Türkiye Otomotiv Piyasasında Arz Şokları: Dönemi Supply Shocks in Automotıve Market of Turkey: The Perıod of

Transkript

1 Gzintep University Journl of Socil Sciences ( (2): ISSN: Türkiye Otomotiv Piyssınd Arz Şoklrı: Dönemi Supply Shocks in Automotıve Mrket of Turkey: The Perıod of Ferht PEHLİVANOĞLU Koceli Üniversitesi Cemil ERARSLAN ** Skry Üniversitesi Furkn BEŞEL *** Kırklreli Üniversitesi Özet Türkiye otomotiv piyssı, 1960 lı yıllrdn itibren önemli bir gelişme kydetmiş; otomotiv üretimi ve ihrctı, 1980 li yıllrd serbest piys ekonomisine geçilmesi ve 1996 d Gümrük Birliği ne girilmesi ile birlikte hızl rtmıştır. Anck Türkiye ekonomisinde yşnn mkroekonomik krizler nedeniyle, otomotiv sektörü rzınd dönemsel dlglnmlr meydn gelmiştir. Bu çlışmnın mcı, Türkiye de döneminde mkroekonomik şoklrın, otomotiv rzınd oluşturduğu etkileri mpirik olrk nliz etmektir. Çlışmd ekonometrik yöntem olrk Vektör Otoregresif Model (VAR) kullnılmıştır. Elde edilen sonuçlr göre, ekonomik büyüme ornınd meydn gelen şoklr, otomobil rzının tepkisi sdece ilk bir buçuk yıl nlmlı çıkmıştır. Bun krşılık döviz kuru şoklrının, otomobil rzı üzerinde oldukç etkili bir fktör olduğu belirlenmiştir. Anhtr Kelimeler: Otomotiv Arzı, Türk Otomotiv Piyssı, Mkroekonomik Şoklr, VAR Modeli, Etki-Tepki Anlizi, Vryns Ayrıştırmsı. Abstrct Turkish utomotive mrket, hs mde big improvement s of 1960's. Automotive production nd exports incresed rpidly due to trnsition to free mrket economy in the 1980s, nd the customs union with the EU in However, Turkish utomotive industry experienced supply fluctutions becuse of cyclicl mcro-economic crisis. The im of this study, is to nlyze the effects of shocks in mcro-economic vribles in Turkey for the period of on the utomotive supply. As method of econometric nlysis Vector Autoregressive Model (VAR) is used. According to the results obtined from the VAR model, the response of economic growth rte shocks to the utomobile supply is significnt, only for the first nd hlf yers. In contrst, it hs Yrd. Doç. Dr., Koceli Üniversitesi, İİBF, İktist Bölümü, e-mil: fpehlivnoglu@koceli.edu.tr ** Yrd. Doç. Dr., Kırklreli Üniversitesi, İİBF, İktist Bölümü, e-mil: cemilerrsln@hotmil.com *** Arş. Gör., Skry Üniversitesi, İİBF, Mliye Bölümü, e-mil: fbesel@skry.edu.tr

2 590 Türkiye Otomotiv Piyssınd Arz Şoklrı: Dönemi been determined tht the effect of exchnge rte shocks on utomotive supply ws quite influentil. Key Words: Automotive Supply, Turkish Automotive Mrket, Mcroeconomic Shocks, VAR Model, Impct-Response Anlysis, Vrince Decompositon Giriş Otomotiv snyi, sğldığı yüksek ktm değer, oluşturduğu istihdm ve ykındn etkileşim içinde olduğu diğer endüstri dllrı ile ülke ekonomilerinin lokomotif sektörlerinden biridir. Otomotiv snyilerinin bşlıc hmmdde, r ve ytırım mlı lıcısı olduğu endüstri dllrı rsınd demir-çelik, petro-kimy, lstik, cm ve elektrik-elektronik sektörleri bulunmktdır. Bunun ynı sır üretilen otomobillerin en büyük lıcılrı ise turizm, ltypı, inşt, trım ve ulştırm sektörleridir. Öte yndn otomotiv sektörünün girdi-çıktı bğlntılrı dışınd ilgili olduğu diğer sektörler ise, üretilen otomobillerin tüketicilere ulşmsını sğlyn pzrlm, byi, servis, krykıt, finns ve sigort sektörleridir. Dolyısıyl ekonomideki çok syıd sektörle ykındn ilişki içinde oln otomotiv sektörünün, hemen her ülkenin ilgisini çeken strtejik bir snyi dlı olduğunu söylenebilir. Bir çok imlt snyi kolu ile oln ykın ilişkisi syesinde ekonomide meydn getirdiği verimlilik, üretim ve istihdm rtışı gibi pozitif dışsllıklr sebebiyle otomotiv sektörü, gelişmiş ve gelişmekte oln ülkelerde en fzl ytırım ypıln sektörler rsınd yer lmktdır. Türkiye de 1950 li yıllrd montj snyi ile bşlyn otomobil üretimi, 1996 yılınd Gümrük Birliği nlşmsının imzlnmsı sonrsınd rtn doğrudn ybncı ytırımlrl birlikte dış pzrlrd rekbetçi bir konum ulşmıştır. Türk otomotiv sektöründe 15 n firm fliyet göstermekte ve bu firmlrın 2011 yılınd yptıklrı toplm perkende otomobil stışlrı dete yklşmıştır. Bun krşılık kişiye düşen motorlu rç syısının AB ülkelerinde ortlm olrk 473, Türkiye de ise sdece 151 olmsı nedeniyle, Türkiye de otomobil piyssının henüz doymmış bir tlebe ship olduğu d söylenebilir (Krtlı vd, 2012: 88) yılındn beri Türkiye ekonomisinin en fzl ihrct ypn sektörü olmsın krşılık, litertürde Türk otomotiv piyssının rz koşullrını nliz eden çlışmlrın syısı oldukç zdır. Bu çlışmnın temel mçlrındn biri de, litertürdeki çlışmlr bir ktkı sğlmktır. Çlışmnın mcı, Türkiye de döneminde mkroekonomik değişkenlerde meydn gelen şoklrın, otomotiv rzınd oluşturduğu etkileri mpirik olrk nliz etmektir. Çlışmd öncelikle otomotiv sektörünün Türkiye ekonomisindeki yeri ve önemi üzerinde durulmuştur. Dh sonr Türk otomotiv piyssı üzerine ypıln çlışmlrdn oluşn litertür özeti sunulmuştur. Ampirik nliz kısmınd ise, Türkiye de döneminde mkroekonomik değişkenlerde meydn gelen şoklrın, otomotiv piyssı rzınd oluşturduğu etkiler, VAR yöntemiyle ekonometrik olrk thmin edilmiştir.

3 Pehlivnoğlu,F., Errsln,C., Beşel,F. /JSS 13(2) (2014) : Otomotiv Snyinin Türkiye Ekonomisindeki Yeri ve Önemi Türkiye de otomotiv snyi son on yıl içinde büyük bir gelişme kydetmiştir. Türkiye nin 2001 Krizi sonrsınd göstermiş olduğu büyüme performnsınd, otomotiv sektöründeki üretim rtışlrı d rol oynmıştır. Türkiye de otomotiv sektörü, en fzl istihdm oluşturn üçüncü imlt sektörüdür. Otomotiv snyinin yıllık motorlu rç üretim kpsitesi yklşık olrk iki milyon oln Türkiye, ynı zmnd dünynın en büyük on ltıncı otomobil üreticisidir. Diğer trftn Türkiye dokuz AB ülkesinin (Çek Cumhuriyeti, Romny, Polony, Sloveny, Mcristn, Slovky, Estony, Letony ve Litvny) toplmındn dh büyük bir otomobil pzrın shiptir. Bu d çok uluslu otomotiv üreticilerinin Türkiye ye rtn ornd doğrudn ytırım ypmsın neden olmuştur. Böylece Türkiye de, en fzl doğrudn ytırım çeken, en yeni teknolojilerle çlışn ve en yenilikçi sektör dim otomotiv sektörü olmuştur (Sönmez ve Pmukçu, 2012: 3-4). Otomotiv snyinin Türkiye ekonomisi için giderek önem kznmsı ve montjdn imlt yönelmesi 1960 lı yıllrd uygulnn klkınm plnlrı ile mümkün olmuştur. Özellikle 1980 li yıllrdn itibren serbest piys ekonomisine geçilmesi ve 1996 d Gümrük Birliği ne girilmesi ile birlikte, Türk otomotiv piyssı ile AB ülkelerinin otomotiv snyi rsınd dh ykın bir entegrsyon kurulmuştur. Türkiye nin otomobil ihrctının % 60 dn fzlsının AB ülkelerine ypılmsının temel sebebi de budur. Böylece genişleyen pzr ve rtn rekbet koşullrı ile Türk otomotiv snyi, ileri teknoloji kullnımın dylı yeni bir ypılnm süreci içerisine girmiştir ve 2001 yıllrınd yşnn mkroekonomik krizlerden olumsuz etkilenen Türk otomotiv snyi, söz konusu dönemlerde nitelikli işgücünün üçte birini kybetmiş ve kpsite kullnım ornlrı d % 30 gerilemiştir. Anck otomotiv snyi her iki krizin olumsuz etkilerinden de, ihrcttki rtışlr syesinde dh çbuk çıkmıştır. Böylece iç pzrlrdki drlm, dış pzrlrdki genişleme ile telfi edilmiştir. Diğer trftn 2000 li yıllrın ortlrındn itibren oluşn düşük kredi fiz ornlrı d, otomotiv sektöründe yşnn tlep ve üretim rtışınd etkili olmuştur (Byrkçeken, 2005: 3-9). Türkiye de otomotiv sektöründe 2000 li yıllrl birlikte yşnn değişim, Grfik 1 yrdımıyl izlenebilir. Türkiye de yıllrı rsındki otomotiv snyindeki toplm üretim, ihrct ve ithlt değerleri gösterilmiştir. Veriler incelendiğinde, Türkiye de otomotiv üretimi, ihrctı ve ithltınd 2001 krizi sonrsınd rtışlrın yşndığı görülmektedir. Türkiye de otomotiv sektörü üretimi ve ithltı, ekonomik krizlerin yşndığı 1994 ve 2001 yıllrınd drlmıştır. Örneğin Türkiye de 1993 yılınd otomotiv sektörü üretimi iken, 1994 yılınd e düşmüştür. Aynı şekilde, 1993 yılınd oln otomotiv ithltı d, 1994 yılınd e gerilerken, 2000 yılınd det oln otomotiv sektörü üretimi 2001 de e, 2000 yılınd oln otomotiv ithltı d 2001 de ye gerilemiştir. Bu dönemde otomotiv sektöründe orty çıkn üretim ve ithlt zlışlrı, Türkiye de 1994 ve 2001 yıllrınd yşnn mkroekonomik kriz nedeniyle yurt içi pzrın drlmsındn kynklnmıştır. Bun krşılık, 1994 ve 2001 yıllrınd Türkiye nin yoğun dış ticret ilişkileri içinde bulunduğu ülkelerde

4 592 Türkiye Otomotiv Piyssınd Arz Şoklrı: Dönemi yşnn bir ekonomik kriz olmdığı için, otomotiv snyi ihrctı rtış göstermiştir. Türk otomotiv snyinin ihrctı 1993 yılınd det iken, 1994 te olmuştur yılınd oln Türk otomotiv sektörü ihrctı, 2001 yılınd e yükselmiştir. Bu d kriz sonrsı yıllrd ihrct tlebine cevp vermek isteyen Türk otomotiv snyinde üretimin rtmsın yol çmıştır. Dolyısıyl Türk otomotiv snyinin 1994 ve 2001 krizlerinden ihrct rtışlrı ile çıktığı söylenebilir. Kynk: Otomotiv Snyi Derneği Verileri nden Derlenmiştir. Erişim Trihi: Grfik 1 deki dikkt çekici bir diğer nokt d, Türkiye de incelenen dönemde 1995 yılı hricinde 2001 yılın kdr otomotiv sektörü ithltının ihrctındn dh fzl olmsın krşılık, 2001 yılındn sonr bu durumun tersine dönmesidir. Dolyısıyl Türkiye de yşnn 2001 krizinden sonr otomotiv sektörü ihrctı otomotiv ithltındn fzl olmuştur. Bu d ülke ekonomisi çısındn pozitif bir gelişmeye işret etmektedir. Çünkü 2001 yılın kdr otomotiv sektörü ithltının ihrctındn fzl olmsı, Türkiye nin dış ticret çığındki rtışlrın bşlıc sebeplerinden biri olmuştur. Anck 2001 yılındn sonr otomotiv sektörü, dış ticret çıklrını rtırıcı değil zltıcı bir işlev görmüştür. ABD de 2007 de bşlyn mortgge krizinin, 2008 ve 2009 d AB ekonomilerini de etkisi ltın lrk küresel bir finns krizine dönüşmesi üzerine, Türk otomotiv snyinde üretim ve ihrct değerleri 2009 d düşüş göstermiştir de det oln otomotiv snyi üretimi, 2009 d e düşmüştür. Yine 2008 de oln otomotiv snyi ihrctı d, 2009 d e düşmüştür dn itibren otomotiv snyi üretimi ve ihrctı yeniden yükselmeye bşlmıştır. Küresel krizin olumsuz etkilerinin yoğun bir şekilde hissedildiği 2009 yılındn önce dünynın en büyük on beşinci otomotiv üreticisi oln Türkiye, kriz nedeniyle düşen dış tlep neticesinde on yedinci sıry gerilemiş ols d, 2010

5 Pehlivnoğlu,F., Errsln,C., Beşel,F. /JSS 13(2) (2014) : yılındn itibren rtn üretimle birlikte on ltıncı sıry yükselmiştir. Tblo 1 de döneminde dünyd en fzl otomotiv üretimi ypn ilk 18 ülkenin, toplm üretim rkmlrı görülmektedir. Tblo 1. Dünyd En Fzl Otomotiv Üretimi Ypn Ülkeler ( Milyon Adet) Jpony Çin Çin 18.2 Çin Çin Çin 9.2 Jpony 7.9 Jpony 9.6 ABD 8.6 ABD ABD 8.6 ABD 5.7 ABD 7.7 Jpony 8.3 Jpony Almn 6.0 Almny 5.2 Almny 5.9 Almny 6.3 Almny 5.6 y 5 G. 3.8 G. Kore 3.5 G. 4.2 G. Kore 4.6 G. Kore 4.5 Kore Kore 6 Brezily 3.2 Brezily 3.1 Brezily 3.6 Hindist 3.9 Hindist 4.1 n n 7 Frns 2.5 Hindist 2.6 Hindist 3.5 Brezily 3.4 Brezily 3.3 n n 8 İspny 2.5 İspny 2.1 İspny 2.3 Meksik 2.6 Meksik Hindist 2.3 Frns 2.0 Meksik 2.3 İspny 2.3 Tylnd 2.4 n 10 Meksik 2.1 Meksik 1.5 Frns 2.2 Frns 2.2 Knd Knd 2.0 Knd 1.4 Knd 2.0 Knd 2.1 Rusy Rusy 1.7 İrn 1.3 Tyln 1.6 Rusy 1.9 İspny 1.9 d 13 İngilter 1.6 İngilter 1.0 İrn 1.5 İrn 1.6 Frns 1.9 e e 14 Tyln 1.3 Tylnd 0.9 Rusy 1.4 Tylnd 1.4 İngiltere 1.5 d 15 Türkiy 1. Çek 0.9 İngilter 1.3 İngilter 1.4 Çek 1.1 e 1 Cum. e e Cum. 16 İrn 1.0 Polony 0.8 Türkiy 1.0 Çek 1.1 Türkiye 1.0 e Cum. 17 İtly 1.0 Türkiy 0.8 Çek.Cu 1.0 Türkiy 1.1 Endonez 1.0 e m e y 18 Çek.Cu m 0.9 İtly 0.8 Polony 0.8 Polony 0.8 İrn 0.9 Kynk: Bilim, Snyi ve Teknoloji Bknlığı, Snyi Genel Müdürlüğü, Sektörel Rporlr ve Anlizler Serisi, Otomotiv Sektörü Rporu (2013/1), s.9. Türkiye 2008 yılınd det oln otomotiv snyi üretimi ile bu lnd dünydki en büyük on beşinci ülke olmuştur. Anck 2009 d AB ülkelerini etkisi ltın ln küresel finnsl kriz nedeniyle otomotiv üretimi

6 594 Türkiye Otomotiv Piyssınd Arz Şoklrı: Dönemi e düşmüş ve on yedinci sıry gerilemiştir. Türkiye nin 2010 dki otomotiv üretimi dete ve 2011 yılındki üretimi ise dete yükselmiştir. Bu rkmlrl Türkiye, sırsıyl 2010 d dünydki en büyük on ltıncı ve on yedinci otomotiv üreticisi olmuştur. Türkiye nin otomotiv sektörü üretimi 2012 yılınd e gerilemesine rğmen, düny sırlmsınd on ltıncı bsmğ yükselmiştir. Türkiye deki otomotiv sektörü stış rkmlrı d, 2008 yılındn sonr sektörde ciddi bir toprlnmnın yşndığını gözler önüne sermektedir. Şöyle ki, 2001 krizi sonrsınd 2006 yılın kdr sürekli rtn otomobil ve ticri rç stışlrı, döneminde düşüş göstermiştir döneminde ise otomotiv sektörü stışlrınd rtışlr meydn gelmiştir. Grfik 2 de Türkiye de döneminde gerçekleşen otomotiv sektörü stış rkmlrı ve dönemi thminleri gösterilmiştir. Kynk: KPMG Türkiye 2013 Otomotiv Yöneticileri Arştırmsı, Türkiye Otomotiv Sektörünün Geleceğe Yolculuğu-2017 Öngörüleri, Erişim Trihi: , s.53. Grfik 2 ye göre Türkiye de 2001 krizi sonrsınd dönemi hriç, otomotiv sektörünün hızlı biçimde büyüdüğünü söyleyebiliriz. Büyümedeki bu rtışın 2018 yılın kdr d süreceği thmin edilmektedir yılınd, otomobil ve ticri rç olmk üzere, toplmd det otomotiv stışı ypılmıştır te otomobil stışlrı dete ve ticri rç stışlrı d dete yükselmiş ve böylece otomotiv pzrındki toplm stışlr dete ulşmıştır yılındn itibren düşmeye bşlyn otomotiv stışlrı neticesinde, 2008 yılınd otomobil stışlrı ve ticri rç stışlrı d dete düşmüştür. Anck 2009 yılındn itibren otomotiv piyssı yeniden genişlemeye bşlmıştır. Böylece 2011 yılınd toplm otomotiv stışlrı dete yükselmiştir yılınd toplm otomotiv stışlrı e düşse de, 2013 yılınd rtış olcğı thmin edilmektedir. Türk otomotiv piyssının 2018 yılın kdr sürekli büyüyeceği thmin edilmektedir. Bun göre 2018 yılınd Türkiye de otomobil stışlrının , ticri rç stışlrının ve toplmd otomotiv sektörü stışlrının d det olcğı öngörülmektedir.

7 Pehlivnoğlu,F., Errsln,C., Beşel,F. /JSS 13(2) (2014) : Türkiye de otomotiv sektörü 2000 li yıllrd çok hızlı bir gelişme göstermesine krşılık, henüz pzrın tmmen doymdığı d söylenebilir. Çünkü kişiye düşen motorlu rç syısı dikkte lındığınd Türkiye nin gelişmiş ülkelerden hlen oldukç geride olduğu görülmektedir. Örneğin ABD de kişiye düşen motorlu rç syısı 994, İtly d 714, Almny ve Frns d 613, İngiltere de ise 608 dir kişiye düşen motorlu rç syısınd düny ortlmsı ise 161 dettir. Türkiye de ise 2013 yılı itibriyle kişiye düşen motorlu rç syısı sdece 151 dettir. Bu bğlmd Türkiye nin söz konusu gösterge itibri ile düny ortlmsının ltınd kldığı görülmektedir. Grfik 3 te, rlrınd Türkiye nin de yer ldığı bzı gelişmiş ve gelişmekte oln ülkelerde kişiye düşen motorlu rç syılrı gösterilmiştir. Kynk: KPMG Türkiye 2013 Otomotiv Yöneticileri Arştırmsı, Türkiye Otomotiv Sektörünün Geleceğe Yolculuğu-2017 Öngörüleri, Erişim Trihi: , s. 54. Grfik 3 e göre, Türkiye de kişiye düşen motorlu rç syısı 2013 yılı itibriyle 151 dir kişiye düşen rç syısı çısındn ABD 994 rç ile bşı çekmekte iken, değerlendirmeye lınn ülkeler rsınd Hindistn 24 rç ile son sırd yer lmktdır. Söz konusu kritere göre düny ortlmsı 161 rç iken, Doğu Avrup ülkelerinin ortlmsı 328 ve Btı Avrup ülkelerinin ortlmsı ise 613 rçtır. Kişi bşın düşen rç syısınd Türkiye, düny ortlmsının ynı sır Doğu ve Btı Avrup ülkelerinin de ltınd bir rç syısın shiptir. Türkiye nin 2001 krizi sonrsınd giderek güçlenen istikrrlı ekonomik ypısının devmı hlinde, ilerleyen yıllrd, kişi bşın düşen motorlu rç syısının dh fzl rtcğı beklenmektedir. Dolyısıyl Türk otomotiv snyinin önümüzdeki 10 yıl boyunc rtn tleple birlikte dh fzl gelişeceği

8 596 Türkiye Otomotiv Piyssınd Arz Şoklrı: Dönemi söylenebilir. Bu d özellikle doğrudn ybncı ytırımlrın, henüz doymmış bir pzr ship oln Türk otomotiv piyssın oln ilgilerini giderek rtırmktdır. Türkiye de üretim ypn AB üyesi otomotiv firmlrı Fit/Iveco, Ford, Mn, Mercedes Benz, Renult, Peugeot ve Lnd Rover iken, diğer ülkelere it firmlr ise Isuzu, Toyot, Hond, Hyundi ve Mitsubishi dir. Türkiye de ulusl bir otomotiv firmsı bulunmyıp, ybncı ortklık vey lisns ile üretim ypılmktdır. Türkiye de motorlu tşıt üreten 15 firm vrdır ve bunlrın 2012 yılındki toplm üretim kpsiteleri 1.6 milyon dettir. Söz konusu firmlr son on yıl içinde üretim kpsitelerini yklşık olrk % 50 ornınd rtırmışlrdır. Kpsite kullnımının en yüksek olduğu yıl oln 2007 de, otomotiv firmlrı kpsitelerinin % 86 sını kullnmışlrdır. Anck AB ülkelerinde yşnn ekonomik kriz nedeniyle kpsite kullnım ornlrı düşmüştür (Yşr, 2013: 787). Grfik 4 de Türkiye de otomotiv firmlrının döneminde kpsite kullnım ornlrı gösterilmektedir. Kpsite kullnım ornlrının en düşük olduğu 2001 de % 29 luk bir kpsite kullnılmışken, en yüksek olduğu 2007 de ise % 86 lık bir kpsite kullnımı söz konusu olmuştur. Kynk: Otomotiv Snyi Derneği, Erişim Trihi: Türkiye de otomotiv sektörü üreticilerinin kpsite kullnım ornlrı döneminde sürekli olrk rtmıştır. Anck Türkiye nin en fzl otomobil ihrctı yptığı AB ülkelerinin 2008 yılınd ekonomik kriz ortmın girmeleri üzerine gerileyen dış tlep, ülke içinde de otomobil üretiminin zlmsın neden olmuştur. Bunun sonucund otomotiv sektöründe kpsite kullnım ornlrı 2008 de % 77 ye ve 2009 d ise % 57 ye kdr düşmüştür yılındn itibren genişleyen iç tlebin de etkisi ile kpsite kullnım ornlrı yeniden rtmy bşlmıştır. Böylece otomotiv sektörü kpsite kullnım ornlrı 2010 d % 72 ve 2011 de % 76 olmuştur. Anck 2012 yılınd söz konusu orn yeniden düşerek % 71 e gerilemiştir.

9 Pehlivnoğlu,F., Errsln,C., Beşel,F. /JSS 13(2) (2014) : Otomotiv snyinin bir bşk özelliği ise, bu lnd fliyet gösteren firmlrın çoğunun Mrmr Bölgesi nde yoğunlşmış olmlrıdır. Otomotiv n snyi işletmelerinin % 66.7 si Mrmr Bölgesi nde, yn snyi işletmelerinin ise % 85 i Mrmr ve Ege bölgesinde bulunmktdır. Otomotiv snyinin Türkiye de fliyet gösterdiği on frklı il bulunmktdır. Bu iller İstnbul, Koceli, Skry, Burs, Eskişehir, Tekirdğ, İzmir, Ankr, Adn ve Aksry dır yılı itibriyle otomotiv n snyinde ve otomotiv yn snyinde ise olmk üzere toplmd kişi istihdm edilmektedir. Otomobil n snyi istihdmının % 85.4 ü ve yn snyi istihdmının d % 65 i ise yine Mrmr Bölgesi nde gerçekleşmektedir. Bund hiç kuşkusuz Türkiye nüfusunun yklşık % 30 nun Mrmr Bölgesi nde ikmet etmesi önemli bir unsurdur. Nüfus yoğunluğu dışınd otomotiv snyinin Mrmr Bölgesi nde toplnmsının diğer nedenleri ise lstik, cm, demir, çelik, petro-kimy ve plstik ürünler gibi otomobil üretiminde önemli rol oynyn r ve ytırım mllrı firmlrının bu bölgede toplnmlrı, nitelik ve ucuz işgücünün bu bölgede bulunmsı, pzrın genişliği ve ihrct ile ithlt bğlntılrı çısındn Avrup pzrlrın dh ykın olmsıdır (Yşr, 2013: ). Otomotiv snyi, imlt yönelik üretime bşldığı 1960 lı yıllrdn günümüze kdr önemli mesfeler kt etmiştir. Türkiye de otomotiv snyinde fliyet gösteren firmlr üretim, pzrlm ve stış konulrınd önemli bir bilgi, beceri ve tecrübeye shiptirler. Söz konusu firmlr ybncı ortklıklr yoluyl sğldıklrı sermye ypılrı, uygun coğrfi konumlrı, nitelikli işgüçleri, teknolojik birikimleri, inovsyon yetkinlikleri, üretim kpsiteleri, ürün tsrımı ve stndrdizsyonu ile düny pzrlrınd oldukç rekbetçi bir konumd yer lmktdırlr. Dolyısıyl otomotiv snyinin oluşturduğu ktm değer ile Türkiye de üretimin, istihdmın ve milli gelirin rtmsın ktkı sğldığı söylenebilir. Türkiye de otomotiv snyinin, özellikle 1980 li yıllrdn sonr gösterdiği performnsın rğmen çözülmesi gereken birçok sorun d ship olduğu örülmektedir. Otomotiv snyinin krşılştığı önemli sorunlr şu şekilde sırlnbilir (Görener ve Görener, 2008: ): Otomotiv ihrctının r ve ytırım mllrının ithltın bğımlı olmsı. An ve yn snyi rsındki işbirliğinin yeterince sğlnmmış olmsı. Stış vergilerinin oldukç yüksek olmsı. Arştırm ve geliştirme fliyetlerine yrıln kynklrın yetersiz olmsı. Yerli sermyenin yetersizliği ve girdi fiytlrının yüksek olmsı. Kpsite kullnım ornlrının rtmsın rğmen henüz rzulnn düzeylere ulşılmmış olmsı. Tlep drlmlrının yşndığı dönemlerde öncelikle etkilenen sektörlerden biri olmsı.

10 598 Türkiye Otomotiv Piyssınd Arz Şoklrı: Dönemi Litertür Özeti Litertürde Türkiye de otomotiv rzını belirleyen fktörler üzerine ypıln çlışm syısı sınırlıdır. Bu konud z syıd çlışm ypılmış olmsınd otomotiv piyssının, rçlrın türü, mrk ve modeli çısındn geniş bir piys olmsı, rzı belirleyen fktörlerin niceliksel olrk fzllığı ve sektörde fliyet gösteren firmlr it gerçek verilere ulşmnın güçlüğü gibi nedenlerin etkili olduğu söylenebilir. İnnçlı ve Konk (2011) trfındn ypıln çlışm, bu konud litertürde bulunn çlışmlrdn en kpsmlı olnıdır. Bu çlışmd Türkiye de 1998 yılı sonrsınd otomotiv sektörü üretimi ile ihrctının nedenleri rştırılmıştır. Çlışmdn elde edilen sonuçlr göre Türkiye de otomotiv sektörü rzı üzerinde en fzl etkili oln fktörler döviz kurlrındki değişmeler, ithl girdi kullnımının toplm girdi kullnımı içerisindeki pyı, fiz ornlrındki değişmeler, enerji mliyetleri ve ybncı sermye girişlerindeki değişmeler olrk bulunmuştur. Bun göre Türk otomotiv sektörü rzı, ithlt büyük ornd bğımlı bir ypı göstermektedir. Döviz kurlrındki rtışlr nedeniyle ithl girdilerin phlılşmsı, yurt içi otomotiv üretimini olumsuz etkilemektedir. Diğer trftn yurt içi fiz ornlrındki rtışlr d, kredi mliyetlerini rtırrk otomotiv rzını zltmktdır. Petrol fiytlrındki rtışlrın gözlemlendiği dönemlerde de, otomotiv rzınd düşüş yşnmktdır (İnnçlı ve Konk, 2011: ). Türk otomotiv sektörü rzınd döneminde orty çıkn verimlilik değişimlerini veri zrflm nlizi çerçevesinde inceleyen Çobn (2007) ise, otomotiv sektörü rzının ve kpsite kullnım ornının mkroekonomik kriz yıllrınd zldığı sonucun ulşmıştır. Anck Türk otomotiv sektörü, söz konusu dönemde yşnn mkroekonomik krizlerin olumsuz etkilerinden göreceli olrk dh hızlı bir şekilde çıkmıştır. Örneğin 2001 krizi sırsınd % 25 e düşen otomobil üretim kpsitesi, 2002 yılınd % 31 e, 2003 de % 41 e ve 2004 de de % 57 ye yükselmiştir. Bu durum sektörün yşnn şoklrın olumsuz etkilerinden yeni teknolojilerin kullnılmsı yoluyl verimliliği rtırrk çıktığını göstermektedir. Öte yndn, Türkiye nin 1996 yılınd Gümrük Birliği ne girişi sonrsınd otomotiv sektöründe rtn doğrudn ybncı ytırım pyı d, sektörün rekbet gücünde rtışlr yşnmsın yol çmıştır ve sektörün iktisdi şoklr krşı dh dynıklı bir ypı sergilemesine neden olmuştur (Çobn, 2007: 27-32). Türkiye de fliyette bulunn en büyük 14 otomotiv firmsının dönemindeki verimliliğini inceleyen Lorcu y (2010) göre, rştırm dönemi içerisinde otomotiv sektörü rzınd dlglnmlr gözlenmiştir. Türk otomotiv snyi üretiminde verimliliğinin en yüksek olduğu dönem yıllrıdır. Bu dönemde toplm fktör verimliliğindeki rtış ornı % 10.5 olmuştur döneminde % 0.6 zln otomotiv snyi verimliliğindeki en büyük düşüş ise, yılınd yşnmıştır. Bu dönemde Türk otomotiv snyinde toplm fktör verimliliği % 2 düşmüştür. Söz konusu verimlilik değişmelerinin temel sebepleri üretim teknolojisinde, yönetsel etkinlik düzeylerinde, ölçek büyüklüklerinde ve rekbet güçlerinde meydn gelen değişmelerdir (Lorcu, 2010: ).

11 Pehlivnoğlu,F., Errsln,C., Beşel,F. /JSS 13(2) (2014) : Alper ve Serdr (2000) trfındn ypıln çlışmd ise pnel veri nlizi yöntemi kullnılrk, Türkiye de dönemindeki otomobil stışlrını etkileyen fktörler bulunmy çlışılmıştır. Bunun için söz konusu dönem içinde stış sunulmuş 39 mrknın 185 frklı modeline it ylık fiyt ve stış göstergelerine dylı bir veri tbnı oluşturulmuştur. Çlışmdn elde edilen bulgulr göre otomobil fiytlrındki % 10 luk zlışlr, otomobil stışlrını % 12 rtırmktdır. AB dışındki ülkelerden ithl edilen otomobillerin fiytınd meydn gelecek % 10 luk düşüşler ise, otomobil stışlrını % 16.8 yükseltmektedir. Diğer trftn, milli gelirde gözlenen her % 10 luk rtışın, 1000 kişiye düşen otomobil syısını % 18.1 ornınd yükselteceği sonucun d ulşılmıştır (Alper ve Serdr, 2000: 3-5). Alper ve Serdr ın (2000) ulştığı bulgulr göre, milli gelir dışınd Türkiye de otomobil stışlrı üzerinde etkili oln diğer bğımsız değişkenler ise otomobilin kendi stış fiytı, rkip modellerin stış ğırlıklı fiytlrı, modelin kendi klitesi, rkip modellerin stış ğırlıklı klitesi, otomobilin menşei, ykıt fiytlrı, vergi ornlrı, reel fiz ornlrı, reel tüketici kredileri, reel büyüme ornı, ortlm enflsyon ve enflsyon değişkenliği olrk bulunmuştur. Bun göre, otomobil stış fiytlrı, ykıt fiytlrı, vergi ornlrı, reel fiz ornlrı ve enflsyon ornlrı ile otomobil tlebi rsınd negtif bir ilişkinin vrlığı sptnmıştır. Bun krşılık otomobillerin klitesi, reel milli gelir, reel büyüme ornı ve reel tüketici gelirleri ile otomobil tlebi rsınd ise pozitif bir ilişki olduğu tespit edilmiştir (Alper ve Serdr, 2000: 13-30). Krtlı v.d. (2012), Türkiye nin Ock-2007 ve Hzirn-2011 dönemi otomobil piyssın ilişkin ylık verileri ypy sinir ğlrı yöntemini kullnrk nliz etmiştir. Bulgulr göre, otomobil stışlrı üzerinde etkili oln fktörler olrk gyri sfi yurt içi hsıl, reel kesim güven endeksi ve tüketici güven endeksi, ytırım ve tüketim hrcmlrı ile dolr kuru öne pln çıkmktdır. Gyri sfi yurt içi hsıl ile tüketim ve ytırım hrcmlrı rttıkç, otomobil rzı d yükselmektedir. Benzer şekilde reel kesim güven endeksi ve tüketici güven endeksinin yüksek seyrettiği dönemlerde otomobil stışlrı d rtmktdır. Dolr kuru ile otomobil rzı rsınd ise negtif bir ilişkinin vrlığı tespit edilmiştir. Dolyısıyl dolr kuru rttıkç otomobil üretimi zlmkt; tersine dolr kurunun düştüğü dönemlerde ise otomobil rzı rtmktdır (Krtlı v.d., 2012: 90-98). Nişncı (2005) ise, Türkiye de 1996:1 ile 2004:9 dönemi için otomobil stışlrı ile ykıt fiytlrı rsındki ilişkiyi eş bütünleşme ve ht düzeltme modeli ni kullnrk nliz etmiştir. Çlışmdn elde edilen bulgulr göre otomobil stışlrı üzerinde etkili oln fktörler, kişi bşın düşen gelir, otomobil fiytı, ykıt fiytı, fiz ornı ve otomobil stokudur. Söz konusu dönemde Türkiye de otomobil stışlrının, gelir değişmelerine krşı oln duyrlılığı hem kıs hem de uzun dönemde fiyt değişmelerinden dh yüksek çıkmıştır. Otomobil stışlrının ykıt fiytlrı ile fiz ornlrın oln duyrlılığı, beklenenden düşük çıkmış; uzun dönemde, otomobil stoklrındki rtışlrın, otomobil stışlrı üzerinde negtif bir etkiye ship olduğu sonucun ulşılmıştır (Nişncı, 2005: ). Öte yndn, nlize konu dönemde, Türkiye de kişi bşın düşen gelirdeki % 1 lik rtışlr otomobil stışlrını % 6.3, diğer motorlu rçlrın stışlrını ise % 7.4 ornınd yükseltmiştir. Bu nlmd otomotiv sektörü

12 600 Türkiye Otomotiv Piyssınd Arz Şoklrı: Dönemi ürünleri, süper mllr teorisini doğrulr biçimde lüks mllr sınıfın girmektedir. Yine söz konusu dönemde, otomobil fiytlrındki % 1 lik rtışlr, otomobil stışlrını % 5.6 ornınd zltmıştır. Uzun dönemde benzin fiytlrındki % 1 lik rtış, otomobil stışlrını % 0.45; mzot fiytlrındki % 1 lik rtışlr ise, otomotiv stışlrını % 0.94 ornınd düşürmektedir. Mevdut fiz ornlrındki % 1 lik rtışlr d, otomobil stışlrını % 0.42 ornınd zltmktdır. Bun göre Türkiye de otomobil stışlrı üzerinde en etkili oln fktörler, sırsıyl kişi bşın düşen gelir ile otomobil fiytlrıdır. Ykıt fiytlrı ile mevdut fiz ornlrı ise, esneklik değerleri 1 in ltınd kldığı için inelstik bir nitelik sergilemektedir. Dolyısıyl otomobil stışlrı üzerinde ykıt fiytlrı ile mevdut fiz ornlrının görece dh düşük bir etkiye ship olduğu söylenebilir (Nişncı, 2005: ). Türkiye de otomotiv sektörü ürünlerinin kredilerle finnsmnının stışlr etkisini inceleyen Eken ve Çiçek (2009), 900 otomotiv müşterisi ile yüz yüze yptıklrı nket çlışmsındn hreketle bnk kredilerinin otomobil stışlrı üzerinde oldukç etkili bir fktör olduğunu bulmuşlrdır. Bu çlışmy göre, bnklrdn en çok kredi kullnnlr kmyon müşterileri iken, bnk dışı finnsl kurumlrdn kredi kullnmyı en fzl tercih edenler ise otobüs müşterileridir. Otobüs müşterileri en fzl 25 y ile 36 y rsınd kredi çekerken, diğer rç shipleri ise en çok 13 y ile 24 y rsınd kredi kullnmktdır. Tüm otomotiv müşterileri, devlüsyon korkusu nedeniyle, TL kredilerini döviz kredilerine tercih etmektedirler. Otomobil müşterilerinin kredi kullnırken en fzl dikkt ettikleri unsurlr, sırsıyl fiz ornının düşüklüğü, esnek kredi seçenekleri, dh z bürokrsi ve otomotiv şirketlerinin nlşmlı bnklrl çlışmsı olrk tespit edilmiştir (Eken ve Çiçek, 2009: 71-74). Veri Seti, Ekonometrik Yöntem ve Anliz Çlışmnın bu kısmınd ekonometrik nlizde kullnılck oln veri setleri, yöntem ve nliz sonuçlrın yer verilecektir. Veri ve Metodoloji Bu çlışmd otomobil rzını belirleyen değişkenlerden bzılrı 1 ele lınrk, değişkenlerde meydn gelen şoklrın otomobil rzı üzerindeki etkisinin belirlenmesi mçlnmıştır. Bu bğlmd dönemine it kişi bşın düşen GSYİH (GDP), ortlm döviz kuru (KUR) ve hm petrol vril fiytı (OIL) değişkenleri ile toplm otomobil syısı (CAR) yıllık verilerinden oluşn seriler kullnılmıştır 2. Değişkenler ve kynklrı, Tblo 2 de özet olrk sunulmuştur. Tblo 2. Anlizde Kullnıln Değişkenler ve Kynklrı 1 Anlizde kullnıln değişkenler belirlenirken, teorik çerçevenin ynı sır verilerin ulşılbilirliği de dikkte lınmıştır. 2 Çlışmd kullnıln değişkenlere it tnımlyıcı isttistikler EK 1 de özetlenmiştir.

13 Pehlivnoğlu,F., Errsln,C., Beşel,F. /JSS 13(2) (2014) : Değişken Tnımı Gözlem Arlığı Veri Kynğı LNGDP Kişi Bşın GSYİH (logritmik) Düny Bnksı (WDI) LNKUR LNOIL LNCAR Ortlm Döviz Kuru (logritmik) Hm Petrol Vril Fiytı (logritmik) Toplm Otomobil Syısı (logritmik) T.C. Klkınm Bknlığı T.C. Klkınm Bknlığı Otomotiv Snyi Derneği Ekonometrik Yöntem ve Sonuçlr Anliz yöntemleri ve elde edilen bulgulr şğıd sunulmktdır. Birim Kök Testleri Zmn serisi nlizinde, özellikle shte regresyon probleminden kynklnn htlı sonuçlrdn skınmk mcıyl serilerin durğn olmlrı önem rz etmektedir. Bu bğlmd, önce Augmented Dickey Fuller (ADF) ve Phillips Perron (PP) birim kök testleri ile serilerin durğnlığı nliz edilmiştir. Birim Kök Testleri ve Sonuçlr ADF birim kök testinde, Y t serilerinin birim kök içerip içermediğini test etmek üzere şğıdki denklem kullnılmktdır: Y t Y Y t 0 1 t 1 t i t i 1 (1) N birinci frk işlemcisini, t bir zmn trendini, t ht terimini, kullnıln seriyi, N ise Akike Bilgi Kriteri ile belirlenen gecikme syısını ifde etmektedir. ADF birim kök testi ile serinin durğn olmmsı boş hipotezine krşılık serinin durğn olduğunu vrsyn lterntif hipotez test edilir. Test, prmetresinin thminine ve onun test isttistiğinin belirlenmesine dylıdır. Test isttistiği mutlk değerce kritik değerlerden büyük ise, boş hipotez reddedilir; diğer bir ifdeyle serinin durğn olduğu söylenebilir. Durğnlık nlizlerinde kullnıln diğer bir yöntem ise, Phillips ve Perron testidir. Phillips ve Perron (PP), ht terimlerinin sbit vrynslı ve bğımsız olduğunu kbul eden ADF testini eleştirmiştir. ADF testinin nlmlı sonuçlr verebilmesi için, ht terimleri rsınd korelsyon olmmlı ve ht Y t

14 602 Türkiye Otomotiv Piyssınd Arz Şoklrı: Dönemi terimlerinin sbit vryns ship olduğunun kesin olrk belirlenmesi gerekmektedir. ADF testinin bu iki temel vrsyımı, Phillips ve Perron trfındn şu şekilde genişletilmiştir (Trı, 2010: 399): Y y u t 0 1 t 1 t (2) Y ( / 2) t 0 yt 1 2 t T ut (3) T gözlem syısını, u t ise ht terimlerinin dğılımını göstermektedir ve ht teriminin beklenen değeri sıfırdır. Böylece ADF testinin homojenite ve bğımsızlık vrsyımlrı terk edilerek ht terimleri rsınd içsel bğıntının olmdığı y d homojenlik vrsyımının gerekliliği ortdn klkmktdır (Trı, 2010: 399). Tblo 3. ADF ve PP Birim Kök Anlizi Sonuçlrı

15 Pehlivnoğlu,F., Errsln,C., Beşel,F. /JSS 13(2) (2014) : Sbit DÜZEY Sbit ve Trend LNGDP (0) [0.8487] LNKUR (1) [0.9364] LNOIL (0) [0.8429] LNCAR (1) [0.3316] ADF PP ADF PP (1) [0.8498] (5) [0.9557] (2) [0.8284] (3) [0.1795] (0) [0.2928] (1) [0.6680] (0) [0.8120] (1) [0.7898] (2) [0.2111] (5) [0.5314] (3) [0.7325] (3) [0.9530] BİRİNCİ FARK Sbit Sbit ve Trend LNGDP *** (0) [0.0000] LNKUR *** (0) [0.0024] LNOIL *** (0) [0.0000] LNCAR ** (0) [0.0399] ADF PP ADF PP *** (0) [0.0000] *** (4) [0.0018] *** (1) [0.0000] ** (3) [0.0372] *** (0) [0.0000] ** (0) [0.0142] *** (0) [0.0000] * (0) [0.0535] *** (0) [0.0000] ** (4) [0.0102] *** (1) [0.0000] * (4) [0.0550] Notlr: ADF testinde uygun gecikme uzunluğu Schwrz bilgi kriterine göre belirlenmiştir. PP testinde çekirdek (kernel) yöntemi Brlett kernel ve bnt genişliği (bndwith) Newey West bndwith yöntemine göre belirlenmiştir. Prntez içerisindeki değerler, ADF testi için optimum gecikme uzunluğunu, PP testi için bnt genişliğini göstermektedir. Köşeli prntez içerisindeki rkmlr, olsılık (p-vlue) değerlerini göstermektedir. ***,**,ve * sırsıyl yüzde 1, 5 ve 10 nlm düzeylerini göstermektedir. ADF ve PP birim kök testi sonuçlrı Tblo 3 te gösterilmiştir. Bun göre, değişkenlerin tmmı seviye hllerinde birim kök içermekte iken birinci frkı lındığınd durğn hle gelmektedir. Seriler birinci frkı lındığınd durğn olduğundn VAR nlizinde serilerin birinci frkı kullnılcktır.

16 604 Türkiye Otomotiv Piyssınd Arz Şoklrı: Dönemi Otomobil rzı şoklrı, vryns yrıştırmsı ve etki-tepki nlizi sonuçlrı ile belirleneceğinden çlışmy VAR Modeli uygulnrk devm edilmiştir. Vektör Otoregresif (VAR) Modeli ve Anliz Sonuçlrı Ekonominin şimdiki ve geçmiş şoklrl ilişkili olrk dinmik ve stokstik bir sistem olduğu genel kbul gördüğünden, bu bğlmd kullnılck en uygun model, VAR modelidir (Mountford, nd Uhlig, 2005: 1). İzleyen kısımd VAR modeli kısc tnıtılck ve bu modele ilişkin nliz sonuçlrın yer verilecektir. VAR Yöntemi ve Uygun VAR Modelinin Belirlenmesi Vektör otoregresif (VAR) modeli, modeldeki her bir değişkenin kendi ve diğer bütün değişkenlerin gecikmeli değerleri üzerine tnımlndığı çok boyutlu doğrusl bir model olup Sims in (1980) öncü çlışmsıyl ekonometri litertüründe yygın olrk kullnılmy bşlnmıştır (Temurlenk, 1998: 56). İçsel olrk belirlenen değişkenin bzen model eşitliğinin hem sğ hem sol trfınd yer lmsı, modelin thminini ve sonuç elde etmeyi zorlştırmktdır. VAR modelinde değişkenlerin tmmı içsel kbul edildiğinden bu sorunu şmk mcıyl d VAR Modeli kullnılbilmektedir (Özgen ve Güloğlu, 2004: 96-99). Uygun bir VAR Modelinin belirlenebilmesi için şu koşullrın sğlnmış olmsı gerekir: i) İstikrr ii) Otokorelsyon iii) Değişen Vryns VAR (2) modeline it istikrr koşulu VAR (2) Modeline it istikrr koşulu sonuçlrı, Grfik 5 te gösterilmiştir. Bun göre, bütün ters köklerin birim çemberin içerisinde yer lmsı nedeniyle, VAR(2) modelinin istikrr koşulunu yerine getirdiği söylenebilir.

17 Pehlivnoğlu,F., Errsln,C., Beşel,F. /JSS 13(2) (2014) : Grfik 5. VAR (2) Modelinin Ters Kökleri VAR (2) modeline it otokorelsyon koşulu VAR (2) Modeline it otokorelsyon testi sonuçlrı, Tblo 4 te gösterilmiştir. Tblo 4. VAR (2) Modeline Ait Otokorelsyon Testi Sonuçlrı Temel Hipotez: Seride Otokorelsyon yoktur Gecikme LM İsttistiği Olsılık Değeri

18 606 Türkiye Otomotiv Piyssınd Arz Şoklrı: Dönemi Elde edilen bulgulr neticesinde LM isttistiği ve olsılık değerleri dikkte lındığınd, VAR (2) modelinde otokorelsyon olmdığı sonucun ulşılmıştır. VAR (2) modeline it değişen vryns koşulu VAR (2) Modeline it değişen vryns testi sonuçlrı Tblo 5 te gösterilmiştir. Bun göre VAR (2) modelinde değişen vryns sorunu bulunmmktdır. Her üç koşulu sğlmsı nedeniyle, nliz için en uygun model olrk VAR (2) modeli kullnılcktır. Tblo 5. VAR (2) Modeline Ait Değişen Vryns Testi Sonuçlrı Temel Hipotez: Seride değişen vryns yoktur Chi-sq s.d Prob VAR (2) sonuçlrı VAR nlizi sonuçlrı, etki-tepki fonksiyonlrı ve değişkenler rsı etkileşimi gösteren vryns yrıştırmsı yöntemleri ile değerlendirilebilir. VAR (2) etki-tepki nlizi ve sonuçlrı Mkroekonomik büyüklüğün üzerinde etkili oln değişkenin politik rcı olrk kullnılbilir olup olmdığı (Özgen ve Güloğlu, 2004: 97-99); modelde yer ln değişkenlerin ht terimlerinde meydn gelen şoklrın diğer değişkenler üzerindeki etkisi, etki-tepki fonksiyonlrı (impulse-response) yrdımıyl belirlenir. VAR (2) modeline it etki-tepki nlizi sonuçlrı Grfik 6 d gösterilmiştir.

19 Pehlivnoğlu,F., Errsln,C., Beşel,F. /JSS 13(2) (2014) : Response of D(LNCAR) to D(LNCAR) Response of D(LNCAR) to D(LNGDP)

20 608 Türkiye Otomotiv Piyssınd Arz Şoklrı: Dönemi Response of D(LNCAR) to D(LNKUR) Response of D(LNCAR) to D(LNOIL) Grfik 6. Bir Stndrt Htlık Şok Otomobil Arzının Tepkisi Etki tepki nlizi sonuçlrın göre, Otomobil rzının kendisinden kynklnn şoklr tepkisi, ilk üç buçuk yıl pozitif ve isttistiksel olrk nlmlı iken, dh sonrki yıllrd pozitif nck nlmsızdır. Otomobil rzının ekonomik büyüme kynklı bir stndrt spmlık şok tepkisinin, ilk bir buçuk yıl nlmlı ve pozitif iken, sonrki yıllrd pozitif nck nlmsız olduğu söylenebilir. Otomobil rzının döviz kuru ve petrol fiytlrındn kynklnn şoklr tepkisi ise isttistiksel olrk nlmsız çıkmıştır. VAR (2) vryns yrıştırmsı nlizi ve sonuçlrı Vryns yrıştırmsı nlizi, mkroekonomik büyüklükler üzerinde en etkili değişkenin hngisi olduğunu belirlemekte kullnılır (Özgen ve Güloğlu, 2004: 97-99). Bu nlizde içsel değişkenlerden birindeki değişim, tüm içsel değişkenleri etkileyen yrı yrı şoklr olrk nliz edilir. Böylece sistemin dinmik ypısı hkkınd bilgi shibi olunrk, her bir tesdüfi (rssl) şokun gelecek dönemler için öngörünün ht vrynsın oln etkisinin orty çıkrılmsı mçlnır. VAR (2) modeline ilişkin vryns yrıştırmsı sonuçlrı Tblo 6 d gösterilmiştir.

21 Pehlivnoğlu,F., Errsln,C., Beşel,F. /JSS 13(2) (2014) : Tblo 6. Otomobil Arzının Vryns Ayrıştırmsı Dönemler D(LNCAR) D(LNGDP) D(LNKUR) D(LNOIL) Otomobil rzınd meydn gelecek bir değişme, sdece kendisinden değil, özellikle döviz kurundki değişimden kynklnmktdır. Bunun ynı sır, ekonomik büyüme ve petrol fiytlrındki değişimin, z d ols otomobil rzı üzerinde etkili olduğu söylenebilir. Dönemsel olrk incelendiğinde, döviz kuru değişmelerinin, otomobil rzı üzerinde giderek rtn bir etkisi olduğu d gözlemlenmektedir. Yirminci yıl gelindiğinde otomobil rzınd meydn gelen bir birimlik değişmenin % 10.4 ü döviz kurundn, % 0.9 u petrol fiytlrındn, % 0.3 ü ekonomik büyümeden ve geriye kln % 88.4 ü ise kendisinden kynklnmktdır. Sonuç Otomotiv snyi, sğldığı yüksek ktm değer, oluşturduğu istihdm rtışı ve ykındn ilişki içinde olduğu diğer endüstri dllrı ile ülke ekonomilerinin temel itici sektörlerinin bşınd gelmektedir. Diğer snyi dllrı ile oln ykın ilişkisi syesinde ekonominin genelinde meydn getirdiği verimlilik, üretim ve istihdm rtışı gibi pozitif dışsllıklr sebebiyle otomotiv sektörü, frklı gelişme düzeyindeki ülkelerde en fzl ytırım ypıln sektörler rsınd yer lmktdır.

22 610 Türkiye Otomotiv Piyssınd Arz Şoklrı: Dönemi Türkiye ekonomisinde, döneminde meydn gelen mkroekonomik şoklrın otomobil rzı üzerindeki etkisi VAR modeli ile nliz edilmiştir. Öncelikle değişkenlerin durğnlığı sınnmış ve her değişkenin nck birinci frkı lındığınd durğn olduğu belirlenmiştir. Şoklrın etkilerini gözlemleyebilmek için uygun VAR modeli belirlenmiş; etki tepki ve vryns yrıştırm nlizleri ypılmıştır. Etki tepki nlizi sonuçlrın göre, otomobil rzının ekonomik büyümeden gelen bir stndrt spmlık şok tepkisi, ilk bir buçuk yıl nlmlı ve pozitif, sonrki yıllrd ise pozitif nck nlmsızdır. Vryns yrıştırmsı sonucund elde edilen bulgulr göre, otomobil syısınd meydn gelecek bir değişme, sdece kendisinden kynklnmyıp özellikle döviz kurundki değişimlerden etkilenmektedir. Bun göre, döviz kuru değişiminin otomobil syısı üzerinde giderek rtn bir etkisi olduğu sonucun ulşılmıştır. İktisdi krr lıcılr, döviz kuru müdhlelerinin otomobil syısı üzerinde etkili olbileceğini dikkte lrk bu doğrultud uygulmlrı hyt geçirebilirler. Politik ypıcılr ise otomobil üretimi konusund ulusl prnın değerine istikrr kzndırmy önem göstermelidirler. Bun göre prsl otoriteler döviz kuru politiklrını yönlendirirken otomobil piyssının özel koşullrını dikkt lmlıdırlr. Şöyle ki döviz kurlrındki şırı rtışlr ithltı phlndırrk üretim mliyetlerini rtırmktdır. Bu durum otomotiv rzını doğrudn etkilediğinden kurlrdki oynklıklr krşı gerekli tedbirler lınmlıdır. Kynkç Alper, C. Emre ve Ayşe Mumcu-Serdr (2000). Türkiye de Otomobil Tlebinin Thmini, Erişim Trihi: , ss Byrkçeken, Hüseyin (2005). Düny d ve Türkiye de Otomotiv Sektörünün Sektörel Anlizi, Mkine Teknolojileri Elektronik Dergisi, 2005/2, ss Bilim, Snyi Ve Teknoloji Bknlığı, Snyi Genel Müdürlüğü, Sektörel Rporlr ve Anlizler Serisi (2013). Otomotiv Sektörü Rporu, /otomotiv-sektoru-rporu pdf, , ss Çobn, Orhn (2007). Türk Otomotiv Snyinde Endüstriyel Verimlilik ve Etkinlik, Erciyes Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, Syı.29, Temmuz-2007, ss Eken, M. Hsn ve Mehmet Çiçek (2009). Türkiye de Otomotiv Sektöründeki Ürünlerin Kredilerle Finnsmnının Stışlr Etkisi, Mliye-Finns Yzılrı Dergisi, Yıl.23, Syı.84, ss

23 Pehlivnoğlu,F., Errsln,C., Beşel,F. /JSS 13(2) (2014) : Görener, Ali ve Ömer Görener (2008). Türk Otomotiv Sektörünün Ülke Ekonomisine Ktkılrı ve Geleceğe Yönelik Sektörel Beklentiler, Journl of Ysr University, Vol.3, No.10, ss İnnçlı, Selim ve Ali Konk (2011). Türkiye de İhrctın İthlt Bğımlılığı: Otomotiv Sektörü, Eskişehir Osmngzi Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, Cilt.6, No.2, Ekim-2011, ss İstnbul Snyi Odsı (İSO) (2002). Otomotiv Snyi Sektörü-Avrup Birliği ne Tm Üyelik Sürecinde İstnbul Snyi Odsı Meslek Komiteleri Sektör Strtejileri Geliştirilmesi Projesi, Yyın No.2002/4, Şubt-2002, ss Krtlı, Meltem, Özlem Ceyd Helvcıoğlu, Nuri Ömürbek ve Gönül Tokgöz (2012). Ypy Sinir Ağlrı Yöntemi İle Otomobil Stış Thmini, Uluslrrsı Yönetim İktist ve İşletme Dergisi, Cilt.8, Syı.17, ss KPMG Türkiye 2013 Otomotiv Yöneticileri Arştırmsı (2013). Türkiye Otomotiv Sektörünün Geleceğe Yolculuğu-2017 Öngörüleri, Erişim Trihi: , ss Lorcu, Ftm (2010). Mlmquist Toplm Fktör Verimlilik Endeksi: Türk Otomotiv Snyi Uygulmsı, İstnbul Üniversitesi İşletme Fkültesi Dergisi, Cilt.39, No.2, ss Mountford, Andrew nd Hrld Uhlig (2005). Wht re the Effects of Fiscl Policy Shocks?, SFB Discussion Pper, July-2005, Vol: 649/039, pp Nişncı, Murt (2005). Türkiye de Arç Tlebi ve Ykıt Fiytlrı Arsındki İlişkinin Eşbütünleşme Tekniği İle İncelenmesi, AÜEHFD Dergisi, Cilt. IX, Syı. 1-2, ss Otomotiv Snyi Derneği (OSD). Erişim Trihi: Özgen, Ferht Bşkn ve Bülent Güloğlu (2004). Türkiye de İç Borçlrın İktisdi Etkilerinin VAR Tekniğiyle Anlizi, ODTÜ Gelişme Dergisi, Syı: 31, ss Sims, Christopher A. (1980). Mcroeconomics nd Relity, Econometric, Vol.48, Jnury-1980, pp Sönmez, Alper ve Mehmet Teomn Pmukçu (2012). Türkiye Otomotiv Sektöründe Çok Uluslu Şirketler Arcılığıyl An Snyiden Yn Snyiye Ypıln Bilgi ve Teknoloji Trnsferinin Anlizi, MPRA Pper No , June-2012, ss Trı, Recep (2010). Ekonometri, Genişletilmiş 6. Bskı, Koceli: Umuttepe Yyınlrı. Temurlenk, M. Sinn (1998). Türkiye de İktisdi Dlglnmlrın Anlizi: Bir Ypısl VAR Modeli Uygulmsı, Attürk Üniversitesi İİBF Dergisi, No. 209, Syı.112, Nisn-1998, ss Yşr, Okn (2013). Türkiye de Otomotiv An ve Yn Snyi ve Mrmr Bölgesi nde Kümelenme, Interntionl Periodicl for the Lnguges, Literture nd History of Turkish or Turkic, Vol.8/6, Spring-2013, ss

24 612 Türkiye Otomotiv Piyssınd Arz Şoklrı: Dönemi EK-1: Tnımlyıcı İsttistikler Men Std. Dev. Skewness Kurtosis Jrque- Ber ProbbilityObservtions LNGDP LNKUR LNOIL LNCAR