Türkiye nin Dış Ticaret Verilerinde Mevsimsellik. Seasonality in Foreign Trade Data of Turkey

Transkript

1 Gzinep Üniversiesi Sosyl Bilimler Dergisi (hp://se.gnep.edu.r) (2): ISSN: Türkiye nin Dış Ticre Verilerinde Mevsimsellik Sesonliy in Foreign Trde D of Turkey Özgür POLAT ve Enes Erd USLU* Dicle Üniversiesi Türkiye İsisik Kurumu Öze Bu çlışmd Türkiye nin 1982:1-2008:12 dönemi ihrc ve ihl zmn serilerinin mevsimsel ypısı nliz edilmişir. Üç ylık zmn serileri için Hylleerg, Engle, Grnger ve Yoo (1990) rfındn gelişirilen mevsimsel irim kök eslerini ylık verilere uyrlyn Frnses in (1990, 1991) mevsimsel irim kök esleri çıklnrk, dış icre verilerinin mevsimsel ypısı incelenmişir. Elde edilen sonuçlr göre, dış icre serilerinden ihrc ve ihl serilerinde hem deerminisik hem de durğn olmyn soksik mevsimsel ileşenlerin mevcu olduğu görülmüşür. Anhr Kelimeler: İhrc, İhl, Deerminisik Mevsimsel Ekiler, Mevsimsel Birim Kökler Asrc In his sudy, sesonl perns of expors nd impors of Turkey for he 1982:1-2008:12 period hve een nlyzed. Sesonl uni roo ess for monhly ime series developed y Frnses (1990, 1991), which is dped from sesonl uni roo es developed y Hylleerg, Engle, Grnger nd Yoo (1990) for qurerly ime series, hve een inroduced nd sesonl perns of foreign rde d hve een nlyzed. According o he resuls, oh expor nd impor series hve deerminisic nd nonsionry sochsic sesonl componens. Keywords: Expors, Impors, Deerminisic Sesonl Effecs, Sesonl Uni Roos I. GİRİŞ İkisdi zmn serilerinin çoğunlukl mevsimsel hrekeler sergilemesi, u serilerin mevsimselliği üzerine yoğun ir ilgi duyulmsın neden olmuşur. Mevsimsellik; hv değişimi ve kvim ekileri ile ikisdi irimler rfındn doğrudn vey dolylı olrk lınn üreim ve ükeim krrlrının zmn içindeki Yzışm Adresi: Dicle Üniversiesi İkisdi ve İdri Bilimler Fkülesi İkis Bölümü DİYARBAKIR opol@dicle.edu.r * Çlışmdki yorum ve görüşler yzrın kendisine i olup, Türkiye İsisik Kurumunu ğlmz. Bu çlışm ess lınrk ypıln üm çlışmlr için ynı kurl geçerlidir.

2 408 Türkiye nin Dış Ticre Verilerinde Mevsimsellik değişiminden kynklnn yıl içi sisemik hrekeler olrk nımlnilir (Hylleerg, 1992: 4). Mevsimsel dlglnmlr, ikisdi zmn serilerinde elirli ir periyo ory çıkn değişimin gerçek ir değişim vey düzenli olrk ory çıkn ir hreke olduğun krr verilmesini zorlşırmkdır (Coşr, 2006: 499). İkisdi zmn serilerinin mevsimsel ypısının ilinmesi, u serilere uygulnck uygun meodun seçimi için çok önemlidir. Hem mevsimsel değişimlerin ordn kldırılmsı hem de mevsimselliğin modellenmesi vey öngörü nlizleri, mevsimsel ileşenin ypısın göre frklılık göseren elirli yönemler kullnılrk ypılır (Gge, 2007: 159). Geleneksel ekonomerik modellemede mevsimselliğin; rend, üyüme ve dönemsel ileşenler gii dh önemli ileşenleri gizleyen (Drne ve Dieol, 2002: 305) ve zmn serilerine ilgisiz ilgi krk verinin ypısını ozn ir unsur olrk düşünüldüğünden (Leong, 1997: 65), Census X-11 prosedürü gii eknikler kullnılrk ypıln mevsimsel düzelmeler ile mevsimsel dlglnmlr serinin içerisinden çıkrılmkdır. Lierürde çok syıd çlışm geleneksel yklşımdn frklı olrk, mevsimsel düzelmenin gereksiz olduğunu ve mevsimsel modellemenin ikisdi nliz için yrrlı olileceğini rışmışır (Leong, 1997: 65). Bu yklşım göre, mevsimsel ileşen önemli ilgiler içerdiğinden ve mevsimsel düzelme dinmik modelle sonuçlrının nlmlılığını olumsuz olrk ekilediğinden (Du ve Kumw, 2005: 1), ikisdi zmn serilerinin enegre ir prçsı oln mevsimsellik ikisdi modellemede nliz dışınd ırkılmmlıdır. Mevsimsel düzelme prosedürü, mevsimselliğin zmn serilerinin diğer üç ileşeni oln rend, düzensiz ileşen ve konjonkürel dlglnmlr orogonl olduğu vrsyımındn hreke ederek, zmn serilerindeki mevsimsel ileşenin diğer ileşenlerden yrışırılileceğini öngörmekedir (Leong, 1997: 65). Bzı çlışmlrd serilerdeki mevsimsel ve mevsimsel olmyn ileşenlerin irirlerine orogonl olmdığı ve dolyısıyl ileşenlerin yrışırılmycğı görülmüşür (Du ve Kumw, 2005: 1). Bileşenlerin yrışırılmyck ir ypıd olmsı durumund mevsimsel düzelme, veri üreme sürecinin ir prçsı oln mevsimsel olmyn ileşenleri de mevsimsel ileşen ile irlike seriden yrışırckır. Bu durumd ypıln nlizler ve öngörüler ynılıcı olckır. Box ve Jenkins (1976) rfındn lierüre kzndırıln model nlı ekniklerin zmn serisinde ulunn mevsimsel dlglnmlrın kldırılmsınd önerdikleri mevsimsel filre ( 1 12 L ), serilerin mevsimsel olrk enegre olmlrı durumund, diğer ir deyişle 12 irim kökün olmsı durumund uygun olduğundn, ir de irim kök olmsı durumund u filrenin kullnımı serinin şırı frk lınmsın yol çmkdır. Bu durumd ( 1 L) filresinin kullnımı serinin rend durğn hle geirilmesi için yeerli olckır. Ookorelsyon ve kısmi ookorelsyonun yorumlnmsını zorlşırcğındn, gereğinden fzl frk lm işlemi zmn serisi modellerinin oluşurulmsınd sorun çıkrckır. Diğer yndn

3 Pol, Ö. ve Uslu, E., E. / Sos. Bil. D. 9(2) (2010): gereğinden dh z frk lınmsı d serilerin ooregresif kısımlrınd irim kök klmsın yol çckır. (Aguirre, 2000: 1). Dolyısıyl, zmn serileri nlizinde serinin içerdiği mevsimsel irim kök ypısının elirlenmesi ve model oluşurulurken u ypının dikke lınmsı çok önemlidir. Çeşili mevsimsel modellere i isisiksel özelliklerinin enzer olmmsı ve oplulşırılmış serilerde nicelik kımınd mevsimselliğin önemli olmsındn dolyı, nlizde kullnılck modele uyrlnn mevsimselliğin doğru ir şekilde espi edilememesi ciddi ynlılığ ve ilgi kyıplrın neden olildiğinden (Beulieu ve Miron, 1993: 1), dış icre verileri kullnılrk ypılck mkroekonomik nlizlerde u verilere i mevsimsel ypının doğru ir şekilde ory konmsı çok önemlidir. İhrc ve ihl verilerinin mevsimsellik ypılrının elirlenmesi, u mkroekonomik değişkenlerde meydn gelen hrekelerin reel vey mevsimsel olup olmdığı konusund krr verilmesinde, u değişkenler kullnılrk ypılck zmn serisi nlizlerinde kullnılck meolrın mevsimsel prmerelerinin elirlenmesinde ve ikisdi modellemede mevsimselliğin nsıl modelleneceği konusund yrdımcı olckır. Mevsimselliğin deerminisik olmsı durumund kukl değişkenler kullnılırken, soksik mevsimsellike mevsimsel frk filreleri kullnılır (Drne ve Dieol, 2002: 306). Benzer olmyn isisiksel özelliklere ship frklı mevsimsel modellerin mevsimsellik nlizinde ypılck ir h ilgi kyın vey öngörülerde spmy yol çığındn (Beulieu ve Miron, 1993: 306), dış icre verilerinde mevsimsel ypının espii ekonomerik ve ekonomik çıdn son derece önemlidir. İhrc ve ihl serilerindeki mevsimsel1iğin doğru nliz edilmesi, u serilerdeki dlglnmlrın espii ve dış icre poliiklrının ekinliğini rırckır. Eğer dış icre serilerinin mevsimsel ileşeni zmn içerisinde değişme eğiliminde ise, uygulnck poliiklrın dönemsel olrk ekrr gözden geçirilmesi gerekecekir Mevsimsel modelleme için frklı yönemler lierürde yer lmkdır. Bu çlışmnın mcı, Türkiye nin ihrc ve ihl zmn serilerinin mevsimsel ypısının ylık veriler ile nliz edilmesi ve u serilerin mevsimsel irim köklere ship olup olmdıklrının es edilmesidir. İkinci ölümde lierürde yer ln ve mkroekonomik zmn serilerinin mevsimselliğinin nliz edildiği ve mevsimsel irim köklerinin es edildiği çlışmlrın özei verilmişir. Üçüncü ölümde u çlışmd kullnıln Frnses in (1990) ylık verilerin deerminisik ve soksik mevsimsel irim kök nlizi için gelişirdiği mevsimsel irim kök esi kısc nlılmışır. Üçüncü ölümde deerminisik ve soksik mevsimselliğin espii mcıyl ypıln es sonuçlrı yer lmkdır. Dördüncü ölümde ise ypıln nlizler ile elde edilen sonuçlr değerlendirilmişir.

4 410 Türkiye nin Dış Ticre Verilerinde Mevsimsellik II. LİTERATÜR TARAMASI Mkroekonomik değişkenlerine i zmn serisi verilerinin mevsimsel ypılrını rşırn çok syıd çlışm lierürde yer lmkdır. Alexnder ve Cnvell-Jord (1997); Almny, Frns, İngilere ve İly nın Gyri Sfi Yuriçi Hsılsı, dış icre dengesi ve reel efekif döviz kurlrı ile OECD ülkelerinin oplm Gyri Sfi Yuriçi Hsılsın i oniki ylık ve üçer ylık çeyrek dönemli verilerinin mevsimsel irim kök nlizini Hylleerg, Engle, Grnger ve Yoo (1990) [HEGY] rfındn gelişirilen es ile ypmışlrdır. Elde edilen sonuçlr göre, mevsimsel irim kök çeyrek verilerden dh çok ylık verilerde dh çık ir şekilde görülmesine rğmen, çlışmd ele lınn ülkelerin icre değişkenlerinde kuvveli mevsimsel enegrsyonun ulunduğu söylenemez. Birim kökler çoğunlukl zı vey üm mevsimsel freknslrd espi edilememişir. Ymk ve Ymk (1996), 1980:1 1998:12 dönemi rsı Türkiye nin ylık ihrc ve ihl verilerini kullnrk u serilerin mevsimsellik nlizini ypıklrı çlışmlrınd, u iki seride mevsimsel olmyn irim kök ve deerminisik mevsimsellik espi emişlerdir. Leong (1997), Avusrly nın oplm ihrc, oplm ihl, hrcm yönemiyle Gyri Sfi Yuriçi Hsıl, perkende sışlrın cirosu, oplm işsizlik, giyim ve ykkı üreicilerinin sışlrın i mkroekonomik zmn serilerinin üçer ylık verileri ile ypığı HEGY esi sonucund, oplm ihrc ve oplm ihlın mevsimsel irim kök içermesine rğmen nliz edilen diğer mkroekonomik değişkenlere i zmn serilerinin mevsimsel irim kök içermediği sonucunu elde emişir. Değişkenlerin soksik mevsimselliken yrı olrk, deerminisik dlglnmlr göserdiği görülmüşür. Aguirre (2000), Beulieu ve Miron un (1993) ylık veriler için gelişirdiği mevsimsel irim kök esini kullnrk ylık e fiylrının mevsimselliğini nliz eiği çlışmsınd, hem deerminisik hem de soksik mevsimselliğin kısmi olrk seride mevcu olduğun dir ulgulr elde emişir. Çğlyn (2003), Yşm Boyu Sürekli Gelir Hipoezi ile ilgili değişkenlerden dynıksız ve yrı dynıklı ml ve hizmelere ypıln kişisel ükeim hrcmlrı, kişi şın hrcnilir gelir ve ors geirisi verilerinin 1988: dönemi ylık zmn serileri için mevsimsel irim kökün vrlığı ve değişkenler rsınd eşüünleşme olup olmdığını HEGY esini kullnrk rşırdığı çlışmsınd, ükeim hrcmlrının sıfır ve çeyrek freknslrd, hrcnilir gelirin sıfır ve çeyrek freknslrd, ors geirisinin ise çeyrek frekns mevsimsel irim köke ship olduklrı sonucunu elde emişir. Coşr (2006), Türkiye nin ükeici fiy endeksinin mevsimsel ypısını HEGY ve Cnov-Hnsen eslerini kullnrk rşırdığı çlışmsınd, ükeici fiy endeksi serisinde deerminisik mevsimsellik ile erer durğn olmyn soksik mevsimselliğin ulunduğunu ory koymuşur.

5 Pol, Ö. ve Uslu, E., E. / Sos. Bil. D. 9(2) (2010): Ayvz (2006) çlışmsınd, Türkiye ekonomisine i GSMH, ükeim, ihrc ve ihl serilerinin göserdiği mevsimsel ypılrı rşırılmışır. 1989:1-2004:4 yıllrı rsınd üçer ylık veriler ile u serilerin soksik mevsimsellik mi yoks deerminisik mevsimsellik mi göserdiği espi edilmeye çlışılmışır. HEGY mevsimsel irim kök esi ile ypıln nliz sonucund elde edilen ulgulr göre, ükeim serisinde soksik mevsimsellik, GSMH ve ihrc serisinde yrıyıllık ve yıllık freknslrl mevsimsel irim kök ve ihl serisinde mevsimsel olmyn irim kök ulunmkdır. Gge (2007), Romny ihrcının mevsimsel ileşenini nliz eiği çlışmsınd dönemi üçer ylık ihrc verilerine ile HEGY esini uygulmışır. Ypıln irim kök esi sonucund, mevsimsel ileşenin hem deerminisik hem de soksik olduğu görülmüşür. Redoldo (2007), ihrc ve ihl ile irlike oplm olrk Filipinler in 30 frklı mkroekonomik değişkeni üzerinde ypığı çlışmsınd, HEGY esi uygulmsınd %5 nlmlılık düzeyinde hiçir değişkende irim kök espi edilememişir. III. YÖNTEM Mevsimsellik ir zmn serisinde ir yıllık süre içerisinde ylık, yrıyıllık vey çeyrek dönemlik elirli periyolr hlinde ekrr eden dlglnmlrdır. Dh geniş ir nım ypılck olunurs, mevsimsellik ir yıl içerisinde mmlnn ve elirli dönemler iiriyle ykın üyüklüke ekrr eden serinin norml orlmsındn frklı orlm içeren dönemlerdir. Mevsimsellik içeren süreç deerminisik ve soksik olmk üzere iki şekilde ory çıkr. Tkvim ve hv değişimi gii sisemik (zmn göre si değişen) ekilerden kynklnn mevsimsellik, deerminisik mevsimsellik olrk dlndırılır. Deerminisik mevsimsellike şoklrın ekisi uzun sürerek elirli ir dönemde yok olmkdır. Onun için u ür mevsimsellik, mevsimsel kukl değişkenleri yrdımıyl modellenir ve kolyc hmin edileilir ve pek çok ekonomik zmn serisinde vr oln mevsimsellik, deerminisik mevsimsellikir (Drne nd Dieol, 2002: ). Deerminisik mevsimsel eşilik şğıdki gii ifde edileilir (Aguirre, 2000: 2): S Y = m + e s=1 s s 2 =1,,T e ~ WN(0, σ ) (1) Burd; S, mevsim syısını; T, yıl syısını; s, mevsim kukl değişkenini; m s, mevsim orlmsını ve e ise vryns ve orlmsı si ir eyz dizi özelliğini göseren hlrı ifde emekedir. Soksik mevsimsellik ise durğn ve durğn olmyn olmk üzere iki ürlü sınıflndırılmkdır. Durğn soksik mevsimsellike zmn göre değişen ir mevsimsellik söz konusudur, nck mevsimsel ekilerin üyüklüğü siir ve u ür mevsimsellik ooregresif süreç ile modelleneilir. Durğn olmyn soksik

6 412 Türkiye nin Dış Ticre Verilerinde Mevsimsellik Mevsimsellike ise irim kök mevcuur. Bu ür mevsimsellike, şoklrın ekisi dimi olduğundn zmn oyunc değişken ir ypıy shipir ve ynı zmnd mevsimsel ekilerin üyüklükleri değişkendir. Bununl irlike ir zmn serisi her iki ür mevsimselliğin olduğu ypıyı d rındırilir y d her iki ypıy d m uymyn (ne deerminisik ne de soksik) ir mevsimsellikle de krşılşılilir (Ayvz, 2006: 71). Mevsimselliğin espiinden ziyde mevsimselliğin ürünün de ilinmesi önemlidir, çünkü veriler ir çeşi mevsimselliğin ekisinde iken şk ir çeşi mevsimselliğin vrlığını kul emek veride ciddi ynlılığ ve veri kyın yol çr. Bu yüzden veride deerminisik mevsimselliğin mi vey soksik mevsimselliğin mi vey her ikisinin de mi olduğunun ilinmesi gerekir (Coşr, 2006: 449). Mevsimsel irim köklerin vrlığını sınmk için lierürde frklı esler yer lmkdır. Dickey ve diğ. (1984) ve Hylleerg ve diğ. nin (1990) önerdikleri esler çeyrek dönemlik veriler için uygulmd en sık kullnılnlrdır. Anck Dickey ve diğ. nin (1984) önerdikleri es, serilerde sdece mevsimsel irim kökü nliz ederken, Hylleerg ve diğ. nin (1990) önerdikleri es mevsimsel irim köklerin hngi freknslrd olduğu hkkınd d ilgi sunmkdır. Böylece mevsimsellik dh ne ir içimde modellenerek durğnlığı sğlmk için dh uygun ir mevsimsel frk filresini kullnm imknı sunmkdır. Frnses (1990) ile Beulieu ve Miron (1993), Hylleerg ve diğ. nin (1990) önerdikleri mevsimsel irim kök esini gelişirerek ylık verilere uyrlmışlrdır. Frnses in (1990) gelişirdiği es, durğnlık lernif hipoezine krşın sıfır ve ylık mevsimsel frekns irim kök sıfır hipoezini es emeyi öngörmekedir (Schulze, 2009: 6). Frnses in (1990) önerdiği model şğıdki giidir: 12 z y = µ + T + 7 5, 1 + z 8 5, 2 11 k = 1 α D k + z k 9 6, 1 + z 1 1, 1 + z 10 6, 2 + z 2 2, 1 + z + z 11 7, 1 3 3, 1 + z + z 12 7, 2 4 3, 2 + p k = 1 + z γ p 5 4, 1 y 12 k + z + ε 6 4, 2 Bu model deerminisik kısım ve soksik kısım olmk üzere iki oyu hlinde ele lınilir. Deerminisik kısım içerisinde μ, si erim; T, deerminisik rend ve D i, mevsimsel kukl değişkenler yer lır. Soksik kısım içerisinde ise i prmerelerinin ğlı olduğu değişkenler yer lır. Modelde yrıc ookorelsyon 1 sorunundn kçınmk için ğımlı değişken gecikmeleri yer lır. Ampirik uygulmlrd ε nin ir eyz gürülü özelliğini gösermesi için modelde yer ln ğımlı değişken derecesi p nin değeri elirlenmelidir. Bu elirleme için Akike, + (2) 1 Ookorelsyon olduğundn prmerelerin nlmlılık esleri için hesplnn ve F isisiklerinin ynlı olmsın seeiye vermekedir (Leong, 1997: 414).

7 Pol, Ö. ve Uslu, E., E. / Sos. Bil. D. 9(2) (2010): Byes vey Hnnn-Quinn ilgi krierlerinden fydlnılilir. Modelde y nin gecikmeli değerlerinin doğrusl rnsformsyonu oln z değişkenleri şğıdki gii formüle edilir (Frnses, 1991: 202): z z z z z z z 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 12 = y ( 1+ L)( 1+ L )( 1+ L + L ) y ( 1 L)( 1+ L )( 1+ L + L ) y ( 1 L )( 1+ L + L ) y ( 1 L )( 1 3L + L )( 1+ L + L ) ( 1 L )( 1+ 3L + L )( 1+ L + L ) ( 1 L )( 1 L + L )( 1 L + L ) y ( 1 L )( 1 L + L )( 1+ L + L ) y 12 = ( 1 L ) y = = = = = = Bğımlı değişkenden de görüldüğü üzere u denklemin 12 frklı çözümü mevcuur. Burd 1 i reel ve 11 i kompleks irim kök olmk üzere 12 de ponsiyel irim kök yer lmkdır. 2 m ir çemer (1 yıl) olmk üzere; z 1, 1, 0 frekns mevsimsel olmyn irim kökü içeren değişken; z 2, 1, frekns mevsimsel irim kökün yer ldığı ve yıld 6 kez dlglnmnın emsil edildiği değişken; z 3, 1 ile z 3, 2, ± 2 freknslrd mevsimsel irim köklerin yer ldığı ve yıld 3 ve 9 kez dlglnmlrın emsil edildiği değişkenler, z 4, 1 ile z 4, 2, freknslrd mevsimsel irim köklerin yer ldığı ve yıld 8 ve 4 kez dlglnmlrın emsil edildiği değişkenler, z 5, 1 ile z 5, 2, ± 3 freknslrd mevsimsel irim köklerin yer ldığı ve yıld 2 ve 10 kez dlglnmlrın emsil 5 edildiği değişkenler, z 6, 1 ile z 6, 2, + 6 freknslrd mevsimsel irim köklerin yer ldığı ve yıld 7 ve 5 kez dlglnmlrın emsil edildiği değişkenler, z 7, 1 ile z 7, 2, ± 6 freknslrd mevsimsel irim köklerin yer ldığı ve yıld 1 ve 11 kez dlglnmlrın emsil edildiği değişkenlerdir. (2) numrlı modele sırdn en küçük kreler yönemi uygulnrk μ, α, γ ve ksyılrı hmin edilir. Mevsimsel irim kökleri es emek için soksik mevsimselliği emsil eden mevsimsel irim köklere i değişkenlerin ğlı olduğu i prmereleri üzerine vef esleri uygulnır. Çıkn es sonuçlrın göre verilerin hngi frekns mevsimsel irim kök içerdiğine krr verilir. Eğer herhngi ir prmeresi 0 ise (mevsimsel) irim kök(ler) vrdır. Bu nokdn i y y (3)

8 414 Türkiye nin Dış Ticre Verilerinde Mevsimsellik hrekele; Eğer = 1 0 ve diğer üm ler 0 dn frklı ise mevsimsel irim kök yokur ve mevsimsel olmyn irim kök vrdır. Bu ür ir irim kök ise soksik rend ile ilişkilendirileilir (Frnses ve diğ., 2005: 12). Eğer üm i ler 0 dn frklı ise süreç durğndır. Bu durumd mevsimsellik, kukl değişkenler ile modelleneilir. Yni mevsimsel frk filresi uygulmy gerek yokur. Eğer üm 12 i ler 0 ise durğnlığı sğlmk için ( 1 B ) filresini kullnmk uygun olckır (Frnses, 1991.:101). 0 ve freknsınd irim kökleri es emek için k = {1, 2} olmk üzere sıfır hipoezi ( H 0 : k = 0 ) lernif hipoeze ( H 1 : k < 0) krşı özel ir -isisiği ile, üm kompleks irim köklerin esi için sıfır hipoezi ( H 0 : 3 = 4 =... = 12 ) lernif hipoeze (H1= lerin en z iri sıfır eşi değildir) krşı F-esi ile, kompleks irim köklerin çiflerini es emek için k = {4, 6, 8, 10, 12} olmk üzere sıfır hipoezi ( : = 0 ) lernif hipoeze H k0 k 1 k = ( H k1 : k 1 ve k lerin en z iri sıfır eşi değildir) krşı F-esi ile ve yrı kompleks irim köklerin esi için k = {3, 4,...,12} olmk üzere sıfır hipoezi ( H k0 : k = 0 ) lernif hipoeze ( H k 1 : k < 0 ) krşı -esi ile es edilir. (Schulze, 2009: 6-7). IV. BULGULAR Bu çlışmd, Şekil 1 de grfiği verilen Türkiye nin 1982:1 2008:12 dönemi ihrc ve ihl serilerinin mevsimsel ypısı Frnses in (1990) ylık verileri için gelişirdiği mevsimsel irim kök esi kullnılrk nliz edilmişir. Çlışmd kullnıln veriler Türkiye İsisik Kurumu nun inerne syfsınd yyınldığı ylık oplm ihrc ve oplm ihl verilerinden derlenmişir. İhrc ve ihl serilerine ilişkin mevsimsel irim kök esi sonuçlrı ve kriik değerler sırsıyl Tlo 1 ve Tlo2 de yer lmkdır. Mevsimsel irim kök esi sırsıyl sde model, siin yer ldığı model, si ve rendin yer ldığı model ve son olrk si, rend ve mevsimsel kukl değişkenlerin yer ldığı model olmk üzere 4 frklı model için uygulnmışır. 4 frklı modelin kullnılmsının vnjı mevsimselliğin eşnlı olrk soksik mi yoks deerminisik mi olduğunun yır edilmesine imkn sğlmsıdır 2. Eğer (1) numrlı model ile (2) numrlı model rsınd isisikleri çısındn önemli ir frk vr ise (1) numrlı modelin ynlış nımlndığı ve mevsimsel irim köklerin elirlenmesinde (2) numrlı modelin kullnılmsı gerekiği nlmın gelmekedir. Benzer şekilde u krşılşırm diğer modeller rsınd d ypılilir. Örneğin (3) numrlı model ile (4) numrlı modelin sonuçlrı krşılşırılırken mevsimsel irim köklerin ynınd ek olrk deerminisik mevsimsellik de rşırılmış olunckır. Uygulm şmsınd dikke lınn ir diğer konud h erimleri rsınd rdışık ilişkinin olmmsı için modele ilve edilecek ğımlı değişken gecikmelerinin elirlenmesidir. Bu elirleme şu kıss göre gerçekleşirilmişir. Öncelikle üm modeller Beulieu ve 2 Bkınız Leong(1997)

9 Pol, Ö. ve Uslu, E., E. / Sos. Bil. D. 9(2) (2010): Miron (1993) prlel olrk 3 yıllık ir gecikme uzunluğu dikke lınrk icr edilmişir. Dh sonr %15 önem seviyesinde nlmsız oln gecikmeler model dışı uulrk modeller ekrr kurgulnmışır İhrc İhl Şekil : :12 dönemi Türkiye nin dış icrei (milyon $) Bu sonuçlr göre ihrc serisinde 4 frklı modelde de 0 freknski uzun dönemli mevsimsel olmyn irim kök hipoezi, esi sonucun göre re edilememişir. Yine 4 model de ± 3 frekns mevsimsel irim kök hipoezi, F esi sonucun göre re edilememişir. Ayrıc (4) numrlı modelde frekns mevsimsel irim kök espi edilmişir. (1), (2) ve (3) numrlı modellerde frklı freknslrd mevsimsel irim kök ulgusun rslnmış ols d urd sıl dikke lınmsı gereken model (4) numrlı model olduğundn 3 u durum dikke lınmmışır. İhl serisinde de ihrc serisine enzer ulgulr elde edilmişir. Yine urd d 4 frklı modelde 0 freknski uzun dönemli mevsimsel olmyn irim kök hipoezi ve ± 3 freknski mevsimsel irim kök hipoezi %1 önem seviyesinde re edilememişir. Aynı şekilde (1), (2) ve (3) numrlı modellerde frklı freknslrd mevsimsel irim kök ulgusun rslnmışır. 3 Beulieu ve Miron(1993) ile Leong(1997), modelde emsil edilmeyen mevsimsel kukl değişkenlerin ynlılık oluşurup esin gücünü düşüreceğinden değerlendirmede (4) numrlı modeli kullnmışlrdır.

10 416 Türkiye nin Dış Ticre Verilerinde Mevsimsellik Tlo 1. Soksik Mevsimsellik Sonuçlrı Seri Adı Gecikme 1 2 F F F F 5, 6 7, 8 9, F 10 11, 12 3, 4 İhrc c İhrc c, İhrc c,,sd İhrc İhl c İhl c, İhl c,,sd İhl No: Tlod, ve sırsıyl ilgili isisiğin %1 ve %5 nlmlılık düzeyinde re edildiğini; c, ve sd ise sırsıyl modelde si erim, rend ve mevsimsel kukl değişken yer ldığını gösermekedir. Gecikme, %15 önem seviyesinde nlmlı gecikme syısıdır. Tüm serilerin logrimik dönüşümü lınmışır. Tlo 2. Kriik Değerler Deerminisik Kısım Anlmlılık 1 F 2 3, F 4 5, F F F 6 7, 8 9, 10 11, 12 nc,n,nsd c,n,nsd c,,nsd c,,sd % % % % % % % % No: Tüm kriik değerler Frnses nd Hoijn in (1997) çlışmsındn lınmışır.

11 Pol, Ö. ve Uslu, E., E. / Sos. Bil. D. 9(2) (2010): Bşk önemli ir ulgu ise her iki seride de (3) ve (4) numrlı modellerin sonuçlrı iririnden oldukç frklıdır. Yni serilerde mevsimsel irim köke ek olrk deerminisik mevsimsellike mevcuur. Şekil 2 ve 3 e sırsıyl ihrc ve ihl serilerinin dönemlere göre TRAMO/SEATS 4 yönemi ile hesplnn mevsimsel ileşenlerinin grfikleri yer lmkdır. Şekil 2 de mevsimsel ileşen dönemlerinin zmn göre değişimi incelendiğinde de Frnses in mevsimsel irim kök esini doğrulr ulgulr elde edilmişir. Mevsimsel ileşenler zmn göre değişirken, ileşenlerin üyüklükleri de değişmekedir. Örneğin 2. ve 3. çeyrekeki ileşenler son yıllrd üyümesine rğmen 4. çeyrekeki ileşen küçülmüşür. Şekil 2. Mevsimsel Bileşenin Dönemlere Göre Grfiği (İhrc) 4 Temelleri Burmn (1980) ve Hillmer ve Tio (1982) rfındn ıln ARIMA modeline dylı mevsimsel düzelme yönemini uygulyn TRAMO/SEATS 4 mevsimsel düzelme prosedürü İspny Merkez Bnksındn Gomez ve Mrvll (1997) rfındn gelişirilmişir. TRAMO kısmınd Reg- ARIMA modelleme ekniği kullnılrk gözlenen zmn serisine ykırı değer düzelmesi, kvim ekisi düzelmesi ve eğer vrs kyıp değerlerin hminleri uygulnrk seri doğrusl hle geirilmekedir. SEATS ise emel olrk ön düzelmesi ypılmış zmn serisini, ileşenler için en küçük h kreler orlmsını sğlyck şekilde gözlemlenemeyen ileşenlerine (rend-devrevi, mevsimsel ve düzensiz ileşen) Wiener-Kolmogorov filresi yrdımıyl yrışırır

12 418 Türkiye nin Dış Ticre Verilerinde Mevsimsellik Şekil 3. Mevsimsel Bileşenin Dönemlere Göre Grfiği (İhl) V. TARTIŞMA Bu çlışmd, Türkiye nin 1982:1 2008:12 dönemi ihrc ve ihl serilerinin mevsimsel ypısı Frnses in (1990) ylık veriler için gelişirdiği mevsimsel irim kök esi kullnılrk nliz edilmişir. Ypıln nlizler sonucund, ihrc serisinde uzun dönemli mevsimsel olmyn irim kök ile ve ± 3 freknslrd mevsimsel irim kök olduğu ve ihl serisinde ise uzun dönemli mevsimsel olmyn irim kök ile ± 3 frekns mevsimsel irim kökün olduğu görülmüşür. Diğer ir deyişle serilerdeki mevsimsel ypı klıcı, zmn göre değişken ve frklı üyüklükedir. Ayrıc her iki seride de mevsimsel irim köklerin ynı sır deerminisik mevsimsellike ulunmkdır. Bu çlışmdki ulgulr lierürdeki Ayvz (2006) ve Ymk ve Ymk (1999) gii Türkiye nin ihrc ve ihl serilerinde mevsimsel irim kökü nliz eden diğer çlışmlr ile krşılşırıldığınd elde edilen sonuçlrd ir kım frklılıklrın (diğer çlışmlrd u serilerde mevsimsel irim kök ulunmmsı gii) olduğu görülmekedir. Bunun seei diğer çlışmlrd kullnıln verilerin freknslrının ve dönemlerinin frklı olmsı ve frklı syıd ğımlı değişken

13 Pol, Ö. ve Uslu, E., E. / Sos. Bil. D. 9(2) (2010): gecikmelerinin kullnılmsı olrk özeleneilir. Yer kısıındn dolyı ury ynsıılmyn denemeler sonucund modelde kullnıln ğımlı değişken gecikmelerinin syısı rıkç mevsimsel irim kök hipoezlerinin dh z re edilmesi durumu ory çıkmkdır. Bu durum Beulieu ve Miron(1993) rfındn d elirilmişir. Az syıd ğımlı değişken gecikmesi kullnılmsı ise esin gücünü zlrk sonuçlrın ynlı çıkmsın seep olmkdır (Beulieu ve Miron, 1993:16; Leong, 1997:414). İhrc ve ihl zmn serilerinin kullnıldığı mkroekonomik modellemelerde mevsimsel irim kök esi kullnılrk elde edilen mevsimsel ypıy uygun filrelerin kullnımı, mevsimsel düzelme prosedürünün uygulnmsı sonucund ory çıkilecek sorunlrdn skınmk için önerilen lernif ir yönem olrk krşımız çıkmkdır. Dış icre ylık zmn serilerine uygulnn mevsimsel irim kök esi sonucund espi edilecek mevsimsel irim kökü ordn kldırilecek uygun filrelerin kullnımı, mevsimsel durğnlığı sğlyrk ypılck nlizlerde dh iseli sonuçlr ulşılmsını mümkün kılckır. İhrc ve ihl öngörülerinin iyileşirilmesi, söz konusu öngörülerin gerek ihl ve ihrc seköründeki kılımcılr gerekse de poliik ypıcılrın pln, progrm ve yırımlrının dh ekin olmsını sğlycğı düşünülmekedir. Kynkç Aguirre, A. (2000). Tesing for Sesonl Uni Roos Using Monhly D. Texos pr Discussão Cedeplr-UFMG d139, Cedeplr, Universidde Federl de Mins Geris. hp:// (Erişim Trihi: 02/12/2009) Alexnder, C. nd Cnvell-Jord, M. (1997). Sesonl Unı Roos in Trde Vrıles. The Insiuo Vlencino de Invesigciones Económics. (Erişim Trihi: 21/11/2009) Ayvz, Ö. (2006). Mevsimsel Birim Kök Tesi, Aürk Üniversiesi İkisdi ve İdri Bilimler Dergisi, 20(1), hp:// /iif/m307.pdf (Erişim Trihi: 06/12/2009) Beulieu, J. J. nd Miron, J. A. (1993). Sesonl Uni Roos in Aggrege U.S. D.. Journl of Economerics, 55: Burmn, J.P. (1980). Sesonl Adjusmen y Signl Exrcion, Journl of he Royl Sisicl Sociey A, 143, Box, G. E. P. nd Jenkins, G. M. (1976). Time Series Anlysis Forecsing nd Conrol, Sn Frncisco: Holden Dy.

14 420 Türkiye nin Dış Ticre Verilerinde Mevsimsellik Coşr, E., E. (2006). Sesonl Behviour of he Consumer Price Index of Turkey, Applied Economics Leers, 13(7), Çğlyn, E. (2003). Yşm Boyu Sürekli Gelir Hipoezi'nde Mevsimsellik. Mrmr Üniversiesi İ.İ.B.F. Dergisi, 18(1), hp://iif.mrmr.edu.r/dosy/fkule/iifdergi_ 2003/2003_23.pdf (Erişim Trihi: 22/11/2009) Drne, O. nd Dieol, C. (2002). A Noe on Sesonl Uni Roo Tess. Quliy&Quniy, 36, Dickey, D. A., Hzs, D. P. nd Fuller, W. A. (1984). Tesing for Uni Roos in Sesonl Time Series. Journl of he Americn Sisicl Associion, 79, Du, P. nd Kumw, L. (2005). Modelling nd Forecsing Sesonliy in Indin Mcroeconomic Time Series. Working ppers 136, Cenre for Developmen Economics, Delhi School of Economics. hp:// (Erişim Trihi: 23/11/2009) Frnses, P. H. (1990). Tesing for Sesonl Uni Roos in Monhly D. Economeric Insiue Repor 9032A, Ersmus Universiy Roerdm. Frnses, P. H. (1991). Sesonliy, Non-Sionriy nd he Forecsing of Monhly Time Series. Inernionl Journl of Forecsing, 7, Frnses, P. H. (1991). Model Selecion nd Sesonliy in Time Series. Docorl Thesis, Ersmus Universiy Roerdm. Frnses, P.H. nd Hoijn B. (1997). Criicl Vlues for Uni Roo Tess in Sesonl Time Series. Journl of Applied Sisics, 24, Frnses, P. H., Pp, R. nd Pok, D. (2005). Performnce of Sesonl Adjusmen Procedures: Simulion nd Empiricl Resuls. Economeric Insiue Repor EI , Ersmus Universiy Roerdm. Gge, M. (2007). Idenifying The Nure of The Sesonl Componen. Applicion for Romni's Qurerly Expors Beween Anlele Siinifice le Universiii "Alexndru Ion Cuz" din Isi, 54, hp://nle.fe.uic.ro/nle/resurse/22_gge_ M_- _Idenifying_he_nure_of_he_sesonl_componen.pdf (Erişim Trihi: 22/11/2009) Gómez, V. nd Mrvll, A. (1997). "Progrms TRAMO (Time series Regression wih Arim noise, Missing oservions, nd Ouliers) nd SEATS (Signl

15 Pol, Ö. ve Uslu, E., E. / Sos. Bil. D. 9(2) (2010): Exrcion in Arim Time Series): Insrucions for he User. Bnco de Espñ Reserch Deprmen, Working Pper Hillmer, S.C. nd Tio, G.C. (1982), "An ARIMA-Model Bsed Approch o Sesonl Adjusmen", Journl of he Americn Sisicl Associion 77, Hylleerg, S. (1992). Generl Inroducion, Modelling Sesonliy. Hylleerg, S. (Ed.), Oxford: Oxford Universiy Press, Hylleerg, S., Engle, R. F., Grnger, C. W. J. nd Yoo, B. S. (1990). Sesonl Inegrion nd Coinegrion. Journl of Economerics, 44, Leong, K. (1997). Sesonl Inegrion in Economic Time Series, Mhemics nd Compuers in Simulion, 43(3-6), Schulze,P. M. (2009). Sesonl Uni Roo Tess for he Monhly Coniner Trnsshipmen of he Por of Hmurg. Johnnes Guenerg Universiy Minz. hp:// Bilder_llgemein/AP_Nr._45_.pdf (Erişim Trihi: 03/12/2009) Ymk, R. ve Ymk, N. (1999). Türkiye Ekonomisinde Mevsimselliğin Türü ve Boyuu. IV. Ulusl Ekonomeri ve İsisik Sempozyumu, Belek, Anly.

16 422 Türkiye nin Dış Ticre Verilerinde Mevsimsellik Sesonliy in Foreign Trde D of Turkey Sesonliy is he sysemic, lhough no necessrily regulr, inr-yer movemen cused y chnges of weher, he clendr, nd iming of decisions, direcly or indirecly hrough he producion nd consumpion decisions mde y he gens of he economy nd influenced y he endowmens, he expecions nd he preferences of he gens, nd he producion echniques ville in he economy. Sesonliy in ime series nlysis cn e cegorized ino wo rod ypes, nmely, deerminisic nd sochsic sesonliy. In deerminisic sesonliy, sesonl pern remins consn over ime nd cn e perfecly modeled wih dummy vriles. Sochsic sesonliy cn e furher sudivided ino sionry nd inegred sesonl processes. In sionry processes, sesonl pern vries over ime, u heir mgniude remins consn over ime nd his kind of sesonliy cn e modeled wih uoregressive process. In inegred sesonl processes, no only sesonl pern u lso heir mgniude vries over ime nd hs one or more uni roos in he sesonl frequencies. Modeling sesonliy in economic ime series hs een rdiionlly o remove sesonl flucuions from he d using sesonl djusmen mehods, since he elief ws h sesonliy pu shdow on d, dding irrelevn informion o he d. Mos of economic ime series exhii sesonl perns. Modeling sesonliy hs ecome noher pproch in ime series nlyzing, since sesonl djusmens my led misspecificion he ime series. Sesonl uni roo ess re used in modeling sesonl economic ime series. Sesonl uni roo es developed y Hylleerg, Engle, Grnger nd Yoo (1990) for qurerly economic ime series, known s HEGY es, ws modified y Frnses (1990,1991) for monhly economic ime series. In his sudy, sesonl perns of expors nd impors of Turkey for he 1982:1-2008:12 period hve een nlyzed. Sesonl uni roo ess for monhly ime series developed y Frnses (1990, 1991), which is dped from sesonl uni roo es developed y Hylleerg, Engle, Grnger nd Yoo (1990) for qurerly ime series, hve een inroduced nd sesonl perns of foreign rde d hve een nlyzed. According o resuls of he monhly HEGY es; impor series hve long erm ( zero frequency) non-sesonl uni roo nd nd ± 3 frequencies sesonl uni roo nd expor series hve long erm ( zero frequency) non-sesonl uni roo nd ± 3 frequency sesonl uni roo. Boh of he series hve sesonl uni roo in ddiion o deerminisic sesonliy. This suggess h sesonl srucure in series is permnen nd chnging over ime which cn e seen lso in Figure 2 nd 3.

17 Pol, Ö. ve Uslu, E., E. / Sos. Bil. D. 9(2) (2010): In mcroeconomic modeling wih expor nd impor ime series, using filers fiing sesonl srucure oined y sesonl uni roo ess is n lernive pplicion suggesed o void prolems rising in consequence of sesonl djusmen procedure. Using pproprie filers, which elimines sesonl uni roos deeced y sesonl uni roo es pplied o foreign rde monhly ime series, will provide more ccure resuls in nlysis o e conduced. I is hough h improved forecss of expors nd impors will provide gens in expor nd impor secors nd policy mkers more efficien plns, progrms nd invesmens.