle krsal kesime ve bazen tarm kesiminde kendi adna çal0anlara destek olarak da verilmektedir GÜZEL, OKUR, s ARICI, a.g.m. s.67 vd /6/1986 Tarih ve sayl Resmi Gazete 33 Yardmdan yararlanma ko0ullar belirtilen yasann 2. maddesinde saylm0tr. Buna göre, yardmlardan faydalanabilmek için herhangi bir sosyal güvenlik kurumuna tabi olmamak, muhtaç durumda olmak ve Türkiye de ikamet etmek gerekmektedir. Sosyal güvenlik kurulu0larna tabi olmayan ve bu kurulu0lardan aylk ve gelir almayan vatanda0lar deyimiyle primli sosyal güvenlik rejimi içinde bulunan T.C. Emekli Sand(, Sosyal Sigortalar kurumu ve Ba(-Kur anla0lmaktadr. Bununla birlikte primsiz sosyal güvenlik rejimi kapsamndaki di(er programlardan faydalananlar 3294 sayl Kanun dan da yararlanabilecektir. Bkz. SÖZER, Sosyal Hukuk s Sosyal Yardmla0ma ve Dayan0may Te0vik Fonu nun krsal alana dönük olarak yapt( yardmlarn en önemlilerinden biri Krsal Alanda Sosyal Destek Projesidir. Krsal alanda ekonomik ve sosyal yoksunluk içinde bulunan kii ve ailelerin en uygun organizasyonla, gelir 107

18 c Say5l5 Sosyal Hizmetler Ve Çocuk Esirgeme Kurumu Kanunu Çerçevesinde Sa=lanan Sosyal Hizmetler Çiftçiler gerekli ko0ullar ta0malar halinde 2828 sayl Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Kanunu 35 Çerçevesinde Sa(lanan Sosyal Hizmetlerden 36 de faydalanabilmektedirler. Kanun un amac 1. maddesinde 0u 0ekilde tanmlanm0tr. Korunmaya, bakma veya yardma muhtaç aile, çocuk,özürlü,yal ve di er kiilere götürülen sosyal hizmetlere ve bu hizmetleri yürütmek üzere kurulan tekilatn kurulu, görev, yetki ve sorumluluklar ile faaliyet ve gelirlerine ait esas ve usulleri düzenlemektir. Çiftçilerin korunmaya, bakma veya yardma muhtaç olmalar halinde sosyal hizmet alabilmesi mümkün olabilecektir. d say5l5 Ödeme Gücü Olmayan Vatanda:lar5n Tedavi Giderlerinin Ye:il Kart Verilerek Devlet Taraf5ndan Kar:5lanmas5 Hakk5nda Kanun Çerçevesinde Sa=lanan Sa=l5k Hizmetleri Ödeme gücü olmayan vatanda0larn sa(lk giderlerini kar0lamak üzere 1992 ylnda yürürlü(e giren ye0il kart uygulamas genel sa(lk sigortas çkana dek bir ara dönem uygulamas olarak yürürlü(e konulmu0tur. Ye0il kart alabilmek için gerekli 0artlar 3186 sayl Kanun un maddesinde sralanm0tr. Madde hükmüne göre ye0il kart uygulamasndan faydalanabilmek için; a- Ye0il karta ba0vuran ki0inin hiçbir sosyal güvencesi bulunmamas b sayl Kanun un öngördü(ü esaslar çerçevesinde belirlenecek aylk geliri veya aile içindeki gelir paynn 4857 sayl -0 Kanunu na göre belirlenen asgari ücretin vergi ve sosyal sigorta primi d0ndaki miktarnn 1/3 ünden az olmas seviyesini yükseltme, istihdam artrma, üretilen tarmsal ürünleri mahallinde de erlendirme ve pazarlama alannda gerekli maddi ve teknik deste i zamannda ulatrarak, onlarn üretime katlmalar ve üretimde sürekliliklerinin sa lanmas amaçlanmtr. Ayrntl Bilgi için bkz. (Eri0im Tarihi: ) 35 27/5/1983 Tarih sayl Resmi Gazete 36 Sosyal Hizmetler 2828 sayl Kanun un 3/a maddesinde kii ve ailelerin kendi bünye ve çevre artlarndan do an veya kontrolleri dnda oluan maddi, manevi ve sosyal yoksunluklarnn giderilmesine ve ihtiyaçlarnn karlanmasna, sosyal sorunlarnn önlenmesi ve çözümlenmesine yardmc olunmasn ve hayat standartlarnn iyiletirilmesi ve yükseltilmesini amaçlayan sistemli ve programl hizmetler bütününü olarak tanmlanmaktadr Tarih sayl Resmi Gazete 108

19 c- Ki0inin Türk vatanda0 olmas ve Türkiye de ikamet etmesi gerekmektedir Ye0il kart kapsamnda a) Türkiye'deki yatakl tedavi kurumlarnda yatarak görecekleri tedavi hizmetlerini ve her türlü masraflarn, b) Türkiye'deki sa(lk kurum ve kurulu0larnda ayakta tedavi kapsamnda görecekleri muayene, tetkik, tahlil, pansuman, di0 çekimi ile di0 protez ve gözlük hizmetlerini ve ilaç bedellerini, c) Doksan günün a0lmamas kaydyla Ye0il Kart hamili anne ve/veya babann yeni do(an bebe(inin Ye0il Kart çkarlncaya kadar, acil tbbi müdahale ve tedavi gerektiren ve annenin do(um yapt( hastanedeki tedavi giderleri ile sevk edildikleri sa(lk kurum ve kurulu0larnda uygulanan yatarak ve ayakta tedavileri ve bunlarn giderlerini, d) Doksan günün a0lmamas kaydyla acil tbbi müdahale ve tedavi gerektirdi(i için hastaneye yatrlan hastalarn ye0il kart çkarlncaya kadar hastanede yaplan tüm masraflarn, kapsamaktadr. Yukardaki 0artlar incelendi(inde çiftçilerin ve ailelerinin ye0il kart uygulamasndan di(er sosyal yardm ve hizmet kanunlarna nazaran daha kolay yararlanmalar beklenebilir. Çiftçilerin neredeyse üçte birinin Ba(-Kur a kayd bulunmamaktadr. Bu durumda çiftçinin kendisinin ve ailesinin yeterli gelire sahip olmamas gerekmektedir. Çiftçilerin hane halk saysnn yüksek, önemli bölümünün ise gelirlerinin dü0ük oldu(u göz önüne alnd(nda ye0il karta hak kazanmalarnn kolay oldu(u dü0ünülebilir. TÜ-K 2003 yl HHGTA sonuçlar görü0ümüzü destekler niteliktedir yl TÜ-K HHGTA sonuçlarna göre ye0il kart sahibi olup çal0anlarn toplam ye0il kartllar içindeki oran %29,7 dir. 38 Yine ayn anket sonuçlarna göre ye0il kart alp çal0an ki0inin %19,5 u tarmda, kendi hesabna, %33,u ise ücretsiz aile i0çisi olarak çal0maktadr 2003 yl itibariyle ye0il kartl saysnn oldu(u dikkate alnd(nda yakla0k çiftçinin ve yakla0k ücretsiz aile i0çisinin sosyal güvenli(ini ye0il kart yoluyla sa(lad( görülmektedir. Hemen belirtelim ki Ba(-Kur a tescil edilmi0 olup, bir ba0ka anlatmla Ba(-kur a kaytl olan ancak primlerini ödememi0 çiftçiler ye0il kart uygulamasndan faydalanamamaktadrlar. 40 Sa(lk Bakanl( genelgesi tarmda 38 TÜ-K, Hane Halk Gelir Tüketim Anketi nden hesaplanm0tr (Eri0im Tarihi: ) 40 Sa(lk Bakanl(, 2004/15 sayl Genelgesi (Eri0im Tarihi: ) 109

20 kayt d0 çal0may azaltmak adna son derece önemli bir uygulama olmakla birlikte, kendi beyan d0nda kamu kurum ve kurulu0lar tarafndan Ba(-kur a bildirilen ve kendilerinin bile Ba(-Kur a kaytl olduklarndan haberi olmayan yoksul çiftçilerin ye0il kart alamamasna neden olabilecektir. 3- Çiftçilere Yönelik Çe:itli Sosyal Programlar Genellikle sanayi ve hizmetler sektöründe çal0an i0çilere dönük sosyal sigorta programlar ile yoksul insanlara dönük sosyal yardm ve hizmet programlar çiftçilerin ve ailelerinin ihtiyaçlarn ve kar0la0tklar risklerin etkilerini azaltmada yetersiz kalabilmektedir. Gerçekten de çiftçilerin i0 ve gelir güvencesi, iklim ko0ullarna, ürünün piyasadaki fiyatnn yüksekli(i gibi faktörlere ba(ldr. Dolaysyla çiftçilerin hayatlarn güvence içerisinde sürdürebilmeleri için afetler sonucu u(radklar zararn tazmini, çiftçilerin kullandklar girdilerin fiyatlarnn dü0ürülmesi, taban fiyat uygulamas, do(rudan gelir deste(i gibi uygulamalarn sistem içerisinde a(rlk ta0mas 41 önem kazanmaktadr. Do(al afetlerden zarar gören çiftçilerin tarm sigortalarnca ya da devletçe zararnn kar0lanmas ya da tarmda kullanlan girdilerin fiyatlarnn dü0ürülmesi, ya da tarma yönelik do(rudan gelir destekleri çiftçilerin gider art0larn ya da gelir azal0larn telafi etmede etkili olabilecektir. Bu noktada belirtilen programlarn çal0ann çal0ma gücünün hastalk, analk, maluliyet ya da i0sizlik nedeniyle azalmasndan kaynaklanan gider art0larn telafi eden sosyal sigorta programlarndan ayrld( ve çiftçinin sadece kendisinden kaynaklanan risklerin de(il, çevresel ko0ullardan kaynaklanan riskleri de kapsad( görülmektedir. Dolaysyla çiftçilere yönelik sosyal programlarn, çiftçili(e has risklerin meydana getirdi(i zararlar telafi eden ya da zararlar önleyen (girdi fiyatlar deste(i, do(rudan gelir deste(i gibi) dolayl sosyal güvenlik programlar oldu(u söylenebilir. Belirtilen destekler geleneksel sosyal güvenlik araçlarnn d0ndadr ve geni0letilmi0 sosyal güvenlik ideali içerisinde ele alnabilir. 42 A0a(da ülkemizde çiftçilere yönelik sosyal programlar ksaca ele alnm0tr. 1-Do=al Afetlerden Zarar Gören Çiftçilere Yap5lan Yard5mlar Tek geçim kayna( çiftçilik olan ki0ilerin do(al afetler nedeniyle zirai açdan zarara u(ramalar halinde devletin onlara yönelik özel yardmlar bulunmaktadr 43 Belirtilen yardm tarih ve 2090 sayl Tabii Afetlerden Zarar Gören Çiftçilere Yaplacak Yardmlar Hakknda Yasa 41 Bkz. dn SAVY, a.g.e. s SÖZER; a.g.e. s

21 tarafndan düzenlenmi0tir. 44 Çiftçilerin yangn, yer sarsnts, yer kaymas, frtna, ta0kn, sel don, dolu, kuraklk, bitki zararllar gibi nedenlerle ürünlerinin ve üretim olanaklarnn önemli ölçüde bozulmas ve afet sonucu 45 muhtaç duruma dü0meleri halinde gerekli yardmlar yaplmaktadr Yaplacak devlet yardmlar; kredi açma, Karlksz mal veya para verme, Teknik yardm yapma (Çiftçinin kendi bilgi ve görgüsü ile yapamad ihtisas ve teknik bilgi isteyen konularda ilgili kurulu uzmanlarnca yaplacak her türlü yardm) Yaplacak veya onarlacak tesislerin maliyetlerine katlma,ekillerinden biri ile olur. (Tabii Afetlerden Zarar Gören Çiftçilere Yaplacak Yardmlar Hakknda Yönetmelik 46 m. 3) 2- Tar5m Sigortalar5 Kanunu Çerçevesinde Üreticilerin U=rayaca=5 Zararlar5n Tazmini Çiftçilerin u(rayabilece(i sosyal riskler i0çilerin u(rayabilece(i risklerden baz farkllklar göstermektedir. Gerçekten de çiftçinin elde edece(i tarm geliri iklim ko0ullar ile yakndan ilgilidir. Kuraklk, sel, don tehlikesi çiftçinin zarara u(ramasna neden olacaktr. Bu noktada çiftçilerin u(rad( zararn tazmin edilmesi önem ta0maktadr. Ülkemizde do(al afetlerden zarar gören muhtaç çiftçilere yönelik 2090 sayl Kanun un yetersiz do(al afet yardmlarnn sorunu çözemedi(i ve afetler sonucu ertelenen çiftçi borçlar her 47 yl Devlete büyük görev zararlar halinde döndü(ü belirtilmektedir. Belirtilen nedenlerle do(al afetlerden zarar gören çiftçilerin zararn kar0lamaya dönük olarak 5363 sayl Tarm Sigortalar Kanunu 2005 ylnda yürürlü(e girmi0tir. 48 Kanun amac üreticilerin bu Kanunda belirtilen riskler nedeniyle u rayaca zararlarn tazmin edilmesini temin etmek üzere, tarm sigortalar uygulamasna ilikin usûl ve esaslarn belirlenmesidir. (5363 sayl Kanun m.1) 49 Tarm sigortalar Kanunu çerçevesinde çiftçilerin Tarih ve sayl Resmi Gazete 45 SÖZER; a.g.e., s. 106 vd Tarih, sayl Resmi Gazete 47 Bkz. Tarm Sigortalar Kanunu Genel Gerekçesi, (Eri0im Tarihi, ) 48 21/6/2005 Tarih sayl Resmi Gazete 49 Madde gerekçesinde Kanun amac daha geni0 0ekilde açklanmaktadr. Buna göre Tarm Sigortalar Kanunu ile..üreticilere, bitkisel ürünler ve çiftlik hayvanlar için do al afetler ve risklere kar sigorta teminat sa lanmas, tarm sigortalarn gelitirmek üzere Devlet tarafndan prim deste i ile hasar fazlas deste i verilmesi ve tarm sigortas uygulamalarnn usul ve esaslarnn belirlenmesi olarak öngörülmektedir. Burada temel amaç, tarm sektörünün istikrarl geliimine katk sa lanmasdr. Tarmn gelitirilmesi ve Devletin üzerindeki risklerin paylalmas, kt kaynaklarn yönlendirilmesinin yan sra Devletin yükünü hafifletecek ekilde riskin baka hedeflere transferine imkan yaratacaktr. Bkz. Tarm Sigortalar Kanunu Gerekçesi, (Eri0im Tarihi, ) 111

22 kar0la0acaklar do(al afet risklerine kar0lamak üzere geliri esas olarak 0irketlerin devretti(i pirimler ile Devletin pirim deste(inden, gideri ise hasar ödemelerinden olu0an havuz olu0turulmu0tur. Kanun un getirdi(i en önemli yenilik tarm sigortalarna devlet deste(inin sa(lanmasdr. Di(er yandan Kanun un 17. maddesi ile uygulama ylnda yer alan riskler için tarm sigortas yaptrmayan üreticilerin, tarihli ve 2090 sayl Kanundan yararlanamayaca(na hükmedilmi0tir. Böylelikle çiftçilerin tarm sigortas yaptrmalar dolayl olarak zorunlu hale getirilmi0tir. 3- Tar5msal Desteklemeler Çiftçilerin yoksulluklarnn azaltlmasnda en önemli araçlardan bir tanesi de tarmn devletçe desteklenmesidir. Ülkemizde 2000 ylna kadar tarmda destekleme uygulamas girdilerin ve tarmsal ürünlerin fiyatlarnn desteklenmesi ile gerçekle0tirilmeye çal0lm0tr. Ancak bütçeye a(r yükler getirmesi ve tarmn geli0mesine yeterli katkda bulunmamas nedenleriyle belirtilen politikalar kademeli olarak terk edilmeye ba0lanm0tr ylndan itibaren Dünya Bankas ile yaplan anla0ma çerçevesinde yürürlü(e konan Tarm Reformu Uygulama Projesi (Agriculture Reform Implementation Project, ARIP) Tarmsal destekleme politikas çerçevesinde bütçe üzerindeki basky azaltmay ve tarm sektöründeki büyümeyi hedefleyen üç bile0en belirlenmi0tir. Bunlar: 1- Do(rudan Gelir Deste(i, 2- Fiyat ve Girdi Desteklemelerinin A0amal Olarak Kaldrlmas, 3- Tarmdaki devlet i0letmelerinin özelle0tirilerek tarm ürünlerinin i0lenmesi ve pazarlanmasnda hükümet müdahalesinin azaltlmasdr. 51 Hali hazrda çiftçilere verilen tarmsal destek ödemeleri be0 ana kategoride toplanabilir. 52 Bunlar; do(rudan gelir deste(i, prim ödemeleri, hayvanclk te0vikleri, alternatif ürün destekleri, tarmda kullanlan mazotun desteklenmesi olarak sralanabilir. Tarmsal desteklemeler içerisinde son yllarda en büyük paya sahip do(rudan gelir deste(inin Türkiye de mevcut uygulama biçimiyle tarmsal üretimi etkileme gücü olmad( ifade edilmektedir. Dolaysyla do(rudan gelir deste(i daha çok sosyal yardm niteli(indedir. 53 Hemen belirtelim ki 1998 de tarmsal 50 Canan ABAY, Emine OLHAN, Ya0ar UYSAL, Fahri Yavuz, Berna TÜRKEKUL, Türkiye de Tarm Politikalarnda De(i0im, (Eri0im Tarihi, ) 51 ABAY vd. a.g.e. s Ayrntl bilgi için bkz. (Eri0im Tarihi: ) 53 ABAY vd. a.g.e. s