BAŞLARKEN. Yayın Kurulu Adına. Doç. Dr. Alper DARDENİZ ÇOMÜ Zir. Fak. Derg. Yayın Kurulu Başkanı

Transkript

1 BAŞLARKEN Çnkkle Onsekiz Mrt Üniversitesi, Zirt Fkültesi 1995 yılınd kuruldu. Fkültemiz o yıllrdn günümüze çok üyük gelişmeler ktetti. Anck, kdemik elemnlrımız trfındn Çnkkle ştlrınd yürütülen çlışmlrın d yer lcğı ir dergimizin ulunmyışı, zirt lnınd özveriyle çlışn genç kdemisyen rkdşlrımızı üzmekteydi. Elinizdeki derginin şekillenişi 2012 yılı Temmuz yınd şldı. 11 Arlık 2012 de, dergi hzırlıklrının tmmlndığını elirten ir yzı, trfımızdn Deknlığımız ulştırıldı. Dergimiz 14 Myıs 2013 trihinde ISSN numrsı lrk, yyın hytın resmen şlmış oldu. Dergimiz kdemik cmid yoğun ir ilgi ve sevgiyle krşılndı. Çok syıd rştırm ve derleme niteliğindeki mkle kıs sürede dergimize ulştırıldı. Bunlrdn sonuçlndırıln 14 det mkle, dergimizin ilk syısınd yer lmktdır. Amcımız ilk dımı ttığımız gii, dergimizin geçen yıllrl irlikte dh d güçlenerek yyın hytını sürdürmeye devm etmesi ve hem Üniversitemiz, hem de Çnkklemize zirt lnınd önemli ilimsel ktkılr sğlmsıdır. Bu vesileyle, dergimizin kuruluşu ile ilk syının hzırlnmsınd emeği geçen ve hkemlik ypmış ulunn ütün rkdşlrımız sonsuz şükrnlrımızı sunuyoruz. Eylül yınd rmızdn yrılrk eediyete intikl eden rkdşımız, merhum Prof. Dr. Hkn TURHAN ın dergimizin ilk syısınd hkemliğinin ulunmsı, u syının değerini ir kt dh rttırmktdır. Burdn, fkültemize ve hocmızın kıymetli ilesine ir kez dh şsğlığı ve sırlr diliyor, ÇOMÜ Zir. Fk. Derg. sinin u ilk syısını Prof. Dr. Hkn TURHAN hocmız ithf ediyoruz. Yyın Kurulu Adın Doç. Dr. Alper DARDENİZ ÇOMÜ Zir. Fk. Derg. Yyın Kurulu Bşknı

2 ISSN: ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) Cilt (Volume): 1 Syı (Issue): 1 Yıl/Yer: 2013 Yzışm Adresi (Corresponding Address) Çnkkle Onsekiz Mrt Üniversitesi, Zirt Fkültesi Dergisi Yyın Koordintörlüğü, Terzioğlu Kmpüsü, 17020, Çnkkle/Türkiye Tel: Fks: E-mil: zirtdergi@comu.edu.tr ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi Hkemli ir dergi olup süresiz ve zmnsız olrk yyınlnır. Dergi içerisindeki mkleler, çizelgeler, şekiller ve resimler izinsiz olrk kullnılmz. Diğer mkle, ildiri ve kitplr için lıntı ypılcğı zmn referns verilerek ypılmlıdır. ÇOMÜ Journl of Agriculture Fculty is peer reviewed journl nd pulished nytime. The rticles, tles nd figures of this journl re not llowed to use nywhere without permission. Only should e given s reference while tken for other rticles, ooks nd orl presenttions.

3 Çnkkle Onsekiz Mrt Üniversitesi Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) İmtiyz Shii (Pulisher) Prof. Dr. Feyzi UĞUR, Dekn/Den Yyın Kurulu Bşknı (Editor in Chief) Doç. Dr. Alper DARDENİZ Yyın Kurulu (Editoril Bord) Doç. Dr. Altıngül ÖZASLAN PARLAK Doç. Dr. Siel TAN Doç. Dr. Murt YILDIRIM Yrd. Doç. Dr. Nzn ÇEVİK Yrd. Doç. Dr. Cnn ÖZTOKAT KUZUCU Yrd. Doç. Dr. Cemil TÖLÜ Dnışm Kurulu (Advisory Bord) Prof. Dr. Kenn KAYNAŞ, Bhçe Bitkileri Prof. Dr. Svş KORKMAZ, Bitki Korum Prof. Dr. Tner KUMUK, Trım Ekonomisi Prof. Dr. İsmil KAVDIR, Trım Mkineleri Prof. Dr. İskender TİRYAKİ, Trımsl Biyoteknoloji Prof. Dr. Levent GENÇ, Trımsl Ypılr ve Sulm Prof. Dr. Ahmet GÖKKUŞ, Trl Bitkileri Prof. Dr. Nury Mücellâ MÜFTÜOĞLU, Toprk Bilimi ve Bitki Besleme Prof. Dr. Feyzi UĞUR, Zootekni Yncı Dil Dnışmnı (Advisory of Foreign Lnguge) Öğr. Gör. Boo Ali Yyın Koordintörleri (Coordintors) Dr. Ard AKÇAL Dr. Gökhn ÇAMOĞLU Dr. Mustf SAKALDAŞ Miznpj (Typesetting) Dr. Ard AKÇAL Tsrım (Design) Uzm. Mürsel GÜVEN Yzışm Adresi (Corresponding Address) Çnkkle Onsekiz Mrt Üniversitesi, Zirt Fkültesi Dergisi Yyın Koordintörlüğü, Terzioğlu Kmpüsü, 17020, Çnkkle/Türkiye Tel: Fks: , E-mil:

4 İçindekiler/Contents Monroe ve Blke Geççi Şeftli Çeşitlerinde Modifiye Atmosfer Pketleme Uygulmsının Muhfz Süresince Meyve Klitesine Etkileri... 1 Mustf Skldş, Ali Kçn, Murt Şeker, Kenn Kynş Fidnlık Prsellerindeki Aşı Noktsı Dikim Yüksekliğinin Açık Köklü Aşılı Fidn Rndımn ve Gelişimi Üzerine Etkileri... 9 Alper Drdeniz, Ard Akçl, Tolg Srıyer Tze Fsulyede Su Stresinin Belirlenmesinde Terml Görüntülerin ve Spektrl Verilerin Kullnımı Gökhn Çmoğlu, Levent Genç Itli Üzüm Çeşidi Klemlerinin Besin Elementi İçeriklerinin Belirlenmesi Alper Drdeniz, N. Mücellâ Müftüoğlu, Cfer Türkmen, Mustf Skldş, Ard Akçl Türkiye de Orgnik Arıcılık Ykup Erdl Ertürk, Orhn Yılmz Does the Rtio of N + nd K + Affect the Hydrolytic nd Pumping Activity of the Plsm Memrne H + -Atpse from Mize (Ze Mys L.) Shoot Ali Sümer, Christin Zör, Feng Yn, Sven Schuert Some Phenotypicl Chrcteristics of Cmels Rised in Provinces of Blikesir nd Cnkkle of Turkey Orhn Yılmz, Ykup Erdl Ertürk, Mehmet Ertugrul Krmenderes Hvzsı Toprklrının Yryışlı Mikro Besin Elementlerinin (Fe, Cu, Zn ve Mn) Durumu Osmn Çetinky, Ali Sümer Gökçed nın Çlılı Mer Ekosistemlerinde Aptesozn (Srcopoterium Spinosum (L.) Spch) Mücdelesi Ahmet Gökkuş, Altıngül Özsln Prlk, Hrun Bytekin, Fırt Altürk Keçi Genotiplerinin Oğlğını Tnım ve Emzirme Dvrnışlrı Bkımındn Krşılştırılmsı Cemil Tölü, Ömer Hıdıroğlu, Türker Svş Bzı Atık ve Toprk Düzenleyicilerin Toprkt Solucn Dvrnışlrın Etkisi Cfer Türkmen, Erdem Temel, Glip Çtl, Mhmut Sinecen, Mete Mısırlıoğlu Türkiye de Trımsl Örgütlenme Politiklrının ve Mevzutının İrdelenmesi: Trımsl Amçlı Koopertifler Örneği Siel Tn, İlker Krönder

5 Impct of Phosphorus Levels on Vegettive Growth nd Seed Yield of Lettuce (Lctuc stiv L.) Cultivrs Shhjhn Shir Ahmed, Muhmmd Azm Khn, Imrn Ali Sni, Muhmmd Shrif, Muhmmd Nseem Shhwni, Srwt Afridi, Nzeer Ahmed Influence of Aiotic Fctors on the Popultion of Dysdercus koenigii F. (Hemipter: Pyrrhocoride) in Cotton Field in Pkistn Boo Ali, Muhmmd Altf Sri, Muhmmd Afzl Murtz

6 Bu Syının Dnışm Kurulu (Adviser Bord of This Issue) Öğr. Gör. Boo Ali, ÇOMÜ, Zirt Fkültesi, Trımsl Biyoteknoloji Bölümü, Çnkkle. Doç. Dr. Erhn Akkuzu, Ege Üniversitesi, Zirt Fkültesi, Trımsl Yp. ve Sulm Bölümü, İzmir. Doç. Dr. Aydın Akın, Selçuk Üniversitesi, Zirt Fkültesi, Bhçe Bitkileri Bölümü, Kony. Yrd. Doç. Dr. Brış Bülent Aşık, Uludğ Üniv., Zirt Fk., Toprk Bil. ve Bitki Bes. Böl. Burs. Dr. Fdime Ateş, Mnis Bğcılık Arştırm İstsyonu Müdürlüğü, Mnis. Prof. Dr. İrhim Ceml, Adnn Menderes Üniversitesi, Zirt Fkültesi, Zootekni Bölümü, Aydın. Yrd. Doç. Dr. Ykup Çıkılı, Düzce Üniversitesi Çilimli Meslek Yüksek Okulu, Düzce. Yrd. Doç. Dr. Nury İ. Demir, Attürk Üniv., Zirt Fkültesi, Trım Ekonomisi Bölümü, Erzurum. Doç. Dr. Hnife Genç, ÇOMÜ Zirt Fkültesi, Trımsl Biyoteknoloji Bölümü, Çnkkle. Prof. Dr. Levent Genç, ÇOMÜ, Zirt Fkültesi, Trımsl Ypılr ve Sulm Bölümü, Çnkkle. Doç. Dr. Hkn Geren, Ege Üniversitesi, Zirt Fkültesi, Trl Bitkileri Bölümü, İzmir. Prof. Dr. Adul Kir Khn Achkzi, Deprtment of Botny,University of Blochistn, Pkistn. Yrd. Doç. Dr. Selm Kylk, ÇOMÜ, Zirt Fkültesi, Trım Ekonomisi Bölümü, Çnkkle. Prof. Dr. Ali Koç, Osmngzi Üniversitesi, Zirt Fkültesi, Trl Bitkileri Bölümü, Eskişehir. Yrd. Doç. Dr. Seyrni Koncgül, Hrrn Üniversitesi, Zirt Fkültesi, Zootekni Bölümü, Şnlıurf. Prof. Dr. Mehmet Koyuncu, Uludğ Üniversitesi, Zirt Fkültesi, Zootekni Bölümü, Burs. Yrd. Doç. Dr. Ertn Köycü, Nmık Keml Üniv., Zirt Fk., Zootekni Bölümü, Tekirdğ. Doç. Dr. Ünl Kızıl, ÇOMÜ, Zirt Fkültesi Trımsl Ypılr ve Sulm Bölümü, Çnkkle. Dr. Muhmmed Nseem, University of Wüizurg, Biocenter, Germny. Doç. Dr. Okn Özky, Çukurov Üniversitesi, Zirt Fkültesi, Bhçe Bitkileri Bölümü, Adn. Dr. Shhjhn Shir Rn, BUITMS Univ., Deprtment of Biotechnology, Quett, Pkistn. Doç. Dr. Ftih Şen, Ege Üniversitesi, Zirt Fkültesi Bhçe Bitkileri Bölümü, İzmir. Doç. Dr. Siel Tn, ÇOMÜ, Zirt Fkültesi, Trım Ekonomisi Bölümü, Çnkkle. Prof. Dr. Hkn Turhn, ÇOMÜ, Zirt Fkültesi, Trımsl Biyoteknoloji Bölümü, Çnkkle. Yrd Doç. Dr. Cfer Türkmen, ÇOMÜ, Zirt Fk.,Toprk ve Bitki Besleme Bölümü, Çnkkle. Yrd. Doç. Dr. Orhn Yüksel, ÇOMÜ, Byrmiç Meslek Yüksek Okulu, Çnkkle.

7

8 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): 1 8 Monroe ve Blke Geççi Şeftli Çeşitlerinde Modifiye Atmosfer Pketleme Uygulmsının Muhfz Süresince Meyve Klitesine Etkileri Mustf Skldş 1* Ali Kçn 2 Murt Şeker 1 Kenn Kynş 1 1 Çnkkle Onsekiz Mrt Üniversitesi Zirt Fkültesi Bhçe Bitkileri Bölümü, 17020, Çnkkle 2 Gıd Trım ve Hyvncılık Bknlığı, Big İlçe Müdürlüğü *Sorumlu yzr: msklds@yhoo.com Özet Çlışmd modifiye tmosfer pket uygulmsının Monroe ve Blke geççi şeftli çeşitlerinde muhfz süresince zı klite özellikleri üzerine etkileri rştırılmıştır. Bu kpsmd Çnkkle ölgesinden hst edilen u iki şeftli çeşidine it meyveler düşük yoğunluklu polietilen (LDPE) zlı modifiye tmosfer (MA) mljlr konrk 0,5 ± 0,5 sıcklıkt %90 ile %95 rsı ornsl nemde 25 ve 50 gün süreyle muhfz edilmişlerdir. Meyveler her muhfz süresinden sonr C sıcklıkt ve %50 60 ornsl nemde 3 gün süreyle rf ömründe tutulmuşlrdır. Şeftli meyvelerinde hsttn sonr, her muhfz ve rf ömrü döneminden sonr meyve eti sertliği, sud çözüneilir kuru mdde ornı, titre edileilir sit miktrı, yünlüleşme, toplm ve indirgen şeker içeriği incelenmiştir. Her iki şeftli çeşidinde de MA mljınd depolnn meyvelerin meyve eti sertliğinde görülen zlışlr dh düşük düzeylerde olmuştur. Benzer şekilde toplm ve indirgen şeker içeriği de MA mljınd muhfz edilenlerde dh düşük seviyede tespit edilmiştir. Muhfz sonund yünlüleşme ornı, MAP uygulmsıyl zlış göstermiştir. Ayrıc herhngi ir uygulmy ypılmmış kontrol meyvelerinde titre edileilir sit miktrınd görülen rtış muhfz süresince dh yüksek seviyede tespit edilmiştir. MAP uygulmsının, Blke ve Monroe şeftli çeşitlerinde 50 günlük muhfz süresince meyve klitesinin korunmsınd önemli etkilerinin olduğu sptnmıştır. Anhtr Kelimeler: Şeftli, Modifiye tmosfer mljı, Klite özellikleri, Depolm, Rf ömrü. Astrct The Effect of Modified Atmosphere Pckging on Fruit Qulity of Some Lte Session Pech Vrieties during Storge In this reserch, the effects of modified tmosphere pckging on some qulity properties of lte session Blke nd Monroe pech vrieties were crried out. In this context low density polyethylene (LDPE) sed (MAP) pplied fruits were hrvested from Çnkkle province nd they were stored t 0.5 ± 0.5 temperture with etween 90 95% reltive humidity conditions for 25 nd 50 dys respectively. Furthermore fruits were kept t C temperture nd 50 60% reltive humidity conditions for 3 dys fter ech storge period for shelf life evlution. Fruit flesh firmness, totl solule solids content, wooliness, titrtle cidity, totl sugr nd invert sugr content were ssessed fter hrvest nd fter ech storge nd shelf life period in pech fruits. According to the results, the reduction of fruit firmness ws lower in fruits stored with MA pckging. Furthermore totl nd invert sugr content ws fixed t lower level in sme fruits. On the other hnd the rte of woolliness ws reduced y MAP ppliction. Besides mlic cid content ws incresed in fruits without ny ppliction during storge. As result, MAP ppliction ffected the fruit qulity of Blke nd Monroe pech vrieties significntly until 50 dys storge period. Key Words: Pech, Modified tmosphere pckge, Qulity properties, Storge, Shelf life. Giriş Şeftli (Prunus persic L. Btsch), Çin orijinli olup (Slunkhe ve Desi, 1984); ülkemizde ve Düny d yoğun şekilde üretilen sert çekirdekli ir meyve türüdür. Bu kpsmd; Türkiye gerçekleştirdiği yklşık tonluk şeftli üretimiyle Düny d ltıncı sırddır (Anonymous, 2011). Düny şeftli üretiminde ilk sıryı Çin lmkt, unu sırsıyl İtly, ABD, İspny ve Yunnistn izlemektedir (Anonymous, 2011). Şeftli rf ömrü çok uzun olmyn sert çekirdekli ir meyve türü olup, hst sonrsınd çeşitli fizyolojik ve ptolojik ozulmlr yygın görülmektedir. Şeftliler için, 0 C civrınd muhfz sıcklığı önerilmektedir (Crisosto ve Mitchell, 2002). Düşük sıcklıklrd, üşüme zrrı ve tt ozulmsı; yüksek sıcklıklrd ise ypıd ozulmlr meydn gelmektedir (Krçlı, 2009). Şeftlide pzrlm süresince en önemli sorunlrdn irisi oln yünlüleşme (woolliness) muhfz sürecinde yumuşmyl irlikte meydn gelmektedir (Ben Arie ve Sonego, 1980). 1

9 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): 1 8 Modifiye tmosfer pketleme (MAP) uygulmlrının yş meyve ve sezelerde kullnımı kpsmınd; "Aktif MAP" ve "Psif MAP" en yygın kullnıln iki uygulm içimidir. Aktif MAP uygulmsı geçirimsiz mlj mteryli içerisine ürüne uygun gz ileşiminin vkum uygulmsıyl mlj içerisi O 2'nin lınmsı ve dışrıdn CO 2 uygulnmsı şeklinde gerçekleşir. Psif MAP uygulmsınd ise; mlj mterylinin geçirgenliği ve gözenek ypısın ğlı olrk ürünün eroik solunum sonucu mlj mteryli içerisindeki gz ileşiminin değişmesi prensiine dynn ir uygulmdır (Beudry 1999, 2000). Modifiye tmosfer pketleme uygulmlrının şeftli ve nektrin çeşitlerinde muhfz sürecinde meyve eti sertliğinin korunumu, solunumun yvşlmsı u kpsmd meyve klitesinin korunumu üzerine olumlu etkileri sptnmıştır (Deily ve Rizvi, 1983; Pesis, 1995). Türkiye nin en önemli şeftli üretim merkezlerinden iri oln Çnkkle ilinde yetiştiriciliği yoğun olrk ypıln Blke ve Monroe çeşitlerinde pzrlmyı kısıtlyn en önemli etmen muhfz süresinde yşnn kyıplr olmktdır. Bölgede yetiştirilen şeftli çeşitlerinin muhfz sürelerinin uztılmsı, yöre üreticisine ve ölge ekonomisine önemli ktkılr sğlycktır. Bu çlışmd, modifiye tmosfer pketleme uygulmlrının depolm ve rf ömrü süresince Blke ve Monroe geççi şeftli çeşitlerinin meyve klitesine etkisinin orty konmsı mçlnmıştır. Mteryl ve Yöntem Mteryl Çlışmd; Çnkkle ili Lâpseki ilçesinde ulunn Nemgurd ncı üzerine şılı 7 yşındki 5 x 5 m. dikim sıklığınd kurulmuş üreticiye it Blke ve Monroe geççi şeftli (Prunus persic L. Btsch) ğçlrındn hst edilen meyveler kullnılmıştır. Blke şeftli çeşidine it meyveler trihinde, Monroe şeftli çeşidine it meyveler ise trihinde hst edilmiştir. Çlışmd kullnıln ortlm meyve ğırlığı, Blke çeşidi için 270±20 g; Monroe çeşidi için 250±20 g olmuştur. Meyvelere Ypıln Uygulmlr ve Meyvelerin Muhfzsı Her iki çeşide it şeftli meyveleri hst edildikten hemen sonr 1 C sıcklıkt meyve sıcklığı 3 4 C seviyesine düşene kdr yklşık 24 st süreyle soğuk hv ön soğutm yöntemiyle ön soğutmy ti tutulmuşlrdır. Meyve eti sıcklığı prolu termometre "T106, Testo, ABD termometre yrdımıyl ölçülmüştür. Ön soğutm sonrsınd meyvelerde, 22 µm klınlığınd LDPE zlı 5 kg kpsiteli MA mljın (Xtend, Stepc, İsril) yerleştirilmiş ve ğızlrı plstik klipsle kptılmıştır. MA mlj kullnılmyn meyveler kontrol olrk kul edilmiştir. Tüm kslr meyveler tek sırlı şekilde sırlnmıştır. Kontrol ve MAP uygulmsı ypıln meyveler; Çnkkle Onsekiz Mrt Üniversitesi Zirt Fkültesi Bhçe Bitkileri Bölümü Soğuk Hv Depolrınd, 0,5 C±0,5 sıcklık ve %90 ile %95 rsındki ornsl nemde sırsıyl 25 ve 50 gün süreyle depolnmışlrdır. Bun ilveten; her muhfz süresi sonrsı meyveler 3 gün süreyle 18 C ile 20 C rsı sıcklık ile %50 ile %60 rsınd ornsl nemdeki rf ömründe tutulmuşlrdır. Muhfz süresince depolm koşullrının sıcklık ve ornsl nem değerleri dijitl termohigrometre (Dtlogger, TFA, Almny) yrdımıyl izlenmiştir. Klite Özelliklerin Belirlenmesi Her iki çeşide it meyvelerde; hsttn sonr, her muhfz ve rf ömrü süresinden sonr şğıd elirtilen zı klite özellikleri incelenmiştir: Meyve Eti Sertliği (MES) Meyvelerin ekvtor düzlemi çevresinde el penetrometresi "Effe-gi, İtly" ile 8 mm uç kullnılrk ve meyve kuğu uzklştırılrk ölçülmüş, sonuçlr kg cinsinden ifde edilmiştir. Sud Çözünür Kuru Mdde (SÇKM) Ornı Meyve suyunun SÇKM miktrı dijitl el refrktometresi (PAL 1, Atgo, Jpony) yrdımıyl ölçülmüş, sonuçlr % olrk ifde edilmiştir. 2

10 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): 1 8 Titre Edileilir Asitlik (TA) Miktrı Meyvelerden elde edilen meyve suyu örneklerinde TA miktrı, meyve suyunun ir zl nötrlizsyonu essın göre sptnmıştır. Bu mçl 10 ml meyve suyun 40 ml sf su eklenmiş ve ph= 8,1 oluncy kdr 0,1 N NOH ile titre edilerek hrcnn NOH miktrındn hesplnrk ve g mlik sit 100 ml -1 olrk ifde edilmiştir (Krçlı, 2009). Toplm Şeker ve İndirgen Şeker İçeriği Hst ve muhfz sürelerinden sonr toplm ve indirgen şeker içeriği meyvelerinden lınn 5 g meyve örneğinde Dinitrofenol metodun göre spektrofotometrik yöntemine göre sptnmış ve sonuçlr g 100 g -1 olrk verilmiştir (Ross ve rk., 1959). Yünlüleşme Ornı Yünlüleşme ornı, her tekerrürde rf ömrü sonrsı ozukluğun meydn geldiği meyvelerin toplm meyveye orntılnmsıyl hesplnmış, sonuçlr % olrk verilmiştir. % değer olrk her muhfz sonrsı rf ömrü süresinden hesplnmıştır. İsttistiksel Değerlendirme Deneme, tesdüf prselleri deneme desenine göre üç tekerrürlü olrk yürütülmüş ve her tekerrürde 15 det meyve kullnılmıştır. Elde edilen ulgulr; "Minit 16" isttistik pket progrmı yrdımıyl vryns nlizine ve çoklu krşılştırm testine ti tutulmuş ve LSD testiyle değerlendirilmiştir (p= 0,05). Bulgulr ve Trtışm Meyve Eti Sertliği Her iki çeşide it meyvelerde muhfz süresi rttıkç MES zlmıştır. Bunun ynınd; her muhfz süresiyle rf ömrü rsınd enzer şekilde zlm görülmüştür. Muhfz süresinin MES değerlerine etkileri önemli düzeyde olmuştur (p<0,05). Monroe ve Blke şeftli çeşitlerinde modifiye tmosfer uygulmlrı MES değerlerini önemli düzeyde etkilemiştir (p<0,05). Blke çeşidinde muhfznın tüm süreçlerinde frklılık çok elirgin görülürken (Çizelge 1.), Monroe çeşidinde özellikle 25 gün muhfz süresi sonrsı rf ömründe önemli frklılıklr görülmüştür (Çizelge 2.). Çizelge 1. Blke şeftli çeşidinde muhfz süresince MES (kg) değerinde meydn gelen değişimler Uygulm Muhfz Süresi (gün) Kontrol 4,14 A 2,88 BC 2,17 CD 1,19 EF 0,72 F MAP 4,14 A 4,02 A 2,90 BC 3,32 AB 1,83 DE Muhfz Süresi Ort. 4,14 3,45 2,53 c 2,25 c 1,27 d LSD (0,05) Muhfz süresi: 0,5915. LSD (0,05) Uygulm x Muhfz süresi: 0,8365. Frklı hrfler frklı isttistiksel gruplrı ifde ederler. Çizelge 2. Monroe şeftli çeşidinde muhfz süresince MES (kg) değerinde meydn gelen değişimler Uygulm Muhfz Süresi (gün) Kontrol 6,43A 4,53 BC 2,80 D 3,16 D 1,77 E MAP 6,43A 5,02 B 4,16 BC 4,71 B 3,67 CD Muhfz Süresi Ort. 6,43 4,78 3,48 c 3,94 c 2,72 d LSD (0,05) Muhfz süresi: 0,6811. LSD (0,05) Uygulm x Muhfz süresi: 0,9632. Frklı hrfler frklı isttistiksel gruplrı ifde ederler. Blke çeşidine it meyvelerde şlngıçt meyve eti sertliği 4,14 kg iken, MA mlj kullnılmyn kontrol meyvelerinde 50 gün muhfz sonund söz konusu değer 0,72 kg olurken, MAP uygulmsın it meyvelerde sertlik değeri 1,83 kg olrk tespit edilmiştir. Benzer şekilde 3

11 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): 1 8 Monroe çeşidine it meyvelerde, şlngıçt 6,43 kg oln meyve eti sertliği, kontrol meyvelerinde 50 gün muhfz ve 3 gün rf ömrü sonund 1,77 kg değerine düşerken, MAP uygulmsın it meyvelerde ise u değer 3,67 kg değerine gerilemiştir. Çlışmd elde edilen ulgulr, 0 C sıcklıkt depolnn Flvorcrest ve Red top şeftli çeşitlerinde 30, 45 ve 55 gün muhfz sonund elde edilen ulgulr ile enzerlik göstermektedir (Akudk ve Eriş, 2004). Bunun ynınd MAP uygulnn zı kyısı (Kynş ve rk., 2008) ve Jpon gruu erik çeşitlerinde de (Erkn ve rk., 2005) enzer sonuçlr elde edilmiştir. Sud Çözünür Kuru Mdde Ornı (SÇKM) Her iki şeftli çeşidinde SÇKM ornı 25 gün muhfz süresi ve rf ömrü sonun kdr rtış göstermiş, dh sonr ise kontrol meyvelerinde zlış söz konusu olmuştur. Muhfz süresince görülen frklılıklr önemli düzeyde olmuştur (p<0,05). Uygulmlr kpsmınd Blke çeşidinde önemli düzeyde frklılık görülmezken, Monroe çeşidinde MAP uygulmlrı önemli düzeyde etkili olmuştur (p<0,05). Her iki çeşitte de MA mlj kullnıln meyvelerin SÇKM miktrı, muhfz süresince elirgin ir rtış göstermiştir. Bunun ksine muhfz süresi uzdıkç kontrol meyvelerinin SÇKM miktrınd ir zlış görülmüştür (Çizelge 3., Çizelge 4.). Blke çeşidi için şlngıçt %11,16 oln kontrol meyvelerinin SÇKM miktrı, 50 gün muhfz sonrsınd %12,49 yükselmiş, dh sonrki 3 günlük rf ömrü sürecinde ise düşüş meydn gelmiş, %11,48 değerine gerilemiştir. Diğer trftn MAP uygulnn meyvelerde muhfz süresince SÇKM miktrınd rtış meydn gelmiştir. Tüm muhfz süresi sonund, SÇKM %12,68 e yükselmiştir. Bunun ynınd Monroe çeşidinde hst döneminde SÇKM ornı %12,33 iken, kontrol meyvelerinde 25 gün muhfz ve 3 gün rf ömrü sonund söz konusu değer %14,87 ye kdr yükselmiş, sonrsınd ise zlış göstermiştir. Bu zlış 50 gün muhfz ve 3 gün rf ömrü sonund %11,36 değerine ulşmıştır. Bun krşın; MAP uygulmsın ti tutulmuş meyvelerde SÇKM değerinde herhngi ir değişim olmmış, krrlı ve sürekli ir rtış meydn gelmiştir. Bu kpsmd 50 gün muhfz ve 3 gün rf ömrü sonund SÇKM ornı %14,60 değerinde olmuştur. Her iki çeşide it meyvelerde MAP uygulmsıyl SÇKM değerinde tüketime uygun olrk rtış söz konusu olmuştur. Bu çlışmd, MA mljın SÇKM miktrı etkileri zı nektrin (Ağr ve rk., 1994) ve şeftli (Fernndez ve Artes, 1998) çeşitlerinde sptnn etkilerle enzerlik göstermiştir. Angeleno Jpon eriği çeşidinde de enzer ulgulr rstlnmıştır (Kynş ve rk., 2010). Çizelge 3. Blke şeftli çeşidinde muhfz süresince SÇKM (%) ornınd meydn gelen değişimler Uygulm Muhfz Süresi (gün) Kontrol 11,16B 11,57 B 11,54B 12,49 A 11,48B MAP 11,16B 11,12 B 11,66B 12,25 A 12,68A Muhfz Süresi Ort. 11,16 c 11,34 c 11,60 12,37 12,08 LSD (0,05) Muhfz süresi: 0,3868. LSD (0,05) Uygulm x Muhfz süresi: 0,547. Frklı hrfler frklı isttistiksel gruplrı ifde ederler. Çizelge 4. Monroe şeftli çeşidinde muhfz süresince SÇKM (%) ornınd meydn gelen değişimler Uygulm Muhfz Süresi (gün) Kontrol 12,33 E 13,30 CD 14,87A 13,70 BC 11,36 F MAP 12,33 E 13,00 D 14,02B 13,44 CD 14,60A Muhfz Süresi Ort. 12,33 d 13,15 c 14,44 13,57 12,98 c LSD (0,05) Muhfz süresi: 0,3691. LSD (0,05) Uygulm x Muhfz süresi: 0,522. Frklı hrfler frklı isttistiksel gruplrı ifde ederler. Titre Edileilir Toplm Asitlik (TA) Miktrı Blke şeftli çeşidine it meyvelerde, ortlm TA miktrı, muhfz süresinin uzmsın ğlı olrk zlış göstermiştir (Çizelge 5.). Kontrol meyvelerinde ise 50 gün muhfz sonrsı rf 4

12 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): 1 8 ömründe TA miktrınd rtış olmuştur. TA miktrındki değişim yönünden uygulmlr rsındki frklılık isttistiksel olrk önemli (p<0,05) ulunmuştur. MA mljlrd muhfz edilen meyvelerin TA miktrı, kontrole göre dh yvş zlış göstermiştir. Bu yşlnmnın MAP uygulmsıyl yvşldığının ir göstergesi olrk düşünülmektedir. Monroe çeşidinde, Blke çeşidine enzer şekilde muhfz süresi rttıkç, TA miktrınd önemli düzeyde (p<0,05) zlışlr olmuştur. Bun krşın Blke çeşidinde görülen 50 gün muhfz sonrsı rf ömründe meydn gelen rtış görülmemiştir (Çizelge 6). MAP uygulmsı Monroe çeşidinde de TA miktrının zlışını yvşltmd önemli (p<0,05) olduğu sptnmıştır. Modifiye tmosfer uygulmlrının TA miktrının düşüşünü zltmsı Flvorcrest, Red Top (Akudk ve Eriş, 2004) ve Prguyo şeftli çeşitlerinde de sptnmıştır (Fernndez ve rk., 1997). Çizelge 5. Blke şeftli çeşidinde muhfz süresince TA miktrınd (g.100 ml -1 ) miktrınd meydn gelen değişimler Uygulm Muhfz Süresi (gün) Kontrol 0,83A 0,54D 0,37G 0,33H 0,40F MAP 0,83A 0,77B 0,61C 0,45E 0,34H Muhfz Süresi Ort. 0,83 0,66 0,49c 0,39d 0,37e LSD (0,05) Muhfz süresi: 0, LSD (0,05) Uygulm x Muhfz süresi: 0, Frklı hrfler frklı isttistiksel gruplrı ifde eder. Çizelge 6. Monroe şeftli çeşidinde muhfz süresince TA miktrınd (g.100ml -1 ) meydn gelen değişimler Uygulm Muhfz Süresi (gün) Kontrol 0,94A 0,56C 0,44D 0,25F 0,23F MAP 0,94A 0,76B 0,39E 0,40E 0,26F Muhfz Süresi Ort. 0,94 0,66 0,42c 0,32d 0,24e LSD (0,05) Muhfz süresi: 0,0257. LSD (0,05) Uygulm x Muhfz süresi: 0, Frklı hrfler frklı isttistiksel gruplrı ifde eder. Toplm ve İndirgen Şeker Miktrı Blke şeftli çeşidinde toplm şeker miktrı muhfz süresi rttıkç, olgunlşmy ğlı olrk rtmıştır. Kontrol meyvelerinde ortlm toplm ve indirgen şeker miktrı dh yüksek ulunmuştur (Çizelge 7.). Monroe çeşidinde de enzer şekilde muhfz süresi rttıkç toplm şeker miktrı rtmış, ununl irlikte MAP uygulnn meyvelerde rtış dh yvş görülmüştür (Çizelge 8.). Çizelge 7. Blke şeftli çeşidinde muhfz süresince toplm şeker miktrınd (g.100g -1 ) meydn gelen değişimler Uygulm Muhfz Süresi (gün) Kontrol 3,34E 5,44C 11,11A MAP 3,34E 4,73D 8,29B Muhfz Süresi Ort. 3,34c 5,08 9,70 LSD (0,05) Muhfz süresi: 0,1286. LSD (0,05) Uygulm x Muhfz süresi: 0,1819. Frklı hrfler frklı isttistiksel gruplrı ifde eder. 5

13 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): 1 8 Çizelge 8. Monroe şeftli çeşidinde muhfz süresince toplm şeker miktrınd (g.100g -1 ) meydn gelen değişimler. Uygulm Muhfz Süresi (gün) Kontrol 10,36E 12,12C 16,14A MAP 10,36E 11,43D 13,60B Muhfz Süresi Ort. 10,36c 11,77 14,87 LSD (0,05) Muhfz süresi: 0, LSD (0,05) Uygulm x Muhfz süresi: 0,1409. Frklı hrfler frklı isttistiksel gruplrı ifde eder. Blke çeşidinde hst döneminde 3,34 g.100g -1 oln toplm şeker içeriği, kontrol meyvelerinde 50 gün muhfz ve 3 gün rf ömrü sonund 11,11 g.100g -1 değerine ulşırken, MAP uygulnn meyvelerde ise u değer 8,29 g.100g -1 olrk sptnmıştır. Benzer şekilde Monroe çeşidine it meyvelerde hst sonrsı 10,36 g.100g -1 oln toplm şeker içeriği kontrol meyvelerinde 16,34 g.100g -1, MAP uygulnnlrd ise 13,60 g.100g -1 değerine yükselmiştir. Her iki şeftli çeşidinde de MAP uygulnn meyvelerin toplm şeker miktrınd, elirgin rtışlrın görülmesini engellediği elirlenmiştir. Her iki çeşit için de muhfz süresi ve uygulmlr önemli düzeyde frklılıklr göstermiştir (p<0,05). Muhfzd olgunlşm seviyesinin önemli ir göstergesi oln indirgen şeker miktrının rtış hızı ve toplm şeker miktrı içerisindeki ornının rtışı, diğer klite prmetreleri ile uyumlu sonuçlr göstermiştir. Blke ve Monroe çeşidi şeftlilerde özellikle 50 gün muhfz sonrsınd indirgen şeker miktrınd önemli ir rtış gözlenmiştir. Bun krşın; MAP uygulnn meyvelerde, kontrol meyvelerine göre indirgen şeker miktrınd görülen rtış hızı dh yvş olmuştur (Çizelge 9., Çizelge10.). Çizelge 9. Blke şeftli çeşidinde muhfz süresince indirgen şeker miktrınd (g.100g -1 ) meydn gelen değişimler Uygulm Muhfz Süresi (gün) Kontrol 0,58E 1,53C 4,14A MAP 0,58E 0,96D 3,03B Muhfz Süresi Ort. 0,58c 1,25 3,59 LSD (0,05) Muhfz süresi: 0, LSD (0,05) Uygulm x Muhfz süresi: 0, Frklı hrfler frklı isttistiksel gruplrı ifde eder. Çizelge 10. Monroe şeftli çeşidinde muhfz süresince indirgen şeker miktrınd (g.100g -1 ) meydn gelen değişimler Uygulm Muhfz Süresi (gün) Kontrol 1,07D 2,11B 3,88A MAP 1,07D 1,33C 3,85A Muhfz Süresi Ort. 1,07c 1,72 3,87 LSD (0,05) Muhfz süresi: 0,1293. LSD (0,05) Uygulm x Muhfz süresi: 0,1828. Frklı hrfler frklı isttistiksel gruplrı ifde eder. Blke çeşidinde hst sonrsı 0,58 g.100g -1 oln indirgen şeker içeriği, kontrol meyvelerinde muhfz süresi sonund 4,14 g.100g -1, MAP uygulnn meyvelerde 3,03 g.100g -1 değerine yükselmiştir. Benzer şekilde Monroe çeşidinde 1,07 g.100g -1 oln hst dönemi indirgen şeker içeriğindeki rtış, kontrol meyvelerinde 3,88 g.100g -1, MAP uygulnn meyvelerde ise 3,85 g.100g -1 değerine yükseldiği sptnmıştır. Her iki çeşit için de, muhfz süresi ve MAP uygulmsı önemli düzeyde irer fktör olrk tespit edilmiştir. Muhfz süresindeki rtış, indirgen şeker miktrınd rtışı ererinde getirmiştir. MAP uygulmsı ise Blke çeşidinde tüm muhfz süreleri çısındn önemli düzeyde etkili olurken (p<0,05); Monroe çeşidinde 50 gün muhfz sonund önemli düzeyde frklılık meydn 6

14 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): 1 8 gelmemiştir (p>0,05). Bun krşın; yine de nümerik frklılık söz konusu olmuştur. Söz konusu çeşide it 25 gün muhfz süresi sonrsındki değerlerde ise önemli MAP uygulmsının önemli düzeyde (p<0,05) etkileri görülmüş, kontrol meyvelerinde indirgen şeker içeriği dh yüksek değerler lmışlrdır. Yünlüleşme Ornı Şeftli ve nektrinlerde muhfz süresini kısıtlyn, pzrlmyı olumsuz etkileyen ve u türde hst sonrsı en sık krşılşıln fizyolojik ozukluk oln yünlüleşme ( wooliness), meyvelerin u süreçte yşlnmlrının en önemli göstergesidir. Bu ğlmd her iki çeşide it meyvelerde muhfz süresi uzdıkç yünlüleşme ornı rtmıştır. MAP uygulmsı, çlışmd incelenen diğer prmetrelerde olduğu gii olgunlşmyı geciktirmesi nedeniyle yünlüleşme ornını d önemli ölçüde zltmıştır. Kontrol meyvelerinde 50 gün muhfz sonund, Blke ve Monroe çeşidi için %50 civrınd görülen yünlüleşme ornı, MAP uygulmsıyl Blke çeşidinde %10 civrınd, Monroe çeşidinde ise %5 civrınd olduğu sptnmıştır (Şekil 1., Şekil 2.). Şeftlide ve nektrinde muhfz sürecinde kontrollü ve modifiye tmosfer pketleme uygulmlrının yünlüleşme ve et krrmsı (Lurie ve rk., 1992, Retmles ve rk., 1992) üzerine olumlu etkileri çlışmd elde edilen ulgulr ile prlellik göstermiştir. 40 LSD (0,05) Depo.süre. *Uygulm :10,18 40 LSD (0,05) Depo.süre *Uygulm : 8, Yünlüleşme ornı (% ) Yünlüleşme ornı(% ) De po. süre (gün) De po. süre (gün) Uy gul m Kontrol MA Uy gul m Kontrol MA Şekil 1. Blke ve Monroe şeftli çeşitlerinde muhfz süresince uygulmlr göre yünlüleşme ornınd (%) meydn gelen değişimler. Sonuç Blke ve Monroe şeftli çeşitlerinde muhfz süresi, klite kriterlerinin değişimi üzerine önemli ir fktör olmuştur. Muhfz süresi rttıkç klitede kyıplr meydn gelmiştir. Bun ek olrk 3 gün süreyle rf ömrü sürecinde de önemli derecede klite kyıplrı meydn gelmiştir. Bunun ynınd muhfz süresince klite çısındn önem tşıyn meyve eti sertliği ve yünlüleşme ornı gii prmetreler her iki çeşit için MAP uygulmsının olumlu etkilerinin olduğu sptnmıştır. Bununl irlikte; LDPE zlı MAP uygulmsı meyvelerdeki u klite kyıplrını, kontrol meyvelerine ornl önemli düzeyde zltmıştır. Ayrıc indirgen şeker ve toplm şeker miktrı muhfz süresince önemli düzeyde rtmış; u rtış MAP uygulmsınd önemli düzeyde dh z seviyelerde gerçekleşmiştir. Sonuç olrk; ölge çısındn geççi olmsı nedeniyle önem rz eden u iki şeftli çeşidinin şrılı ir şekilde depolnmsı, şeftli pzrlm periyodunun uztılmsı çısındn üyük önem tşımktdır. Bölgede norml koşullrd u çeşitlerde gün süreyle muhfz mümkün olilmektedir. Bun krşın u süre oyunc dhi klite korunmmktdır. Dolyısıyl hst sonrsı ön soğutm ypılrk modifiye tmosfer pketleme uygulmlrının ypılmsı her iki çeşidin muhfz süresinin yklşık olrk ir y dh uztilecek, unun ynınd u süre içerisinde ürünün kliteli şekilde pzrlnilmesini sğlycktır. Bölgede u iki şeftli çeşidinin yklşık üretim potnsiyeli ton civrınd olup, u ürünün pzrlnmsınd oluşturulilecek u olnkl, önemli vntj sğlnck ve ölge ekonomisine ktkı sunulcktır. 7

15 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): 1 8 Kynklr Agr, I.T., Son, L., Kşk, N., Posthrvest physiology of some nectrine cultivrs. Journl of the Fculty of Agriculture, Cukurov University. 9(2): Akudk, B., Eriş, A., Physicl nd chemicl chnges in peches nd nectrines during the modified tmosphere storge. Food Control. 15: Anonymous, FAOSTAT. Beudry, R.M., Effect of O 2 nd CO 2 prtil pressure on selected phenomen ffecting fruit nd vegetle qulity. Posthrvest Biol. Technol. 15: Beudry, R.M., Responses of horticulturl commodities to low oxygen: limits to the expnded use of modifıed tmosphere pckging. Hort Technology. 10: Ben Arie, R., Sonego, L., Pectolytic enzyme ctivity involved in woolly rekdown of stored peches. Phytochemistry. 19: Crisosto, C.H., Mitchell, F.G., Posthrvest hndling systems: Stone fruits. Posthrvest Technology of Horticulturl Crops, Pech, Nectrine nd Plum, University of Cliforni Agriculturl nd Nturl Resources Puliction: 3311 (3 rd edt.), Cliforni, p.: Deily, K.R., Rizvi, S.S.H., Optimiztion of prmeters for pckging of fresh peches in polymeric films. Horticulturl Astrct. 53(6): Erkn, M., Krşhin, I., Şhin, G., Eren, İ., Krmürsel, F., Modified tmosphere nd 1-MCP comintion ffect posthrvest qulity of Jpnese type plums. 9 th Interntionl Controlled Atmosphere Reserch Conference July 2005, Michign Stte University, USA. Fernández, T.J.P., Slmerón, M.C., Artés, F., Effect of intermittent wrming nd modified tmosphere pckging on fungl growth in peches. Plnt Disese. 81(8): Fernndez, T.J.P., Artes, F., Intermittent wrming during cold storge of peches pcked in perforted polypropylene. Posthrvest News nd Informtion. 9(5): Krçlı, İ., Bhçe Ürünlerinin Muhfz ve Pzr Hzırlnmsı, Ege Üniversitesi Zirt Fkültesi Yyınlrı:494,(6. Bskı). 469 s. İzmir. Kynş, K., Skldş, M., Kuzucu, F.C., Çnkkle yöresinde yetiştirilen zı kyısı çeşitlerinde hst sonrsı frklı MAP uygulmlrının meyve klitesine etkileri. IV. Ulusl Bhçe Ürünlerinde Muhfz ve Pzrlm Sempozyumu Ekim 2008, Antly. Kynş, K., Skldş, M., Yurt, U., The Effects of Different Posthrvest Applictions nd Different Modified Atmosphere Pckging Types on Fruit Qulity of Angeleno Plums. ISHS Act Horticulture 876. Lurie, S., Zeidmn, M., Zuthi, Y., Ben Arie, R., Controlled tmosphere storge to decrese physiologicl disorders in peches nd nectrines. Hssdeh. 72: (Herew, English strct) Pesis, E., Enhncement of fruit rom nd qulity y cetldehyde or neroic tretments efore storge. Posthrvest News nd Informtion. 6(4): Retmles, J., Cooper, T., Streif, J., Km, J.C., Preventing cold storge disorders in nectrines. J. Hort. Sci. 67: Slunkhe, D.K., Desi, B.B., Posthrvest Biotechnology of Fruits. CRC Press, 168p. Boc Rton, FL. 8

16 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): 9 13 Fidnlık Prsellerindeki Aşı Noktsı Dikim Yüksekliğinin Açık Köklü Aşılı Fidn Rndımn ve Gelişimi Üzerine Etkileri Alper Drdeniz 1* Ard Akçl 1 Tolg Srıyer 1 1 Çnkkle Onsekiz Mrt Üniversitesi, Zirt Fkültesi, Bhçe Bitkileri Bölümü, 17100/Çnkkle. *Sorumlu yzr: drdeniz@comu.edu.tr Özet Bu rştırm, Byrmiç Çnkkle koşullrınd, 2007 ve 2008 yıllrı rsınd yürütülmüş olup 41B Amerikn sm ncı üzerine şılı Alphonse Lvllée, Cernet Suvignon, Chrdonny, Merlot, Sultni Çekirdeksiz ve Superior Seedless üzüm çeşitleri mteryl olrk kullnılmıştır. Arştırmd, fidnlık prsellerindeki şı noktsı dikim yüksekliğinin (<8,0 cm, 8,0 10,5 cm, 10,5 13,0 cm ve 13,0 cm<) fidnlık rndımnı (%) ile 1. oy çık köklü şılı fidn rndımnı (%) üzerine etkileri incelenmiştir. Bu mçl, vejetsyon dönemi sonund her ir çeşit/nç kominsyonu için 1600 det olmk üzere, toplm 9600 det şılı sm fidnı (200 det şılı sm fidnı x 4 tekerrür x 2 yıl x 6 frklı çeşit/nç kominsyonu= 9600 det şılı sm fidnı) incelemeye lınmıştır. Çeşit/nç kominsyonlrı zınd fklılıklr görülse de, fidnlık rndımnı (%), 8,0 cm nin ltındki (%52,93) ve 8,0 10,5 cm rsındki (%52,94) şı noktsı dikim yüksekliklerinden etkilenmemiştir. Anck fidnlık rndımnı, özellikle 13,0 cm nin üzerindeki (%49,21) yüzlek dikimlerden önemli seviyede etkilenerek zlm göstermiş (%4,0), şı noktsı dikim seviyesinin rtışı, 1. oy çık köklü şılı sm fidnı rndımnını önemli seviyede yükseltmiştir. En yüksek fidnlık rndımnlrı; Cernet Suvignon/41B (%56,48) ve Sultni Çekirdeksiz/41B (%55,53) çeşit/nç kominsyonlrındn elde edilmiştir. En yüksek 1. oy çık köklü şılı fidn rndımnlrı; Superior Seedless/41B (%51,45), Sultni Çekirdeksiz/41B (%48,17) ve Merlot/41B (%47,96) çeşit/nç kominsyonlrındn lınmıştır. Anhtr Kelimeler: Açık köklü şılı fidn, Aşı noktsı dikim yüksekliği, Fidnlık rndımnı, 1. oy çık köklü şılı fidn rndımnı. Astrct Effects of Different Plnting Heights from Grfting Point for Grfted Vine Rtios nd Nursery Yields This reserch ws conducted in Byrmiç Çnkkle conditions in etween the yers of 2007 nd 2008, Alphonse Lvllée, Cernet Suvignon, Chrdonny, Merlot, Sultni Çekirdeksiz nd Superior Seedless grpe vrieties grfted on 41B rootstock were used s mteril. In the study, effects of different plnting heights from grfting point (<8.0 cm, cm, cm nd 13.0 cm<) on est grown nursery plnt rtio (%) nd first grde plnt yield (%) were determined in the nursery. For this purpose, for ech comintions of vriety/rootstock comintions, including 1600 for totl of 9600 units grfted vine plnts were grown (200 grfted vine plnts x 4 repets x 2 yers x 6 different comintions of vriety/rootstock) nd exmined t the end of vegettion periods. The otined results showed tht, different plnting heights from grfting point ffected the nursery rtio. Under 8 cm (52.93%) nd etween 8 cm to 10.5 cm (52.94%) of plnting heights did not ffect the nursery rtio sttisticlly, even though there were some differences mong vriety/rootstock comintions. However, over 13.0 cm (49.21%) plnting height ffected (4.0%) the investigted prmeters significntly. For the first grde plnts mount, incresing plnting heights incresed the yield of the plnts. The highest nursery rtio ws otined from Cernet Suvignon/41B (56.48%) nd Sultni Çekirdeksiz/41B (55.53%) vriety/rootstock comintions. The highest spling rtio of first grde grfted vine splings were tken in vriety/rootstock comintions of Superior Seedless/41B (51.45%), Sultni Çekirdeksiz/41B (48.17%) ve Merlot/41B (47.96%). Key Words: Grfted vine splings, Plnting height of grfting point, Nursery rtio, Spling rtio of first grde grfted vine splings. Giriş Ülkemizin toplm ğ lnı h olup, ülkemiz dünyd ğ lnı kımındn 4., üretim miktrı kımındn ise ton ile 6. sırd yer lmktdır (FAO, 2010). Türkiye nin ğ lnlrının üyük ir kısmı filokser (Viteus vitifolii Fitch.) zrrlısıyl ulşık durumddır (İlter ve rk., 1984; Çelik ve rk., 1998). Türkiye de kmu ve özel sektör trfındn üretilen sertifiklı ve stndrt kontrollü sm fidnı (çık köklü şılı, Amerikn ve yerli) üretimi ihtiyc göre düşük miktrd olup, tlein nck ir kısmı krşılnılilmektedir (Drdeniz, 2001; Drdeniz ve Şhin, 2005; Drdeniz ve rk., 2005; Çelik ve rk., 2010). 9

17 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): 9 13 Ülkemizde yıllrını kpsyn 5 yıllık dönemde %3,3 ü kmu (457,502 det) ve %96,7 si özel sektör ( det) olmk üzere det şılı, %12,5 i kmu ( det) ve %87,5 i özel sektör ( det) olmk üzere det şısız Amerikn ve toplmd ise; det sertifiklı sm fidnı üretilmiştir. Üretilen fidnlrın %76,3 ü şılı, %23,7 si ise şısızdır (Çelik ve rk., 2010). Asm fidnı üretiminde çeşitli kyıplr meydn geleilmekte, öylece sm fidnı rndımnlrı %25 57 rsınd değişim göstermektedir (Kocmz, 1995). Aşı mteryl klitesi, şılm tekniği, prfin, çimlendirme odsı koşullrı (nem, sıcklık v.), hstlık ve zrrlılr, şılı çeliklerin dikim trihi ve dikim yüksekliği ile kültürel uygulmlr gii çok çeşitli fktörler, çık köklü şılı fidn rndımnının düşük klmsın neden olilmektedir (Drdeniz ve Şhin, 2005; Drdeniz ve rk., 2005). Bununl irlikte, ğcılıkt ypıln şılrın şrılı olilmesi için nç ile klem rsınd iyi ir uyuşmnın (finite) ulunmsı gerekmekte, nç ile klem rsındki sistemtik krlık rtışı, şıdki şrı şnsını d rttırmktdır (Hrtmn ve Kester, 1974). Cngi ve rk. (1999), 1. oy çık köklü şılı fidn rndımnının 5BB nin 9 frklı üzüm çeşidiyle oluşturuln şı kominsyonlrınd %37 57, 41B nin 7 frklı üzüm çeşidi ile oluşturuln şı kominsyonlrınd ise %9 20 rsınd değiştiğini ildirmiştir. 41B, 140Ru, 1103P ve 5BB nçlrı üzerine şılnn Uslu ve Ylov İncisi üzüm çeşitlerindeki en yüksek genel fidn rndımnını Uslu/41B (%41,61), Uslu/5BB (%37,47) ve Ylov İncisi/41B (%38,79) şı kominsyonlrı vermiştir (Drdeniz ve Şhin, 2005). Frklı yetiştirme ortmlrınd yetiştirilen Alıkoc/5BB ve Kzov/5BB şı kominsyonlrınd her iki yıld d fidn rndımnlrı değişmemiştir (Yılm ve Odş, 2002). Teleki 8B, Slt Creek ve Cosmo2 nçlrı üzerine şılı Ylov İncisi üzüm çeşidinde, frklı çeşit/nç kominsyonlrının sürgün uzunluğu ve sm fidnı rndımnın etkisi önemli ulunmuştur (Sır ve rk., 2005). 5BB Amerikn sm ncı üzerine şılı 6 frklı üzüm çeşidinde, fidnlık rndımnlrı çeşitler zınd; %40,75 ile %88,0 rsınd, irinci oy fidn rndımnlrı ise; %56,7 ile %75,7 rsınd değişim göstermiştir (Drdeniz ve rk., 2005). Alphonse Lvllée, Itli ve Rzkı üzüm çeşitleri 5BB ve 1103P Amerikn sm nçlrı üzerine şılnmış ve şrının çeşit/nç kominsyonlrın göre değiştiği elirtilmiştir (Ecevit ve Bydr, 2000). Çnkkle koşullrınd, en yüksek fidnlık rndımnı sırsıyl Cernet Suvignon/41B (%60,3), Merlot/41B (%59,3) ve Boğzkere/41B (%57,8) şı kominsyonlrındn elde edilirken, en düşük fidnlık rndımnının lındığı kominsyonlr Itli/41B (%39,5) ve Öküzgözü/41B (%36,5) olmuştur. En yüksek 1. oy çık köklü şılı fidn rndımnı ise; sırsıyl Superior Seedless/41B (%65,0), Sultni Çekirdeksiz/41B (%61,3) ve Alphonse Lvllée/41B (%58,8) kominsyonlrındn elde edilmiştir (Yıldırım ve rk., 2011). Tunçel ve Drdeniz (2013), stndrt şılı sm fidnı üretimi (1. uygulm) ile ktlm işlemi uygulnmmış köklü nçlrl şılı sm fidnı üretimi (2. uygulm) şeklinde 2 frklı uygulm denemişlerdir. 2. uygulmd, fidnlık rndımnlrı ir miktr zlm (yklşık %17) kydetmesine krşın, yine de ortlm %41,5 düzeyinde ir fidnlık rndımnı lındığı ve 1. oy çık köklü şılı fidn rndımnı çısındn d önemli ir zlmnın meydn gelmediği ildirilmiştir. Fidncılık işletmelerinin şı mteryllerinin yeterli, nck çimlendirme (kynştırm) odsı yer ve süresi ile ilgili sıkıntılrının olduğu yıllrd, köklü şılı çeliklerin irinci prfine mütekip ypılck oln ikinci prfin uygulmsının rdındn, ktlm işlemi uygulnmdn fidnlık prseline doğrudn dikimlerinden olumlu sonuçlr lınileceği orty konulmuştur. Aşılı çeliklerdeki dikim derinliği, toprğın ypısı ve sulm olnklrı ile ykındn ilişkili ir kvrmdır. Son yıllrd, dikim öncesi ikinci ir prfinleme ypıln şılı çeliklerde, çeliklerin tepe (yüzlek) dikim yöntemiyle, cm lik kısımlrı toprk içerisinde klck şekilde dikimleri tercih edilmektedir. Bu yöntemle dikim ypıldığınd, pulluk yrdımıyl söküm de kolylşmktdır (Çelik ve rk., 1998). Bu rştırmd, fidnlık prsellerindeki şı noktsı dikim yüksekliğinin (<8,0 cm, 8,0 10,5 cm, 10,5 13,0 cm ve 13,0 cm<) fidnlık rndımnı (%) ile 1. oy çık köklü şılı fidn rndımnı (%) üzerine etkileri incelemeye lınmıştır. Mteryl ve Yöntem Bu rştırm, Byrmiç Çnkkle koşullrınd 2007 ve 2008 yıllrınd 2 yıl süreyle yürütülmüş olup, 41B Amerikn sm ncı üzerine şılı Alphonse Lvllée, Cernet Suvignon, Chrdonny, Merlot, Sultni Çekirdeksiz ve Superior Seedless üzüm çeşitleri mteryl olrk 10

18 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): 9 13 kullnılmıştır. Bu mçl, vejetsyon dönemi sonund her ir çeşit/nç kominsyonu için 1600 det şılı sm fidnı olmk üzere, toplm 9600 det şılı sm fidnı (200 det şılı fidn x 4 tekerrür x 2 yıl x 6 frklı çeşit/nç kominsyonu= 9600 det) incelemeye lınmıştır. Arştırmd, fidnlık prsellerindeki şı noktsı dikim yüksekliğinin (<8,0 cm, 8,0 10,5 cm, 10,5 13,0 cm ve 13,0 cm<), fidnlık rndımnı ile 1. oy çık köklü şılı fidn rndımn ve gelişimi üzerine etkilerinin elirlenmesi mçlnmıştır. Dikilen şılı çelikler 7 9 mm klınlığınd olup prfinleme, ktlm ve lıştırm şmlrının rdındn, fidnlık prseline Nisn trihleri rsınd dikilmiştir. Yz dönemi oyunc, şılı sm fidnlrının kımı için gerekli oln kültürel uygulmlr stndrt şekilde gerçekleştirilmiştir. Aşılı sm fidnlrı henüz sökülmeden (Ksım yı sonu) fidnlık prseline gidilerek, deneme lnındki şılı sm fidnlrı incelemeye lınmıştır. Aşılı sm fidnlrının üzerinde ypıln ölçüm ve değerlendirmeler ile izlenen yöntem şğıd sunulmuştur; Fidnlık rndımnı (%)= her dikim yüksekliğine it tutmuş oln çık köklü şılı fidn değerleri % olrk hesplnmıştır. Birinci oy çık köklü şılı fidn rndımnı (%)= her dikim yüksekliğine it tutmuş oln çık köklü şılı fidnlrdn irinci oy olnlr, irinci oy çık köklü şılı fidnlr dâhil edilerek % olrk hesplnmıştır. Aşılı köklü şılı fidnlr I. oy olrk değerlendirilirken; TS 3981 nolu sm fidnı stndrdındn yrrlnılmıştır (Anonim, 1995). Bun göre; şı yerinde çepeçevre ve sğlıklı kllus geliştirerek iyi gelişmiş ve odunlşmış ir sürgüne ship çık köklü şılı fidnlr I. oy, unun dışınd klnlr ise 2. oy olrk değerlendirilmiştir. Elde edilen veriler, Minit 16 isttistik pket progrmı yrdımıyl elirlenerek, LSD testine göre %5 ht sınırlrınd kontrol edilmiştir. Bulgulr ve Trtışm 41B Amerikn sm ncı üzerine şılı üzüm çeşitlerinde fidnlık prsellerindeki şı noktsı dikim yüksekliğinin çık köklü şılı fidn rndımn ve gelişimi üzerine etkilerinin incelendiği rştırm ulgulrı Çizelge 1. ve Çizelge 2. de sunulmuştur. Frklı çeşit/nç kominsyonlrı zınd fklılıklr görülse de, fidnlık rndımnı (%) ortlm değerlerde 8,0 cm nin ltındki (%52,93) ve 8,0 10,5 cm rsındki (%52,94) şı noktsı dikim yüksekliklerinden etkilenmemiştir. Anck fidnlık rndımnı, 10,5 13,0 cm rsındki (%52,20) ve özellikle 13,0 cm nin üzerindeki (%49,21) yüzlek dikimlerden önemli seviyede etkilenerek zlm göstermiş, şı noktsı dikim seviyesinin rtışı, 1. oy çık köklü şılı fidn rndımnını yine önemli seviyede yükseltmiştir. En yüksek fidnlık rndımnlrı; Cernet Suvignon/41B (%56,48) ve Sultni Çekirdeksiz/41B (%55,53) çeşit/nç kominsyonlrındn elde edilirken, en düşük fidnlık rndımnını Superior Seedless/41B (%48,09) ile Alphonse Lvllée/41B (%47,74) çeşit/nç kominsyonlrı vermiştir. En yüksek 1. oy çık köklü şılı fidn rndımnlrı; Superior Seedless/41B (%51,45), Sultni Çekirdeksiz/41B (%48,17) ve Merlot/41B (%47,96) çeşit/nç kominsyonlrındn lınmıştır. Frklı çeşit/nç kominsyonlrı zınd 1. yıl dh yüksek (%55,96) ulunn fidnlık rndımnlrı, 2. yıl içerisinde zlm kydetmiştir (%47,68). 1. oy çık köklü şılı fidn rndımnınd d, 1. yıl kıysl ir zlm görülmüştür (1. yıl; %55,03, 2. yıl; %35,78). Fidnlık rndımnı ile 1. oy çık köklü şılı fidn rndımnlrının, frklı çeşit/nç kominsyonlrın göre değişim gösterdiği yönündeki ulgulrımız Cngi ve rk. (1999), Ecevit ve Bydr (2000), Sır ve rk. (2005), Drdeniz ve Şhin (2005), Drdeniz ve rk. (2005), Yıldırım ve rk. (2011) ile Tunçel ve Drdeniz (2012) in ulgulrını destekler nitelikte olmuştur. 11

19 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): 9 13 Çizelge 1. Frklı çeşit/nç kominsyonlrınd, fidnlık prsellerindeki şı noktsı dikim yüksekliğinin fidnlık rndımnı (%) üzerine etkileri. Üzüm çeşitleri < 8,0 cm (%) 8,0 10,5 cm (%) 10,5 13,0 cm (%) 13,0 cm < (%) Ortlm Ort Ort Ort Ort Ort. C. Suvignon 66,74 49,61 58,18 57,10 59,65 58,38 59,48 57,77 58,63 54,69 46,79 50,74 59,50 53,46 56,48 S. Çekirdeksiz 53,50 55,53 54,52c 52,83 57,75 55,29 56,77 56,82 56,80 59,82 51,16 55,49 55,73c 55,32 55,53 Merlot 67,64 46,66 57,15 62,06 43,36c 52,71c 59,26 42,10c 50,68 63,64 31,63 47,64 63,15 40,94 52,05c Chrdonny 58,98 55,48 57,23 60,06 49,08 54,57 44,54 53,55 49,05 38,18 48,49 43,34 50,44c 51,65 51,05c Superior Seedless 51,42 41,43 46,43c 56,61 44,84c 50,73c 54,82 37,79c 46,31 56,94 40,84 48,89 54,95c 41,23 48,09c Alphonse L. 50,48 37,67 44,08c 48,06 43,90c 45,98c 54,26 49,25c 51,76 55,27 43,03 49,15 52,02c 43,46 47,74c LSD 10,449 ÖD 11,278 12,248 9,2115 7, ,085 13,113 11,492 9, ,036 8,6145 6,691 6,763 4,685 Ortlm 58,13A 47,73B 56,12A 49,76B 54,86A 49,55A 54,76A 43,66B 55,96A 47,68B LSD 6,487 4,153 6,336 4,854 2,705 ORTALAMA 52,93A 52,94A 52,20AB 49,21B 51,82 LSD 2,964 P: 0,05, ÖD: Önemli Değildir. Ort.=Ortlm. Çizelge 2. Frklı çeşit/nç kominsyonlrınd, fidnlık prsellerindeki şı noktsı dikim yüksekliğinin 1. oy çık köklü şılı fidn rndımnı (%) üzerine etkileri. Üzüm çeşitleri < 8,0 cm (%) 8,0 10,5 cm (%) 10,5 13,0 cm (%) 13,0 cm < (%) Ortlm Ort Ort Ort Ort Ort. C. Suvignon 36,24c 28,33c 32,29c 44,03 33,06 38,55c 49,31 36,32 42,82 34,58c 41,61 38,10c 41,04c 34,83 37,94d S. Çekirdeksiz 49,97c 23,01c 36,49c 55,88 36,14 46,01 68,47 37,05 52,76 76,77 38,09 57,43 62,77 33,57 48,17 Merlot 41,95c 33,33c 37,64c 49,42 38,37 43,90 62,15 43,92 53,04 66,07 48,43 57,25 54,90 41,01 47,96 Chrdonny 53,34 35,47 44,41 53,42 35,36 44,39 51,63 44,04 47,84 50,00c 35,04 42,52c 52,10 37,48 44,79c Superior Seedless 55,67 48,57 52,12 60,09 38,69 49,39 69,65 36,35 53,00 55,74 46,78 51,26c 60,29 42,60 51,45 Alphonse L. 59,83 22,22c 41,03c 45,75 19,06 32,41c 63,85 22,20 43,03 66,88 37,37 52,13 59,08 25,21c 42,15cd LSD 15,097 12,387 9, ,153 13,261 8,9481 9, ,447 8, ,67 ÖD 13,971 8,267 7,533 5,681 Ortlm 49,50A 31,82B 51,43A 33,45B 60,84A 36,65B 58,34A 41,22B 55,03A 35,78B LSD 7,201 5,27 5,543 7,678 3,28 ORTALAMA 40,66B 42,44B 48,75A 49,78A 45,41 LSD 4,74 P: 0,05. Ort.=Ortlm. 12

20 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): 9 13 Sonuç ve Öneriler 41B Amerikn sm ncı üzerine şılı üzüm çeşitlerinde, fidnlık rndımnı ve 1. oy çık köklü şılı fidn rndımnının, çeşit/nç kominsyonlrı zınd frklılık oluşturduğu elirlenmiştir. Frklı çeşit/nç kominsyonlrı zınd fklılıklr görülse de, fidnlık rndımnı ortlm değerlerde 8,0 cm nin ltındki (%52,93) ve 8,0 10,5 cm rsındki (%52,94) şı noktsı dikim yüksekliklerinden etkilenmemiştir. Anck fidnlık rndımnı, 10,5 13,0 cm rsındki (%52,20) ve özellikle 13,0 cm nin üzerindeki (%49,21) yüzlek dikimlerden etkilenerek önemli seviyede zlm (yklşık %4) göstermiştir. Aşı noktsı dikim seviyesinin rtışı, 1. oy çık köklü şılı fidn rndımnını önemli seviyede yükseltmiştir. Bu nedenle derin vey yüzlek dikim ypılmyrk, şılı çeliklerdeki şı noktsının msur hizsındn ort yükseklikte (8,0 13,0 cm) yrlnmsının uygun olcğı sptnmıştır. Benzer çlışmlrın frklı çeşit/nç kominsyonlrı ve frklı klınlıktki şılı çelikler ile tekrrlnmsının yrrlı olcğı ve fidnlık rndımnlrının rttırılmsın olnk sğlycğı düşünülmektedir. Teşekkür: Zirt Mühendisi Ferdi Sürmeli ve Zirt Mühendisi Yhy Domz ktkılrındn dolyı teşekkür ederiz. Kynklr Anonim, TS 3981/Nisn Asm Fidnı Stndrdı. Nectiey Cddesi 112. Bknlıklr/Ankr. Cngi, R., Kelen, M., Doğn, A., Serin iklim koşullrınd sm fidnı üretim olnklrı. Türkiye III. Ulusl Bhçe Bitkileri Kongresi Eylül 1999, Ankr. Çelik, H., Ağoğlu, Y.S., Fidn, Y., Mrslı, B., Söylemezoğlu, G., Genel Bğcılık. Sunfidn A.Ş. Mesleki Kitplr Serisi: s. Ankr. Çelik, H., Kunter, B., Söylemezoğlu, G., Ergül, A., Krtş, H., Özdemir, G., Atk, A., Bğcılığın geliştirilmesi yöntemleri ve üretim hedefleri. T.M.M.O.B. Zirt Mühendisleri Odsı VII. Teknik Kongresi. Bildiriler Kitı 1: Ock, Ankr. Drdeniz, A., Asm fidncılığınd zı üzüm çeşidi ve nçlrd frklı ürün ve sürgün yükünün üzüm ve çuuk verimi ile klitesine etkileri üzerine rştırmlr (Doktor Tezi). Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü. 167 s. Bornov İzmir. Drdeniz, A., Şhin, A.O., Aşılı sm fidnı üretiminde frklı çeşit ve nç kominsyonlrının vejettif gelişme ve fidn rndımnı üzerine etkileri. Trım ve Köyişleri Bknlığı, Attürk Bhçe Kültürleri Merkez Arştırm Enstitüsü Müdürlüğü Dergisi, Bhçe. 43 (2): 1 9. Drdeniz, A., Kısmlı, İ., Şhin, A.O., Bzı sofrlık üzüm çeşitlerinin şılı fidn rndımnlrı ile fidnlıktki vejettif gelişmelerinin elirlenmesi. Türkiye 6. Bğcılık Sempozyumu. Bildiriler Cilt: Eylül, Tekirdğ. Ecevit, F.M., Bydr, N., Aşılı sm fidnı üretiminde frklı şılm yöntemlerinin şıd şrı üzerine etkileri. II. Ulusl Fidncılık Sempozyumu Bildiri Özetleri. Ödemiş/İzmir. FAO, ( ). Hrtmn, H.T., Kester, D.E., (Çevirenler; Kşk, N. ve Yılmz, H.). Bhçe Bitkileri Yetiştirme Tekniği. Çukurov Üniversitesi Zirt Fkültesi Yyınlrı: 79. Ders Kitplrı: s. İlter, E., Kısmlı, İ., Atill, A., Uzun İ., Asm fidnı sorunu ve çözümü için öneriler. Türkiye II. Bğcılık ve Şrpçılık Sempozyumu. T.C. Trım ve Köyişleri Bknlığı Bğcılık Arştırm Enstitüsü Müdürlüğü, s. Mnis. Kocmz, E., Filokser y ve nemtod dynıklı Amerikn sm nçlrı. T.C. Trım ve Köyişleri Bknlığı. T.C. Çnkkle Meyvecilik Üretme İstsyonu Müdürlüğü. 6 s. Çnkkle. Sır, A., Özdemir, G., Bilir, H., Tngolr, S., Asm fidnı üretiminde iki frklı kynştırm ortmı ile zı nçlrın şı şrısı ve fidn rndımnın etkileri. Türkiye 6. Bğcılık Sempozyumu. Bildiriler Cilt: Eylül, Tekirdğ. Tunçel, R., Drdeniz, A., Aşılı sm çeliklerinin fidnlıktki vejettif gelişimi ve rndımnlrı üzerine ktlmnın etkileri. TABAD Trım Bilimleri Arştırm Dergisi. Trım Sempozyumu Özel Syısı (Prof. Dr. Selhttin İptş nısın). 6 (1): Yıldırım, M., Drdeniz, A., Gökyrk, Z., Türkmen, C., Yıldırım, F., Tunçel, R., Frklı üzüm çeşitlerindeki üniform kültürel uygulmlrın şılı sm fidnı rndımn ve gelişimi üzerine etkileri. Çnkkle Trımı Sempozyumu (Dünü, Bugünü ve Geleceği) Ock. Çnkkle. Yılm, P., Odş, F., Doğrudn fidnlığ dikilen şılı sm çelikleriyle fidn üretiminde şrı üzerine şılm zmnı ve yetiştirme sistemlerinin etkileri. Türkiye V. Bğcılık ve Şrpçılık Sempozyumu Ekim, Nevşehir. 13

21 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1):

22 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Tze Fsulyede Su Stresinin Belirlenmesinde Terml Görüntülerin ve Spektrl Verilerin Kullnımı Gökhn Çmoğlu 1* Levent Genç 1 1 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Trımsl Ypılr ve Sulm Bölümü, 17020, Çnkkle. * Sorumlu yzr: cmoglu@comu.edu.tr Özet Bitkilerin fizyolojik ktivitelerindeki değişim klıcı hle gelmeden önce su stresini elirlemek önemlidir. Bunun sonucund ciddi ornd verim kyı yşnilir. Birçok rştırmcı, itki tç ve yprklrındn toplnn terml ve spektrl verilerin itki su stresinin elirlenmesinde kullnılilecek potnsiyel rçlr olduğunu vurgulmışlrdır. Çlışmnın mcı, tze fsulye (Phseolus vulgris L. cv. Gin) itkisinde, spektrl ynsım verilerini ve terml görüntüleme tekniğini kullnrk su stresinin elirlenmesidir. Bu mçl, dört frklı sulm konusu (tüketilen suyun %100 ü (kontrol), %75 i, %50 si ve %25 i) oluşturulmuştur. Arştırmd, terml görüntüler kızılötesi terml kmeryl, spektrl veriler ise spektrordyometreyle elde edilmiştir. Çlışm sonucund, konulr uygulnn toplm sulm suyu miktrlrı mm ve elde edilen mevsimlik itki su tüketimi değerleri mm rsınd ulunmuştur. Sınıflndırm ve regresyon ğcı nlizlerine göre, su stresinin özellikle I 100 seviyesinde terml indeksler ile dh iyi çıklnileceği sonucun ulşılmıştır. Çlışmd, spektrl indekslerden Ypısl Bğımsız Pigment İndeksi (SIPI) ve Normlize Edilmiş Vejettif Değişim İndeksinin (NDVI), terml indekslerden de mprik ess dylı hesplnn itki su stresi indeksi (CWSI e) ve ypy referns yüzeylere göre hesplnn itki su stresi indeksinin (CWSI ) tze fsulyede su stresinin elirlenmesinde kullnılmlrı önerileilir. Anhtr Kelimeler: Su stresi, Tze fsulye, Bitki su stresi indeksi, Spektrl ynsım. Astrct Use of therml imging nd spectrl dt to detect wter stress in green en It is importnt to detect wter stress efore physiologicl ctivities of plnts permnently chnge. Otherwise production might decrese drmticlly. Mny reserches showed tht therml imging or spectrl dt, collected from plnt leves or cnopy, hve potentil to determine plnt wter stress. In this study, our ojective ws to determine wter stress on green ens (Phseolus vulgris L. cv. Gin) using oth therml imging technique nd spectrl reflectnce dt. In order to determine wter stress of green en, experiment were formed with four irrigtion levels (100% of the wter consumed (I 100), 75% (I 75), 50% (I 50), nd 25% (I 25). Therml imges nd spectrl dt were collect using infrred therml cmer nd spectro rdiometer respectively. It ws found tht the totl mount of irrigtion nd sesonl evpotrnspirtion were found etween mm nd mm, respectively. According to the clssifiction nd regression tree nlysis, it ws found tht wter stress could e etter explined y therml indices especilly in I-100 level. In this study, It ws concluded tht there re severl indices clculted oth from therml imges (crop wter stress indices clculted empiriclly (CWSI e) nd sed on reference surfce (CWSI )) nd spectrl dt (Structurl Independent Pigment Index (SIPI) nd Normlized Difference Vegettion Index (NDVI)), could e used to determine the green ens wter stress levels. Key Words: Wter stress, Green en, Crop wter stress index, Spectrl reflectnce. Giriş Bitkilerde su stresi yprk su potnsiyeli, yprk su içeriği, stom iletkenliği, klorofil içeriği ve fotosentez ornı gii ir çok özellik ile elirleneilmektedir (Hsio, 1973; Penuels ve rk., 1993). Anck, söz konusu prmetrelerin genellikle ireysel yprklr üzerinde ölçülmesi nedeniyle elde edilen veriler noktsl olmkt ve tüm ln hkkınd ilgi vermemektedir. Bu ölçümlerin çok syıd yprk üzerinde ypılmsı oldukç fzl işgücü gerektirdiği gii itkilerde zrrlr d yol çmktdır (Meyer ve rk., 1985). Bu teknikler yerine uzktn lgılm yöntemleriyle su stresinin itkiye zrr vermeden hızlı ve z işgücüyle elirlenmesi, günümüzde rştırmlr konu olmktdır (Penuels ve rk., 1997; Jones, 1999). Uzktn lgılm yöntemleriyle elde edilen yprk vey tç sıcklığı, itki su tüketimi ile doğrudn ilişkilidir. Bitkilerde, su stresine ğlı olrk trnspirsyon zlmkt, stomlr kpnmkt ve öylece itki sıcklıklrı d rtış göstermektedir. Bu nedenle, tç sıcklığının elirlenmesi su stresinin izlenmesinde etkin ir şekilde kullnılilmektedir (Jckson, 1982; Jones ve rk., 2002). Anck, itki sıcklıklrındki rtışlr sdece itki su durumundn değil ynı zmnd o nki meteorolojik koşullrdn d kynklnilmektedir (Diz-Espejo ve rk., 2007). Bu nedenle, ylnızc 15

23 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): yprk sıcklıklrının ölçümü su stresinin elirlenmesinde yeterli olmmktdır (Jones ve rk., 1997). Bu sorunu ortdn kldırmk mcıyl itki su stresi indeksi (CWSI) tnımlnmıştır (Idso ve rk., 1981). Bu indeks, frklı lt ve üst z refernslrı kullnılrk modifiye edilmiştir. Hesplmd, üst z httı için kuru referns yüzeyler, lt z httı için de ıslk referns yüzeyler kullnılmıştır (Jones 1999). Bitki sıcklıklrının elirlenmesinde uzun yıllrdır kullnıln kızılötesi termometrelere ek olrk son yıllrd hızl yygınlşn terml kmerlr d kullnılmy şlnmıştır. Kızılötesi termometreler ile elde edilen sıcklık değerleri yprk düzeyinde ve noktsl olmkt, lnın tmmı hkkınd ilgi vermemekte, nck kmerlr yrdımıyl lınn görüntülerde görüntü içerisine giren tüm öğelerin sıcklıklrı yrı yrı elirleneilmektedir. Bu d sıcklığın yersel dğılımı konusund ize önemli ilgiler vermekte ve u syede istenilen ojenin sıcklığı görüntülerden yrılilmektedir. Böylece itki dışındki diğer ojeler çıkrılilmekte ve dh doğru sonuçlr elde edileilmektedir. Jones ve Schofield (2008) terml görüntülerin itki su stresinin teşhisinde ve stom iletkenliğinin elirlenmesinde kullnılileceğini elirtmişlerdir. Spektrl ynsım ölçümleri, itkilerdeki su stresine ğlı olrk itki su içeriği ve pigment değişimini göstereilmekte, u d su stresine ğlı semptomlrın uzktn lgılnilmesine olnk sğlmktdır (Penuels ve rk., 1997; Jones ve Schofield, 2008). Anck, sdece ynsım ölçümleri su stresinin elirlenmesinde yetersiz klilmektedir. Bunun için itkilerdeki pigment ve su içeriğine ğlı olrk değişen ve ynsım verilerinden hesplnn spektrl indeksler geliştirilmiştir. Söz konusu indeksler doğru ntlr kullnılrk iki nd it ynsım değerlerinin frkı, iririne ornlnmsı vey frklı mtemtiksel işlemlerle hesplnilmektedir. İndeks hesplmlrınd kullnılck ntlrın rlıklrı, itkilerin solr enerjiyi emme, ynsıtm ve iletme özelliklerine ğlıdır. Özellikle seçilecek ntlrdn irine it ynsım değeri vejetsyonun sğlıklılık durumun göre rtmsı ile zlırken (kırmızı nt), diğer nttki ynsımnın vejetsyonun rtmsı ile rtmlıdır (kızıl ötesi nt) (Jckson ve rk., 1980). Ülkemizde kızılötesi termometreler ile itki sıcklıklrını elirleyerek su stresinin sptnmsın yönelik çok syıd çlışm ypılmış olmsın rğmen (Gençoğln ve Yzr, 1999; Akkuzu ve rk., 2010; Köksl ve rk., 2010), terml görüntülerden ve spektrl ynsım verilerinden yrrlnrk su stresinin elirlenmesine ilişkin çlışmlr sınırlı syıd klmıştır. Bu tekniklerin irlikte kullnımıyl su stresinin dh doğru elirleneileceği rştırmcılr trfındn d ildirilmektedir (Jones ve Leinonen, 2003; Jones ve Schofield, 2008). Bu çlışmd, rzi şrtlrınd kydedilen terml görüntüler ve ynsım verileri kullnılrk hesplnn indekslerin tze fsulye itkisinde su stresinin elirlenmesinde kullnım olnklrı rştırılmıştır. Bu mçl, sınıflm ve regresyon ğcı yöntemini kullnrk, terml ve spektrl indekslerin su stresini yırt etme kiliyeti krşılştırmlı olrk değerlendirilmiştir. Mteryl ve Yöntem Çlışm Alnı ve Deneme Düzeni Deneme, Çnkkle Onsekiz Mrt Üniversitesi, Zirt Fkültesi, Drdnos Arştırm ve Uygulm Birimi nde rzi koşullrınd yürütülmüştür. Bitki mteryli olrk tze fsulye (Phseolus vulgris L. cv. Gin) kullnılmıştır. Tohumlr 12 Myıs 2012 trihinde, sır rsı 60 cm ve sır üzeri 10 cm olck şekilde ekilmiştir. Arştırm lnındki toprk serilerinin çoğu killi tın ve kumlu killi tın ünyelidir. Toprk ktmnlrın ğlı olrk hcim ğırlıklrı 1,42 1,54 gr cm -3 rsınd ve etkili itki kök ölgesindeki trl kpsitesi ve solm noktsı değerleri de sırsıyl 215,0 mm ve 126,6 mm dir. Denemede kullnıln sulm suyunun ph ve elektriksel iletkenlik değerleri sırsıyl 7,5 ve 1,1 ds m -1 dir. Yetiştirme periyodu oyunc (Myıs ve Ağustos ylrı rsınd) gerçekleşen ortlm sıcklık ve toplm yğış değerleri sırsıyl 24 C ve 106 mm olmuştur. Deneme, tesdüf loklrı deneme desenine göre 4 konu, 3 tekerrürlü olrk kurulmuş ve deneme desenine uygun olrk dml sulm sistemi tesis edilmiştir. Sulm konulrı, 0 60 cm toprk derinliğindeki kullnılilir nemin %40 ı tüketildiğinde eksilen nemin trl kpsitesine tmmlndığı kontrol konusu (I 100) ve I 100 konusund tüketilen suyun %75 i (I 75), %50 si (I 50) ve %25 inin (I 25) uygulndığı üç su stresi düzeyi olmk üzere toplm dört konudn oluşmuştur. Deneme prsellerinin oyutlrı 3 x 3 m. olrk düzenlenmiştir. Her ir prselde 5 itki sırsı oluşturulmuş ve prseller rsınd konulrın iririne etkileşimini engellemek mcıyl 1,5 m oşluk 16

24 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): ırkılmıştır. Her prselin kenr sırlrı ile ortdki sırlrın şı ve sonund yer ln itkiler kenr etkisi için yrılmıştır. Sulmlr, etkili itki kök ölgesindeki kullnılilir su miktrının yklşık %40 ı tüketildiğinde ypılmıştır. Deneme lnınd, 0 30 cm, cm ve cm toprk ktmnlrındki nem içerikleri, I 100 konusund toprk nem sensörleri (10HS, Decgon) yrdımıyl, diğer konulrd ise grvimetrik yöntem ile tkip edilmiştir. I 100 konusund elirlenen eksik nem elirtilen ornlrl çrpılıp, örtü yüzdesi ile düzeltilerek deneme prsellerine uygulnmıştır. Her deneme konusun ilişkin itki su tüketim miktrlrı, su ütçesi yöntemine göre Eşitlik 1 yrdımıyl hesplnmıştır (Jmes, 1988). ET = I + P D R ± ΔS (1) Eşitlikte; ET: Bitki su tüketimi (mm), I: Sulm suyu (mm), P: Yğış (mm), D: Derine sızm (mm), R: Yüzey kış (mm), ΔS: İki örnekleme rsındki nem değişimi (mm). Denemede dml sulm yöntemi kullnıldığı için yüzey kış sıfır kul edilmiştir. Yetiştirme periyodu oyunc dml sulm sisteminde yer ln güreleme sistemiyle toplm üç kez güreleme ypılmıştır. İlki, ekimden hemen önce dekr 10 kg Novtech Solu (%16 NO 3 ve %30 P 2O 5) olrk verilmiştir. Diğer güreler ise çiçeklenme ve hst dönemleri rsınd olmk üzere iki kez uygulnmıştır. Bu uygulmlrd dekr 5 kg Novtech Solu 21 (%21 NO 3) güresi kullnılmıştır. Kızılötesi Terml Görüntülerin Elde Edilmesi ve Terml İndeksler Kızılötesi terml görüntüler, 8 14 µm spektrum rlığınd ölçüm ypn, 23 x17 stndrt lense (geniş çılı lensle 46 x34 ), 240x180 piksel çözünürlüğünde dedektöre, 1.67 mrd geometrik çözünürlüğe ve 0,05 ºC terml hsssiyete ship terml kmer (FLUKE Ti27 model, FLUKE, USA) ile elde edilmiştir. Terml ölçümler, her iki sulmd ir, sulm öncesinde ve gün içinde stresin en fzl görüldüğü st ile rsınd ypılmıştır. Ölçümlere ekimden sonrki 48. günde (ESG 48) şlnmış ve ESG 104 de itirilmiştir. Aletin emissivite değeri yetiştirilen itki fsulye olduğu için 0,98 lınmıştır (Lopez ve rk., 2012). Ölçümler, geniş çılı lensle yklşık 2,3 m yükseklikten 2,5 m 2 (1,84x1,38 m.) lik ir ln görecek şekilde gerçekleştirilmiştir. Bu ln içerisinde kln itkilerden ir kısmı ıslk ve kuru referns, ir kısmı d tç sıcklıklrını elirlemek için kullnılmıştır (Şekil 1.). Ölçümler, her sulm konusunun her ir tekerrüründe ypılmıştır. Ark pln sıcklığının elirlenmesinde lüminyum folyodn yrrlnılmıştır (Jones ve rk., 2002). Görüntü işleme ve nlizlerin ypılmsınd SmrtView 3,1 progrmı kullnılmıştır. Terml görüntü içerisinde ortlm tç sıcklığının elirlenmesi için üç frklı dörtgen ln (itki tcının merkezinden en z piksel) seçilmiştir. İlveten yine ynı görüntü içerisinde ıslk ve kuru referns sıcklıklrının elirlenmesi için de iki frklı dörtgen ln seçilmiştir. Bu lnlrın tümü tç ve referns yüzeylerin ortlm sıcklıklrını elirlemek için Ms Excel pket progrmın ktrılmıştır. Islk ve kuru referns yüzeylerin sıcklıklrı eşik değer olrk kullnılmış ve eşik değerlerin dışınd klnlr nlizden çıkrılmıştır (Jones ve rk., 2002). Kln sıcklık değerlerinin ortlmsı lınrk ortlm tç sıcklıklrı hesplnmıştır. Şekil 1.Terml kmer ile sıcklık ölçümleri 17

25 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Terml ölçümlerin tmmı rüzgâr hızının 2 m. s -1 den dh z olduğu koşullrd gerçekleştirilmiştir. Hv sıcklığı, yerden 1,5 m yükseklikte gölgeli ir ln yerleştirilmiş psikrometre ile ölçülmüştür. Arlrınd ters ilişki oln itki su stresi indeksi (CWSI) ve stom iletkenliği indeksi (I G) sırsıyl Eşitlik 2 ve 3 yrdımıyl hesplnmıştır (Jones, 1999). (T T ) tç ıslk CWSI (2) (T T ) I G kuru ıslk (T T ) kuru tç (3) (T T ) tç ıslk Eşitliklerde; T tç: ortlm tç sıcklığı, T ıslk: ıslk referns yüzeyin sıcklığı, T kuru: kuru referns yüzeyin sıcklığı. Eşitliklerdeki T ıslk ve T kuru değerleri üç frklı yöntemle elirlenmiştir. 1. Yöntem Bu yöntemde, referns yüzeylerin sıcklıklrını elirlemek için petrolyum jel (vzelin) ve su kullnılmıştır. Islk referns sıcklığını elirlemek için ölçümden yklşık ir dkik önce üç itkinin tüm yprklrının her iki trfı ısltılmıştır. Bunun ynı sır kuru referns sıcklığını elirlemek için trnspirsyonu tmmen engelleyecek şekilde yine üç itkinin tüm yprklrının her iki trfı petrolyum jel ile kplnmıştır (Jones ve rk., 2002). Söz konusu referns yüzeylerden hesplnn terml indeksler, CWSI p ve I Gp olrk gösterilmiştir. 2. Yöntem Bu yöntemde, referns yüzeylerin sıcklıklrı mprik eşitlikler kullnılrk elirlenmiştir. T ıslk, Eşitlik 4 yrdımıyl hesplnırken (Monteith ve Unsworth, 1990; O Shughnessy ve rk., 2011), T kuru, ölçülen hv sıcklığın 5 ilve edilerek thminlenmiştir (Cohen ve rk., 2005; Möller ve rk., 2007). e ( T ) e T wet T s Eşitlikte; T : hv sıcklığı ( C), e s: hvnın doygun uhr sıncı (kp), e : hvnın gerçek uhr sıncı (kp), Δ: uhr sıncı eğrisinin eğimi (kp C 1 ) ve γ: psikrometrik site (kp C 1 ). Söz konusu referns yüzeylerden hesplnn terml indeksler, CWSI e ve I Ge olrk gösterilmiştir. 3. Yöntem Bu yöntemde, referns yüzeylerin sıcklıklrını elirlemek için ypy yüzeyler (gri renkli keçe) kullnılmıştır. Idso ve rk. (1978) trfındn önerilen iyi sulnn ve hiç sulnmyn itkiler için lt ve üst z htlrını tklit eden ısltılmış (T ıslk) ve kuru ırkılmış (T kuru) keçelerden yrrlnılmıştır (O Shughnessy ve rk., 2011). Söz konusu referns yüzeylerden hesplnn terml indeksler, CWSI ve I G olrk gösterilmiştir. Hiperspektrl Ynsım Ölçümleri ve Spektrl İndeksler Bitkilerden oln spektrl ynsımlr, nm spektrum rlığın ship spektrordyometre (FieldSpec Pro, Anlyticl Spectrl Devices, Boulder, CO, USA) yrdımıyl ölçülmüştür. Spektrl ölçümler, her iki sulmd ir terml ölçümlerle eş zmnlı olrk stleri rsınd, hvnın ulutsuz ve güneşli olduğu zmnlrd ypılmıştır. Her ölçüm öncesinde spektrlon ile referns lınmıştır (Şekil 2.). Ölçümler, her konunun her ir tekerrüründe seçilen 3 itkide, itki örtüsü düzeyinde, 25 lik lens kullnılrk, ndir pozisyonund, rdı rdın 5 ölçümün ortlmsı lınrk ypılmıştır (Şekil 2.). Tüm ölçümler, itkiden yklşık 70 cm yükseklikten 15,5 cm çpınd ir lnı görecek şekilde ypılmıştır. (4) 18

26 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Şekil 2. Spektrordyometre ile ypıln ynsım ölçümleri Elde edilen ynsım verilerinden yrrlnılrk Çizelge 1. de verilen spektrl indeksler hesplnmıştır. Çizelge 1. Arştırmd ele lınn spektrl indeksler Spektrl İndeks Eşitlik Kynk R 900 Su İndeksi (WBI) WBI Penuels ve rk., 1997 R Değişken Konumlu Su Bnd İndeksi (fwbi) Bsit Orn (SR) Normlize Edilmiş Vejettif Değişim İndeksi (NDVI) Toprk Ynsımlrını Dikkte Aln Vejetsyon İndeksi (SAVI) Ypısl Bğımsız Pigment İndeksi (SIPI) Fotokimysl Ynsım İndeksi (PRI) 970 R 900 fwbi Strchn ve rk., 2002 min( R ) R 900 SR Jckson ve rk., 1980 NDVI SAVI SIPI R 680 R Penuels ve rk., 1997 R 800 R R R R Heute, 1988 ( R R ) ( R R ) Penuels ve rk., 1995 ( R R ) ( R R ) PRI Gmon ve rk., 1992 ( R R ) İsttistiksel Anlizler Verilerin isttistiksel nlizlerinde SPSS 13.0 (SPSS, Inc., Chicgo, IL, USA) pket progrmı kullnılmıştır. Veri gruplrı rsındki frkın önemli olup olmdığı vryns nlizi (PROC ANOVA) ile elirlenmiştir. Frkın önemli olmsı durumund frklı çıkn gruplr Duncn testi ile sptnmıştır. İsttistiksel nlmlılık için P değeri %5 lınmıştır. Çlışmd, sulm konulrının terml ve spektrl indekslere göre sınıflndırılmsı ve u indekslerin sulm konulrının yrımınd kullnım potnsiyellerinin değerlendirilmesi mcıyl Sınıflm ve Regresyon Ağcı nlizi kullnılmıştır (Breimn ve rk., 1984). Sınıflm ğçlrı, R progrmınd rprt pketi kullnılrk oluşturulmuştur (R development Core Tem, 2012). Çlışmd ele lınn sulm konulrı modellerde ğımlı değişken olrk kullnılmış ve terml ile spektrl indeksler için yrı yrı iki model oluşturulmuştur. Modellerin sınıflmdki şrılrı doğru sınıflm ornlrı ile kıyslnmıştır

27 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Bulgulr ve Trtışm Toplm Sulm Suyu Miktrlrı ve Bitki Su Tüketimleri Tze fsulye itkisine yetişme periyodu oyunc uygulnn toplm sulm suyu miktrlrı (I) ile un krşılık elde edilen ylık ve mevsimlik itki su tüketimi (ET) değerleri Çizelge 2. de verilmiştir. Çizelge 2. Konulr göre elde edilen itki su tüketimleri ve uygulnn toplm sulm suyu miktrlrı Sulm Aylık ET (mm) değerleri Mevsimlik Konulrı Myıs Hzirn Temmuz Ağustos Eylül ET (mm) I (mm) I I I I Not: I ve ET değerleri, 12 Myıs 8 Eylül 2012 rsı için hesplnmıştır. İlk sulm, ekimden önce 30 cm toprk ktmnındki nem düzeyini trl kpsitesine çıkrck şekilde ütün konulr eşit olrk uygulnmıştır. Yeterli itki çıkışlrı gerçekleşinceye ve elirli ir seviyede gelişme sğlnıncy kdr tüm itkiler eşit olrk sulnmıştır. Myıs yı oyunc tüm konulrın ET değerleri sulm koşullrının eşit olmsındn dolyı ynı olmuştur. Konulr göre ilk sulmy etkili kök derinliğindeki (60 cm) kullnılilir nemin %40 ının tüketildiği Hzirn yı sonund (ESG 43) şlnmıştır. Bu yüzden konulrın Hzirn yı ET değerleri iririne ykın ulunmuştur. Diğer ylrd frk giderek rtmış ve un ğlı olrk itkilerdeki stres düzeylerinde de rtış gözlenmiştir. Su stresinin uygulnmdığı tm sulm konusund elde edilen mevsimlik ET değerleri 804 mm ulunurken, en yüksek su stresinin uygulndığı I 25 konusund 379 mm olrk ulunmuştur. Benzer şekilde, en yüksek mevsimlik ET değerlerini, Üstün ve rk. (1997) 868 mm ve Koksl ve rk. (2007) 904 mm olrk elde etmişler ve su kısıtın ğlı olrk u değerlerin zldığını ildirmişlerdir. Çlışmlr rsındki u frklılıklrın sulm yöntemine ve progrmın, iklim özelliklerine, uygulnn kültürel işlemlere ve fsulyenin çeşidine ğlı olrk değişiklik gösterdiği düşünülmektedir. Spektrl İndeksler Çlışmd incelenen spektrl indekslerin tmmı su stresine tepki göstermişlerdir (Şekil 3.). Özellikle WBI, fwbi, NDVI, SAVI ve SR indeksleri ekimden sonrki ilk ölçüm günü dışınd diğer tüm ölçümlerde konulr göre isttistiksel olrk frklılık göstermiştir. SIPI indeksi dışındki diğer tüm indeksler su stresi rttıkç zlm eğilimi gösterirken, SIPI indeksi su stresine prlel olrk değişmiştir. Mısır itkisinde ypıln çlışmd enzer sonuçlr elde edilmiştir (Çmoğlu ve rk., 2010). Yetiştirme periyodu oyunc WBI indeksi 1,02 ile 1,13, fwbi indeksi 1,04 ile 1,15, NDVI indeksi 0,52 ile 0,89, SAVI indeksi 0,35 ile 0,75, SR indeksi 3,29 ile 17,42, SIPI indeksi 1,02 ile 1,18 ve PRI indeksi -0,06 ile -0,03 rsınd değişmiştir. SIPI dışındki tüm indekslerde en yüksek değer I 100 konusundn elde edilirken, en düşük değer I 25 konusundn elde edilmiştir. Grfikler incelendiğinde, genel itiriyle en çok sulnn I 100 konusun ilişkin eğrinin en üstte (SIPI dışınd), en z sulnn I 25 konusun it eğrinin de en ltt yer ldığı görülmektedir. Spektrl indekslerin su stresini yırt etmede kullnılileceği önceki çlışmlrd d elirtilmiştir (Shiyym ve rk., 1993; Penuels ve rk., 1994; Fujiwr ve rk., 2004; Köksl ve rk., 2008; Genc ve rk., 2011). 20

28 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): ,15 1,15 1,10 1,10 WBI 1,05 fwbi 1,05 1,00 0,95 I-100 I-75 I-50 I-25 ns ns ns ns c c c c c 1,00 0,95 I-100 I-75 I-50 I-25 ns ns ns ns c c c c c c c Ekimden sonrki gün syısı Ekimden sonrki gün syısı I-100 I-75 I-50 I-25 I-100 I-75 I-50 I-25 0,9 0,8 0,7 0,8 0,6 0,7 0,5 NDVI SAVI 0,4 0,6 0,3 0,5 0,4 I-100 I-75 I-50 I-25 ns ns ns ns c c c c c c c 0,2 0,1 0 I-100 I-75 I-50 I-25 ns ns ns ns c c c c d c c Ekimden sonrki gün syısı Ekimden sonrki gün syısı I-100 I-75 I-50 I-25 I-100 I-75 I-50 I , , ,10 SR 8 SIPI 1, I-100 I-75 I-50 I-25 ns ns ns ns c c c d c c 1,00 0,95 I-100 I-75 I-50 I-25 ns ns ns ns ns ns ns ns Ekimden sonrki gün syısı Ekimden sonrki gün syısı I-100 I-75 I-50 I-25 I-100 I-75 I-50 I-25-0,02-0,04 PRI -0,06-0,08 I-100 I-75 I-50 I-25 ns ns ns ns c c ns ns ns ns ns ns ns ns Ekimden sonrki gün syısı I-100 I-75 I-50 I-25 Not: Aynı sütundki frklı hrfler sulm konulrı rsındki frkı göstermektedir. ns ns ns ns Şekil 3. Konulr ilişkin spektrl indekslerin yetiştirme periyodu oyunc değişimi. Terml İndeksler Çlışmd ele lınn terml indekslerin tmmı ilk ölçüm dışındki diğer tüm ölçümlerde sulm konulrın ğlı olrk isttistiksel olrk önemli ornd değişmiştir (Şekil 4.). CWSI indeksleri su stresinin rtışıyl prlel olrk rtrken, I G indeksleri ve Tc T değerleri zlmıştır. Yetiştirme periyodu oyunc hesplnn CWSI p indeksi 0,31 ile 0,80, CWSI e indeksi 0,40 ile 0,88, CWSI indeksi 0,32 ile 1,14, I Gp indeksi 0,29 ile 2,29, I Ge indeksi 0,14 ile 1,51, I G indeksi -0,11 ile 21

29 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): ,60 ve Tc-T değerleri -1,63 ile 3,51 rsınd değişmiştir. Cohen ve rk. (2005) pmukt, terml görüntülerden hespldıklrı CWSI değerlerinin 0,10 ile 0,58 rsınd değiştiğini ve stres rtışın ğlı olrk indeks değerinin de rttığını elirtmişlerdir. Genel olrk, iririne ykın konulr rsınd frk ulunmzken stres düzeyinin rtmsıyl rlrınd isttistiksel olrk frk oluşmuştur. 1,00 3,00 2,50 0,80 2,00 0,60 1,50 CWSIp 0,40 IGp 1,00 0,50 0,20 0,00 I-100 I-75 I-50 I-25 ns ns ns ns c c c c c c c c 0,00-0,50-1,00 I-100 I-75 I-50 I-25 ns ns ns ns c Ekimden sonrki gün syısı Ekimden sonrki gün syısı I-100 I-75 I-50 I-25 I-100 I-75 I-50 I-25 1,00 2,00 0,80 1,50 1,00 0,60 CWSIe 0,40 IGe 0,50 0,00 0,20 0,00 I-100 I-75 I-50 I-25 c c c c c c c c c -0,50-1,00 I-100 I-75 I-50 I-25 c c c c d c Ekimden sonrki gün syısı Ekimden sonrki gün syısı I-100 I-75 I-50 I-25 I-100 I-75 I-50 I-25 1,20 3,00 1,00 2,50 2,00 0,80 1,50 CWSI 0,60 0,40 IG 1,00 0,50 0,00 0,20 0,00 I-100 I-75 I-50 I-25 ns ns ns ns c c c c -0,50-1,00-1,50 I-100 I-75 I-50 I-25 ns ns ns ns c c c c c d Ekimden sonrki gün syısı Ekimden sonrki gün syısı I-100 I-75 I-50 I-25 I-100 I-75 I-50 I-25 4,00 3,00 2,00 1,00 Tc-T 0,00-1,00-2,00-3,00-4,00 I-100 I-75 I-50 I-25 c c c c c c c c Ekimden sonrki gün syısı c I-100 I-75 I-50 I-25 Not: Aynı sütundki frklı hrfler sulm konulrı rsındki frkı göstermektedir. Şekil 4. Konulr ilişkin terml indekslerin yetiştirme periyodu oyunc değişimi. O Shughnessy ve rk. (2011) d soy fsulyesi ve pmukt yptıklrı çlışmd, genel itiriyle stressiz ve z stresli ve I 67 konulrın ilişkin CWSI e değerleri rsınd frklılık olmdığını 22

30 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): ildirmişlerdir. CWSI indekslerinde genel itiriyle en düşük değerler I 100 ve I 75 konulrınd, en yüksek değerler ise I 25 konusund elde edilmiştir. I G indeksinde ise tersi ir durum meydn gelmiştir. Diğer ir ifdeyle, I G indeksleri sulm suyu miktrındki rtış prlel olrk rtmış, nck u rtış I 75 den sonr elirgin olmmıştır. CWSI indeksi 0 ile 1 rsınd değişiklik göstermektedir ve 0 ykın olmsı stres olmdığının, 1 e ykın olmsı ise stres olduğunun ir göstergesidir (Idso ve rk., 1981; Jones, 1999). I G indeksinde ise en düşük değer 0 dır ve u değere ykın olmsı itkinin stresli olduğunu göstermektedir. Stres derecesi zldıkç u indeksin değeri de rtmktdır (Jones, 1999; Jones, 1999). Bun göre, ESG 48 de CWSI değerinin üst sınır oln 1 i ştığı, yine ynı ölçümdeki I G indeksinin de negtif değer ldığı görülmektedir. Bu durum, kullnıln ypy referns ilişkin kuru sıcklık değerinin, ölçülen itki sıcklığındn dh düşük olmsındn kynklnmktdır. Bu d itkiler ile referns yüzey rsındki terml ve ışınım (rditive) özelliklerindeki frklılıklr ile çıklnilir (Leinonen ve Jones, 2004). Anck, diğer ölçümlerde u durum meydn gelmemiştir. Ypıln diğer çlışmlrd d terml görüntüler ile elirlenen indekslerin su stresinin elirleneileceği orty konmuştur. Grnt ve rk. (2007) ve Stoll ve Jones (2007) yptıklrı çlışmlrd, itkilerdeki su stresini yırt etmede terml görüntülerin kullnışlı irer rç olduğunu elirtmişlerdir. Jimenez-Bello ve rk. (2011), Trzon hurmsı ve nrenciyede, iri kontrol ve ikisi kısıtlı sulmdn oluşn denemede, tç sıcklıklrının konulr göre frklılık gösterdiğini ve en düşük sıcklığın kontrol konusundn elde edildiğini ildirmişlerdir. Fuentes ve rk. (2012), su stresi prmetreleri ile terml indeksler rsınd önemli ilişkiler olduğunu elirtmişlerdir. Bluj ve rk. (2012) ğd, mprik olrk hesplnn terml indeks ile fizyolojik prmetreler rsınd önemli ilişkiler elirlemişlerdir. Pdhi ve rk. (2012) pmukt, 2. yönteme göre hespldıklrı I G indeksinin su stresinin rtışın ğlı olrk zldığını ve u zlmnın isttistiksel olrk önemli olduğunu ildirmişlerdir. Elde edilen sonuçlr ypıln u çlışm ile uyum içindedir. Sınıflm ve Regresyon Ağcı Anlizi Spektrl indeksler kullnılrk oluşturuln sınıflm ve regresyon ğcınd, sulm konulrın it örnekler toplm 5 düğüm ltınd sınıflndırılmıştır (Şekil 5.). Anliz sonucund, sulm konulrındn I 100 konusu %54, I 75 konusu %75, I 50 konusu %83 ve I 25 konulrı %79 doğrulukl sınıflndırılmıştır. Bu sınıflndırmd, su stresini yırt etmede SIPI şt olmk üzere NDVI, WBI, PRI ve fwbi indeksleri elirleyici olmuştur. Penuels ve rk. (1997) frklı itki türlerinde su stresinin elirlenmesinde WBI indeksinin kullnılileceğini elirtmişlerdir. Cmoglu ve rk. (2013) d zeytinde su stresinin göstergesi olrk PRI, SAVI, NDVI ve NPCI indekslerinin kullnılileceğini ildirmişlerdir. Genç ve rk. (2013) mısırın su stresinin elirlenmesinde sınıflndırm ğcı nlizini kullnmışlr ve en etkili indeksin NDVI enzeri oln yeşil nd normlize edilmiş frk vejetsyon indeksi (GNDVI) olduğunu elirtmişlerdir. SIPI değeri 1.11 olduğu koşuld, 22 gözlemin 19 unun I 25 konusund olduğu, diğer ir ifdeyle itkilerin üyük çoğunluğunun ciddi stres seviyesinde olduğu söyleneilir. Stresin hiç olmdığı I 100 konusu, üç indekse ğlı olrk sptnilmektedir. Bu koşuld, SIPI değerinin 1,11 e eşit vey küçük, NDVI değerinin 0,81 e eşit vey üyük ve WBI değerinin 1,11 e eşit vey üyük olmsı gerekmektedir. Bu durumd, 9 gözlemin 8 inin I 100 konusun it olduğu görülmektedir. Spektrl indekslere ilişkin sınıflndırm ğçlrınd, sulm konulrının net ir şekilde lt düğümlerde dğılmdığı görülmüştür. Diğer ir ifdeyle, konulr ilişkin değerlerin iriri içine girdiği nlşılmıştır. Terml indeksler kullnılrk oluşturuln sınıflm ve regresyon ğcınd, sulm konulrın it örnekler toplm 4 düğüm ltınd sınıflndırılmıştır (Şekil 5.). Anliz sonucund, sulm konulrındn I 100 ve I 25 konulrı %96, I 75 konusu %42 ve I 50 konusu %50 doğrulukl sınıflndırılmıştır. Bun göre I 100 ve I 25 konulrının diğer konulrdn elirgin ir şekilde yrıldığı söyleneilir. Sınıflndırmd, terml indekslerden CWSI e şt olmk üzere, CWSI, Tc T ve CWSI p sınıflmd etkili oln değişkenler olmuştur. O Shughnessy ve rk. (2011) d, CWSI e indeksinin su stresini yırt etmede kullnılileceğini elirtmişlerdir. Jones ve rk. (2002) ve Ben-Gl ve rk. (2009), terml görüntülerden yrrlnılrk hesplnn CWSI tnlı indekslerin su stresinin elirlenmesinde etkin ir şekilde kullnılileceğini ildirmişlerdir. Grnt ve rk. (2007), yprk sıcklıklrının ve CWSI indeksinin sulm düzeylerine göre isttistiksel olrk frklılık gösterdiğini elirtmişlerdir. Çmoğlu (2013) Tc T değerlerinin sulm konulrını yırt etmede kullnılileceğini 23

31 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): ildirmiştir. Diğer çlışmlrdn elde edilen sonuçlr ile u çlışmdn elde edilen ulgulr prlellik göstermiştir. Terml indekslerle ilgili modelde, CWSI e değeri 0,65 den yüksek oln 30 det örneğin 23 tnesinin I 25 konusun it olduğu görülmüştür (Şekil 5.). Bu durumd, I 25 konusunu diğer sulm konulrındn yırt etmede söz konusu indeksin kullnılileceği söyleneilir. I 100 konusun it örneklerin sınıflndırılmsı, CWSI e değeri 0,65 ve CWSI değeri <0,51 koşullrın göre gerçekleştiği görülmüştür. Bun göre, söz konusu koşullr sğlndığınd, düğümde sınıflndırıln 16 örnekten 14 ünün I 100 konusun it olmsı elirtilen indekslerdeki sınır değerlerin stressiz itkileri elirlemede kullnılileceğine işret etmektedir. Ayrıc, Tc T değeri -0,44 den ve CWSI p indeksi 0,49 dn küçük olduğund, I 100 konusunu yırt etme kımındn ypıln sınıflndırmnın doğruluğunun rttığı görülmektedir. Şekil 5. Spektrl () ve terml () indekslere ilişkin regresyon ğçlrı. 24

32 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Sonuç ve Öneriler Çlışmd, tze fsulye itkisine uygulnn toplm sulm miktrlrı ve un krşılık elde edilen mevsimlik itki su tüketimi değerleri sırsıyl mm ve mm rsınd değişmiştir. Tm sulnn kontrol konusun ilişkin en yüksek ylık itki su tüketimi Ağustos yınd gerçekleşmiştir. Arştırmd, incelenen spektrl ve terml indekslerin tümü su stresine tepki göstermişlerdir. Sulm konulrın ğlı olrk indekslerin çoğu özellikle ilk ölçümden sonrki tüm ölçümlerde isttistiksel olrk frklı ulunmuştur. Sınıflm ve regresyon ğcı nlizi sonuçlrın göre, terml indekslerle oluşturuln modelin spektrl indekslerle oluşturuln modelden su stresini yırt etmede dh şrılı sonuçlr verdiği gözlenmiştir. Terml indekslerde I 25 ve I 100 konulrın it örneklerin diğer sulm konulrındn şrılı şekilde yrıldığı görülmüştür. Terml indekslerin itkilerin stres koşullrını elirlemede şrılı ir şekilde kullnılileceği sonucun ulşılmıştır. Söz konusu indekslerden mprik ess dylı hesplnn CWSI (CWSI e) ile ypy referns yüzeylere göre hesplnn CWSI (CWSI ) indekslerinin hem stresi yırt etmedeki şrısı hem de uygulnışındki kolylığı nedeniyle, tze fsulyede su stresinin elirlenmesinde u iki indeksin kullnımı önerileilir. Sınıflm ve regresyon ğcın göre, spektrl indekslerin oluşturuln modelde stres ltındki itkilerin yrımınd fydlı olileceği görülmüş ve u indekslerden de özellikle SIPI ve NDVI indekslerinin ön pln çıktığı gözlenmiştir. Sonuç olrk, her iki uzktn lgılm tekniğinin de su stresinin elirlenmesinde kullnılileceği görülmüştür. Ayrıc, terml indekslerin kıs süreli, spektrl indekslerin ise dh çok uzun süreli stresin etkisi göstermesi nedeniyle, su stresinin teşhisinde her iki tekniğin irlikte kullnılmsı önerileilir. Teşekkür Bu rştırm, Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Arştırm Kurumu (TÜBİTAK) trfındn desteklenmiştir (TOVAG-111O874 No lu Arştırm Projesi). Denemenin kurulmsı şmsınd emeği geçen Dr. Kürşd DEMİREL e, isttistiksel nlizlerde yrdımlrını esirgemeyen Dr. Ftih KAHRIMAN ve terml görüntüler konusundki desteklerinden dolyı Prof. Dr. Hmlyn G. Jones teşekkürü ir orç iliriz. Kynklr Akkuzu, E., Cmoglu, G., Ky, U., Diurnl Vrition of cnopy temperture differences nd lef wter potentil of field-grown olive trees (Ole europe l. Cv. Memecik). Philippine Agriculturl Scientist, 93 (4): Bluj, J., Digo, M.P., Bld, P., Zorer, R., Meggio, F., Morles, F., Trdguil, J., Assessment of vineyrd wter sttus vriility y therml nd multispectrl imgery using n unmnned eril vehicle (UAV). Irrigtion Science, DOI /s Ben-Gl, A., Agm, N., Alchntis, V., Cohen, Y., Yermiyhu, U., Zipori, I., Presnov, E., Sprintsin, M., Dg, A., Evluting wter stress in irrigted olives: correltion of soil wter sttus, tree wter sttus, nd therml imgery. Irrigtion Science, 27: Breimn, L., Friedmn, J.H., Olshen, R.A., Stone, C.J., Clssifiction nd regression trees. Monterey, Clif., U.S.A. Wdsworth, Inc. Cohen, Y., Alchntis, V., Meron, M., Srng, S., Tsipris, J., Estimtion of lef wter potentil y therml imgery nd sptil nlysis. Journl of Experimentl Botny, 56: Çmoğlu, G., Aşık, Ş., Genç, L., Mısır itkisinin su stresine krşı spektrl tepkileri. Trım Bilimleri Arştırm Dergisi, 3 (1): Cmoglu, G., The Effects of wter stress on evpotrnspirtion nd lef tempertures. Žemdirystė=Agriculture, 100 (1): Çmoğlu, G., Ky U., Akkuzu, E., Genc, L., Guruz, M., Pmuk Mengu, G., Kızıl, U., Prediction of lef wter sttus using spectrl indices t young olive trees. Fresenius Environmentl Bulletin, 22 (8) (in press). Diz-Espejo, A., Nicols, E., Fernndez, J.E., Sesonl evolution of diffusionl limittions nd photosynthetic cpcity in olive under drought. Plnt Cell Environment, 30 (8): Fuentes, S., De Bei R., Pech, J., Tyermn, S., Computtionl wter stress indices otined from therml imge nlysis of grpevine cnopies. Irrigtion Science, DOI /s Fujiwr, H., Endo, T., Ysuok, Y., Evlution of wter stress on crop using the portle hyper spectrl imger. The 25th Asin Conference & 1th Asin Spce Conference on Remote Sensing Novemer, Thilnd. Gmon, J.A., Penuels J., Field, C.B., A nrrow-wvend spectrl index tht trcks diurnl chnges in photosynthetic efficiency. Remote Sensing of Environment, 41:

33 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Genc, L., Demirel, K., Cmoglu, G., Asık, S., Smith, S., Determintion of plnt wter stress using spectrl reflectnce mesurements in wtermelon. Americn-Eursin J. Agric. & Environ. Sci., 11 (2): Genc, L., Inlpult, M., Kızıl, U., Mirik, M., Smith, S.E., Mendes, M., Determintion of wter stress with spectrl reflectnce on sweet corn (Ze mys L.) using clssifiction tree (CT) nlysis. Zemdiryste- Agriculture, 100 (1): Gençoğln, C., Yzr, A., Çukurov koşullrınd yetiştirilen I. ürün mısır itkisinde infrred termometre değerlerinde yrrlnılrk itki su stresi indeksi (CWSI) ve sulm zmnının elirlenmesi. Tr. J. of Agriculture nd Forestry, 23: Grnt, O.M., Tronin, L., Jones, H.G., Chves, M.M., Exploring therml imging vriles for the detection of stress responses in grpevine under different irrigtion regimes. Journl of Experimentl Botny, 58 (4): Heute, A.R., A Soil-Adjusted Vegettion Index (SAVI). Remote Sensing Environment, 25: Hsio, T.C., Plnt responses to wter stress. Annul Review of Plnt Physiology, 24: Idso, S.B., Jckson, R.D., Reginto, R.J., Remote sensing for griculturl wter mngement nd crop yield prediction. Agriculture Wter Mngement, 1: Idso, S.B., Jckson, R.D., Pinter, P.J., Reginto, R.J., Htfield, J.L., Normlizing the stress degree dy prmeter for environmentl vriility. Agriculturl Meteorology, 24: Jckson, R.D., Pinter, Jr., P.J., Reginto, R.J., Idso, S.B., Hnd-held rdiometry. A Set of Notes Developed for Use t the Workshop on Hnd-Held Rdiometry, Ferury 25 26, Phoenix, Arizon. Jckson, R.D., Cnopy temperture nd crop wter stress. Advnces in Irrigtion Reserch, 1: Jmes, L.G., Principles of Frm Irrigtion Systems Design. John Wiley nd Sons, New York. Jimenez-Bello, M.A., Bllester, C., Cstel, J.R., Intrigliolo, D.S., Development nd vlidtion of n utomtic therml imging process for ssessing plnt wter sttus. Agriculturl Wter Mngement, 98: Jones, H.G., Aikmn, D.A., McBurney, T., Improvements to infrred thermometry for irrigtion scheduling. Act Horticulture, 449: Jones, H.G., Use of infrred thermometry for estimtion of stomtl conductnce s possile id to irrigtion scheduling. Agric. Forest Meterol., 95: Jones, H.G., Use of thermogrphy for quntittive studies of sptil nd temporl vrition of stomtl conductnce over lef surfces. Plnt, Cell Environ., 22: Jones, H.G., Stoll, M., Sntos T., de Sous, C., Chves, M.M., Grnt, O., Use of infrred thermogrphy for monitoring stomtl closure in the field: ppliction to grpevine. Journl of Experimentl Botny, 53: Jones, H.G., Leinonen, I., Therml imging for the study of plnt wter reltions. J. Agric. Meteorol., 59: Jones, C.L., Schofield, P., Therml nd other remote sensing of plnt stress. Gen. Appl. Plnt, 34 (1 2): Köksl, E.S., İleyi, A., Üstün, H., Özcn, H., Yeşil fsulye sulm suyu yönetiminde örtü sıcklığı ve spektrl ynsım ornı değerlerinin kullnım olnklrı. Toprk, Güre ve Su Kynklrı Arştırm Enstitüsü Yyınlrı, 91s. Köksl, E.S., Kr, T., Apn, M., Üstün, H., İleyi, A., Estimtion of green en yield, wter deficiency nd productivity using spectrl indexes during the growing seson. Irrig. Dringe Syst., 22: Köksl, E.S., Üstün, H., İleyi, A., Bodur yeşil fsulyenin sulm zmnı göstergesi olrk yprk su potnsiyeli ve itki su stres indeksi sinir değerleri. U.Ü. Zirt Fkültesi Dergisi, 24 (1): Leinonen, I., Jones, H., Comining therml nd visile imgery for estimting cnopy temperture nd identifying plnt stress. Journl of Experimentl Botny, 55 (401): Lopez, A., Molin-Aiz, F.D., Vler, D.L., Pen, A., Determining the emissivity of the leves of nine horticulturl crops y mens of infrred thermogrphy. Scienti Horticulture, 137: Meyer, W.S., Reicosky, D.C., Schefer, N.L., Errors in field mesurement of lef diffusive conductnce ssocited with lef temperture. Agriculturl nd Forest Meteorology, 36 (1): Monteith, J.L., Unsworth, M.L., Principles of Environmentl Physics. 2nd ed. Edwrd Arnold, London, United Kingdom, p Möller, M., Alchntis, V., Cohen, Y., Meron, M., Tsipris, J., Nor, A., Ostrovsky, V., Sprintsin, M., Cohen, S., Use of therml nd visile imgery for estimting crop wter sttus of irrigted grpevine. Journl of Experimentl Botny. 58: O Shughnessy, S.A., Evett, S.R., Colizzi, P.D., Howell, T.A., Using rdition thermogrphy nd thermometry to evlute crop wter stress in soyen nd cotton. Agriculturl Wter Mngement, 98:

34 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Pdhi, J., Misr, R.K., Pyero, J.O., Estimtion of soil wter deficit in n irrigted cotton field with infrred thermogrphy. Field Crops Reserch, 126: Penuels, J., Filell, I., Biel, C., Serrno, L., Sve, R., The reflectnce t the nm region s n indictor of plnt wter sttus. Int. J. of Remote Sensing, 14: Penuels, J., Gmon, J.A., Fredeen, A.L., Merino, J., Field, C.B., Reflectnce indices ssocited with physiologicl chnges in nitrogen- nd wter-limited sunflower leves. Remote Sensing of Environment, 48: Penuels, J., Bret, F., Filell, I., Semi-empiricl indices to ssess crotenoids/chlorophyll- rtio from lef spectrl reflectnce. Photosynthetic, 31: Penuels, J., Pinol, J., Ogy, R., Fiell, I., Estimtion of plnt wter concentrtion y the reflectnce wter index WI (R900/R970). Int. J. of Remote Sensing. 18: R Development Core Tem, R: A lnguge nd environment for sttisticl computing. R Foundtion for Sttisticl Computing, Vienn, Austri. ISBN , URL Shiym, M., Tkhshi, W., Moring, S., Akiym, T., Cnopy wter deficit detection in pddy rice using high resolution field spectrordiometer. Remote Sensing of Environment, 45 (2): Stoll, M., Jones, H., Therml imging s vile tool for monitoring plnt stress. Interntionl Journl of Vine nd Wine Sciences, 41 (2): Strchn, I.B., Pttey E., Boisvert, J.B., Impct of nitrogen nd environmentl conditions on corn s detected y hyperspectrl reflectnce. Remote Sensing of Environment, 80 (2): Üstün, H., Arn, A., Yıldırım, O., Ankr koşullrınd dml sulm yöntemi ile sulnn tze fsulyenin sulm suyu ihtiycı. Köy Hizmetleri Ankr Arştırm Enstitüsü Müdürlüğü Yyınlrı, 207, Rpor Seri No: R 113, 56 p, Ankr. 27

35 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1):

36 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Itli Üzüm Çeşidi Klemlerinin Besin Elementi İçeriklerinin Belirlenmesi Alper Drdeniz 1* Nury Mücellâ Müftüoğlu 2 Cfer Türkmen 2 Mustf Skldş 1 Ard Akçl 1 1 ÇOMÜ Zirt Fkültesi, Bhçe Bitkileri Bölümü, 17020, Çnkkle. 2 ÇOMÜZirt Fkültesi, Toprk Bilimi ve Bitki Besleme Bölümü, 17020, Çnkkle. *Sorumlu yzr: drdeniz@comu.edu.tr Özet Bu rştırm, ÇOMÜ Drdnos Yerleşkesi ndeki Sofrlık Üzüm Çeşitleri Arştırm Bğı nd yer ln Itli üzüm çeşidinde, 2009 ve 2010 yıllrınd yürütülmüştür. Arştırmd, klem elde etmek mcıyl kış udm döneminde lınn yıllık dllrdki esin elementi içeriklerinin elirlenmesi mçlnmıştır. Arştırm 4 tekerrürlü olrk tesdüf prselleri deneme desenine göre plnlnmış, her tekerrürde 5 er det omc yer lmış ve her omcdn 2 şer det yıllık dl kış udm döneminde (Mrt) kesilerek incelemeye lınmıştır. Yıllık dl örnekleri 1. 4., 5. 8., ve oğum rlıklrın yrılmış, öğütülüp kurutulrk nlize hzır durum getirilmiştir. Örneklerde toplm 21 det elementin (C, N, P, K, C, Mg, S, Fe, Cu, Zn, Mn, Al, Co, Mo, B, Cd, Cr, N, Ni, P ve Se) nlizleri gerçekleştirilmiştir. Itli üzüm çeşidinin irinci ve ikinci yıl ulgulrınd, yıllık dllrın dip oğum rlıklrınd (1. 4.) N miktrının düşük ve C/N ornının yüksek olduğu, ort ve uç oğum rlıklrın ( ve ) doğru ise N miktrının yükselerek C/N ornının düşüş gösterdiği elirlenmiştir. İki yılın verilerinden elde edilen ortlm sonuçlrd; B, Fe, Mg, P, S ve Zn elementlerinde, oğum rlıklrı rsınd isttistikî olrk önemli frklılıklr elirlenmiş, u elementlerin hepsi yıllık dlın dip oğum rlıklrınd en düşük sonuçlrı verirken, ort ve uç oğumlr doğru düzenli şekilde rtmıştır. Ortlm sonuçlrd isttistikî nlmd önemli frklılık olmmsın krşın; Al, Mo, Cr, Mn, N ve N elementleri, yıllık dlın dip oğum rlıklrındn uç oğum rlıklrın doğru rkmsl rtışlr, P elementi ise rkmsl ir zlış göstermiştir. Yıllık dl oyunc C, Cd, Cu, K, Ni ve Se elementlerinde dlglnmlr görülmüş, Co elementine hiç rstlnılmmıştır. Anhtr Kelimeler: Yıllık dl, Vitis vinifer L., Besin elementi, Kış udmsı, Çnkkle. Astrct Determintion of Nutrient Elements in Cnes of Itli Grpe Cultivr This reserch ws crried out on Itli grpe cultivr in the Tle Grpe Cultivrs Reserch Vineyrds of COMU Drdnos Cmpus, in etween the yers of 2009 nd At the reserch, it ws imed on determining the nutrition elements of cnes, were used to tke grft mteril. The reserch ws settled up ccording to rndomized plots fctoril design with 4 replictions. There were 5 vine for ech repliction nd 2 pieces of cne on ech vine, were tken for n investigtion in winter pruning seson (Mrch). Cne smples, were seprted into 1 4 th, 5 8 th, 9 12 th nd th internodes, were dried nd milled nd redy for nlysis. Totl numer of 21 elements (C, N, P, K, C, Mg, S, Fe, Cu, Zn, Mn, Al, Co, Mo, B, Cd, Cr, N, Ni, P nd Se), were nlysed in smples. In first nd second yer smples of Itli grpe vriety, it ws determined tht the mount of N ws low nd C/N rte ws high in ottom internodes (1 4 th ) of the cnes, ut towrds to the middle nd top internodes (9 12 th nd th ), mount of N got higher C/N rte got lower. At verge results, there were importnt differences determined on B, Fe, Mg, P, S, Zn elements for internodiums, when ll these elements were given lower results in ottom internodiums, they were showed n increse towrds the middle nd top nodes respectively. However, there ws not ny importnt difference seen on verge results, Al, Mo, Cr, Mn, N nd N elements re showed numericl increses from ottom internodes towrds to the top internodes of cnes, ut P element ws showed numericl decreses. Fluctutions were showed on C, Cd, Cu, K, Ni nd Se elements throughout the cne, ny of Co elements ws reveled. Key Words: Cne, Vitis vinifer L., Nutrition, Winter pruning, Çnkkle. Giriş Hücre çeperi içerisinde lignin mddesinin rtışın lignifiksyon yni odunlşm dı verilmektedir (Öner, 1978). Yzlık sürgünün odunlşmsı yvş şekilde, önce renginin yeşilden srıy, sonr d khverengine dönüşümüyle gerçekleşmektedir (Ağoğlu, 1999). Odunlşm üzerinde K ve P olumlu, N ise olumsuz etkiler göstermektedir (Ağoğlu, 2002). Odunlşm, sürgün uzmsı yvşldıktn sonr (Ağustos), yzlık sürgünde şeker ve nişst gii kronhidrtlrın depo edilmesiyle yzlık sürgünün 2 yıllık dl ile irleştiği lt kısımdn şlyrk meydn gelmekte, mevsim sonun yklşıldıkç yukrı kısımlr doğru devm etmektedir. Şeker ve enzeri mddelerin (glusidler) odunlşm üzerine önemli etkileri olmkt, ununl irlikte glikoz, levüloz, glktoz, 29

37 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): skroz, mnninotrioz, rfinoz, stkiyoz, rinoz, ksiloz, klloz, midon (nişst), hemiselüloz ve selüloz gii mddeler, gelişimin elirli dönemlerinde sentezlenerek odunlşmy etki etmektedir (Ağoğlu, 2002). İlk dönemlerde yzlık sürgünde %85 90 ornınd ulunn su, odunlşm sırsınd nişstnın dipten itiren irikimiyle irlikte %50 60 civrın inmektedir. Üzüm çeşitlerinin en düşme şlngıcınd (yz ortlrı), dipten (zl) uc (pikl) doğru gerçekleşmeye şlyn odunlşm sonucund, yzlık sürgünler yprk döküm trihine doğru kısmen odunlşmış ir ypı göstermektedir. Bu trihte norml renklerini neredeyse lmış ulunn sm sürgünleri, meydn gelen ilk kırğılrl yprklrını döktüklerinde yıllık dl olrk dlndırılmktdır. Yıllık dllr üzerinde düzenli olmyn rlıklrl yer ln şişkinliklere oğum (nodyum) dı verilmektedir (Kısmlı, 1995). Vitis vinifer lrdki oğumlr, Amerikn sm türlerine kıysl dh elirgin ve şişkin olup, u oğumlrın üzerinde frklı irçok orgn yer lmktdır. Yıllık dllrın oğum ykın yerlerindeki kesitleri elipse ykın ir ypı gösterirken, oğum rlrındki kesitler dh yuvrlkçdır (Ağoğlu, 1999; Drdeniz ve rk., 2013). İki oğumun rsınd kln kısım ise oğum rsı (internodyum) olrk isimlendirilmektedir (Kısmlı, 1995). Yıllık dllrın yedek su ornı, kış udm döneminde omcdn lındıklrınd %45 50 dolyınd olmktdır (Kısmlı, 1978; Drdeniz, 2001). Üzüm çeşitlerinde, genellikle ort oğum rlıklrının (5. 12.) odunlşm düzeyleri, dip ve uç oğum rlıklrın kıysl dh yüksek olup, üzüm çeşitleri ve yıllr zınd frklılık göstereilmektedir. Kör gözler ile 1. göz rsındki odunlşm düzeyi yüksek olmsın krşın, oğum rlıklrı zındki odunlşm genellikle düşüktür. Yıllık dllrd odunlşm düzeyinin en zyıf olduğu kısımlr ise; oldukç incelmiş oln sürgün uçlrıdır (Önder, 2012). Ançlrd ise odunlşm (pişkinleşme); yıllık dlın zl kısmındn ort ve uç kısımlrın doğru düzenli zlışlr şekilde gerçekleşmektedir. Ançlrd, yıllık dlın oğum rlıklrınd yedek su miktrı düşük, ntomik ypı çok sert ve odunlşm çok yüksek iken, ort oğumlrın yedek su miktrı ve odunlşmsı norml seviyelerde olmktdır. Uç oğum rlıklrın ( ve üzeri oğumlr) doğru ise yedek su miktrı önemli ornd rtış göstermekte, odunlşm düzeyi de giderek zlm kydetmektedir (Drdeniz ve rk., 2008). İyi odunlşmış oln yıllık dllr 18 C ile 20 C ye kdr dynırken, iyi odunlşmmış olnlr dh z dynım göstermektedir (Ağoğlu, 2002). Bu nedenle, iyi odunlşmdığındn kış donlrındn zrr gören ince sürgün uçlrı, çoğunlukl omc üzerinden dökülmektedir. Asm fidncılığınd üretim mterylinin özelliği, çık köklü şılı fidnlrdki gelişim ve rndımn üzerine önemli etkilerde ulunmktdır (Kısmlı, 1979). Bğlrın üstün kpsiteli fidnlrl kurulmsı ğcılık çısındn önemli olup, öyle ir fidn nck uygun özellikteki üretim mteryli kullnılrk yetiştirileilir. Açık köklü şılı fidnlrın gelişim ve rndımnlrı, üretim mterylinde kök, kllus (yr dokusu) ve sürgün gelişimine ğlıdır. Bunlrdn herhngi irinin ksmsı, fidn gelişimini olumsuz yönde etkileyeilmektedir (Pânczél ve Eifert, 1960; Schenk, 1965; Smson ve Cstern, 1971; Kısmlı, 1978). Üretim mteryl klitesi üzerine; çeşidin genetik ypısı, teriye sistemi, omcnın yükü, yedek kronhidrtlrın vrlığı, üretim mterylinin lım dönemi ile lınn mterylin şı zmnın kdr muhfzsı etkili olmktdır. Besin element içerikleri, frklı nçlrın yıllık dllrınd oğum rlıklrı ve dönemler zınd frklılık göstereilmektedir. Örneğin 5BB ncınd, N; %0,51 0,64, P; %0,12 0,13, K; %0,37 0,42, C; %44,3 46,6, Fe; 68,5 99,2 mg/l, Mg; mg/l, Zn; 6,78 8,34 mg/l, N; 74,0 87,3 mg/l, Mn; 18,6 25,0 mg/l, Cu; 4,96 7,44 mg/l, indirgen şeker; 0,16 0,24 g/100 ml ve C/N; rsınd değişirken (Gökyrk ve rk., 2009), 140Ru ncınd, N; %0,61 0,70, P; %0,13 0,14, K; %0,41 0,44, C; %44,7 45,9, Fe; mg/l, Mg; mg/l, Zn; 7,3 7,9 mg/l, N; mg/l, Mn; 23,2 30,0 mg/l, Cu; 5,5 7,1 mg/l, indirgen şeker; 0,13 0,20 g/100 ml ve C/N; 76,4 106,2 rsınd değişim göstermiştir (Türkmen ve rk., 2011). Ançlrd yprk döküm trihinde yüksek oln N miktrı, yprk döküm trihinden 15, 30 ve 45 gün sonr zlmkt, düşük oln C ve C/N ornı ise giderek yükselmektedir. Ançlrın yıllık dllrındki Zn ve Mn elementleri, yprk döküm trihinden 15, 30 ve 45 gün sonr giderek zlm kydetmektedir (Gökyrk ve rk., 2009; Türkmen ve rk., 2011). Ylov Çekirdeksizi üzüm çeşidi klemlerinin esin elementi içerikleri elirlenmiş, ortlm sonuçlr göre; N ve Zn elementleri hricinde frklı oğum rlıklrı zınd önemli frklılık sptnmmış, u elementlerde en yüksek değerlere ort ve uç oğum rlıklrınd ( ve ) ulşılmıştır. Ortlm sonuçlrd önemli frklılık görülmemesine krşın; Al, B, Cr, Fe, K, Mg, Mn, Ni, P ve S elementleri, yıllık dlın dip oğum rlıklrındn (1. 4.) ort ve uç oğum rlıklrın 30

38 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): doğru rkmsl rtışlr, C, Cd ve Cu elementleri ise rkmsl zlışlr göstermiştir. Bununl irlikte, yıllık dl oyunc Mo, P ve Se elementlerinde dlglnmlr görülmüş, Co elementine hiç rstlnılmmıştır. Besin elementleri zınd genel olrk; Al; 9,5 83,6 ppm, Mo; 0 1,650 ppm, C; ppm, B; 13,87 22,29 ppm, Cd; 0 0,034 ppm, Cr; 0,230 0,413 ppm, Cu; 21,27 165,91 ppm, Fe; 56,90 83,39 ppm, K; ppm, Mg; ppm, Mn; 24,89 51,25 ppm, N; ppm, Ni; 0,585 0,875 ppm, P; ppm, P; 0,428 0,604 ppm, S; ppm, Se; 0,269 0,933 ppm, Zn; 68,2 196,9 ppm, C; %42,90 43,72, N; %0,955 1,430 ve C/N; 30,76 44,99 rlığınd değişim göstermiştir (Drdeniz ve rk., 2013). Yıllık dllrd en fzl ulunn kronhidrt skroz olup unu sırsıyl glikoz, ksiloz, fruktoz, rinoz, rmnoz ve glktoz tkip etmektedir (Bydr ve rk., 2005). İyi odunlşmış sürgünlerdeki lipid miktrı, kötü odunlşmış olnlr kıysl dh yüksek olmktdır (Ağoğlu, 2002). Yedek kronhidrt (şeker+nişst) miktrı kımındn çeşit ve yıl zınd frklılıklr görüleilmekte, üretim mterylinde şlngıçt yüksek oln şeker ve nişst, kum hvuzund depolmd 3 y içerisinde önemli ky uğrrken, uygun şrtlrdki soğuk depod önemli kyıplr meydn gelmemektedir. Neticede frklı çeşit ve nçlrd irinci yıl; şeker %2,0 5,81, nişst %3,98 7,92 ve toplm kronhidrt %7,42 13,73 rlığınd, ikinci yıl şeker %1,84 6,53, nişst %4,93 8,97 ve toplm kronhidrt %7,24 13,37 rlığınd değişim göstermiştir (Kısmlı, 1978). Açık köklü şılı fidnlrın çuuklrınd, toplm kronhidrt; %20,28 18,37, nişst; %11,97 8,75, toplm şeker; %10,59 8,25 ve indirgen şeker; %5,59 2,25 rsınd elirlenmiştir (Tngolr ve Ergenoğlu, 1989). Ürün yükü rttıkç, smlrın yıllık dllrındki kronhidrt irikimi de zlmktdır. Frklı ürün düzeylerine göre Riesling üzüm çeşidi klemlerindeki toplm kronhidrt miktrı %8,6 12,0 rsınd değişim göstermektedir (Blsurhmnym ve rk., 1978). Zor köklenen çeliklerde şeker, fenolik mdde ve C/N ornı düşük, N ve nişst miktrı ise yüksek olmktdır (Mokshi, 1980). Bu rştırm, kış udm döneminde lınn Itli üzüm çeşidi klemlerinin esin elementi içeriklerinin elirlenmesi mcıyl, 2009 ve 2010 yıllrınd yürütülmüştür. Mteryl ve Yöntem ÇOMÜ Drdnos Yerleşkesi ndeki 1,2 d lık Sofrlık Üzüm Çeşitleri Arştırm Bğı nd 2009 ve 2010 yıllrınd yürütülen u rştırmd, 5BB ncı üzerine şılı oln 7 yşlı Itli üzüm çeşidi mteryl olrk kullnılmıştır. Arştırmd, klem elde etmek mcıyl kış udm döneminde lınn yıllık dllrın esin elementi içeriklerinin elirlenmesi mçlnmıştır. Itli üzüm çeşidi, tek kollu sit kordon teriye sistemine göre 3,0 x 1,5 m. rlık ve mesfeyle, kuzey güney istikmetinde tesis edilmiş ulunmktdır. Arştırm 4 tekerrürlü olrk tesdüf prselleri deneme desenine göre plnlnmış, her tekerrürde 5 er det omc yer lmış ve her omcdn 2 şer det yıllık dl kış udm döneminde (Mrt) kesilerek incelemeye lınmıştır. Kış udmsınd, omclrın şlrı üzerindeki yıllık dllrdn üstte olnı, 2 yıllık dl prçsıyl irlikte 16 göz üzerinden udnıp, ÇOMÜ Zirt Fkültesi Bhçe Bitkileri Bölümü Pomoloji Lortuvrı n getirilmiştir. Yıllık dl örnekleri, udm mkslrı yrdımıyl 1. 4., 5. 8., ve oğum rlıklrın yrılmıştır. Mkro (P, K, C, N, Mg ve S), mikro (Fe, Cu, Zn, Mn, Mo ve B) ve diğer elementlerin (Al, Co, Cd, Cr, Ni, P ve Se) nlizleri; Kony Selçuk Üniversitesi Zirt Fkültesi Toprk Bilimi ve Bitki Besleme Bölümü, C ve N nlizleri ise; ÇOMÜ Zirt Fkültesi Toprk Bilimi ve Bitki Besleme Bölümü lortuvrlrınd olmk üzere, toplm 21 det elementin nlizi ypılmıştır. Arştırmdn elde edilen veriler MINITAB 16,0 pket progrmı kullnılrk, tesdüf prselleri deneme desenine göre vryns nlizine ti tutulmuş, vryns nliz tlolrınd %5 düzeyinde önemli oln frklr *, %1 düzeyinde önemli oln frklr ** ile elirtilmiştir. Ortlmlr rsındki frk ise; En Küçük Güvenilir Frk (EGF) göre (%5) ulunmuştur. EGF göre ypıln krşılştırmlrd, rlrınd frklılık olmyn ortlmlr ynı hrfle gösterilmiştir. 31

39 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Çizelge 1. Itli üzüm çeşidi yıllık dllrındki element içerikleri Boğumlr Al (ppm) Co (ppm) Ortlm Ortlm ,6 5,3 31,9 0,00 0,00 0, ,4 8,8 38,6 0,00 0,00 0, ,6 13,9 43,8 0,00 0,00 0, ,0 30,9 65,5 0,00 0,00 0,00 LSD ÖD ÖD ÖD ÖD ÖD ÖD Mo (ppm) C (ppm) ,000 0,000 0, ,000 0,000 0, ,001 0,000 0, ,038 0,019 0, LSD ÖD ÖD ÖD ÖD ÖD ÖD B (ppm) Cd (ppm) ,22 16,45 15,84±0,53 AB 0,0153 0,0165 0, ,69 16,25 15,47±0,57 B 0,0070 0,0103 0, ,56 17,41 16,99±0,49 AB 0,0010 0,0073 0, ,10 17,77 17,44±0,66 A 0,0000 0,0165 0,0083 LSD ÖD ÖD %5 ÖD ÖD ÖD Cr (ppm) Cu (ppm) ,208 0,203 0, ,60 51,80 77, ,295 0,243 0,269 85,40 33,10 59, ,435 0,305 0,370 80,87 19,91 50, ,383 0,368 0,375 94,81 32,60 63,70 LSD ÖD ÖD ÖD ÖD ÖD ÖD Fe (ppm) K (ppm) ,68 57,08 52,88±3,02 B ,93 75,74 67,33±4,25 AB ,10 76,00 74,57±8,31 A ,05 79,11 73,58±4,19 A LSD ÖD ÖD %5 ÖD ÖD ÖD Mg (ppm) Mn (ppm) ±87 C 38,77±0,53 B 31,90 35, ±106 BC 40,81±2,99 AB 33,38 37, ±94 AB 45,26±1,53 A 35,87 40, ±98 A 46,06±2,12 A 35,80 40,93 LSD ÖD ÖD %1 %5 ÖD ÖD N (ppm) Ni (ppm) ±20 B ,253 1,145 1, ±38 AB ,935 1,013 0, ±19 A ,068 1,150 1, ±30 A ,920 1,638 1,279 LSD %5 ÖD ÖD ÖD ÖD ÖD P (ppm) P (ppm) ±37 C ±39 B 0,712 0,649 0, ±62 B ±42 AB 0,791 0,540 0, ±29 AB ±55 A 0,525 0,643 0, ±52 A ±73 A 0,599 0,504 0,552 LSD %1 ÖD %5 ÖD ÖD ÖD S (ppm) Se (ppm) ±17 C ±23 B 0,293 1,353 0, ±44 BC ±28 AB 0,357 1,184 0, ±60 AB ±32 AB 0,195 1,163 0, ±34 A ±37 A 0,611 1,970 1,291 LSD %5 ÖD %5 ÖD ÖD ÖD Zn (ppm) C (%) ,9 89,2 93,5±5,6 B 42,96±0,118 B 42,47 42, ,3 110,3 113,3±15,3 AB 43,60±0,263 A 43,44 43, ,8 117,1 129,4±13,1 AB 43,37±0,179 AB 43,20 43, ,2 118,3 137,2±20,6 A 43,86±0,081 A 43,05 43,46 LSD ÖD ÖD %5 %5 ÖD ÖD N (%) C/N ,133±0,0377 C 0,948 1,040 38,08±1,40 A 45,11 41, ,243±0,0409 BC 1,025 1,134 35,20±1,31 AB 42,32 38, ,310±0,0442 AB 1,025 1,168 33,24±1,02 BC 42,53 37, ,400±0,0430 A 0,995 1,198 31,44±0,90 C 43,39 37,42 LSD %1 ÖD ÖD %1 ÖD ÖD ÖD: Önemli değil. 32

40 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Bulgulr ve Trtışm Frklı oğum rlıklrındki zı elementler 2009 yılınd, zı elementler ise 2009 ve 2010 yıllrının ortlm sonuçlrınd isttistikî nlmd frklı ulunmuştur. İki yıllık verilerde; B, Fe, Mg, P, S ve Zn elementlerinde, oğum rlıklrınd önemli frklılıklr görülmüş, u elementlerin hepsi yıllık dlın dip oğum rlıklrınd en düşük sonuçlrı verirken, ort ve uç oğumlr doğru düzenli şekilde rtış göstermiştir. Ayrıc önemli frklılık görülmemesine krşın; Al, Mo, Cr, Mn, N ve N elementlerinde, yıllık dlın dip oğum rlıklrındn uç oğum rlıklrın doğru rkmsl olrk rtışlr, P elementinde ise rkmsl ir zlış sptnmıştır. Bununl irlikte, yıllık dl oyunc C, Cd, Cu, K, Ni ve Se elementlerinde dlglnmlr görülmüş, Co elementine hiç rstlnılmmıştır (Çizelge 1.). Besin elementleri zınd genel olrk; Al; 5,3 100 ppm, Mo; 0 0,038 ppm, C; ppm, B; 14,69 17,77 ppm, Cd; 0 0,0165 ppm, Cr; 0,203 0,435 ppm, Cu; 19,91 103,60 ppm, Fe; 48,68 79,11 ppm, K; ppm, Mg; ppm, Mn; 31,90 46,06 ppm, N; ppm, Ni; 0,920 1,638 ppm, P; ppm, P; 0,504 0,791 ppm, S; ppm, Se; 0,195 1,970 ppm, Zn; 89,2 156,2 ppm, C; %42,47 43,86, N; %0,948 1,400 ve C/N; 31,44 45,11 rlığınd değişim göstermiştir (Çizelge 1.). Bu yönde elde edilen veriler, Drdeniz ve rk. (2013) nın Ylov Çekirdeksizi üzüm çeşidinden elde etmiş olduklrı rştırm ulgulrıyl üyük ölçüde uyum gösterirken, 140Ru ve 5BB nçlrındn elde edilmiş oln rştırm ulgulrıyl d kısmen prlellik rz etmektedir (Gökyrk ve rk., 2009; Türkmen ve rk., 2011). Dh önce 140Ru ve 5BB nçlrı ile Ylov Çekirdeksizi üzüm çeşidinde ypıln rştırmlrd, yıllık dllrın dip oğum rlıklrınd (1. 4.) N miktrının düşük ve C/N ornının yüksek olduğu, uç oğumlr ( ) doğru N miktrının yükselip C/N ornının düşüş gösterdiği sptnmıştır (Gökyrk ve rk., 2009; Türkmen ve rk., 2011; Drdeniz ve rk., 2013). Itli üzüm çeşidinin irinci yıl ulgulrınd d prlel sonuçlr elde edilmiş, yıllık dllrın dip oğum rlıklrınd (1. 4.) N miktrının düşük ve C/N ornının yüksek olduğu, ort ve uç oğum rlıklrın ( ve ) doğru ise N miktrının yükselerek C/N ornının düşüş gösterdiği elirlenmiştir (Çizelge 1.). Ançlrın yıllık dllrınd, K elementi dip oğumlrdn uç oğumlr doğru ir miktr rtış göstermektedir (Gökyrk ve rk., 2009; Türkmen ve rk., 2011). Ylov Çekirdeksizi üzüm çeşidinin ilk yıl ulgulrınd d enzer sonuçlr elde edilmiştir (Drdeniz ve rk., 2013). Itli üzüm çeşidinin yıllık dllrınd ise K elementi, oğum rlıklrı zınd dlglnm göstermiştir (Çizelge 1.). Ançlrın yıllık dllrının dip oğum rlıklrınd dh düşük oln N ve Mn elementleri, ort ve uç oğum rlıklrınd ir miktr yükselme kydetmektedir (Gökyrk ve rk., 2009; Türkmen ve rk., 2011). Bununl irlikte, Ylov Çekirdeksizi üzüm çeşidinin yıllık dllrının dip oğum rlıklrınd düşük oln N ve Mn elementleri, uç oğumlr doğru rtış göstermektedir (Drdeniz ve rk., 2013). Itli üzüm çeşidinde de önceki rştırm ulgulrın prlel sonuçlr elde edilmiş, N ve Mn elementleri dip oğum rlıklrındn ort ve uç oğum rlıklrın doğru rkmsl rtışlr göstermiştir (Çizelge 1.). Ylov Çekirdeksizi üzüm çeşidinde, N ve Zn elementleri hricinde frklı oğum rlıklrı zınd önemli frklılık sptnmmıştır. Ortlm sonuçlrd önemli frklılık görülmemesine krşın; Al, B, Cr, Fe, K, Mg, Mn, Ni, P ve S elementleri, yıllık dlın dip oğum rlıklrındn (1. 4.) ort ve uç oğum rlıklrın doğru rkmsl rtışlr, C, Cd ve Cu elementleri ise rkmsl zlışlr sergilemiştir (Drdeniz ve rk., 2013). Itli üzüm çeşidinde, ortlm sonuçlrd; B, Fe, Mg, P, S ve Zn elementlerinde, oğum rlıklrınd önemli frklılıklr görülmüş, u elementlerin hepsi yıllık dlın dip oğum rlıklrınd en düşük sonuçlrı verirken, ort ve uç oğumlr doğru düzenli şekilde rtış göstermiştir. Ortlm sonuçlrd önemli frklılık görülmemesine krşın; Al, Mo, Cr, Mn, N ve N elementlerinde, yıllık dlın dip oğum rlıklrındn uç oğum rlıklrın doğru rkmsl olrk rtışlr, P elementinde ise rkmsl ir zlış sptnmıştır. Bununl irlikte, yıllık dl oyunc C, Cd, Cu, K, Ni ve Se elementlerinde dlglnmlr görülmüş, Co elementine hiç rstlnılmmıştır. Al, B, Cr, Fe, Mg, P ve S elementlerinin yıllık dlın dip oğum rlıklrınd dh düşük sonuçlr verirken, ort ve uç oğumlr doğru düzenli şekilde rtış gösterdiği yönündeki ulgulrımız, Drdeniz ve rk., (2013) nın ulgulrını destekler ulunmuştur. Sonuç ve Öneriler Itli üzüm çeşidinin irinci ve ikinci yıl ulgulrınd, yıllık dllrın dip oğum rlıklrınd (1. 4.) N miktrının düşük ve C/N ornının yüksek olduğu, ort ve uç oğum rlıklrın ( ve 33

41 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): ) doğru ise N miktrının yükselerek C/N ornının düşüş gösterdiği elirlenmiştir. İki yılın verilerinden elde edilen ortlm sonuçlrd B, Fe, Mg, P, S ve Zn elementlerinde, oğum rlıklrı rsınd isttistikî olrk önemli frklılıklr elirlenmiş, u elementlerin hepsi yıllık dlın dip oğum rlıklrınd en düşük sonuçlrı verirken, ort ve uç oğumlr doğru düzenli şekilde rtmıştır. Ortlm sonuçlrd isttistikî nlmd önemli frklılık olmmsın krşın; Al, Mo, Cr, Mn, N ve N elementleri, yıllık dlın dip oğum rlıklrındn uç oğum rlıklrın doğru rkmsl rtışlr, P elementi ise rkmsl ir zlış göstermiştir. Yıllık dl oyunc C, Cd, Cu, K, Ni ve Se elementlerinde dlglnmlr görülmüş, Co elementine hiç rstlnılmmıştır. Benzer rştırmlrın tekrrlnmsının, sm fidncılığı ve üretim mteryl klitesinin tespiti çısındn son derece yrrlı olcğı düşünülmektedir. Kynklr Ağoğlu, Y.S., Bilimsel ve Uygulmlı Bğcılık (Cilt I Asm Biyolojisi). Kvklıdere Eğitim Yyınlrı No: s. Ankr. Ağoğlu, Y.S., Bilimsel ve Uygulmlı Bğcılık (Cilt II Asm Fizyolojisi I). Kvklıdere Eğitim Yyınlrı No: s. Ankr. Blsurhmnym, V.R., Eifert, J., Diofsi, L., Nutrient reserves in grpevine cnes s influenced y cropping levels Vitis. 17: Bydr, N.G., Türk, F.H., Çetin, E.S., Blık, Z., Asmlrd ir yşlı dllrdki kronhidrt içeriğinin dönemsel değişiminin incelenmesi. Türkiye 6. Bğcılık Sempozyumu. Bildiriler. Cilt: Tekirdğ. Drdeniz, A., Asm fidncılığınd zı üzüm çeşidi ve nçlrd frklı ürün ve sürgün yükünün üzüm ve çuuk verimi ile klitesine etkileri üzerine rştırmlr (Doktor Tezi). Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü. 167 s. Bornov İzmir. Drdeniz, A., Gökyrk, Z., Müftüoğlu, N.M., Türkmen, C., Beşer, K., Cne qulity determintion of 5BB nd 140Ru grpe rootstocks. Eureop. J. Hort. Sci. 73 (6): Drdeniz, A., Engin, H., Şeker, M., Gündoğdu, M.A., Gökdemir, A., Üzüm çeşitlerinin yıllık dllrınd oğum göre frklı seviye ve konumlrdki kuk, floem ve ksilem klınlıklrındki değişimlerin elirlenmesi. TABAD Trım Bilimleri Arştırm Dergisi. Trım Sempozyumu Özel Syısı (Prof. Dr. Selhttin İptş nısın). 6 (1): Drdeniz, A., Müftüoğlu, N.M., Türkmen, C., Kış udm döneminde lınn Ylov Çekirdeksizi üzüm çeşidi klemlerinin esin elementi içeriklerinin elirlenmesi. 6. Ulusl Bitki Besleme ve Güre Kongresi. Genişletilmiş Bildiri Özetleri Kitı Hzirn, Nevşehir. Gökyrk, Z., Drdeniz, A., Müftüoğlu, N.M., Türkmen, C., Akçl, A., Tunçel, R., Reserve nutrient contents of the 5BB grpe rootstock cnes. Americn Eursin J. Agric. nd Envir. Sci. 5 (5): Kısmlı, İ., Yuvrlk Çekirdeksiz üzüm çeşidi ve frklı Amerikn sm nçlrı ile ypıln şılı köklü sm fidnı üretimi üzerinde rştırmlr. Ege Üniversitesi Zirt Fkültesi Meyve ve Bğ Yetiştirme ve Islhı Kürsüsü. Doçentlik Tezi. 102 s. Bornov İzmir. Kısmlı, İ., Aşılı-köklü sm fidnı üretimi. Bitki. 6 (2): Kısmlı, İ., Genel Bğcılık. Ege Üniversitesi Zirt Fkültesi Ders Notlrı. Teksir No: 42. Ege Üniversitesi Zirt Fkültesi Ofset Bsımevi. 94 s. Bornov/İzmir. Mokshi, A.N., Studies on the propgtion of Thompson Seedless grpe (V. vinifer L.) y cuttings. Mysone Jour. Of Agriculturl Sci. 12 (3): 528. Önder, M., Bzı sofrlık üzüm çeşitlerinde yıllık dl klitesi ile kış gözü verimliliği rsındki ilişkilerin elirlenmesi. (Yük. Lisns Tezi). ÇOMÜ Fen Bil. Ens. 63 s. Öner, M., Genel Botnik. Ege Üniversitesi Fen Fkültesi Kitplr Serisi No s. Bornov İzmir. Pânczél, M., Eifert, J., Bestimmung des zuckerund stärkegehltes der weinree mittels Anthron regens. Mitt. Ser. A. Klosterneuurg, X, Smson, C., Cstern, P., Techniques de Multipliction de l Vigne. Sciences et Techniques de l Vigne. Tome s. Dunod Pris. Schenk, W., Knn die useute nflnzfähigen propfreen gesteigert werden? Proleme der reenveredlung. Heft 5: Tngolr, S., Ergenoğlu, F., Değişik nçlrın erkenci zı üzüm çeşitlerinde yprklrın minerl esin mddesi ve çuuklrın kronhidrt içerikleri üzerine etkisi. Doğ Türk Trım ve Ormncılık Dergisi. 13: Türkmen, C., Drdeniz, A., Müftüoğlu, N.M., Gökyrk, Z., Koğlu, A., Nutrient contents of 140 Ruggeri rootstock cnes in dormnt seson. 21 (4):

42 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Türkiye de Orgnik Arıcılık Ykup Erdl Ertürk 1* Orhn Yılmz 2 1 Iğdır Üniversitesi Trım Ekonomisi Bölümü. Iğdır. 2 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Zootekni Bölümü, 17020, Çnkkle. Sorumlu yzr: erdl.erturk@igdir.edu.tr Özet 2010 yılı Gıd ve Trım Örgütü nün (FAO) verilerine göre; dünyd ulunn det rı kolonisinin dedi, ton lın yklşık tonu Türkiye de üretilmektedir. Türkiye koloni syısı ve l üretiminde düny üretiminde ilk sırlrd ulunmktdır. Aynı verilere göre l üretim miktrı çısındn Çin den sonr ikinci sırd, koloni vrlığı çısındn ise; Hindistn ve Çin den sonr üçüncü sırddır. Türkiye de 200,000 trım işletmesinde rıcılık fliyetleri ypılmktdır. Orgnik rıcılık, rıcılık ürünlerinin üretimden tüketimine kdr ütün süreçlerinde hiçir suni esleme ve kimysl ilçlm kullnılmdn, doğl ypısı ozulmmış ln vey orgnik trım lnlrınd ypıln rıcılık fliyetleridir. Ülkemizde orgnik rıcılık fliyetleri 1 Arlık 2004 trih ve syılı Resmi Gzete'de yyımlnn 5262 syılı Orgnik Trım Knunu ile u knun gereğince 18 Ağustos 2010 trih ve syılı Resmi Gzete'de yyımlnrk yürürlüğe giren Orgnik Trımın Esslrı ve Uygulnmsın İlişkin Yönetmelik hükümlerine göre yürütülmektedir. Gıd Trım ve Hyvncılık Bknlığı, Orgnik Trım Bilgi Sistemine göre, ülke genelinde 2011 yılınd 754 üretici orgnik rıcılık ypmkt ve 221 ton l üretmektedir. Bu derleme çlışmsınd ülkemizde yürütülen orgnik rıcılık fliyetleri n htlrıyl incelenmiştir. Anhtr Kelimeler: Arıcılık, Orgnik trım, Orgnik rıcılık, Orgnik l, Arı kolonisi. Astrct Orgnic Beekeeping in Turkey According to FAO dtse of ee colony nd of tons honey re produced in Turkey. Turkey is in pek relted with ee colony nd honey production. According to sme dt Turkey is the second fter Chin for honey production nd the third fter Indi nd Chin for ee colony. In Turkey there re out frms where ee rises. Orgnic eekeeping is to rise ee with none of rtificil feeding nd chemicl usge in nturl plces or orgnic frm fields from production to consumption for ll production process. In Turkey there were strted orgnic eekeeping under Orgnic Agriculture Lw which is pulished in Gzette dted 1 Decemer 2004 nd numered nd Regultion of Principls nd Applictions of Orgnic Agriculture which is pulished in Gzette dted 18 August 2010 nd numered According to Orgnic Agriculture Informtion System of Ministry of Food, Agriculture nd Livestock 754 frmer rise orgnic eekeeping nd yield 221 tons of honey in the country. In this review orgnic eekeeping hs exmined in generl mening. Key Words: Beekeeping, Orgnic frming, Orgnic eekeeping, Orgnic honey, Bee colony. Giriş Artn düny nüfusunun gıd ihtiycının krşılnmsının mutlk ir zruret olmsı, trımsl üretimde üretim tekniklerinin değişmesine ve giderek rtn ornd tit ğımlı üretimden, yoğun sermye gerektiren üretim metotlrın geçilmesine yol çmıştır. Bunun sonucu olrk, trımd girdi kullnımı rtmıştır. Üretimi rtırmk mcıyl sentetik kimysl trım ilçlrı, minerl güreler, üyümeyi düzenleyici mddeler ve hormonlrın kullnımı teşvik edilmiştir (Kftnoğlu, 2003). Yoğun ilç ve güre kullnımı ile verimde önemli rtışlr elde edilmiştir. Anck u rtışın edeli; ozuln doğl denge, toprk ve su kirliliği gii çevre sorunlrının yşnmsının ynı sır insn sğlığının d tehdit edilmesi olmuştur. Bu durum hstlıklrın, lerjilerin, dengesiz eslenme lışknlıklrının, pestisit, hormon ve ntiiyotik klıntılrının orty çıkmsın ve genel yşm klitesinin ozulmsın neden olmuştur. Bu olumsuz tlonun yrttığı ilinç; gıdnın kynğının, güvenilirliğinin, işleme ve depolm şrtlrının, ulşm risklerinin tüketici trfındn sorgulnmsı sonucunu doğurmuş ve u durum üreticileri ve tüketicileri doğl, orgnik ve sğlıklı trım ürünlerinin üretimine ve tüketimine yönlendirmiştir (Kftnoğlu, 2003). Bu nedenle, toplumun güvenilir gıd tleini krşılmk ve konvnsiyonel trımın seep olduğu olumsuz etkilerin ortdn kldırmk için orgnik trım üretim teknikleri geliştirilmiştir. Orgnik trımın kökleri 1940 lı yıllr kdr dynmkl erer, önce her ülke kendi içinde gelişimini şltmış, dh sonr düny çpınd ypılnmsı ve ticreti gelişmiştir. Düny çpınd ilk 35

43 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): orgnizsyon 1972 yılınd Uluslrrsı Orgnik Trım Fliyetleri Federsyonu (IFOAM) ın kurulmsı ile şlmıştır. Düny ticreti de, 1970 li yıllrın sonlrınd gelişmeye şlmış ve 1980 lerde pzr oyutun ulşmıştır (Altındişli ve Aksoy, 2010). Orgnik trım; ekolojik sistemde konvnsiyonel trımın ozulmsın neden oln doğl dengeyi yeniden kurmy yönelik, insn ve çevreye dost üretim sistemlerini içermekte olup, ess olrk sentetik kimysl trım ilçlrı, hormonlr ve kimysl gürelerin kullnımın ysklnmsının ynınd, orgnik ve yeşil güreleme, münvee, toprğın muhfzsı, itkinin direncini rttırılmsı ve doğl düşmnlrdn fydlnmyı tvsiye eden, ütün unlrın kplı ir sistemde oluşturulmsını öneren, üretimde sdece miktr rtışının değil ynı zmnd ürün klitesinin de yükselmesini mçlyn lterntif ir üretim şeklidir (İlter ve Altındişli, 1998). Kısc orgnik trım, doğdki dengeyi koruyn, toprk verimliliğinde devmlılığını sğlyn, hstlık ve zrrlılrı kontrol ltın ln, doğdki cnlılrın sürekliliğini oluşturn, doğl kynklrın en uygun kullnımı ile verimliliği sürdürüleilir kıln ir sistemdir. Orgnik trım zmn içinde hızl gelişip yygınlşrk, ugünkü modern trım lterntif olmuş ve temel ilkeleri çerçevesinde; IFOAM, FAO, Avrup Birliği (AB) ve irçok ülke kendilerine hs stndrtlrını geliştirmiştir. Genellikle tı toplumlrınd oluşn ve giderek rtn tlep doğrultusund, günümüzde 130 dn fzl ülkede orgnik trım ypılmkt ve Türkiye de lın içinde yer ldığı 100 e ykın ürün orgnik olrk üretilmektedir (Öztürk, 2004). Orgnik hyvncılık, yüksek klitede, sğlıklı ve risksiz ürünler tlep eden tüketicilere yönelik, orgnik üretim teknikleriyle kontrollü ve sertifiklı olrk gerçekleştirilen ir hyvnsl üretim fliyeti olrk tnımlnmktdır (Anonim, 2002; Arı, 2003). Orgnik rıcılık fliyetleri de unlrdn irisidir. Orgnik rıcılık, rı ürünlerinin üretiminde, üretimden tüketime kdr her şmsınd hiçir suni esleme ve kimysl ilçlm ypmdn, doğl ypısı ozulmmış ln vey orgnik trım lnlrınd ypıln rıcılık fliyetleri şeklinde tnımlnmktdır (Gökçe ve Konk, 2003). Orgnik rıcılık, insn sğlığı için zrrlı oln ilçlr kullnılmdn sdece izin verilen girdilerle ypıln, üretimden tüketime kdr her şmsı kontrollü ve sertifiklı ir üretim modelidir (Korkmz, 2001). Orgnik trım fliyetleri içerisinde rıcılığın önemi üyüktür. Orgnik rıcılık ypıln shlrd çok kıymetli rı ürünleri elde edilirken, polinsyon (döllenme) yoluyl d itkisel üretimin klitesinin rtmsın ktkı sğlnmktdır. Arıcılık, çevrenin, trım ve ormn ürünlerinin korunmsın, gelişmesine ktkı sğlyn önemli ir fliyettir. Arıcılığın polinsyon yolu ile itkisel üretime ktkısının, l ve lmumu üretiminden elde edilen gelirlerin toplmındn 143 kt dh fzl olduğu ildirilmektedir (Sırlı, 2010). Arıcılık ürünlerinin orgnik üretim olrk nitelendirileilmesi; kovnlrın özellikleri, çevre klitesi, rıcılık ürünlerinin elde edilmesi, işlenmesi ve depolm koşullrının orgnik trım stndrtlrın uygun olmsın ğlıdır. Bu seeple orgnik rıcılık işletmesi ile ölgede ypıln trımsl fliyetlerin orgnik üretim koşullrın uygun olmsını gerekmektedir (Anonim, 2002). Çünkü dış kynklrdn yyıln zrrlı mddeler, su, toprk ve hvyı kirletmekte ve ynı çevrede ypıln trım fliyetlerini de etkilemektedir. Bu durumdn hem trım ürünleri hem de ynı ortmd ulunn koloniler zrr görmektedir. Diğer ir nltıml orgnik trımın uygulndığı trım lnlrınd orgnik rıcılığın ypılmsı gerekmektedir (Anonim, 2002). Hyvn, itki sğlığı ve çevreyi korum ilinci, toplumdn toplum frklılık gösterse de üyük ilerleme kydetmiştir. Üretici ve tüketicilerin, doğyı thrip etmeyen yöntemlerle üretilen, insnlrd toksik etki ypmyn trımsl ürünlere yönelmesi giderek rtmktdır (Anonim, 2002). Ülkemizdeki elverişli coğrfik ypı ve u coğrfik ypı ile ütünleşen itki örtüsü, orgnik rı ürünleri üretimi ypılmsı için oldukç uygun ir konum rz etmektedir (Konk, 2003). Özellikle geniş mer lnlrı ile ksy, kestne, ıhlmur gii nektrlı çiçek çn lnlrd ve çm ormnlrınd orgnik l ve polen üretimini gerçekleştirmek mümkün olmktdır (Gökçe, 2002). Geleneksel rıcılıktn orgnik rıcılığ geçişin zorunlu şrtlrındn iri, serest ırkıln ltypı rtıklrı ile kolonide peteklerin kontrol ltın lınmsı ve orgnik rıcılığ geçiş ypn rıcılrın ihtiyçlrının krşılnmsıdır. Özellikle rıcılrın üyük tlei oln ve istenilen özelliklere ship lmumu ihtiycının krşılnmsı gerekmektedir (Gül ve rk., 2005). Bu krmşık sistem, kirletilmemiş toprk, su kynklrı ve hv ile irleşerek, insn sğlığı ve eslenmesi için vzgeçilmez rı ürünlerini insnlrın tüketimine sunmktdır (Korkmz, 2001). Türkiye de orgnik yöntemlerle üretilen ve tüketiciye sunuln orgnik trım ürünü miktrı çok sınırlıdır. Bunlr rsınd rıcılık ürünleri yok denecek kdr zdır. Bu nedenle, üreticiler için, orgnik rı ürünleri üretimi dh fzl gelir 36

44 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): sğlmlrı için lterntif ir imkân sğlmktdır. Uluslrrsı piyslrd özellikle AB pzrınd orgnik ürünlere oln tüketici tleinin potnsiyeli yüksek ir pzr imkânı sunmsı, orgnik l üretiminin önemini rtırmktdır. Ayrıc iç pzrd d giderek gelişen ir orgnik ürün tlei oluşmktdır (Gül ve rk., 2005). Türkiye Arıcılığınd Mevcut Durum Türkiye, coğrfi ypısı, itki çeşitliliği ve nektr kynklrı kımındn l üretimi için çok uygun olup, rıcılık cısındn üyük ir potnsiyele shiptir yılı FAO verilerine göre; dünyd ulunn det rı kolonisinin dedi, ton lın yklşık tonu ülkemizde üretilmektedir. Ülkemiz, koloni syısı ve l üretiminde düny üretiminde ilk sırlrd ulunmktdır. Aynı verilere göre l üretim miktrı çısındn Çin den sonr ikinci sırd, koloni vrlığı çısındn ise; Hindistn ve Çin den sonr üçüncü sırddır. Ülkemizde trım işletmesinde rıcılık fliyetleri ypılmktdır. Anck u trım işletmelerinden i geçim kynğı olrk doğrudn rıcılıkl uğrşmktdır. Bu trım işletmelerinin; toplm rı kolonisi vrlığının %80 ine ship olduğu ve l üretiminin %90 ını gerçekleştirdiği thmin edilmektedir (Kurt, 2007). TÜİK verilerine göre; 2011 yılınd köyde det yeni tip, det eski tip kovnl ypıln rıcılık fliyetinden ton l, ton lmumu üretimi ypılmıştır (Çizelge 1.). Çizelge 1. Türkiye de rıcılık fliyetleri (Anonim, 2013) Arıcılık ypıln köy syısı Yeni kovn Eski kovn Bl Blmumu (det) (det) (det) (ton) (ton) Çizelge 2. Bölgelere göre rıcılık fliyetleri (Anonim, 2013) Bölgeler Toplm kovn (Adet) Toplm Kovn Syısın Ornı (%) 37 Bl üretimi (ton) Toplm Bl Üretimine Ornı (%) Blmumu üretimi (ton) Toplm Blmumu Üretimine Ornı (%) Köy syısı (Adet) Kuzeydoğu Andolu , , ,1 Ortdoğu Andolu , , ,4 Güneydoğu Andolu , , ,4 İstnul , ,9 30 0,7 Btı Mrmr , , ,4 Ege , , ,8 Doğu Mrmr , , ,0 Btı Andolu , , ,1 Akdeniz , , ,4 Ort Andolu , , ,4 Btı Krdeniz , , ,7 Doğu Krdeniz , , ,7 Toplm Ülkemizde vr oln rı kolonilerinin %20,9 u Ege, %18,1 i Akdeniz, %14,2 si Doğu Krdeniz ve % 9,8 i Ortdoğu Andolu ölgelerimizdedir (Çizelge 2.). Bl üretiminin %22 si Ege, % 19,6 sı Akdeniz, %17,5 i Doğu Krdeniz ve %8,2 si Ortdoğu Andolu ölgelerimizde gerçekleştirilmektedir (Çizelge 2.).

45 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Gıd Trım ve Hyvncılık Bknlığı, Orgnik Trım Bilgi Sistemine göre; ülke genelinde 2012 yılınd 750 üretici orgnik rıcılık ypmkt ve 517 ton l üretmektedir (Çizelge 3.). Çizelge 3. Türkiye orgnik rıcılık fliyetleri (Anonim, 2013) Yıl Üretici Syısı Orgnik Bl Üretimi (Ton) Orgnik Arı Kovnı Syısı (Adet) Geçiş Dönemi Arı Kovnı Syısı (Adet) Toplm Kovn (Adet) , , , , , , , Türkiye nin dönemi itiriyle orgnik l ihrct miktrı ve değeri Çizelge 4. te verilmiştir. Tii l dışstımının en yüksek olduğu yıl 2002 yılı olmuştur. Sonrki yıllrd orgnik l ihrctınd düşüş yşnmıştır yılındn sonr d kyıtlrd orgnik l ihrctı ypıldığın dir ir kyıt görülmemektedir. Türkiye den orgnik l ln ülkeler Almny, İngiltere, Norveç, Singpur, Jpony ve İtly dır. Örneğin 2007 yılınd üretilen lın %14.09 u ihrç edilmiştir. Geri kln l çeşitli firmlr trfındn stın lınrk kendi mrklrı ltınd mljlı olrk yurt içinde stış sunulmktdır (Anonim, 2013). Çizelge 4. Orgnik l ihrct miktrı ve değeri: (Anonim, 2013) Yıllr Miktr (kg) Değer ($) İhrç Edilen Ülkeler Almny, İngiltere Almny, İngiltere İngiltere Almny İngiltere, Almny Almny, Norveç Almny, Jpony, Singpur, İtly Almny Almny Almny Almny Orgnik Arıcılık Ürünleri Arıcılık ürünü olrk genelde, sdece l ilinmektedir. Oys rılrdn l, lmumu, rı sütü, polen, propolis ve rı zehri gii 6 çeşit ürün sğlnır. Bu ürünlerden l (nektr olrk), polen ve propolisi rılr, doğdn toplmktdır. Arı sütü, lmumu ve rı zehrini ise l ve polen kullnrk metolizmlrınd üretmektedirler. Bu ürünler hem gıd mddesi olrk hem de irçok hstlığın tedvisinde yygın olrk kullnılmktdır. Arı ürünlerinden eklenen yrrlrın sğlnilmesi nck orgnik rı ürünleri üretimi ve tüketimiyle mümkündür (Kftnoglu, 2003). Orgnik Arıcılığın Nitelikleri Arıcılık ürünlerinin orgnik üretim olrk nitelendirilmesi; kovnlrın özelliklerine, kovnlr için uygun yer seçimine, orgnik trım stndrtlrın göre kım ve esleme, hst, işleme ve depolm ve mljlm ypılmsın ğlıdır. Orgnik l üretiminde yvrulu çerçevelerden l süzülmesi ve u işlem esnsınd sentetik kovucu mddelerin kullnılmsı ysktır. Orgnik rıcılıkt dikkte lınck özellikler şunlrdır (Pirim ve rk., 2011); Geçiş Dönemi Orgnik üretime krr verilip u üretim için hzırlıklrın ypılmy şlnmsındn, orgnik ürünün üretilip elgelendirilmesine kdr geçen döneme geçiş süreci denilmektedir. Geçiş süresinde kovnlrdki ütün petekler orgnik lmumundn ypılmış olmsı gereklidir. Orgnik petek, oş çerçeve verilerek orgnik üretim shsınd yptırılilir. 38

46 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Arılrın Orijini Irk seçiminde, rılrın yerel koşullr dpte olilme kpsitesi, dynıklılıklrı ve hstlıklr krşı dirençlilikleri göz önüne lınmlıdır. Arı kolonisi, orgnik olrk üretim ypıln işletmelerden suni oğul olrk vey geleneksel üretim ypn işletmelerden lınn rı kolonilerinin orgnik petekli çerçevelere ktrılmsı suretiyle elde edilir. Arı Kolonilerinin Bulunduğu Bölge Orgnik rıcılığın ypılcğı ölge y konvnsiyonel yöntemlerle trım ypıln ölgeden en z 3 km uzkt olmlı y d trım ypıln ölge ilç ve güre gii kimysllrın kullnılmdığı ir ölge olmlıdır (Anonim, 2002). Polen ve nektr kynklrın sentetik kimysllr tılmmış, endüstri merkezlerinden uzk ve şehir dışınd olmlıdır (Anonim, 2002). Ayrıc koloniler kirlenmeye yol çmsı muhtemel oln, kent merkezleri, snyi ölgeleri, tık merkezleri ve tık ykm merkezleri gii trım dışı üretim kynklrındn yeterli uzklıkt, Kryollrı Genel Müdürlüğü ğındki n yollr 1 km uzklıkt olmlıdır (Anonim, 2002). Arılrın Bkım ve Beslemesi Kolonilerin üretim dönemleri oyunc uygulnn ütün işlemler orgnik üretim esslrın göre ypılmlıdır. İlkhr dönemlerinde koloni çoğltm mçlı ypıln ölmelerde kullnıln kovn mteryli ve uygulnn işlemler u esslrı ozmmlıdır. Örneğin kovnlrın ypımınd kullnıln ypıştırıcı ve oylr dikkt edilmelidir. Bu mçl koloni oluşturmd kullnıln n rı, kovn ve temel petekler orgnik üretim tesislerinden temin edilmelidir. Özellikle kovnlrın dynıklılığının rtırılmsınd sdece propolis, lmumu ve itki yğlrı gii doğl ürünler kullnılmlıdır (Gül ve rk., 2005). Koloni ölme vey irleştirme işlemlerinde n rılrın feromon etkisini ortdn kldırmk mcıyl kullnıln mddeler de özenle seçilmelidir. Bu mçl kullnıln sprey ve deodorntlrın yerine koku veren doğl ürünlerin kullnılmsı tercih edilmelidir. Kolonilerin yerleştirildikleri ölgede yeterli miktrd polen ve nektr kynğı ulunmlı ve su kynklrı yeterli olmlıdır. Üretim sezonu sonund kolonilerin ek eslemeye gerek olmdn kışı geçireilmeleri için yeterli miktrd l ırkılmlıdır (Anonim, 2002; Gökçe ve Konk, 2003). Orgnik rıcılıkt, üretim progrmındki kolonilere mümkünse ek esleme ypılmmlı, ypılmsı zorunlu hle gelmişse eslemede kullnılck ürünler orgnik ürünler olmlıdır. İlkhr teşvik ve sonhr tkviye eslemeleri y orgnik olrk üretilmiş şeker ile y d orgnik l ile ypılmlıdır (Akyol, 2005). Kovnlrın ve Diğer Arıcılık Mlzemelerinin Özellikleri Kovnlr, ğçtn vey diğer doğl mlzemelerden ypılmlıdır. Kovnlrd kimysl oy yerine propolis, lmumu, itki yğlrı gii doğl ürünler kullnılmlıdır. Yeni çerçeve için lmumu orgnik üretim ypn irimlerden sğlnmlıdır (Pirim ve rk., 2011). Sğlık ve Korum Krtılmış petekleri güve zrrlısındn korumk için kimysl ilçlr kullnılmmlı, gerekiyors soğuk hv depolrınd ekletilmelidir. Bütün cnlılrd olduğu gii l rısı d çevredeki değişik przit (Vrro destructor) ve mikroorgnizmlrın tehdidi ltınddır. Konvnsiyonel rıcılıkt hstlık ve zrrlılrı kontrol etmek için genelde kimysllr kullnılırken orgnik rıcılıkt y hstlık oluşmmsı için gerekli önlem lınır y d orgnik üretime zrr vermeyecek ürünler vey yöntemler tercih edilmektedir. Bu iş için öncelikli olrk, l rılrının hstlıklr yklnmmsı için koruyucu önlemler lmk gerekmektedir. Bunun için; Dynıklı ırk ve htlr seçilmeli, n rılr düzenli olrk yenilenmeli, Kovnlr sistemtik olrk denetlenerek erkek yvrulr kontrol edilmeli, Arılıklrd kullnıln mlzemeler, düzenli olrk orgnik yöntemlerle dezenfekte edilmeli, Kirlenmiş mddeler vey kynklr zrrsız ir şekilde imh edilmeli, Petekler düzenli olrk yenilenmeli, Kovnlrd yeterli miktrd polen ve l ırkılmlıdır (Gökçe, 2002). Kovnlrın dezenfeksiyonu, pürmüz ile ykılrk ypılmlıdır. Diğer rıcılık mlzemeleri ise kynr sud dezenfekte edilmelidir. Alınn tüm önlemlere rğmen koloniler hstlndığı tkdirde hemen tedviye lınmlı ve orgnik üretim kurllrı dâhilinde ilçlm ypılmlıdır. Tedviye lınn kolonilere geçiş süresi uygulnır vey orgnik petekli çerçevelere ktrılır. Eğer kimysl ilç 39

47 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): kullnılmsı kçınılmz ise veteriner kontrolünde ypılmlıdır. Tedviden sonr ilçlmnın ypıldığı kolonilerdeki tüm petekler yeni peteklerle değiştirilmelidir (Gül ve rk., 2005). Orgnik l üretiminde ilç kullnımın örnek olrk mum güvesine krşı nftlin yerine tuz kullnımı (Kumov ve Korkmz, 2000), unun ynınd vrro ve kireç hstlığın krşı formik sit kullnımı d u konud yrrlı olcktır. Formik sit ld doğl olrk ulunn ir orgnik sit olmsı, verilen dozun ld klıntı ırkmmsı ve uygulmdn kıs ir süre sonr formik sit ornının doğl sınırlr inmesi nedeniyle insn sğlığını olumsuz düzeyde etkilemediğinden vrro ve kireç hstlığın krşı kullnılilecek ir preprt olrk öne çıkmktdır (Kftnoğlu ve rk., 1992). Bunun dışınd iyolojik yöntem olrk erkek rı gözlü çerçeveler kullnılilir. Diğer ir mücdele yöntemi ise ısıtm yöntemidir. Bu sistemde kovn 450Cº de 5 dkik ısıtılır. Kovn ltın dökülen vrrolr toplnrk imh edilir (Gökçe, 2002). Orgnik Trım Stndrtlrın Göre Hst, İşleme, Depolm ve Amljlm Hstt yvru ulunmyn peteklerdeki llrın lınmsın özen gösterilmeli ve hst sırsınd sentetik rı skinleştiricileri kullnılmmlıdır. Orgnik ürünlerin depolnmsı ve işlenmesi sırsınd herhngi ir kimysl kullnılmmlıdır. Orgnik trım metoduyl üretilen rı ürünleri mljlnırken, orgnik ürünün niteliğinin ozulmmsın dikkt edilmeli ve ürünün orgnik niteliğini koruyck ütün hijyenik tedirler lınmlıdır (Pirim ve rk., 2011). Orgnik rı ürünlerinin mljlnmsı esnsınd, ürünün orgnik niteliğini koruyck ütün hijyenik tedirler lınmlıdır. Orgnik rı ürünleri konvnsiyonel ürünlerden yrı olrk depolnmlıdır (Akyol, 2005; Gökçe, 2002). Bl hsdındn sonr oş peteklerin muhfzsınd nftlin gii mddeler kullnılmmlıdır. Orgnik rı ürünleri, kryollrı kenrınd ekletilmemeli ve stılmmlıdır (Anonim, 2002; Gökçe, 2002). Amljlr; cm, thtdn üretilmiş mlzemeler, özel üretilmiş uygun orgnik kplm mddelerinden ypılmlıdır (Gökçe, 2002). Amlj üzerine ypıştırıln etiketlerde (Gökçe 2002); Blın özelliği ve orgnik olduğu çıkç yzılmlıdır. Blın hst yılı, kime it olduğu ve orgnik üretim yönetmeliğine uygun üretilip üretilmediği çıkç yzılmlı ve orgnik ürün logosu ulunmlıdır. Sertifiksyon kuruluşunun dı, logosu ve sertifik numrsı ulunmlıdır. Kontrol vey sertifiksyon kuruluşunun komite trfındn verilmiş oln kod numrsı ulunmlıdır. Orgnik ürünün Türk Mlı olduğu elirtilmelidir. Orgnik ürünün üretim yeri, üretim ve son kullnm trihi elirtilmelidir. Orgnik Arıcılık ile İlgili Mevzut Türkiye de 1984 yılınd şlyn orgnik trım fliyetlerine prlel olrk üretilen orgnik ürünlerin kontrolü ve sertifiklndırılmsınd yncı kuruluşlr görev lmışlrdır. Bu kuruluşlr, Avrup'd önceleri kendi ülkeleri ve diğer ülkelerde uygulnmkt oln IFOAM yönetmeliğini ess lrk Orgnik Trım Yönetmeliği ni hzırlmışlrdır. 24 Hzirn 1991 de AB, kendi içinde ve üçüncü ülkelerdeki orgnik trım ürünleri ticretinde ortk ir düzenlemeyi sğlmk mcıyl EEC 2092/91 syılı ir yönetmelik yyınlmıştır. Bu yönetmelik ynı trihten itiren ülkemizde de uygulnmy şlnmıştır (Bülül ve rk., 1998). Ülkemizde orgnik trımın elirli ir orgnizsyon ltınd gelişimini sğlmk mcıyl 1992 yılınd kuruln ilk kuruluş ETO (Ekolojik Trım Orgnizsyon) Derneğidir (Kısmlı, 1998; Öztürk, 2004). Orgnik Arıcılık ile ilgili fliyetler şğıd sırlnn mevzut hükümlerine tidir; Ülkemizde orgnik trım fliyetleri 1 Arlık 2004 trih ve syılı Resmi Gzete'de yyımlnn 5262 syılı Orgnik Trım Knunu ile u knun gereğince, 18 Ağustos 2010 trih ve syılı Resmi Gzete'de yyımlnrk yürürlüğe giren Orgnik Trımın Esslrı ve Uygulnmsın İlişkin Yönetmelik hükümlerine göre yürütülmektedir. Tkip eden dönemde AB mevzutın uyumlu hle getirmek için muhtelif zmnlrd değişiklikler gerçekleştirilmiştir. En son 14 Ağustos 2012 trih ve Syılı Resmi Gzete de yyınlnn Orgnik Trımın Esslrı ve Uygulnmsın İlişkin Yönetmelikte Değişiklik Ypılmsın Dir Yönetmelik ile ilve değişiklikler yürürlüğe konulmuştur. İl düzeyinde orgnik trım hizmetlerinin çok dh etkin yürütülmesini temin için 2011/4 syı ve trihli Orgnik Trım Birimlerinin Görev ve Yetkileri Genelgesi şlıklı Bknlık Genelgesi ile tşrd orgnik trımd münhsır ir teşkiltlnm gerçekleştirilmiştir (Anonim, 2011). 40

48 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Orgnik Trımın Esslrı ve Uygulnmsın İlişkin Yönetmeliğe Göre Orgnik Arı Yetiştiriciliği Kurllrı Orgnik rı yetiştiriciliği için, Orgnik Trımın Esslrı ve Uygulnmsın İlişkin Yönetmeliğin 3. Bölüm 22. Mddesinde elirtilen Orgnik Arı Yetiştiriciliği kurllrın uyulmsı gerekmektedir. Bun göre; Irk seçiminde, rılrın yerel koşullr dpte olilme kpsitesi, dynıklılıklrı ve hstlıklr krşı dirençleri göz önüne lınır. Apis mellifer türünün ırklrı ve yerel ekotipleri tercih edilmelidir. ) Kolonilerin yenilenmesi mcıyl, u Yönetmelik hükümlerine uygun olmyn, yıld % 10 ornınd n rı ve oğul orgnik üretim ypıln kovnlr, orgnik üretim irimlerinden gelen l peteği vey temel peteği ile irlikte yerleştirilmeleri kydıyl lınilir. Bu durumd geçiş süreci uygulnmz. ) Kpsite rtırımı; kolonilerin ölünmesi ile vey orgnik rıcılık ypn diğer işletmelerden oğul vey kovn lınrk ypılmlıdır. c) Bu yönetmelik hükümlerine göre üretim ypmyn rıcılrdn sğlnn rı oğullrı, ir yıllık geçiş sürecine lınmlıdır. d) Yetkilendirilmiş kuruluştn izin lınmsı kydıyl, işletmenin ship olduğu konvnsiyonel rı kolonileri, orgnik rıcılığ geçiş mcı ile kullnılilir. e) Geçiş sürecinde, vr oln lmumu, orgnik rıcılıktn gelen lmumu ile değiştirilmelidir. Üretim sezonu sonund rılrın kışı geçireilmesi için kovnlrd yeterli miktrd l ve polen ırkılmlıdır. f) Orgnik rıcılıkt geçiş süreci ir yıldır. Arıcılık ürünleri, u Yönetmelik hükümlerinin sgri ir yıl uygulnmsı kydıyl orgnik ürün olrk pzrlnmlıdır. g) Veteriner tıi ürünleri uygulndığı zmnlr; ktif frmkolojik mdde de dâhil ürünün tipi, konuln teşhis, dozu, uygulm şekli, tedvi süresi ve ilcın klıntı rınm süresi kydedilir ve ürünler orgnik ürün olrk pzrlnmdn önce yetkilendirilmiş kuruluş ilgi verilmelidir. h) Kovnlrın yerleşimine ilişkin kurllr şğıd elirtilmiştir: ı) Arılr için yeterli miktrd doğl nektr, lözü ve polen kynğı ulunmlı ve suy erişim imkânı olmlıdır. i) Üretim ölgesinin 3 km yrıçpı içerisinde ulunn nektr ve polen kynklrı, orgnik olrk üretilen ürünlerden, doğl vey rıcılık ürünlerinin orgnik olm niteliğini etkilemeyecek itki örtüsünden oluşmlıdır. Bu lnd yeteri miktrd polen ve nektr ulunmmsı durumund, üreticinin rılrını yukrıdki şrtlr uygun olmyn ir ln nkletmesi ve üretimini orgnik trım usul ve esslrın uygun olrk devm ettirmesi hlinde, urdn elde edilen ürün orgnik ürün olrk değerlendirilemez. Anck, söz konusu kovnlrın elirtilen ölgeye tekrr nkledildiğinde geçiş süreci uygulnmz. Yukrıd elirtilen yrıçp içerisinde, ynı üretici trfındn orgnik ve konvnsiyonel rıcılık ypılmz. j) Kovnlr; kirlenmeye yol çmsı muhtemel oln, kent merkezleri, otoyollr, snyi ölgeleri, tık merkezleri, tık ykm merkezleri gii trım dışı üretim kynklrındn uzk olmlıdır. Müteşeis u koşulun sğlnmsı için gerekli tedirleri lınmlıdır. k) Yukrıdki koşullr çiçeklenmenin olmdığı lnlrd vey kovnlrın uykud olduğu kışlm döneminde uygulnmz. l) Kovnlr ulunduklrı yerden şk yere yetkilendirilmiş kuruluş ilgisi dâhilinde tşınmlıdır. Orgnik Arıcılığ Ypıln Devlet Destekleri 7 Myıs 2012 trih ve syılı Resmi Gzetede yyınlnn 2012/3106 Krr Syılı Bknlr Kurulu nun 2012 Yılınd Ypılck Trımsl Desteklemelere İlişkin Krr yürürlüğe konulmuştur. Söz konusu krrın Hyvncılık Desteklemelerinin çıklndığı 4. Mddesinin 7. Fıkrsınd Arı yetiştiriciliği ypn ve u Krrın 10 uncu mddesinde elirtilen merkez irliği düzeyinde örgütlenmiş yetiştirici irlikleri ve/vey üretici irliklerine üye oln üreticilere, Arıcılık Kyıt Sistemine (AKS) kyıtlı olm şrtı ile kovn şın, serlrd doğl polinsyonu sğlmk mcıyl Örtü ltı Kyıt Sistemine (ÖKS) kyıtlı Bmus rısı kullnn yetiştiricilere koloni şın rılı kovn için 8 TL/kovn, Bmus rısı için 60 TL/Koloni ödemesi ypılır. denilmektedir. Aynı krrın orgnik trım ve iyi trım desteğinin çıklndığı 7. mddesinin 2. fıkrsınd rı yetiştiriciliğinde orgnik trım ypn çiftçilere ldığı destek miktrın ilve olrk %50 ilve orgnik trım destekleme ödemesi ypılcğı elirtilmektedir. 41

49 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Sonuç ve Öneriler FAO verilerine göre gerek rı kolonisi syısı kımındn gerekse l üretiminde dünyd ilk sırlrd oln ülkemizde, rıcılık ürünleri çısındn kendine yeterli olduğu görülmektedir. Anck 1980 li yıllrın şındn itiren önce AB ülkelerinden gelen tlei krşılmk üzere şlyn orgnik trım fliyetleri kpsmınd gelişmen orgnik rıcılığın istenilen seviyeye gelemediğini ifde edeiliriz. Konuyl ilgili yeterli mevzutın ulunmsın ve il ölçeğinde kurumsl ypının oluşturulmsın, tescil ve sertifiksyon kuruluşlrının yeterli düzeyde olmsın, orgnik üretimin destekleri çerçevesinde destekleme ödemelerinin ypıldığını d göz önüne ldığımızd, üretimi rtırmy yönelik u önlemlerin, tüketimi rtırck önlemlerle pekiştirilmesi gerektiğini düşündürmektedir. Bu yüzden uluslrrsı tlein üretimin rtmsını tetikleyecek yeterli düzeye çıkmsı için şt AB olmk üzere hedef pzr olrk elirlenecek ülkelere yönelik olrk tnıtım çlışmlrının ypılmsı gerekmektedir. İç tlep için orgnik ürün tleini tetikleyecek yönde enzer ir çlışmnın ypılmsı, orgnik ürünleri hlen lüks ktegorisinde gören, lım gücü olmsın rğmen yeterince ilinçlendirilmediği için stın lm tercihini yygın ürünler lehinde kullnn tüketiciler çısındn elzemdir. Orgnik rıcılığın olmz ise olmzlrındn oln orgnik trım lnlrının mutlk rtırılmsı, orgnik trım plnlmsı çlışmlrı içinde orgnik rıcılığın gerek polinsyonu rtırıcı etkisinden fydlnmk, gerekse çiftçiler için lterntif gelir temin edici ir fliyet olrk yer verilmesine dikkt edilmelidir. Kynklr Akyol, E., Orgnik Arıcılık. Ort Andolu Bölgesinde Arıcılığın Sorunlrı ve Çözüm Önerileri Pneli, (10 Myıs 2005), Kony. Altındişli, A., Aksoy, U., Orgnik Trımın Düny d ve Türkiye deki Durumu. Türkiye Zirt Mühendisliği VII. Teknik Kongresi (11 15 Ock 2010) Bildiri Kitı, Ankr. Anonim, TÜİK, Hyvncılık İsttistikleri Veri Tnı. hyvncilikpp/hyvncilik.zul (Erişim Trihi: 24 Myıs 2013). Anonim, Gıd, Trım ve Hyvncılık Bknlığı Orgnik Trım Bilgi Sistemi. (Erişim Trihi: 24 Myıs 2013). Anonim, Orgnik Trımın Esslrı ve Uygulnmsın İlişkin Yönetmelik, Trım ve Köyişleri Bknlığı, trih ve syılı Resmi Gzete. Anonim, Gıd, Trım ve Hyvncılık Bknlığı Kyıtlrı, Ankr. Arı, N., Orgnik Trım. Eğitim Sunumlrı, Nrenciye ve Sercılık Arştırm Enstitüsü, Antly. Bülül, S., Byturn, N., Ayn, R., Ekolojik trım ve ilkeleri. Ekolojik (Orgnik, Biyolojik) Trım, Ekolojik Trım Orgnizsyonu Derneği. İzmir. FAO, (Erişim Trihi: 24 Ksım 2012). Gül, A., Şhinler, N., Akyol, E., Şhin, A., Orgnik Arı Yetiştiriciliği. MKU Zirt Fkültesi Dergisi. 10 (1 2): Gökçe, M., Orgnik Arıcılık. Trım ve Köyişleri Bknlığı, Orgnik Trım Eğitim Sunumlrı, Ankr. Gökçe, M., Konk, F., Arıcılıkt Orgnik Üretim. Eğitim Sunumlrı. Arıcılık Arştırm Enstitüsü, Ordu. İlter, E., Altındişli, A., Ekolojik Trım ve İlkeleri. Ekolojik (Orgnik, Biyolojik) Trım. Ekolojik Trım Orgnizsyonu Derneği. İzmir. Kftnoğlu, O., Ekolojik ve Orgnik Arı Ürünleri Üretimi. 2. Mrmr Arıcılık Kongresi Bildiri Kitı, Ylov. Kftnoğlu, O., Biçici, M., Yeninr, H., Toker, S., Güler, A., Formik Asit Plklrının Blrısı (Apis mellifer) Kolonilerindeki Vrro Jcosoni ve Kireç Hstlığı (Ascospher pis) n Krşı Etkileri. Doğ J. of Veterinry nd Animl Sciences 16: Kısmlı, İ., Ekolojik (Orgnik, Biyolojik) Trım. Ekolojik Trım Orgnizsyonu Derneği (ETO). İzmir. Konk, F., Orgnik Arı Yetiştiriciliği. II. Mrmr Arıcılık Kongresi, Nisn 2003, Ylov. Korkmz, A., Ülkemiz Bllrınd Klıntı Sorunu ve İnsn Sğlığı Açısındn Önemi. Türkiye 2. Ekolojik Trım Sempozyumu, Ksım 2001, Antly. Kumov, U., Korkmz, A., Arı Ürünleri Tüketim Dvrnışlrı Üzerine Bir Arştırm. Türkiye de Arıcılık Sorunlrı ve 1. Ulusl Arıcılık Sempozyumu, Eylül 2000, Kemliye, Erzincn. Kurt, M., Orgnik Arıcılık Kurllrı ve Hstlıklrl Mücdele. Smsun Veteriner Kontrol ve Arştırm Enstitüsü Müdürlüğü, e-kitp. ( Erişim Trihi: 24 Ksım 2012). Öztürk, A.İ., Türkiye de Orgnik Bl Üretimi. 1. Uluslrrsı Orgnik Hyvnsl Üretim ve Gıd Güvenliği Kongresi Bildiri Kitı, Kuşdsı/İzmir. Pirim, L., Çn, M.F., Sönmez, M.M., Bingöl Arıcılık Rporu, Sektörel Arştırmlr Serisi 4, Fırt Klkınm Ajnsı, Mlty. Sırlı, R., Arıcılığın Türkiye İçin Önemi. Arıcılık Arştırm Dergisi, yıl: 2, syı: 4, Ordu. 42

50 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Does the Rtio of N + nd K + Affect the Hydrolytic nd Pumping Activity of the Plsm Memrne H + -Atpse from Mize (Ze Mys L.) Shoot? Ali Sümer 1* Christin Zör 2 Feng Yn 3 Sven Schuert 4 1 Cnkkle Onsekiz Mrt University, Fculty of Agriculture, Deprtment of Soil Science nd Plnt Nutrition, Turkey. 2 Universität Leipzig, Institute of Biology, Johnnisllee 21 23, D04103 Leipzig, Germny. 3 Institute of Crop Science & Plnt Breeding, Justus Lieig University, Giessen, Germny. 4 Institute of Plnt Nutrition, Interdisciplinry Reserch Center, Justus Lieig University, Giessen, Germny. *Corresponding uthor: sumer@comu.edu.tr Astrct Slinity limits plnt growth nd impirs griculturl productivity. In the first phse of slt stress, growth of plnts is impired predominntly y osmotic stress nd only slightly y N + effects. The im of our work ws to investigte whether N + ffects oth hydrolytic nd pumping ctivity of the plsm memrne H + ATPse. Sodium slinity leds to shift of the N + /K + rtio resulting in displcement of K + in the plnt. It ws shown tht high cytoplsmtic N + concentrtions nd low K + concentrtions hve n effect on the H + ATPse ctivity of the plsm memrne. Reduced H + -ATPse ctivities cused reduction of the cidifiction of the poplst. This process limits the cell-wll extensiility nd thus reduces growth fter slt stress. For this reson, H + - ATPse ctivity, which is importnt for cell elongtion ws mesured under the influence of different N + /K + rtios. Plsm memrne ws isolted from two dys old mize shoots using the queous polymer two-phse technique. ATPse ctivity ws determined y mesuring the relese of P i. The H + -pumping ctivity ws reveled y sornce quenching of cridine ornge. Identicl plnt shoot mteril ws used for ATPse extrction nd effects of N + nd K + were tested in vitro. High concentrtion of 100 mm N + decresed the hydrolytic H + -ATPse ctivity to vlues of 80%, in comprison to high concentrtion of K + (100 mm) without N +. However, under comprle conditions the H + pumping ctivity ws decresed to 30%. Key Words: Ze mys, N + /K + rtio, Plsm memrne, H + -ATPse, Lef growth. Özet N +, K + ornı Mısır (Ze mys L.) Yprklrınd Hücre Zrı H + -ATPse Hidrolitik ve Pomplm Aktivitesini Etkiler mi? Tuzluluk itki üyümesi ve trımsl verimliliği sınırlr. Tuz stresinin ilk şmsınd, itkilerin üyümesi ğırlıklı olrk ozmotik stresten ve z d ols N + iyonundn olumsuz yönde etkilenir. Çlışmmızın mcı, N + un plzm zrı H + -ATPz ının hem hidrolitik hem de pomplm ktivitesini etkileyip etkilemediğini rştırmktır. Sodyum tuzluluğu itki içerisinde N + /K + ornınd değişime neden olur ud K + un zlmsın neden olur. Yüksek sitoplzmik N + konsntrsyonlrı ve düşük K + konsntrsyonlrının plzm zrı H + -ATPz ktivitesi üzerine etkisi vrdır. Azln H + -ATPz ktivitesi poplst sidifiksyonund düşüşe neden olur. Bu süreç, hücre duvrı esnekliğini sınırlr ve tuz stresi sonrsı üyüme zlır. Bu nedenle, hücre uzmsı için önemli oln H + -ATPz ktivitesi, frklı N + /K + ornlrının etkisi ltınd ölçülmüştür. Plzm memrnlrı iki fzlı sulu polimer tekniği kullnılrk iki günlük mısır sürgünlerinden izole edilmiştir. ATPz ktivitesi serest kln P i nin ölçülmesi ile tespit edilmiştir. H + -pomplm ktivitesi kridin ornın sornsı ile elirlenmiştir. İzole edilen hücre zrlrın in vitro koşullrınd N + ve K + verilmiştir. Sitoplzmik 100 mm yüksek N + konsntrsyonu, 100 mm K + konsntrsyonu ile krşılştırıldığınd hidrolitik H + -ATPz etkinliği %80 e düşerken, H + -pomplm ktivitesi %30 düşmüştür. Anhtr Kelimeler: Ze mys, N + /K + ornı, Hücre zrı, H + -ATPz, Yprk gelişimi. Introduction Environmentl stress cused y slinity is serious fctor limiting the productivity of griculturl crops, which re sensitive to the presence of high concentrtions of slts in the soil. Although dringe nd the supply of high qulity wter cn solve the prolem, these mesures re extremely costly nd not pplicle in extensive griculture (Ruiz, 2001). Besides sustinle griculturl prctices nd soil meliortion, the improvement of slt resistnce of crops hs een proposed long go (Epstein et l., 1980; Schuert, 1999). However, s slt resistnce is 43

51 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): multigenic chrcter, only limited success in improving the slt resistnce of crops hs een chieved so fr. Identifiction of physiologicl nd iochemicl processes in plnts provide etter understnding of slt resistnce (Greenwy nd Munns, 1980; Cheesemn, 1988; Schuert et l., 2001; Schuert et l., 2009). Mize (Ze mys L.) is considered to e modertely slt-sensitive crop (Ms nd Hoffmn, 1977). The plnt response to slinity depends upon developmentl stge nd plnt prts (Ms et l., 1983). Slt stress cuses rpid nd potentilly lsting reduction in the rte of lef growth (Munns, 1993). Munns (1993) hs lso proposed iphsic model of growth response to slinity. The iphsic model of slt stress provided new physiologicl insight. According to this model, plnt growth is impired y osmotic stress in first phse. This phse of growth reduction is proly regulted y inhiitory hormonl signls (e.g. ABA) from the roots (Rusch et l., 1996). In the second phse, N + ccumultes in older leves, which show necrotic lesions nd eventully die s result of fst increse of the N + concentrtion (Fortmeier nd Schuert, 1995). We formerly reported (Sümer et l., 2004) tht N + lso contriutes to decresed mize growth in the first phse of slt stress. Lef growth comprises cell elongtion nd cell division. Conditions for elongtion of cells re especilly the turgor nd the cell wll extensiility (Boyer, 1987). However, under sline conditions turgor does not limit cell elongtion (Arif nd Tomos, 1993; Crmer et l., 1998). Under these conditions Crmer nd Bowmn (1992); Neumnn (1993) showed tht hrdening of the cell wll represents the relly limiting fctor in elongtion growth. Apoplst ph ws suggested to ply n importnt role in cell wll loosening nd growth (McQueen Mson et l., 1993). In mize leves, incresed rtes of growth re ssocited with incresed cidifiction of the cell wll spce (Vn Volkenurgh nd Boyer, 1985; Jhn et l., 1996; Peters et l., 1998). Decresed cell wll ph is generlly thought to promote wll loosening events necessry for growing cell enlrgement (Ryle nd Clelnd, 1992; Cosgrove, 1997), nd inhiition of cell wll cidifiction my therefore reduce cell growth - rte. The plsm memrne H + -ATPse is n electrogenic pump tht directly couples ATP hydrolysis with the vectoril trnsport of H + into the poplst (Briskin nd Hnson, 1992). The plsm memrne H + -ATPse hs n importnt function for cell wll cidifiction (Tiz, 1984; Kutscher, 1994). Reduced H + relese y plsm memrne H + -ATPse is key fctor for reduced lef growth of some mize genotypes during the first phse of slt stress Pitnn et l. (2009) ut not for others (Htzig et l., 2010). The ionic similrities of N + nd K + enle N + competition t trnsport sites for K + entry into the symplst nd my result in K + deficiency (Mthuis nd Amtmnn, 1999). Plsm memrne ATPse ctivity is stimulted y K + ecuse K + promotes the dephosphoryltion of this enzyme (O'Neill nd Spnswick, 1984; Girt et l., 1990). High cytoplsmtic N + concentrtions nd reltively low K + concentrtions cn reduce plsm memrne H + -ATPse ctivity. This could reduce poplstic cidifiction nd limit the cell wll extensiility nd thus growth ccording to the cid growth theory. For this reson, H + -ATPse ctivity which is the most importnt enzyme for cell elongtion ws mesured under the influence of vrying N + /K + rtios. The im of our work ws to investigte whether N + ffects oth hydrolytic nd pumping ctivity of the plsm memrne H + ATPse. Mteril nd Methods Plnt cultivtion nd hrvest The experiment ws crried out in climte chmer. Light intensity ws µe m -2 s -1 for 16 h, temperture ws 25 C nd 20 C for the drk period. The reltive humidity ws etween 60 70%. Mize seedlings (Ze mys L. cv. Pioneer 3906) were imied in erted 1 mm CSO 4 for 1 d nd germinted etween two lyers of filter pper t 28 C for 2 d in the drk. After four dys, seedlings were trnsferred to 50 L plstic continers (360 plnts per continer) contining ¼ full strength nutrient solution. The full strength nutrient solution hd the following composition i.e.; mm, 2.5 C (NO 3) 2, 0.2 KH 2PO 4, 0.5 K 2SO 4, 0.6 MgSO 4, 5.0 CCl 2; in µm, 1.0 H 3BO 4, 2.0 MnSO 4, 0.5 ZnSO 4, 0.3 CuSO 4, (NH 4) 6Mo 7O 24, 200 Fe EDTA. Since under nturl condition NCl is present in the soil, 1 mm NCl ws dded into the nutrient solution on the next dy. After the plnts hd een in ¼ concentrted nutrient solutions in 2 d, the hrvest of the mize shoot egn for plsm memrne isoltion. At this time the plnts hd two leves. The isoltion ws mde t two-dys-old Ze mys (cv. Pioneer 3906) shoots, ecuse these contined lrge prt of elongtion growth zone. 44

52 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Plsm memrne isoltion Plsm memrne of mize shoots ws isolted using two-phse prtitioning ccording to Yn et l. (2002) with some modifictions. Shoots were cut 1 2 cm ove seeds nd wshed two times with chilled, deionised wter. 50 g shoot fresh weight ground in 200 ml ice cold homogeniztion uffer with lender (djusted to grinding medium/tissue rtio of 4 ml g -1 fresh weight). The homogeniztion uffer contined 250 mm sucrose, 250 mm KI, 2 mm EGTA, 10% (v/v) glycerol, 0.5% (w/v) ovine serum lumin (BSA), 2 mm dithiothreitol (DTT), 1 mm phenylmethylsulfonyl fluoride (PMSF), 5 mm 2 mercptoethnol, nd 50 mm 1,3 is(tris[hydroxymethyl]methylmino) propne (BTP), djusted to ph 7.8 with 4 morpholineethnesulfonic cid (MES). The homogente ws filtered through two lyers of mircloth (Cliochem-Noviochem, Sn Diego) nd centrifuged in swinging ucket rotor t g (AH 629 rotor, 36 ml, Sorvll Products, Newtown, CT) for 10 min t 0 C. The superntnts were centrifuged t g for 35 min. The microsoml pellets were resuspended in 5 ml phse uffer (250 mm sucrose, 3 mm KCl, nd 5 mm KH 2PO 4, ph 7.8). The microsoml memrne preprtion ws frctionted y two phse prtitioning in queous dextrn T 500 (Sigm) nd polyethylene glycol 3350 (Sigm) ccording to the method of Lrsson (1985). Stock solutions of polymers were prepred with concentrtions of 20% nd 40% (w/w) for dextrn nd polyethylene glycol, respectively. The phse stock ws weighed nd diluted to 6.1% (w/w, ech polymer) with phse uffer (see ove) to finl weight of 32 g. Polymers in "strt tues" were, however, diluted to 26 g. Six grms of microsoml resuspension (in phse uffer) were dded to the upper phse of ech strt tue. The tues were seled with Pr film nd mixed y inversion (30 times). Phse seprtion ws chieved t 4ºC y centrifugtion t 720 g (Sorvll AH 629 rotor, 36 ml) for 23, 15 nd 10 min, respectively. Contrry to Yn et l. (2002), fter ech seprtion the upper PEG phse ws dded to fresh dextrn phse nd fter the lst extrction the upper phse ws diluted 1 : 5 with phse uffer (see ove) nd centrifuged gin t 4ºC nd g for 40 min. The pellets were resuspended nd diluted with resuspension uffer (250 mm sucrose, 3 mm KCl, 5 mm BTP/MES, nd ph 7.8) nd centrifuged gin t 4ºC nd 131,100 g for 40 min. The pellets were resuspended in resuspension uffer gin, divided into liquots nd immeditely stored in liquid nitrogen. Protein ws quntified ccording to the method of Brdford (1976) using ovine serum lumin (Sigm) s stndrd. Enzyme ssy Hydrolytic ATPse ctivity ws determined in 0.5 ml of 30 mm BTP/MES uffer (ph 6.5) contining 5 mm MgSO 4, 50 mm KCl, 50 mm KNO 3, 1 mm N 2MoO 4, 1 mm NN 3, 0.02% (w/v) Brij 58 (Sigm), nd 5 mm N 2 ATP. The rection ws initited y the ddition of 1 to 3 µg of memrne protein, proceeded for 30 min t 30 C, nd stopped with 1 ml of stopping regent [5% (w/v) SDS (sodium dodecyl sulfte), 0.7% (w/v) (NH 4) 2MoO 4) nd 2% (v/v) concentrted H 2SO 4] followed immeditely y 50 µl of 10% (w/v) scoric cid. After 10 min, 1.45 ml of rsenite citrte regent (2% [w/v] sodium citrte dihydrte, 2% [w/v] sodium met rsenite, nd 2% [w/v] glcil cetic cid] ws dded to prevent the mesurement of phosphte lierted y ATP hydrolysis under cidic conditions (Bginski et l., 1967). Color development ws completed fter 30 min nd A 820 ws mesured y mens of spectrophotometer (Crry 4 Bio, Compny Vrin). ATPse ctivity ws clculted s phosphte lierted in excess of the oiled memrne control. Mesurement of ph grdient The formtion of ph grdient cross the plsm memrne of inside out vesicles ws mesured s the quenching of A 492 y cridine ornge (AO). The chnge of the quenching ws continuously monitored with spectrophotometer (Crry 4 Bio, Vrin Austrli Pty Ltd., Mulgrve, Victori, Austrli). The ssy mixture contined 5 mm BTP/MES (ph 6.5), 100 mm KCl, 0.05% (w/v) Brij 58, 0.001% (w/v) vlinomycin, 7.5 µm AO, nd 50 µg of memrne protein in finl volume of 1.5 ml. Brij 58 ws used to crete inside out vesicles (Johnsson et l., 1995). After equilirtion of the memrne vesicles with the rection medium (out 20 min), the rection ws initited y ddition of 5 mm Mg ATP (mixture of MgSO 4 nd Tris ATP, djusted to ph 6.5 with BTP). The estlished ph grdient ws completely collpsed y 10 µm grmicidin. The ssy ws conducted t 25 C. To study the influence of N + /K + rtios on the H + -ATPse nd pumping ctivity, 45

53 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): slt ws supplied in ll tretments under in vitro conditions. The slt concentrtions of the rection medi under different vritions re presented in Tle 1. Tle 1. Vrious N + /K + rtios t 100 mm estlished in the ssy using KNO 3, KCl, NNO 3 nd NCl N + /K + (mm) Slt concentrtion nd form 0/ mm KCl + 50 mm KNO 3 25/75 25 mm NCl + 25 mm KCl + 50 mm KNO 3 50/50 50 mm NCl + 50 mm KNO 3 75/25 50 mm NCl + 25 mm NNO mm KNO 3 100/0 50 mm NCl + 50 mm NNO 3 Sttisticl clcultions re given s mens of four replictes ± SE. Significnt differences were clculted nd given t *** P = 0.1%, or ** P = 1%, or * P = 5% level, respectively. Results nd Discussion To determine the purity of the plsm memrne frction isolted from mize shoots, the ATP hydrolytic ctivity ws nlyzed in the presence of nitrte, zide, molydte nd vndte, which re inhiitors of tonoplst H + -ATPse, mitochondril H + -ATPse, unspecific phosphtses nd plsm memrne H + -ATPse, respectively (Frdy nd Spnswick, 1992; Yn et l., 2002). Nitrte nd zide showed no inhiitory effects on the ATPse hydrolytic ctivity of the memrne frction t oth ph 6.5 nd 8.0, indicting tht the memrne isolted ws lmost free from tonoplst or mitochondril memrnes. Molydte showed n inhiitory effect of 13.5% t ph 6.5, suggesting the presence of smll mount of unspecific phosphtses. Furthermore, ATP hydrolytic ctivity of the memrne frction ws inhiited y vndte y 91.8% (T.1.). These dt demonstrte tht the plsm memrne frction otined from mize shoots ws of high purity. Nevertheless, to exclude contmintion effect, the ctivity mesurements were performed with n inhiitor complex solution (nitrte, zide, nd molydte) with nd without vndte. The difference is defined s hydrolytic ctivity of plsm memrne H + -ATPse (Yn et l., 1998). Tle 2. Effect of vrious enzyme inhiitors on the H + -ATPse ctivity of isolted plsm memrne vesicles isolted from mize shoots. The vlues represent mens (± SE) of four isoltions. ph 6.5 ph 8.0 H + -ATPse ctivity (%) H + -ATPse ctivity (%) Control ± (mg protein) -1 min ± (mg protein) -1 min Nitrte (50mM) ± ± Azide (1mM) ± ± Molydte (1mM) ± Vndte ± Reltive (0.1mM) enzyme ctivity The plsm memrne specific hydrolytic H + -ATPse ctivity decresed with incresed NCl concentrtion oth with 100 mm K + nd with 50 mm K + similrly (Fig.1.). Despite sufficient K + concentrtions ( mm K + ), the 100 mm NCl tretment diminished the plsm memrne specific H + -ATPse ctivity out 15% in reltion to the control (without NCl). 46

54 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): ns 100 m M K + 50 m M K + H + -A T P se ctivity (% ) * ns ns n.s m M N C l Figure 1. Effect of incresing NCl in the rection medium on the reltive H + -ATPse ctivity of plsm memrne vesicles from mize shoots, depending on K + concentrtion in rection medium (100 mm K + = 50 mm KNO mm KCl; 50 mm K + = 50 mm KN0 3). 100% correspond to 100 mm K +, mol P i (mg Protein) -1 min -1 nd to 50 mm K +, mol P i (mg Protein) -1 min -1. The vlues represent mens (± SE) of four independent isoltions. It ws importnt to keep the nion form nd concentrtion (50 mm Cl - nd 50 mm NO - 3 ) constnt in ll tretments (see mteril nd methods). By incresing N + concentrtion nd decresing K + concentrtion the H + -ATPse ctivity oth, in the iochemicl optiml (6.5) nd in the physiologicl relevnt ph rnge (7.0) decresed in prllel (Fig. 2.). The H + -ATPse ctivity decresed in reltion to control (0 N +, 100 mm of K + ) significntly only y ddition 50 mm N + nd 50 mm K + to the rection medium (ph 6.5). Under the complete replcement of K + y 100 mm N + the H + -ATPse ctivity ws reduced to out 30% with high significnce (P = 0.1%) H + -ATPse ctivity µmol Pi (mg protein) n.s ** * ** ** ** *** *** ph 6.5 ph /100 25/75 50/50 75/25 100/0 mm (N + /K + ) Figure 2. Effect of vrious N + /K + rtios in rection medium t different ph vlues on the H + -ATPse ctivity of isolted plsm memrne vesicles from mize shoots. The vlues represent mens (± SE) of four independent isoltions. Besides hydrolytic ctivity, H + -pumping ctivity of the plsm memrne ws lso determined. Two prmeters initil rte nd mximum quenching (ph grdient) were used to chrcterize the plsm memrne H + -pumping. The initil rte of H + -pumping ws determined 47

55 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): ccording to the quenching rte within the 1 st min, which my reflect ctive H + influx into plsm memrne vesicles. Mximum quenching ws mesured 50 min fter initition of the H + pumping. At this time net H + trnsport cross the plsm memrne ws 0 nd H + influx due to ctive pumping nd H + efflux ecuse of lekge reched equilirium. This prmeter indictes the steepest ph grdient tht cn e creted y H + -pumping ctivity (Wkeel et. l., 2011). For mesurements of the pumping ctivity in the rection medium were kept constnt (200 mm Cl - ) s the H + trnsport of the H + -ATPse strongly depends on the nions. Tle 3 shows tht with sufficient K + concentrtion in the rection medium the loding of the vesicles with 100 mm of N + hd no significnt influence on the H + pumping ctivity (initil rte) nd on the mximl ph grdient (ph). Tle 3. Effect of ctions on the H + trnsport of plsm memrne vesicles from mize shoots. The rection medium contined 200 mm KCl nd 100 mm NCl mm KCl. Pumping ctivity ws determined using the cridine ornge (AO) technique. The vlues represent mens (± SE) of four independent isoltions. 200 mm K + Initil rte of pumping ctivity ± (A min -1 ) ph grdient ± of AO) 100 mm N mm K ± (ns) ± (ns) ns = differences re not significnt As descried under Mteril nd methods, oth the slt concentrtions nd the slt forms in the rection medium were vried in the wy tht the nions (50 mm Cl - nd 50 mm NO 3- ) remined constnt. Figure 3. shows tht the pumping ctivity nd the mximl ph grdient were strongly ffected y incresing N + nd decresing K + concentrtion Mg-ATP A492 (AO) mm (N / K) + 100/0 75/25 50/50 25/75 0/ Grmicidin Time (min) Figure 3. Effect of vrious N + /K + rtios in rection medium on H + trnsport of plsm memrne vesicles from mize shoots. The ph grdient formtion ws monitored y sornce quenching (A 492) of cridine ornge (AO). At ssy ph 6.5, intrvesiculr cidifiction ws initited y ddition of 5 mm Mg-ATP nd terminted y 10 μm grmicidin. Representtive results from four independent mesurements re shown. The hydrolytic ctivity of the H + -ATPse nd the H + trnsport of the plsm memrne H + - ATPse re shown in Figure 4. It is recognized tht ll mesured prmeters decresed significntly t 50 mm N + nd 50 mm K + in reltion to the control (0 N +, 100 mm K + ). It is remrkle tht t these concentrtions (50/50) H + trnsport ws more inhiited thn the hydrolytic ctivity. With complete 48

56 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): replcement of K + y 100 mm N + in the rection medium the hydrolytic ctivity decresed in reltion to control (100 mm K + ) y out 30%, while H + trnsport decresed out 80%. 100 ATPse ctivity ph initil rte reltive ctivity (%) /10 25/75 50/50 75/25 100/0 mm Figure 4. Effect of different N + /K + rtios in rection medium on reltive H + -ATPse ctivity nd reltive H + trnsport of plsm memrne vesicles from mize shoots. 100% correspond to the ctivity without NCl ddition. The vlues represent mens (± SE) of four independent isoltions. Conclusion Incresed cytoplsmtic N + /K + rtio results in decresed pumping ctivity of the plsm memrne H + ATPse nd thus my decrese cell-wll cidifiction nd reduce plnt growth. Informtion: This study ws prepred from Ph.D. thesis. References Arif, H., Tomos, A.D., Control of whet lef growth under sline conditions. In: H. Lieth, A. Al Msoom, eds. Towrds the Rtionl Use of High Slinity Tolernt Plnts. Kluwer, London Bginski, E.S., Fo, P.P., Zk, B., Determintion of phosphte: Study of lile orgnic phosphte interference. Clin. Chim. Act 15, Boyer, J.S., Hydrulics, wll extensiility nd wll proteins. Proc. of II. Annul Penn-Stte Symposium on Plnt Physiology, Americn Society of Plnt Physiologists, Pennsylvni Stte University, University Prk, PA, pp Brdford, M.M., A rpid nd sensitive method for the quntittion of microgrm quntities of protein utilizing the principle of protein-dye inding. Anl. Biochem. 72, Briskin, D.P., Hnson, J.B., How does the plsm memrne H + -ATPse pump protons. J. Exp. Bot. 43, Cheesemn, J.M., Mechnisms of slinity tolernce in plnts. Plnt Physiol. 87, Crmer, G.R., Bowmn, D.C., Kinetics of mize lef elongtion. II. Responses of sodium excluding cultivr nd N-including cultivr to vrying N/C slinity. J. Exp. Bot. 43, Cosgrove, D.J., Relxtion in high stress environment: the moleculr ses of extensile wlls nd cell enlrgement. Plnt Cell 9: Crmer, G.R., Krishnn, K., Arms, S.Z., Kinetics of mize lef elongtion. IV. Effects of (+)- nd (-)-scisic cid. J. Exp. Bot. 49, Epstein, E., Norlyn, J.D., Rush, D.W., Kingsury, R.W., Science 210, Frdy, C.D., Spnswick, R.M., Mize root plsm memrnes isolted y queous polymer two-phse prtitionting: Assessment of residul tonoplst ATPse nd pyrophosphtse ctivities. Exp. Bot. 43, Fricke, W., Peters, W.S., The iophysics of lef growth in slt-stressed rley: study t the cell level. Plnt Physiol. 129, Fortmeier, R., Schuert, S., Slt tolernce of mize (Ze mys L.): The role of sodium exclusion. Plnt Cell Environ. 18, ) 49

57 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Girt, R., Grouzis, J.P, Rigud, J., Grignon, C., Potssium stimultion of corn root plsmlemm ATPse. II. H + -pumping in ntive nd reconstituted vesicles with purified ATPse. Plnt Physiol. 93, Greenwy, H., Munns, R., Mechnism of slt tolernce in nonhlophytes. Annul Review of Plnt Physiology 31, Htzig, S., Hnstein, S., Schuert, S., Apoplst cidifiction is not necessry determinnt for the resistnce of mize in the first phse of slt stress. J. Plnt Nutr. Soil Sci. 173, Jhn, T., Johnsson, F., Lüthen, H., Volkmnn, D., Lrsson, C., Reinvestigtion of uxin nd fusicoccin stimultion of the plsm-memrne H + -ATPse ctivity. Plnt 199: Johnson, F., Ole, M., Sommrin, M., Lrsson, C., Brij 58, polyethylene cyl ether, cretes memrne vesicles of uniform sidedness. A new tool to otin inside-out (cytoplsmic side-out) plsm memrne vesicles. Plnt J. 7, Kutscher, U., Trnsley Review No. 66. The current sttus of the cid-growth hypothesis. New Phytol. 126, Lrsson, C., Plsm memrne. In H.F. Linskens, J.F. Jckson, eds., Modern Methods of Plnt Anlysis, New Series Vol 1: Cell Components. Springer-Verlg, Berlin, pp Ms, E.V., Hoffmnn, G.J., Crop slt tolernce-current ssessment. J. Irrig. Dringe Divison ASCE, 103 (IR2), Ms, E.V., Hoffmnn, G.J., Slt sensitivity of corn t vrious growth stges. Cliforni Agriculture 37, Mtthuis, F.J.M., Amtmnn, A, K + nutrition nd N + toxicity: The sis of cellulr K + /N + rtios. Ann. Bot. 84, McQueen-Mson, S.J., Fry, S.C., Durchko, D.M., Cosgrove, D.J., The reltionship etween xyloglucn endotrnsglycosylse nd in vitro cell wll extension in cucumer hypocotyls. Plnt 190: Munns, R., Physiologicl processes limiting plnt growth in sline soils: Some dogms nd hypotheses. Plnt Cell Environ. 16, Neumnn, P.M., Rpid nd reversile modifictions of extension cpcity of cell wlls in elongting mize lef tissues responding to root ddition nd removl of NCl. Plnt Cell Environ. 16, O'Neill, S.D., Spnswick, R.M., Effects of vndte on the plsm memrne ATPse of red eet nd corn. Plnt Physiol. 75, Peters, W.S., Luthen, H., Böttger, M., Felle, H., The temporl correltion of chnges in poplst ph nd growth rte in mize coleoptile segments. Aust. J. Plnt Physiol. 25, Pitnn, B., Schuert, S., Mühling, K.H., Decline in lef growth under slt stress is due to n inhiition of H + pumping ctivity nd increse in poplstic ph of mize (Ze mys) leves. J. Plnt Nutr. Soil Sci. 172, Rusch, T., Kirsch, Löw, R., Lehr, A., Viereck, R., Zhigng, R., Slt stress responses of higher plnts: the role of proton pumps nd N + /K + -Antiporters. J. Plnt Physiol. 148, Ryle, D.L., Clelnd, RE., The cid growth theory of uxin induced cell elongtion is live nd well. Plnt Physiol 99, Ruiz, J.R., Engineering slt tolernce in crop plnts. Trends Plnt Sci. 6, 451. Schuert, S., Anpssung von Mis (Ze mys L.) n Bodenslinität: Strtegien und Konzepte. In: Stoffumstz im wurzelnhen Rum. Ökophysiologie des Wurzelrumes. Hrsg. W. Merch, L. Wittenmyer und J. Augustin. B.G. Teuner Stuttgrt, Leipzig S Schuert, S., Zör, C., Sümer, A., Slt resistnce of mize: Recent developments. In: W.J. Horst et l. (Eds.), Plnt Nutrition - Food Security nd Sustinility of Agro-Ecosytems. Kluwer Acdemic Pulishers, pp Schuert, S., Neuert, A., Schierholt, A., Sümer, A., Zör, C., Development of slt-resistnt mize hyrids: The comintion of physiologicl strtegies using conventionl reeding methods. Plnt Sci. 177, Sümer, A., Zör, C., Yn, F., Schuert, S., Evidence of N + toxicity for the vegettive growth of mize (Ze mys L.) during the first phse of slt stress. J. Appl. Bot. 78, Tiz, L., Plnt cell expnsion: Regultion of cell wll mechnicl properties. Annu. Rev. Plnt Physiol. 35, Vn Volkenurgh, E., Boyer, J.S., Inhiitory effects of wter deficit on mize lef elongtion. Plnt Physiol 77, Wkeel, A., Sümer, A., Hnsstein, S., Yn, F., Schuert, S., In vitro of different N+/K+ rtios on plsm memrne H+-ATPse ctivity in mize nd sugr eet shoot. Plnt Physiol. nd Biochem. 49, Yn, F., Zhu, Y., Müller, C., Zör, C., Schuert, S., Adpttion of H + -pumping nd plsm memrne H + ATPse ctivity in proteoid roots of white lupin under phosphte deficiency. Plnt Physiol. 129,

58 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Some Phenotypicl Chrcteristics of Cmels Rised in Provinces of Blikesir nd Cnkkle of Turkey Orhn Yılmz 1 * Ykup Erdl Ertürk 2 Mehmet Ertugrul 3 1 COMU, Fculty of Agriculture, Deprtment of Animl Science, Çnkkle, Turkey. 2 Igdir University, Fculty of Agriculture, Deprtment of Agriculturl Economics, Igdir, Turkey. 3 Ankr University, Fculty of Agriculture, Deprtment of Animl Science, Ankr Turkey. *Corresponding uthor: zileliorhn@gmil.com Astrct This study ws conducted first time in Turkey regrding the phenotypic trits of Turkish cmels. The im of this study ws to determine the morphologicl chrcteristics of Turkish cmels rised in Blikesir nd Cnkkle provinces of Turkey. In this study, totl of 81 mle cmels were used in Burhniye County of Blikesir province during cmel wrestling competition. Descriptive sttistics of morphologicl trits for withers height were 161.7±1.42 cm, ody length 146.1±1.36 cm, lim length 81.9±0.84 cm, nd cnnon circumference 16.3±0.24 cm. The results of this study showed tht the Turkish cmels were smller thn the cmels from Sudn nd Pkistn. Owners of Turkish cmels should e supported y the Turkish government so tht they could e survived them s genetic resource of Turkey for future genertions. Key Words: Cmelus ctrinus, Even-toed ungulte, Morphologic trit, Genetic resource, Ntive reed. Özet Türkiye nin Çnkkle ve Blıkesir Bölgelerinde Yetiştirilen Develerin Bzı Morfolojik Özellikleri Bu çlışm, develerin fenotipik özellikleri üzerine Türkiye de gerçekleştirilen ilk çlışmdır. Çlışmnın mcı, Blıkesir ve Çnkkle Bölgelerinde yetiştirilen develerin morfolojik özelliklerini tespit etmektir. Çlışmd, Çnkkle İli Burhniye İlçesi nde deve güreşleri için ulunn 81 det erkek deve kullnılmıştır. Morfolojik özelliklere it tnımlyıcı isttistik değerler cidgo yüksekliği 161,7±1,42, vücut uzunluğu 146,1±1,36, ck uzunluğu 81,9±0,84 ve ön incik çevresi 16,3±0,24 cm olrk ulunmuştur. Çlışmnın sonuçlrın göre; Türkiye deki develerin Sudn ve Pkistn d yetiştirilen develere nzrn dh küçük ypılı olduklrı görülmüştür. Deve yetiştiricilerinin devlet trfındn desteklenmelerinin ve u develerin Türkiye nin ir evcil hyvn genetik kynğı olrk korunmlrının sğlnmsı gerektiği düşünülmektedir. Anhtr Kelimeler: Cmelus ctrinus, Tek toynklı, Morfolojik özellik, Genetik kynk, Yerli ırk. Introduction The domestic cmel ws solely trnsport tool on Middle Asin nd Middle Est trde routs. Cmels hd significnt role on the Silk or Spice Rod s lod nd ride niml. Crvn trdes were consisted of only cmels (Bln, 2006). Cmel provides n esy trnsport in re in where grss nd wter re in scrcity (Lttimore, 1967). Cmel is highly resistile niml ginst hunger nd thirst. Cmel is lso the niml which cn crry the heviest lods. Since Hun Turks period Turks reed cmels (Bln, 2006). Cmel ws n lso wr tool y crrying hevy supplies nd mmunition trnsport. Aprt from trnsport tool, cmel ws effectively used s hevy cvlry wepon of ttck with hevy ody (Öksüz, 2004). Cmel ws lso used for food nd clothing purposes y eting its met, drinking its milk, nd wering its dry skins (Bln, 2006). Cmel is still eing used s significnt livestock niml y the people of rurl res in some countries of Middle Asi nd Middle Est. It is lso clled the Ship of Desert in these countries. Turkey is on the wy of importnt trnsport pssge etween Europe nd Asi. Since 1950s, the rod network of Turkey hs een incresed while the role of cmel in trnsporttion hs een decresed (Türkdoğn, 2006). After the improvement in rod network, the role of cmel is shrply decresed in rurl res. On the other hnd, cmel met nd milk were not pltle for new genertions (Krkş, 2010; Şeker et l., 2011). Cttle hs een replced the cmel in terms of food y providing met nd milk. Cotton textile products hve lso een replced cmel wool s clothing mteril (Anonymous, 2001). Consequently, the numer of cmels hs decresed from to etween the period of 1935 to 2011 (Anonymous, 2011, Anonymous, 2012). In the present er, cmels re only used for short ride in tourism sector s well s for cmel wrestling nd rces. (Çivi, 1995; Enderoğlu, 2005). 51

59 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Cmels re even toed ungulte ruminnt which hve soft pdded feet (Wilson, 1998). The cmels which hve specil digestive system unlike other ruminnts (Erden et l., 1998) cn resist ginst hunger nd thirst for long period of time s compre to other domestic nimls (Aydin, 2003), nd cn lso tolerte high degree of het nd dehydrtion (Prdeep nd Tiwri, 2005). The Dromedry (Cmelus dromedrius) hs single hump (shped like D) ut in cse of Bctrin (C ctrinus) hs two humps (shped like B) (Aypk, 2007; Emery, 2010; Azrug, 2011). Although cmels seem s vermin or pulic mence nd re decided to e shot in Austrli (Emery, 2010), in some undeveloped or developing countries cmels re widely rised s ride, pck, or trnsport nimls such s in Somli, Sudn, Ethiopi, Niger, Pkistn nd Indi (Bhkt et l., 2002; Bhkt et l., 2003; Khn et l., 2003; Rz et l., 2004; Fye et l., 2011). The verge trction cpilities with reltion to the weight of the drught nimls re 24% of ody weight of donkey, 18% of ody weight of cmel, 12% of ody weight of ullock nd wter ufflo (Tiwri et l., 2004). Aprt from domestic cmels out 450 wild Bctrin cmels live in Mongoli nd fewer thn 600 in Chin (Emery, 2010). In Turkey, cmels hve een known for lst yers. Cmels used to ply vitl role in Turkish history for centuries nd were not used only s pck nimls ut lso used s ttle nd/or wr field nimls (Alyrk, 2007; Yilmz et l., 2011). During Ottomn Empire, ner out cmels were rised y Ottomn rmy ut nowdys only few thousnds of cmels re eing rised in Turkey (Yrkin, 1965; TurkStt, 2010; FAO, 2011) (Tle 1.). Cmels re rised for cmel wrestling nd rces (Kocn, 2007, Anonymous, 2012) (Figure 1., Figure 2., nd Figure 3.), slughtering s religious scrificil niml nd consumed s food (Cetin et l., 2011) (Figure 4.), s trnsporttion tools from trditionl Yoruk Turks who migrtes twice yer etween plin nd highlnds (Yrkin, 1965) (Figure 5. nd Figure 6.), nd for eing tken photogrph y tourist in some touristic plces (Azrug, 2011). Tle 1. Cmel numers nd cmel met production in Turkey Yer Numer (Hed) Slughtered nimls (Hed) Met (Tonnes) Chnge (%) -98,5-96,5-91,3 (Yrkin, 1965; TurkStt, 2010; FAO, 2011). 52

60 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Figure 1. Cmel wrestling in Burhniye city of Blikesir province of Turkey. Figure 2. Cmel wrestling in Cn city of Cnkkle province of Turkey. Figure 3. One of the most fmous wrestler cmels clled s Cesur Yurek (Brve Hert) from villge of Krcoren of Cnkkle. Figure 4. Turkish spicy susges clled in Turkish s 'sucuk' mde from cmel met. Figure 5. Trditionl Yoruk Turks migrting from plin to highlnd. Figure 6. Yoruk toddler on cmel while migrting from plin to highlnd In Turkish culture, cmel lso hs n importnt figure. In Kzk Turks, there re out 500 provers relted with cmel (Turngil, 2007). In Turkmen Turks sons re clled s my iner (inerim) nd my kosek (koseğim). The words of iner nd kosek men y cmel which is younger thn 53

61 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): yer old (Kr, 2008). A study ws crried out to determine plce nmes of Beyşehir county elonged to province of Kony in Turkey. There re out 10 of 2769 plce nmes relted with cmel, even though there is not cmel husndry t the present time (Arsln, 2011). One of the colours is devetuyu which mens cmel hir in Turkish (Celik, 2004). The min chrcter of novel written in 16 th century ws cmel which nme ws Fther Sutur (B Sutur) (Demirel, 2005). Cmels lso seem s quite holy niml in Islmic ntions including in Muslim Turks. The Prophet of Muhmmed used cmel s ride nd lso fter his deth one of his wives whose nme ws Ayşe ruled wr which nme ws Cmel Wr (Aksu, 2004, Il, 2007). In literture, there is few studies on phenotypicl chrcteristics of cmels. Wilson (1998) reported tht withers height were nd cm for lowlnd nd mountin type cmels respectively. Khn et l. (2003) reported tht withers height ws 220 cm for dromedry cmels of Pkistn. Rziq et l. (2011) mesured Rigi cmels nd ody sizes were 164 cm for withers height, 139 cm for rump length, 90 cm sternl pd distnce from the ground (lim length), 20 cm for cnnon circumferences, 43 cm for chest width, nd 374 kg for live weight. Ishq (2011) reported tht ody sizes were 188 cm for withers height, 199 cm for hert girth circumferences, 244 cm for rrel girth circumferences, nd 451 kg for live weight. The im of this study is to define some phenotypicl trits of cmels rised in western prt of Turkey y compring with cmels from vrious countries of the world. Mterils nd Methods Experimentl nimls In this study totl of 81 mle cmels which were rised in provinces of Blikesir (39 30 N; E) nd Çnkkle (40 09 N; E) ws nlysed y during cmel wrestling orgnized in Burhniye county of Blikesir province in Jnury 2012 (Anonymous, 2012c). Withers height (WH), ody length (BL), lim length (LL) nd cnnon circumference (CC) were mesured using the method of Fixed Oject Photo (FOP) (Onl, 2011). Mesurements nd clcultions A scle of 200 cm ws fixed just front of cmels nd then photos were tken y using digitl cmer (Fuji S 5500 Finepix). The scle of 200 cm ws divided into 4 prts nd ech prt ws 50 cm. Imges of cmel were printed out nd then ech distnces of WH, BL, LL nd dimeter of cnnon one were mesured y using ruler which ws specilly grduted into millimetres. WH: Verticl distnce etween the highest point of shoulders (withers) nd level surfce. BL: Horizontl distnce etween Cput humeri nd Tuer ischi (Rziq, 2011). LL: Sternl pd distnce from the ground (Khn, 2003). CC: Peripherl distnce round cnnon one (Rziq, 2011). For ech imge scle of 100 of 200 cm ws mesured nd then oth mesurements were compred. Lter then rel mesurement ws clculted y using simple formul (Onl, 2011). M = 100 cm x dt/ds M = distnce of trit t rel dt = distnce of trit on imge ds = distnce of scle of 100 cm on imge. The mesurements of cnnon circumference were clculted y using the formul of length of circumference; C = πd C = circumference π = Pi d = dimeter (Anonymous, 2012d) Sttisticl nlysis Descriptive sttistics for ody dimensions were clculted using the Minit 15 Sttisticl Softwre Progrm on the response vriles of WH, BL, LL, nd CC (Anonymous, 2012e). 54

62 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Results nd Discussion Some results of ody mesurements were s given in Tle 2. Tle 2. Descriptive sttistics of the phenotypic trits in cmels (cm). WH BL LL CC Trit Overll men (n=81) 161.7± ± ± ±0.24 WH= Withers height, BL=Body length, LL=Lim length, CC=Cnnon circumferences. The results from this study did not gree with the reported results of cm nd cm for lowlnd nd mountin type cmels respectively from Wilson (1998), 220 cm from Khn et l. (2003) nd 188 cm from Ishq (2011) for withers height. Those results were higher thn the results of present study. Only the Rigi cmels were slightly higher thn Turkish cmels. Rziq et l. (2011) reported tht withers height of Rigi cmels ws 164 cm. In regrd to lim length Rziq et l. (2011) reported tht of 90 cm for Rigi cmels nd it ws out 10% longer thn Turkish cmels. Rziq et l. (2011) lso reported 20 cm for cnnon circumference nd this result ws lso out 4 cm lrger thn the result of Turkish cmels. According to those results, Turkish cmels were smller in ody size thn cmels from Sudn nd Pkistn. Nowdys, cmel husndry hs not significnt role in Turkish frm niml husndry. They re only rised for hoy or trnsporttion for smll distnces. In this study cmels were mle nd rised for cmel wrestling. Cmel owners lwys prefer lrge nd hevy cmels to win wrestling. Conclusion This study showed tht Turkish cmels re smller in size thn cmels rised in Sudn nd Pkistn. The Turkish cmels represent vlule genetic resource for present ut their numer decreses yer y yer. Owners of these cmels should e supported y Turkish government symoliclly nd this genetic resource of Turkey should e conserved to survive for future genertions. References Aksu, A., An Evlution on the Event Ifk. Cumhuriyet Universitesi, Ilhiyt Fkultesi Dergisi, 8 (1): Alyrk, I., Pmukoglu, N., Ky, M.A., Biliogrphy of Turkish Even Toed Ungultes (Mmmli: Artiodctyl). Munis Entomology nd Zoology, 2 (1): Anonim, Tekstil ve Giyim Snyii Özel İhtiss Komisyonu Rporu. Sekizinci Beş Yıllık Klkınm Plnı, Bşknlık Devlet Plnlm Teşkiltı, DPT: ÖİK: 565, Ankr. Anonim, Türkiye İsttistik Kurumu, İsttistik Göstergeler 1923,-2010, Yyın No: 3641, Bşknlık, Ankr. Anonymous, Türkiye İsttistik Kurumu, Trım İsttistikleri Veri Tnı, Bşknlık, Ankr. Erişim Trihi: 23 Ekim Anonymous, Cmel Wrestlings. (erişim ). Anonymous, 2012c. (erişim ). Anonymous, 2012d. Circle. en.wikipedi.org/wiki/circle#length_of_circumference (erişim ). Anonymous, 2012e. Minit 15, Sttisticl Computer Progrm. Arsln, M., Beysehir Plce Nmes nd Their Contriution to Onomstic Science. Selcuk Universitesi, Sosyl Bilimler Enstitusu, Kony, 25: Aydin, G., Cmel Husndry (Unpulished PhD seminr), Selçuk Universitesi, Fen Bilimleri Enstitusu, Kony, pps. 12 Aypk, S., Helminth Infections of Cmels. Turkiye Przitoloji Dergisi, 31: Azrug, A.F., Burgu, A., Generl Overview of Cmel Prsites nd the Sitution in Turkey. Turkiye Przitoloji Dergisi, 35: Bln, A., İskit, Hun Ve Göktürklerde Sosyl ve Ekonomik Hyt (Bsılmmış Yüksek Lisns Tezi Tezi), Gzi Üniversitesi, Sosyl Bilimler Enstitüsü, Eski Çğ Trihi Bilim Dlı, Ankr. Bhkt, C., Chturvedi, D., Shni, M.S., Cmel versus Bullock Crting nd its Economics in the Hot Arid Region of the Thr Desert. Drught Animl News, 3: Bhkt, C., Chturvedi, D., Shni, M.S., An Economic Study of the Use of Drught Cmels nd Bullokcs in Frming in the Thr Desert. Drught Animl News, 39:

63 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Celik, A., Yeşilhisr (Kyseri) Crpet Covered Pillows. Atturk Universitesi, Guzel Sntlr Enstitusu Dergisi, 13: Cetin, O., Dumen, E., Khrmn, T., Bingol, E.B., Buyukunl, S.K., Selecting Slughter nd Hygiene of Scrifice Animls. Istnul Universitesi Veteriner Fkultesi Dergisi, 37 (1): Çivi, H., Toplumsl, Kültürel ve Ekonomik Boyutlrıyl Ege-Aydın Yöresinde Deve Güresleri, Prof. Dr. Hsn Zfer Dogn Anı Kitı, Der: Merl Korzy&Bülent Himmetoglu, Bogziçi Üniversitesi Turizm Isletmeciligi Uygulm ve Arstırm Merkezi, Istnul. Demirel, S., Ttvlli Mhremi, A Divn Poet of 16 th Century nd His Sutur Nme. Milli Folklor Dergisi Uluslrrsi Hlkilimi Dergisi, 65: Emery, E., The Prcticl Cmel nd its Culture. Le Monde Diplomtique, Issue of 20 July Enderoğlu, Y.T., Aydın İlinin Ekonomik Klkınmsı, İktisdi Arştırmlr Vkfı, Seminer kitı, Şişli, İstnul. Erden, H., Ocl, M.K., Guzel, N., Kr, E., Ogut, I., Mcrontomic Studies on the Stomch of Cmel. Veteriner Bilimleri Dergisi, 14 (1): FAO, Livestock dt se. (ccessed on ) Fye, B., Adelhdi, O.M.A., Ahmed, A.I., Bkheit, S.A., Cmel in Sudn: Future Prospects. Livestock Reserch for Rurl Development, 23 (10), Article no: 219. Ishq, I.A., Eis, M.O., Ahmed, M.K.A., Phenotypic Chrcteristics of Sudnese Cmels (Cmelus dromedrius). Livestock Reserch for Rurl Development, 23 (10), Article no: 219. Il, S., Aish nd her role in politicl life fter the prophet Muhmmed. (Unpulished MSc thesis), Çukurov Universitesi, Sosyl Bilimler Enstitusu, Adn. Kr, M., The Indirect Words Concerning Children in Turkmen. Turkish Studies, 3 (Fll 7): Krkş, G., Tokt İli Kentsel Alnd Et ve Et Ürünleri Tüketiminde Tüketici Krrlrını Etkileyen Fktörlerin Belirlenmesi Üzerine Bir Arştırm (Bsılmmış Yüksek Lisns Tezi). Gziosmnpş Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Trım Ekonomisi Anilim Dlı, Tokt. Khn, B.B., Iql, A., Riz, M., Production nd Mngement of Cmels. Pk TM Printers, Fisld, Pkistn. Kocn, N., Geleneksel Sporlrımızdn Ciritin Rekresyon Amcı İle Günümüze Uyrlnmsı. Adpttion of Trditionl Jereed Gme for Recretionl Purposes. Spor Yonetimi ve Bilgi Teknolojileri Dergisi, 2 (1): Lttimore, O., Inner Asin Frontier of Chin, 1967, s , Boston. Onl, A.R., Comprison Of Different Methods Which Are Used For Estimting Morphometric Prmeters Of Cttle And Wter Bufflos By Digitl Imge Processing Technology. (Unpulished PhD thesis), Nmik Keml Universitesi, Fen Bilimleri Enstitusu, Tekirdg, pp 154. Öksüz, M., Trihleri Arsınd Trzon d Sosyl ve Ekonomik Hyt (Bsılmmış Doktor Tezi), Ankr Üniversitesi, Sosyl Bilimler Enstitüsü, Genel Türk Trihi Anilim Dlı, Ankr. Prdeep, D., Tiwri, G.S., Ftigue ssessment of Bikneri Cmels in Field Work. Drught Animl News, 42: Rz, S., Gondl, K.Z., Iql, A., Drught Animl News, 40: Rziq, A., Treen, A.M., de Verdier, K., Chrcteriztion nd Significnce of Rigi Cmel, A Livestock Breed of the Pshtoon Pstorl People in Afghnistn nd Pkistn. Journl of Livestock Science, 2: 1 9. Şeker, İ., Özen, A., Güler, H., Şeker, P., Özden, İ., 2011, Elzığ d Kırmızı Et Tüketim Alışknlıklrı ve Tüketicilerin Hyvn Refhı Konusundki Görüşleri, Kfks Univ Vet Fk Dergisi, 17 (4): , Krs. Tiwri, G.S., Verm, R.N., Grg, R., Shrimli, H., Chudry, J.L., Trctive Efforts of Vrious Drught Animls in Indi Conditions. Bhkt, C., Chturvedi, D. nd Shni, M. S An Economic Study of the Use of Drught Cmels nd Bullokcs in Frming in the Thr Desert. Drught Animl News, 41: Turngil, A.H., Words nd Phrses Relted with Cmel in Kzk Turkish. Mrmr Universitesi, (Unpulished MSc thesis), Turkiyt Arstirmlri Enstitusu, Istnul. Türkdoğn, O., Türkiye de Köy Sosyolojisi, Iq Kültür Snt Yyıncılık, İstnul. TurkStt., Sttisticl Yer Book Turkish Sttisticl Institute, Prime Ministry, Ankr. Wilson, R.T., Cmels. McMilln Eduction limited, Hong Kong. Yrkin, I., Got Cmel Pig Husndry. Ankr Universitesi Zirt Fkultesi Yyinlri: 243. Ankr Universitesi Bsimevi, Ankr. Yilmz, O., Ertugrul, M., Wilson, R.T., The Domestic Livestock Resources of Turkey: Cmel. Journl of Cmel Prctice nd Reserch, 18 (1):

64 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Krmenderes Hvzsı Toprklrının Yryışlı Mikro Besin Elementlerinin (Fe, Cu, Zn ve Mn) Durumu Osmn Çetinky 1 Ali Sümer 1* 1 Çnkkle Onsekiz Mrt Üniversitesi, Zirt Fkültesi, Toprk Bölümü, 17020, Çnkkle. *Sorumlu yzr: sumer@comu.edu.tr Özet Bu rştırmnın mcı; Çnkkle İli, Krmenderes Hvzsı toprklrının itkiye yryışlı mikro element (demir, kır, mngn ve çinko) içeriklerinin ICP AES (Inductively Coupled Plsm Atomic Emission Spectrophotometer) ile elirlenerek coğrfi ilgi sisteminde (CBS) yersel dğılım hritlrının oluşturulmsıdır. Çlışmd, GPS (Glol Positioning System) ile elirlenen 80 örnekleme noktsındn 0 30 cm derinlikten toprk örnekleri lınmıştır. Alınn toprk örneklerinde ph, elektriksel iletkenlik (EC), kireç (CCO 3), orgnik mdde, tekstür nlizi ve yryışlı demir (Fe), kır (Cu), çinko (Zn), mngn (Mn) nlizleri ypılmıştır. Ypıln nlizler sonucund Krmenderes Hvzsı toprklrının yryışlı Fe ve Mn yönünden yeterli seviyede, yryışlı Cu yönünden %92 lik kısmının yeter, %8 lik kısmının ise yetersiz seviyede, yryışlı Zn kımındn üyük ir kısmınd eksiklik olduğu sptnmıştır. Anhtr Kelimeler: Krmenderes Hvzsı, Yryışlı Fe, Cu, Zn ve Mn. Astrct Sttus of Aville Micro Nutrients in Krmenderes Bsin Soils The ojective of this study ws to determine locl distriution of soil micro element contents nd lloction mps for Krmenderes River Bsin in Çnkkle Province, using Inductively Coupled Plsm Atomic Emission Spectrophotometer (ICP AES) nd geogrphicl informtion system (GIS). Soil smples were collected from 0-30 cm depths from 80 different points y using Glol Positioning System (GPS). Soil ph, electricl conductivity (EC), clcium cronte (CCO 3), orgnic mtter, soil texture nd ville iron (Fe), copper (Cu), zinc (Zn) nd mngnese (Mn) were nlysed. According to the soil nlyses, it ws determined tht soil ws sufficient in Krmenderes River Bsin in terms of ville Fe nd Mn. Regrding to ville Cu content, 92% of soil is sufficient however 8% of soil in this re ws not sufficient. It ws found tht ig proportion of soil hd shortge of ville Zn in Krmenderes River Bsin. Keywords: Krmenderes River Bsin, Aville Fe, Cu, Zn nd Mn. Giriş Krmenderes Hvzsı, dını kendisiyle ynı dı tşımkt oln Menderes Çyı ndn lmktdır. Menderes Çyı, Kz Dğlrı ndn şlmkt olup irçok syıd koldn oluşmktdır ve uzunluğu 110 km dir. Ezine ykınlrınd Akçin Çyı ile irleşerek genişler. Kumkle Ovsı n girince yyıln çy dh sonr Dümrek Çyı ile irleşip, Krnlık Limn ykınlrındn Çnkkle Boğzı n dökülür. Krmenderes Hvzsı yklşık hektrlık ir lnı kplmktdır. Bu ln içerisinde Ezine, Ayvcık, Byrmiç ilçeleri ve Çnkkle il Merkezinin ir kısmı yer lmktdır. Krmenderes Hvzsı nın, hektrının yni %39,8 lik ölümü trımsl mçlı kullnılmktdır (Güre, 2009). Ormnlr genel rzi kullnımı içindeki %34,2 lik pyı ile trım lnlrındn sonr ikinci sırd yer lmktdır. Hvznın özellikle güneydoğu kesiminde Kz Dğlrı nın güney ymçlrınd çok geniş lnlr kplyn ormnlr ynı zmnd kuzeydeki Slihler pltosund d rzi kullnımınd hâkim durumddır. Mki ve fundlık lnlr hvzd genelinde %19,7 lik ir py shiptir. Çoğunlukl ormn örtüsünün thrip edildiği kesimlerde yyılış gösteren mki ve fundlık lnlr hvznın kuzeyinde Slihler Pltosu üzerinde geniş lnlr kplmktdır. Hvzdki ir diğer rzi kullnım içimi oln merlrın genel rzi kullnımı içindeki pyı %2,6 dır. Merlr hvznın güneytı ve kuzeydoğu kesimlerinde dh fzl ln kplrlr. Söz konusu u yerleşme ölgelerinde trımın krşımız hyvncılık olrk çıktığını görmekteyiz. Eğimin ve yükseltinin fzl olmsı, toprk derinliğinin istenilen seviyede olmmsı, sulm imkânının yok denilecek kdr z olmsı hvznın u kesimlerinde insnlrın hyvncılığ yönelmesinde etken olmuştur. Genellikle tşlık ve kylık lnlr, tklıklr, pljlr, kumul lnlrı, 57

65 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): krsu ytklrı, yerleşmelerin kuruluş lnlrı ve yollr krşılık gelen rziler ise hvz genelinde %2,9 luk ir py shiptir (Akulk ve rk., 2011). Krmenderes Hvzsı içerisindeki ekili dikili lnlrın yüzölçümü yklşık hektrdır. Trl ürünleri, üretiminin ypıldığı lnlr ekili dikili rziler içinde en üyük py shiptir ve trım lnlrının %69,8 inde trl ürünleri üretimi ypılmktdır. Hvz nın şğı ve ort kesimindeki sulmy elverişli rzilerin dışındki trım lnlrı genellikle trl ürünlerine yrılmıştır. Bşt uğdy olmk üzere mısır, yçiçeği, rp, çeltik, yulf, nohut, susm, fiğ, korung, yonc ve kl yetiştirilen en önemli trl ürünleridir (Akulk ve rk., 2011). Bu ürünlerin üyük kısmı ynı zmnd yem itkisi olrk d değerlendirilmektedir. Zeytin yetiştiriciliği ypıln lnlr ekili dikili lnlrın %10,2 lik ir kısmını kpsmktdır. Özellikle son yıllrd genişleme gösteren zeytinlikler hvznın kuzeytı kesimleriyle, Ezine Byrmiç ovsının kuzey kesimlerinde dh yoğun olrk gözlenir. Seze üretimi yetiştiriciliği ypıln lnlr ekili dikili lnlrın %9,5 lik kısmını kpsmktdır. En yygın olrk yetiştiriciliği ypıln domtes ve ierin ynı sır hvzd kvun, krpuz, ıspnk, hıyr, ptlıcn, pırs ve tze fsulye yetiştiriciliği ypılmktdır. Meyve üretimi ypıln lnlr ise ekili-dikili lnlrın %6,4 lük kısmını kpsmktdır. Bşt elm olmk üzere şeftli, kirz, kyısı, dem, vişne, erik, rmut ve muşmul üretimi ypılmktdır. Bğcılık ypıln lnlr ise ekili dikili lnlrın %4,1 lik kısmını oluşturmktdır (Akulk ve rk., 2011). Krmenderes Hvzsı trım rzileri lnlrınd güreleme çısındn yşnn temel prolem, nliz ypılmmsındn dolyı, toprkt eksik oln elementlerin iyi tespit edilememesidir. Bilinçli ve ekonomik ir güreleme için, yetiştirilen ürünlere göre (tek yıllık çok yıllık ürün) yrı yrı toprk ve yprk nlizlerinin ypılmsı, u nliz sonuçlrının dikkte lınmsı gerekmektedir. Bitki ünyesindeki miktrlrın vey itki trfındn ihtiyç duyuln miktrın göre mkro ve mikro elementler olrk iki gru yrılmktdır. Genel olrk kültür itkilerinin mikro element gereksinimleri çok z düzeydedir. Bu yüzden mikro elementlerin kültür itkileri için mutlk gerekli esin elementi olduklrının sptnmsı, yıllrı rsınd ypıln çlışmlrl tespit edilmiştir. Günümüzde Fe, Cu, Zn, Mn, moliden (Mo), or (B), klor (Cl) ve nikel (Ni) mutlk gerekli mikro esin elementi olduğu kesin olrk ilinmektedir (Schuert, 2006). Mikro element eksiklikleri, günümüzde hem itkilerde hem de insnlrd üyük ir yygınlık göstermekte ve çok yönlü sğlık sorunlrın yol çmktdır. Mikro element eksikliklerinin insn sğlığı çısındn önemi ve sosyo ekonomik oyuttki ynsımlrı, rştırm ve trtışmlr giderek dh fzl konu olmktdır. Düny Sğlık Örgütü ve Düny Bnksı rporlrın göre; çinko ve demir eksikliği düny nüfusunun yklşık yrısını etkilemektedir (Welch ve Grhm, 2004; Çkmk, 2008). Fiziksel üyümede, zihinsel gelişmede ve ğışıklık sisteminde ciddi thritlr yol çn ve doğum öncesi vey sırsınd eek ve nne ölümlerine neden oln çinko ve demir eksikliği prolemlerini; Düny Sğlık Örgütü, gelişmekte oln ülkelerde insnlrdki değişik kökenli hstlık ve ölümlerin rksındki en önemli 5. ve 6. risk fktörleri olrk göstermiştir. Çinko ve demir eksikliği Türkiye de de insnlrd (özellikle çocuklrd) çok yygın ir eslenme ve sğlık prolemidir (Çvdr ve rk., 1983; Bysl, 1998; Hotz ve Brown, 2004). Örneğin, Türkiye de 6 ylık çocuklrın %50 sinde, okul çğındki çocuklrın %30 und ve doğurgn dönemdeki kdınlrın %50 sinde demir eksikliğinin yygın olduğu ildirilmiştir (Anonymous, 2002). Eyüpoğlu ve rk. (1998), Türkiye toprklrının mikro element (Fe, Cu, Zn ve Mn) kpsmlrını elirleyeilmek için det toprk örneği lmıştır. Arştırıcı, Türkiye toprklrının yklşık 14 milyon hektr lnınd Zn, 7,5 milyon hektr lnınd Fe, hektr lnınd Mn eksikliği elirlerken, Cu eksikliği sptmmıştır. Prlk ve rk. (2008), Çnkkle ye ğlı Ecet ilçesi toprklrının verimlilik durumlrını elirlemek mcıyl yptıklrı çlışmd, 116 toprk örneği lmış ve u örneklerin zı fiziksel ve kimysl özelliklerini elirlemişlerdir. Arştırm sonuçlrın göre; toprklrın yryışlı Zn ve Mn miktrlrı yetersiz, Cu ve Fe miktrlrı ise yeterli ulunmuştur. Sungur ve rk. (2008), Çnkkle Big ilçesinde serin iklim thıllrı yetiştirilen toplm dekrdn lınn 551 det toprk örneğinin lınilir Zn ve B değerlerini irdelemiştir. Toprk örneklerinin lınilir Zn miktrının %47 sinin çok z ve z, %53 ünün ise yeterli, fzl ve çok fzl, B miktrının ise %85 inin çok z, %12 sinin ise z olduğunu elirlemişlerdir. Bu çlışmnın mcı; Çnkkle İli nin önemli trım potnsiyeline ship Krmenderes Hvzsı toprklrının fiziksel, kimysl durumlrını özellikle de hvz toprklrının yryışlı mikro esin element durumlrını elirlemek ve mikro element (Fe, Cu, Mn ve Zn) dğılım hritlrını oluşturmktır. 58

66 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Mteryl ve Yöntem Çlışm lnınd frklı toprk özellikleri, n mteryl ve topoğrfik frklılşmlr göre 80 frklı nokt tespit edilmiştir (Şekil 1.). Örnekleme noktlrının koordintlrını elirlemede glol yer ulm leti (Glol Positioning System, GPS) kullnılmıştır. Çlışmd ölgenin jeoloji hritsı ile 1/ ölçekli topoğrfik hritdn üretilen yükselti modeli (DEM) irlikte değerlendirilmiş ve lnı temsil edeilecek noktlr elirlenmiştir. Toprk örnekleri 0 30 derinlikten lınmıştır. Şekil 1. Krmenderes Hvzsınd toprk örnekleme noktlrı. Gerekli nlizler için hzırlnn toprk örneklerinde tekstür (Bouyoucos, 1951), CCO 3 (Allison ve Moodie, 1965), ph (Richrds, 1954), EC (μs cm -1 ) (Soil Survey Stff, 1951) ve orgnik mdde (Smith ve Weldon, 1941) nlizleri ypılmıştır. CCO 3 sınır değerleri Ülgen ve Yurtsever (1995), ph değerleri Grewelling ve Peech (1960), EC değerleri Ms (1986) ve orgnik mdde değerleri Smith ve Weldon (1941) e göre değerlendirilmiştir. Alınilir Fe, Cu, Zn ve Mn nlizi Lindsy ve Norvell (1978) e göre ypılmıştır. 0,005 M DTPA + 0,01 M CCl 2 + 0,1 M TEA, ph= 7,3 ile elde edilen ekstrksiyond Fe, Cu, Zn ve Mn konsntrsyonlrı ICP AES de okunmuştur. Element nliz sonuçlrının değerlendirilmesinde Eyüpoğlu ve rk., (1998) nın elirttiği limit değerler dikkte lınmıştır. Anliz sonuçlrının gösteren dğılım hritlrının oluşturulmsınd interpolsyon yöntemi kullnılmıştır. Bu mçl nlizden elde edilen veriler ir Coğrfi Bilgi Sistemleri (CBS) progrmı oln Arc GIS ortmın ktrılmış ve rdındn u progrm ltınd yer ln mekânsl nliz modülü yrdımıyl, IDW yöntemi kullnılrk her ir mikro element için dğılım hritsı oluşturulmuştur. Bulgulr ve Trtışm Krmenderes Hvzsı toprklrının ph sı 5,70 8,46 rsınd değişmekte olup 7,3 ortlmy shiptir. Hvz toprklrının ph kımındn %12,5 i hfif sitli, %42,5 i nötr, %45 i ise hfif lklin ypıddır (Çizelge 1.). Krmenderes Hvzsı toprklrının ph kımındn Grewelling ve Peech (1960) e göre olumsuzluk yrtck sitlik vey lklilik durumu olmdığı nlizler sonucund orty çıkmıştır. Anlizler sonucu elde edilen veriler, ölge toprklrının ph kımındn trım en uygun değerde olduğunu sptmıştır. Krmenderes Hvzsı toprklrının toplm tuz içeriği 21,7 849,5 μs cm -1 rsınd olup, ortlm 171,01 μs cm -1 dir. Hvz toprklrının tmmı tuzsuzdur (Çizelge 1.). Ypıln nliz sonuçlrınd Krmenderes Hvzsı toprklrınd tuzluluk yönünden Ms (1986) göre herhngi ir sorun olmdığı görülmüştür. Krmenderes Hvzsı toprklrının % kireç değerleri 0 40,5 rsınd değişmekte olup ortlm %5,2 dir. Hvz toprklrı incelendiğinde %45 i çok z kireçli, %26,2 si z kireçli, %17,5 i ort derecede kireçli, %5 i fzl kireçli, %6,2 si ise çok fzl kireçlidir (Çizelge 1.). Ypıln nlizler sonucund Krmenderes Hvzsı toprklrının %10 luk ir kısmı hriç kireçlilik (Ülgen ve Yurtsever, 1995) sorunu olmdığı sptnmıştır. 59

67 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Çizelge 1. Toprk örneklerinin ph, EC, kireç ve orgnik mdde değerleri Sınıf Sınır Değerleri Örnek syısı (det) % Dğılımı Hfif Asit 5,5 6, ,5 ph Nötr 6,5 7, ,5 Hfif lklin 7,5 8, EC (μs cm -1 ) Tuzsuz Çok z kireçli < Az kireçli ,2 % CCO3 Ort kireçli ,5 Fzl kireçli Çok fzl kireçli >25 5 6,2 Çok Az ,2 Az ,7 % Orgnik Mdde Ort ,5 İyi Yüksek >4 6 7,5 Krmenderes Hvzsı toprklrının orgnik mdde kpsmı %0,43 6,27 rsınd değişmekte olup ortlmsı %1,93 tür. Çizelge 1. incelendiğinde, hvz toprklrının %11,2 sinin orgnik mdde içeriği çok z, %53,7 si orgnik mddece z, %22,5 i orgnik mddece ort, %5 i orgnik mddece iyi ve %7,5 inin ise orgnik mdde kpsmı yüksektir. Smith ve Weldon, (1941) göre ypıln değerlendirmeler sonucund, rştırm lnının %65 lik kısmının orgnik mdde yönünden eksiklik gösterdiği görülmektedir (Çizelge 1.). Sulm imkânının olduğu trımın yıl oyunc sürekli ypıldığı Kumkle Ovsı, Ezine Byrmiç Ovlrı orgnik mdde yönünden herhngi ir eksiklik görülmemektedir. Bun krşın eğimin rttığı, toprk derinliğinin düştüğü, sulm olnklrının yok denilecek kdr zldığı ve hvznın kuzey ve güney kısımlrınd yoğunluk gösteren ormnlık lnlrd orgnik mdde yönünden eksikliğin en yoğun olduğu görülmektedir. Ayrıc tüm toprk örneklerinin %30 u kumlu killi tın, %22,5 i kumlu tın, %21,2 si killi tın, %15 i tınlı, %7,5 i killi, %2,5 u tınlı kum ve %1,2 si de kumlu kil ünyeye ship olduğu elirlenmiştir (Çizelge 2.). Toprk ünyeleri çısındn Krmenderes Hvzsı kendi içerisinde frklılıklr göstermektedir. Ort ünyeli toprklr hvznın üyük ir kısmını kplmktdır. Bu tip toprklr trımsl ve itki gelişmesi çısındn en uygun fiziksel özelliklere shiptirler. Bu toprklrın su tutm kpsitesi, hvlnmsı, strüktürü, gözenek ypısı ve su hv dengesi, itki gelişmesi çısındn optimum durumunddır. Çizelge 2. Krmenderes Hvzsı toprklrının tekstür sınıfın göre dğılımı Tekstür Sınıfı Örnek syısı (det) % Dğılımı Kumlu Killi Tın Kumlu Tın 18 22,5 Killi Tın 17 21,2 Tın Kil 6 7,5 Tınlı Kum 2 2,5 Kumlu Kil 1 1,2 Krmenderes Hvzsı toprklrının yryışlı Fe içerikleri 1,48 ile 52,29 mg kg -1 rsınd değişmekte olup 9,86 mg kg -1 ortlmy shiptir (Çizelge 3.). Arştırm lnın toprklrının yryışlı Fe içeriklerinin yersel dğılımı Şekil 2. de verilmiştir. Hvznın tümüne kıldığınd Fe yönünden Eyüpoğlu ve rk., (1998) göre herhngi ir eksiklik olmdığı görülmektedir. Prlk ve rk., (2008), Ecet trım toprklrınd lınilir demiri 8,46 mg kg 1 ; Bellitürk (2005), Çt ilçesi doğl çyır lnlrınd lınilir demiri 9,53 mg kg 1 ; Bellitürk (2005), Tekirdğ trım toprklrının lınilir demirini 14,09 mg kg 1 ; Turn ve rk. (2010), Burs trım toprklrının lınilir demir ortlmsını 10,74 mg kg 1 olrk ulmuşlr ve lınilir demir için toprklrın yeterli olduğunu elirtmişlerdir. Bu sonuçlr doğrultusund, Krmenderes Hvzsı toprklrının ortlm 9,86 mg kg -1 değerde olmsı ve 60

68 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): dh önceki ypılmış çlışmlrdki yeterli seviyede görülen değere ykın ir değerde olmsı d hvz toprklrının Fe yönünden herhngi ir eksiklik göstermemesini knıtlmktdır. Toprklrın kireç içeriğinin yüksek olmsı, toprk ph sının yüksekliği, orgnik mdde içeriğinin fzl olmsı, toprklrın fosfor içeriğinin fzl olmsı, itkide Fe eksikliğine neden oln şlıc etmenler olrk elirtilir (Kptn, 1993). Ypıln nlizlerin değerleri sonucund Krmenderes Hvzsı toprklrının ph yönünden nötr, orgnik mddece zyıf ve kireç yönünden sorunsuz olmsı hvznın demir yönünden yeterli seviyede olduğunun ir şk knıtı olrk krşımız çıkmktdır. Krmenderes Hvzsı toprklrının yersel Fe dğılımı hritsını incelediğimizde, hvznın demir yönünden sorunsuz olduğunu görmekteyiz (Şekil 2.). Krmenderes Hvzsı toprklrının itkilere yryışlı Mn içerikleri Çizelge 3. de verilmiştir. Bun göre; toprklrın yryışlı Mn içerikleri 1,33 187,49 mg kg -1 rsınd değişmekte olup ortlmsı 16,26 mg kg -1 dır (Çizelge 3.). Toprktki mngn eksikliğini çevresel (sıcklık, toprk nemi) fktörler, n mteryl, toprk ph ı, kireç ve orgnik mdde içeriği elirler (Ghzli ve Cox, 1981). Toprk reksiyonunun rtmsı, orgnik mdde içeriğinin yüksek olmsı, kireç ornının fzl olmsı, itkide mngn lınımını sınırlyn etmenlerdir (Reddy ve Dunn, 1987). Anck söz konusu u değerler Çizelge 3. e göre değerlendirildiğinde, rştırm lnı toprklrınd Eyüpoğlu ve rk., (1998) göre herhngi ir mngn eksikliğinin olmdığı görülmektedir. Arştırm lnın toprklrının yryışlı Mn içeriklerinin yersel dğılımı Şekil 3. de verilmiştir. Krmenderes Hvzsı toprklrının itkilere yryışlı kır içerikleri Çizelge 3. te verilmiştir. Bu verilere göre; toprklrın yryışlı Cu içerikleri 0,17 ile 29,01 mg kg -1 rsınd değişmekte olup ortlmsı 1,98 mg kg -1 dır. Söz konusu u değerler Eyüpoğlu ve rk., (1998) nın yeterlilik sınırın göre değerlendirildiğinde, rştırm lnınd Cu eksikliğinin %8 dolylrınd olduğu görülmektedir. Toprktki yryışlı kır içeriği çevresel fktörler (sıcklık ve toprk nemi), n mteryl, toprk ph ı, orgnik mdde ve kireç ornın göre değişmektedir (Mengel ve Kirky, 1987). Toprktki orgnik mddenin fzllığı, yüksek ph, kireç ve yıknmnın çok olduğu kum ünyeli toprklrd kır eksikliği görülmektedir (Rhods, 1989). Bkır eksikliğinin görüldüğü %8 lik kısım Kz Dğlrı nın güney kısmı ve hvznın kuzey kısmındki ormnlık yerlerdir. Bu ölgelerdeki toprklrd trım ypılmmsı (Ziri ilç, CuSO 4 kullnılmmsı) u noksnlık elirtisinin seeplerinden iri olilir. Arştırm lnın toprklrının yryışlı Cu içeriklerinin yersel dğılımı Şekil 4. te verilmiştir. Krmenderes Hvzsı toprklrının itkilere yryışlı çinko içerikleri Çizelge 3. te verilmiştir. Bun göre; toprklrın yryışlı Zn içerikleri 0,06 ile 6,67 mg kg 1 rsınd değişmekte olup ortlmsı 0,64 mg kg -1 dır. Söz konusu u değerler Çizelge 3. e göre değerlendirildiğinde, rştırm lnınd Eyüpoğlu ve rk., (1998) göre Zn eksikliğinin önemli oyutlrd olduğu görülmektedir. Çinko eksikliği insn, hyvn ve itkilerde yygın olrk orty çıkn ir eslenme prolemidir. Toprklrın Zn elementi yönünden durumlrını elirleyen çlışmd (Silnp, 1982), çinko noksnlığının Belçik ve Mlt hriç her ülkede görüldüğünü, Irk, Türkiye, Hindistn ve Pkistn toprklrının en düşük düzeyde Zn içeriğine ship olduğunu elirtmiştir. Welch ve rk., (1991) Amerik d yptığı çlışmd, Zn noksnlığının dh çok toprk n mterylinden, toprk ph ındn, toprk tekstüründen ve Zn noksnlığın duyrlı itkilerden kynklndığını elirtmiştir. Yıknmnın çok ciddi oyutlrd olduğu kumlu toprklr ve zı pet toprklrd (çok yüksek orgnik mdde) zı mikro esin elementlerinin eksikliği görülmektedir (Şendemirci ve Korkmz, 2008). Fosforc zengin toprklrd d Zn yönünden eksiklik olmktdır (Loué, 1986). Çevresel fktörlerdeki (toprk sıcklığı ve toprk nem içeriği) değişimler, itkilerin mkro esin elementi eslenmesinden çok mikro element eslemesini engellemektedir (Morghn ve Mscongi, 1991). Krmenderes Hvzsı toprklrının %90 ının Zn yönünden eksiklik gösterdiği ypıln nlizler sonucund elirlenmiştir (Çizelge 3. ve Şekil 5.). Toprk reksiyonunun rtışıyl lınilir Zn miktrı zlmktdır (Br-Yosef ve rk., 1980). Hvz lnı toprklrının ph yönünden nötr krkterde özellik göstermesinden dolyı, u çlışmd Zn eksikliğinin ph ğlı olmdığı görülmektedir. Toprk ünyesinin de yıknmdn kynklnn Zn eksikliğine neden olmdığını göstermektedir. Şyet hvz toprklrındki yıknm, ph, kireç ve orgnik mddeden kynklnn prolem olsydı diğer mikro esin elementlerinde (Fe, Mn ve Cu) söz konusu eksikliğin orty çıkmsı gerekirdi. Hvz toprklrındki Zn noksnlığı toprk n mterylinden kynklnıyor olilir. Anck unun tespiti için kpsmlı ir jeolojik çlışmnın ypılmsı gereklidir. 61

69 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Çizelge 3. Krmendes Hvzsı toprklrının yryışlı Fe, Mn, Cu ve Zn değerleri ve sınır değerleri (mg kg -1 ) Örnek Örnek Fe Mn Cu Zn No: No: Fe Mn Cu Zn 1 15,17 10,71 0,44 0, ,20 15,16 0,90 0, ,08 1,40 0,21 0, ,36 2,93 1,40 0,18 3 7,04 9,36 3,04 1, ,22 9,47 2,14 1,61 4 4,38 1,33 0,31 1, ,21 15,31 2,64 1,63 5 5,35 2,68 9,24 1, ,83 9,76 1,16 0, ,62 42,09 0,54 0, ,14 7,00 1,24 0, ,63 12,11 0,46 0, ,98 66,15 0,88 1, ,18 2,88 29,01 3, ,07 17,05 1,05 0,12 9 4,54 2,40 3,74 1, ,18 3,97 0,64 0, ,91 4,94 0,53 0, ,76 2,87 1,30 0, ,09 6,32 0,69 2, ,84 10,66 0,99 0, ,97 8,58 0,42 0, ,44 6,93 0,94 0, ,29 6,72 1,20 0, ,86 7,30 0,63 0, ,96 34,53 0,93 0, ,51 19,36 0,80 0, ,65 9,31 1,66 0, ,65 35,85 0,63 1, ,05 7,77 1,04 0, ,27 5,79 1,24 0, ,13 15,80 1,52 0, ,20 24,90 1,04 0, ,95 54,65 1,72 0, ,62 84,75 1,34 0, ,19 23,14 0,85 0, ,34 7,41 0,77 0, ,31 26,32 1,18 0, ,52 3,25 3,46 0, ,88 4,12 0,35 0, ,89 5,72 1,14 0, ,54 1,91 1,03 0, ,57 8,89 1,29 0, ,01 14,87 1,33 0, ,16 10,23 2,40 1, ,34 23,58 0,50 0, ,61 7,93 0,98 0, ,87 5,21 1,30 0, ,09 2,40 0,17 0, ,89 19,45 2,37 0, ,21 6,64 0,99 0, ,48 1,82 5,38 0, ,20 6,00 0,79 0, ,96 5,46 1,28 0, ,05 12,78 0,80 0, ,84 2,40 1,08 0, ,06 5,92 1,91 0, ,36 187,49 6,58 6, ,48 22,91 0,88 0,55 Örnek No: Fe Mn Cu Zn 61 9,74 7,17 1,93 1, ,29 43,56 1,19 1, ,41 40,32 0,93 0, ,03 27,16 1,51 0, ,34 30,07 2,11 0, ,07 35,20 0,63 0, ,66 7,79 1,39 0, ,81 5,31 0,86 0, ,74 17,97 2,55 0, ,76 14,43 3,12 0, ,83 9,53 2,21 0, ,05 7,79 1,69 0, ,39 11,00 2,38 1, ,48 8,74 3,05 0, ,11 5,25 2,96 0, ,54 4,38 1,18 0, ,95 6,71 1,30 0, ,69 8,38 5,53 0, ,75 7,53 1,01 0, ,27 8,08 5,09 0,71 En düşük 1,48 1,33 0,17 0,06 En Yüksek 52,29 187,49 29,01 6,67 Ortlm 9,86 16,26 1,98 0,64 Yeterli Değer (mg kg -1 ) (Eyüpoğlu ve rk. 1998) >5 >1,5 >0,6 >1 62

70 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Şekil 2. Krmenderes Hvzsı toprklrının yersel Fe dğılım hritsı. Şekil 3. Krmenderes Hvzsı toprklrının yersel Mn dğılım hritsı. Şekil 4. Krmenderes Hvzsı toprklrının yersel Cu dğılım hritsı. Şekil 5. Krmenderes Hvzsı toprklrının yersel Zn dğılım hritsı. 63

71 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Sonuç ve Öneriler Krmenderes Hvzsı toprklrı üzerinde ypıln u rştırmdn elde edilen sonuçlr göre; tekstürleri genellikle Kumlu Killi Tın ve Kumlu Tın sınıfın girmektedir. Toprklrın tekstürlerine göre değerlendirildiğinde, trım için uygun olduğu görülmektedir. Toprk örnekleri tuz içerikleri kımındn tuzsuz, ph değerleri kımındn üyük ir çoğunluğu nötr ve hfif lklin ph değerindedir. Krmenderes Hvzsı toprklrı ph değerleri ve tuz içerikleri kımındn trım için uygun değerler içerisindedir. Arştırm rzisi toprklrı kireç içerikleri kımındn z kireçli, orgnik mdde kpsmlrı kımındn d üyük ir çoğunluğunun orgnik mdde kpsmının z olduğu sptnmıştır. Menderes Çyı nın hvz için doğl ir drenj sistemi göstermesi ve hvz toprğının tın krkterinde olmsı çok önemlidir. Aln içerisindeki yğışlrdn ve fzl sulmdn kynklnn su skınlrını doğl yoll toprk üzerinden uzklştırmsı, ölgenin neden tuzsuz ir ypıd toprk özelliği gösterdiğini de çıklmktdır. Arştırm rzisi toprklrın yryışlı Fe ve Mn kpsmlrı itkiler için kritik kul edilen değerlerin üzerinde olup herhngi ir eksiklik sptnmmıştır. Bu durum hvz toprklrınd Fe ve Mn eksikliğinin olmdığını göstermektedir. Toprklrın yryışlı Cu kpsmlrı incelendiğinde; üyük ir ölümünün yryışlı Cu kpsmının yeterli olduğu nck Kz Dğlrı nın güney kısmı ve kuzey kısmındki ormnlık ln toprklrınd Cu eksikliği sptnmıştır. Hvz toprklrın yryışlı Zn kpsmlrı incelendiğinde ise; rştırm lnının üyük ir ölümünde Zn eksikliğinin olduğu sptnmıştır. Sonuç olrk; Krmenderes Hvzsı toprklrının orgnik mdde içerikleri çoğunlukl düşük olduğundn, hvz toprklrın mutlk orgnik güre (çiftlik güresi, kompost, yeşil güre vs.) uygulmsı ypılmlıdır. Orgnik mddedeki u rtış mikro esin element miktrı ve yryışlılığını rttırcktır. Ayrıc güreleme progrmlrınd hvznın tümünde şt çinko ve eksikliği görülen toprklrd kırlı mikro esin element gürelemelerine mutlk yer verilmelidir. Teşekkür: Bu mkle, TÜBİTAK trfındn desteklenen 108K550 numrlı proje kpsmınd, Yüksek Lisns Tezinden derlenerek hzırlnmıştır. Kynklr Akulk, C., Ttlı, H., Cengiz, T., Anlitik Hiyerrşi Süreci ve Coğrfi Bilgi Sistemleri Kullnılrk Krmenderes Çyı Hvzsınd Arzi Kullnımı Uygunluk Anlizinin Ypılmsı. 108K550 No lu TÜBİTAK Projesi, Ankr. Allison, L.E., Moodie, C.D., Cronte In: C.A. Blck et l (ed.) Methods of Soil Anlysis. Agronomy Am. Soc. Of Agron., Inc.,Mdison, Wisconsin, U.S.A., 9: Anonymous, Interntionl Nutrition Foundtion, The Iron Deficiency Progrm Advisory Service Br-Yosef, B., Fishmn, S., Tlpz, H., A Model of Zine Movement to Single Roots in Soils, Soil Sci. Soc. Am. J. 44: Bysl, A., Gıdlrın Çinko İçerikleri ve Diyet Çinkosunun Biyoyryışlılığı, 1. Ulusl Çinko Kongresi, Eskişehir., 1: Bellitürk, K., Tekirdğ Koşullrınd Buğdy Yetiştirilen Toprklrın Mikro Besin Elementleri ve Ağır Metl İçeriklerinin Sptnmsı, Türkiye VI. Trl Bitkileri Kongresi, Antly., 4 (2): Bouyoucos, G.J., A Reclirtion of the Hydrometer Method for Mking Mechnicl Anlysis of Soil. Agronomy Jour. U. S. A. 439 p. Çkmk, I., Enrichment of Cerel Grins With Zinc. Agronomic or Genetic Biofortifiction. Plnt nd Soil., 302:1 17. Çvdr, A.O., Arcsoy, A., Cin, S., Bcn, S., Gözdsoğlu, S., Geophgi in Turkey. İron nd Zinc Deficiency, İron nd Zinc Asorption Studies nd Response to Tretments With in Geophgi Cses. In Zinc Deficiency in Humn Sujects. New York, Eyüpoğlu, F., Kurucu, N., Tlz, S., Türkiye Toprklrının Yryışlı Bzı Mikro Elementler (Fe, Cu, Zn, Mn) Bkımındn Genel Durumu, Toprk ve Güre Arştırm Enstitüsü Müdürlüğü Yyınlrı, Ankr. 72 p. Ghzli, N.J., Cox, F.R., Effect of Temperture on Soyen Growth nd Mngnese Accumultion. Argon. J. 73: Güre, M., Avrup Birliği CORINE rzi kullnım sınıflndırm sistemi ve Çnkkle Uygulmsı, Çnkkle Onsekiz Mrt Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, sılmmış Doktor tezi. Hotz, C, Brown, K.H., Assessment of the Risk of Zinc Deficiency in Popultion nd Options for its Control. Food Nutr. Bull. 25:

72 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Grewelling, T., Peech, M., Chemicl Soil Test. Cornell Üniv. Agr. Expt. St. Bull., No:960. Kptn, H., Toprk Verimliliği ve Bitki Besleme, Hrrn Üniversitesi Zirt Fkültesi, Ders Notlrı, Şnlıurf. Lindsy, W.L., Norvell, W.A., Developmenl of DTPA Soil test for Zınc, ıron, mngnes nd copper. Soil Sci. Soc. Am. 42: Loué, A., Les Oligo elements en Agriculture. Agrı-Nthn Ententionl, Pris. Ms, E.V., Slt Tolernce of Plnts, Applied Agriculturl Reserch. Mengel, K., Kirky, E.A., Principles of Plnt Nutrition, 5. Edition Kluwer Acedemic Pulishers, Dordrecht, Boston. Morghn, J.T., Mscogni, H.J., Environmentl nd Soil Fktors Affecting Micronutrient Deficiencies nd Toxities, In Micronutrients in Agriculture Prlk, M., Fidn, A., Kızılcık, İ., Koprn, H., Ecet İlçesi (Çnkkle) Trım Toprklrının Verimlilik Durumlrının Belirlenmesi. Ankr Üniversitesi Zirt Fkültesi, Trım Bilimleri Dergisi, Ankr. 14 (4): Reddy, M.R., Dunn, S.J., Differntil Response of Soyen Genotypes to Soil ph nd Mngnese Appliction. Plnt Soil. 101: Rhods, F.M., Olson, S.M., Mnning, A., Copper Toxicity in Tomto Plnts. J. Environ, Qul Richrds, L.A., Dignosis nd Improvement of Sline nd Alkli Soils. United Sttes Deprtment of Agriculture Hndook. 60: Schuert, S., Pflnzenernhrung Grundwissen Bchelor, Verlg Eugen Ulmer, Stuttgrt. Silnp, M., Micronutriets nd nutrient sttus of soils. A glol study, FAO Soils Bulletin 48. Rome. Smith, H.W., Weldon, M.D., A Comprison of Some Methods for the Determintion of Soil Orgnic Mtter. Soil Science Soc. Amer. Prc Soil Survey Stff, Soil Survey Mnul, United Sttes Deprtment of Agriculture Hndook. 18. US Government Printing Office Wshington. Sungur, A., Türkmen, C., İly, R., Killi, D., Müftüoğlu, N.M., Çnkkle Big İlçesi Serin İklim Thıllrı Yetiştirilen Toprklrın Alınilir Çinko ve Bor Durumu. 4.Ulusl Bitki Besleme ve Güreleme Kongresi. Kony. 4: Şendemirci, H.S., Korkmz, A., Ort ve Doğu Krdeniz Bölgesi Toprklrının Yryışlı Fe, Mn, Zn ve Cu Bkımındn Durumu. Ondokuz Myıs Üniversitesi, Zirt Fkültesi Dergisi, Smsun. 23(1): Turn, M.A., Ktkt, A.V., Özsoy, G., Tn, A., Burs İli Alüviyl Trım Toprklrının Verimlilik Durumlrı ve Potnsiyel Beslenme Sorunlrının Belirlenmesi. Uludğ Üniversitesi Zirt Fkültesi Dergisi, Cilt 24, Syı 1, Ülgen, N., Yurtsever, N., Türkiye Güre ve Güreleme Reheri. Toprk ve Güre Arştırm Enstitüsü Yyınlrı, Genel Yyın No:209, Teknik Yyınlr No: T. 66, Ankr. Welch, R.M., Huse, W.A., Allowy, A., Kuuto, S., Geogrphic Distriution of Trce Element Prolems, Micronutrients in Agriculture, 2nd Edition, Welch, R.M., Grhm, R.D., Breeding For Micronutrients in Stple Food Crops From Humn Nutrition Perspective. J. Exp. Bot. 55:

73 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1):

74 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Gökçed nın Çlılı Mer Ekosistemlerinde Aptesozn (Srcopoterium Spinosum (L.) Spch) Mücdelesi Ahmet Gökkuş 1* Altıngül Özsln Prlk 1 Hrun Bytekin 1 Fırt Altürk 1 1 Çnkkle Onsekiz Mrt Üniversitesi Zirt Fkültesi Trl Bitkileri Bölümü, 17020, Çnkkle. * Sorumlu yzr: gokkus@yhoo.com Özet Türkiye nin en tı ucund yer ln Gökçed d odur çlılı mer ve ormnlr önemli ir yere shiptir. Merlrın tmmın ykını ptesozn çlısı ile kplıdır. Bu çlı yoğun dikenlere ship olduğundn, Gökçed y özgü koyun ve keçiler ile zor otlmktdır. Bu yüzden merlr verimli ir şekilde değerlendirilememektedir. Merlrın otlnilmesini rtırmk için Ad nın Kleköy köyü Yıldız koy mevkiindeki odur çlılı merd Ekim 2010 trihinde sökme, ykm ve içme ile ptesozn mücdelesi ypılmıştır. Ayrıc kontrol olrk doğl mer lınmıştır. Myıs 2012 trihinde mernın kuru mdde verimi ile ptesoznın oyu, çpı, kplm lnı ve hcmi elirlenmiştir. Elde edilen sonuçlr göre; doğl merd ptesozn çlısı 899,3 g/m 2 (%99,7) kuru mdde oluştururken, otsu türler 2,5 g/m 2 (%0,3) kuru mddeye ship olmuştur. Bitki örtüsünde ptesoznı uzklştırmk için ypıln uygulmlr sonrsınd, itki ileşimindeki ptesozn kütlesi, içilen prsellerde ortlm 158,9 g/m 2, sökülen prsellerde 118,9 g/m 2 ve ykıln prsellerde ise 84,5 g/m 2 olrk elirlenmiştir. Merdki otsu türlerin kuru mdde miktrlrı ise ynı sıryl 31,3, 18,5 ve 39,6 g/m 2 olmuştur. Dolyısıyl ypıln ıslh uygulmlrı ile merdki toplm kuru mdde kütlesi %78,9 86,2, ptesozn kütlesi ise %82,3 90,6 rsınd zlmıştır. Otsu türlerde ise yklşık 7,5 16,0 kt rtış görülmüştür. Sökme, ykm ve içme uygulmlrı ptesoznın oyunu yklşık %50, tç çpını %67, tç kplm lnını %89 ve tç hcmini %95 düzeyde zltmıştır. Özellikle ykm uygulmsınd u zlm dh fzl olmuştur. Aptesoznın yoğun olduğu otltm lnlrınd, hyvnlrı yrrlnmsını rtırmk için u çlı ile mücdele edilmelidir. Bu mücdelede sökme, ykm ve içme gii uygulmlr yer verileileceği gii kimysl mücdele de ypılilir. Mücdelede şrının devmlılığı için otltm düzenlenmeli ve özellikle keçiler ekosistemden uzklştırılmmlıdır. Anhtr Kelimeler: Srcopoterium spinosum L., Akdeniz, Çlılı mer, sökme, Ykm, Biçme. Astrct Prickly Shruy Burnet (Srcopoterium spinosum (L.) Spch) Controlling in Shrulnd Ecosystems of Gökçed Locted in the western point of Turkey, forests nd shrulnds re importnt for the islnd of Gökçed. Almost ll of the psture surfces re covered minly with Srcopoterium spinosum L., common weed which hs intensive thorns to mkes it hrder to e consumed even for the locl sheeps nd gots of Gökçed; eing min cuse of inefficiency for the islnd pstures. In order to improve these pstures, ripping, urning nd cutting pplictions re utilized seprtely s in plot order, in the shrulnds of Kleköy nd Yıldız cove to control Srcopoterium spinosum L. t Octoer Nturl medow is considered s the control plot nd compred with the trils. In My 2012, smples re exmined nd totl dry mtter weight of psture long with length, dimeter, coverge nd totl volume of Srcopoterium spinosum L. re clculted. Bushes of Srcopoterium spinosum L. in nturl psture hd g/m 2 (99.7%) totl dry mtter while grssy species hd only 2.5 g/m 2 (0.3%). After weed mngement pplictions, finl totl dry mtter weight of Srcopoterium spinosum L. were g/m 2, g/m 2 nd 84.5 g/m 2, while the totl weight of grssy species were 31.3 g/m 2, 18.5 g/m 2 nd 39.6 g/m 2 for cutting, ripping nd urning plots, respectively. These results show tht mngement pplictions reduced totl dry mtter y % nd totl Srcopoterium spinosum L. weight y %. Menwhile, grssy species re improved y times ccording to their previous mesurements. Cutting, ripping nd urning of pstures reduced Srcopoterium spinosum L. length y 50%, dimeter y 67%, coverge y 89% nd totl volume y 95% ltogether; thus oservtions gthered from urning plots indicted even more reduction. Pstures nd medows tht highly covered y Srcopoterium spinosum L. needs to e mnged to improve vilility for the nimls. Mngement could e held y cutting, ripping nd urning pplictions or y chemicl mngement. For the stility of this mngement, it is dvised to conduct grzing system in the psture nd remove the gots from the ecosystem. Key Words: Srcopoterium spinosum, Mediterrnen, Shrulnds, Ripping, Burning, Cutting. Giriş Gülgiller (Roscee) fmilysın mensup dikenli odur çlı (nnofnerofit) oln ptesozn (Srcopoterium spinosum (L.) Spch), muhtemelen Akdeniz ve Irno Turnin ölgeleri rsındn 67

75 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): köken lmış ve tıy doğru genişlemiştir. Aptesozn çlısın; Ortdoğu ülkelerinde Suriye, Lünn, Isril), Türkiye, Girit, Yunnistn, Arnvutluk, Dlmçy, Mlt, Tunus ve İtly nın zı izole yerlerinde rstlnmktdır (Lnteri ve rk., 2012). Türkiye de ise Akdeniz, Ege ve Mrmr ölgeleri (Akdeniz iklim ölgesi) ile Sinop yöresinin çlılı merlrınd yygın olrk ulunmkt (Dvis, 1972) ve m rkım kdr yyılmktdır (Ky ve Aldğ, 2009). Aptesozn sığ (Cengiz ve rk., 2009) ve fosforc fkir toprklrd (Henkin ve Seligmn, 2011), işlenip terk edilmiş lnlrd (Reismn Bermn ve rk., 2006), çıplk kireçtşı n ky üzerinde (Alphn, 2006; Ky ve Aldğ, 2009), mki örtüsünün thrip edilmesi vey şırı otltmsı durumund (Atly, 1994) ve yrı kurk iklimde (Sternerg ve Shoshny, 2001) dh çok görülmektedir. Yygın olmsının en önemli seepleri; içerisinde ortm ve kullnm fktörlerine iyi uyum sğlmış olmsı ynınd, itkinin kuvvetli ir içimde eşeyli ve eşeysiz üremesidir (Seligmn ve Henkin, 2009). Aptesozn ort oy tohumlrıyl (1,47 mg/tohum) (Çtv ve rk., 2012) uzk mesfelere yyılm şnsı ulmz, nck u irilikteki tohumlrdn çıkn fideler dh fzl yşm şnsın shiptirler (Metz ve rk., 2010). Tohumlr genellikle n itkiden 50 cm kdr uzğ yyılmktdır (Seligmn ve Henkin, 2007). Bu seeple çlılrın ltındki tohum miktrı ( tohum/m 2 ), itkiler rsındki oşluklrd ulunn tohum miktrının 10 kt fzlsını oluşturmktdır (Osem ve rk., 2007). Anck, dökülen tohumlrdn çıkn fidelerin yşmı otsu kütledeki frklılıklrdn etkilenmemekte, ilk çıkn fidelerin yklşık yrısı yşm şnsı ulmkt, u fideler itkilerin yerleşmesinde önemli py ship olmkt ve fideler sık otsu örtüde yerleşeilmektedirler (Seligmn ve Henkin, 2007). Üreme yeteneği fzl oln ptesozn çlısı (Litv ve Orshn, 1971; Reismn Bermn, 2007), u özelliği ile ulunduğu ekosistemde kıs sürede dominnt tür konumun geçmekte ve şk itkilerin (ilhss otsu türlerin) yşmsın imkân tnımmktdır. Ayrıc küçük yprklrını dikenli uçlrının ltın gizleyerek otlnmsın fırst vermediği için, özellikle yrı kurk Akdeniz çlılı merlrınd otltmy dynıklı ir itkidir (Osem ve rk., 2007). Bu seeple, ptesoznı keçiler ve Gökçed koyunlrı sınırlı olrk otlyilmekte, diğer çiftlik hyvnlrı genelde otlmk istememekte y d otlymmktdır. Yeni doğmuş kuzu ve oğlklr u çlılrın rsınd gezinirken zorlnmkt ve tn dikenlerden dolyı ir kısmının yklrınd yrlr çılmktdır. Özellikle yğışlı mevsimde yğmurlrl ıslnn dikenler yumuşyrk otlnilir hle geleilmektedir. Bu seeple hyvnlr genellikle u itkiyi kısmen sonhr ve dh çok kış ylrınd tercih etmektedir (Gökkuş ve rk., 2009). Ypıln zı çlışmlrd (Ky ve rk., 1998; Ahron ve rk., 2007), destoznın kısmen tercih edildiği vurgulns d, u durum dh çok itki örtüsünün ypısı ile lklı olmktdır. Eğer itki örtüsünde hyvnlrın dh koly otlyileceği türler vrs, destozn tercih edilmemektedir. Anck Gökçed merlrınd ptesozn yegâne hâkim tür konumunddır. Bu kımdn hem dnın yerli küçükş hyvnlrı itki örtüsüne uyum sğlmışlr hem de zorunlu olrk itkiyi elirli ölçüde tüketmektedirler. Gökçed d keçi vrlığı, trım lnlrı ve merlr zrr veriyor gerekçesiyle 1980 de zltılmıştır. Keçilerinin ekosistemden uzklştırılmsı vey zltılmsı, ptesoznın giderek yyılmsın seep olmuştur. Bugün Ad nın odur çlılı merlrının tmmın ykını ptesozn ile kplnmıştır. Bu çlının toprk üzerinde kesif ir kütle oluşturmsı hem kendi tohumlrındn yeni fidelerin çıkışını (Osem ve rk., 2007) hem de diğer otsu türlerin yerleşme ve gelişmesini ciddi olrk engellemektedir. Örneğin, yoğun ir şekilde ptesozn kplı lnd ypıln itki örtüsü ölçümlerinde sdece 5 tür elirlenmiş ve u türlerin de % 90 ını ptesozn teşkil etmiştir (Gökkuş ve rk., 2012). Bu yüzden u rştırmd, Akdeniz iklim kuşğınd yer ln Gökçed d keçilerin zltılmsı ile merlrın şt türü hline gelen ptesoznın mevcut durumu ve mücdele yöntemleri orty konmy çlışılmıştır. Mteryl ve Yöntem TÜBİTAK trfındn desteklenen projenin (Proje No: 110O260) 2012 yılı sonuçlrını içeren rştırm, Çnkkle ili Gökçed ilçesi Kleköy köyünün Yıldızkoy mevkiinde yer ln odur çlılı merlrınd (grig) Ekim 2010 trihinde kurulmuştur (Şekil 1.). Gökçed nın uzun yıllr ortlm yıllık toplm yğışı 740,3 mm, ortlm sıcklığı 15,1 o C ve nispi nemi %66 dır (Cengiz ve rk., 2009). 68

76 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Mer düzenli ir rzi ypısın ship olmyıp, eğim %5 20 rsınd değişmektedir. Adnın kuzey trfınd yer ln deneme mersı kuzey rüzgârlrın (poyrz) çıktır. Rkım m. rsınd değişmektedir. Toprklr sığ, hfif lklin, tuzsuz, z kireçli, orgnik mdde ort, N, C ve Mg fzl, P çok z ve K yeterli olup kumlu tın ünyeye shiptir. Şekil 1. Deneme mersının hrit üzerindeki konumu. Gökçed d ptesozn çlısı (Srcopoterium spinosum (L.) Spch) ile kplı ln 9.228,1 h olup, u Ad yüzölçümünün %32,63 ünü teşkil etmektedir (Cengiz ve rk., 2009). Hyvnlrın otlmkt zorlndıklrı u çlının itki örtüsündeki ornını zltmk mcıyl içme, sökme ve ykm uygulnmış ve yrıc kontrol olrk doğl mer ele lınmıştır. Biçme işlemi çlı içme mkinsı ile toprk seviyesinde cm nız klck şekilde gerçekleştirilmiştir. Sökme çizel ile ypılmıştır. Toprk yklşık 20 cm derinliğinde işlenerek ptesozn kökü ile sökülmeye çlışılmıştır. Ykm hfif rüzgârlı ir hvd ypılmıştır. Doğl ve ıslh uygulnn prsellerde, ptesozn çlısının kuru mdde kütlesi ile toprk yüzeyini kplm lnı ve hcmi incelenmiştir. Bu mçl, 28 Myıs 2012 trihinde her prselden onr det irer m 2 lik lnlr dipten içilmiş ve içilen itki ksmlrı dh sonr lortuvrd önce hvd, dh sonr 60 C ye yrlı fırınd 48 st kurutulrk (Cook ve Stuendieck, 1986) trtılmış ve kuru mdde verimi ulunmuştur. Ayrıc her prselde onr ptesozn çlısının oy ve çplrı ölçülmüş ve ölçüm sonuçlrı kullnılrk şğıdki formülle tç kplm lnı ve hcmi hesplnmıştır (Sternerg ve Shoshny, 2001). 4 Tç hcmi = π 2 = tcın yrıçpı 3 = tç yüksekliği Elde edilen veriler, tek yönlü ANOVA isttistik pket progrmı (MİNİTAB 13) ile nliz edilmiştir. Ortlmlr Duncn Çoklu Krşılştırm Testi ile krşılştırılmıştır. Bulgulr ve Trtışm Kuru Mdde Verimi Gökçed nın ptesozn kplı doğl mersındki toplm 901,8 g/m 2 oln kuru mdde üretiminin 899,3 g/m 2 sini ptesozn meydn getirmiştir. Böylelikle ptesoznın toplm kuru mddedeki pyı %99,7 olmuştur. Hyvnlrın koly otlyildiği otsu türler ise sdece 2,5 g/m 2 (%0,3) kuru mdde üreteilmiştir. Değişik ıslh yöntemleri, uygulmlrınd ptesoznın miktrı önemli derecede zlmıştır. Bu uygulmlrın ortlmsınd ptesozn 120,8 g/m 2 (84,5 158,9 g/m 2 ) ve otsu türler 29,8 g/m 2 (18,5 39,6 g/m 2 ) kütle oluşturmuştur. Bun göre u prsellerde ptesozn toplm kuru mddenin %80,2 sini meydn getirirken, otsu türler %19,8 lik orn ship olmuştur (Çizelge 1.). 69

77 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Çizelge 1. Gökçed çlılı merlrındki ptesozn çlısı ve otsu türlerin kuru mdde verimi (g/m 2 ) ve ornı (%) Islh uygulmlrı Aptesozn Otsu türler Toplm Verim Orn Verim Orn verim Doğl 899,3 99,7 2,5 c 0,3 901,8 Sökme 118,9 86,5 18,5 13,5 137,4 Ykm 84,5 68,1 39,6 31,9 124,1 Biçme 158,9 83,5 31,3 16,5 190,2 Islh Uyg. (Sökme, Ykm, Biçme) Ort. 120,8 80,2 29,8 19,8 150,6 Aynı sütund yrı hrflerle işretlenen ortlmlr rsındki frklılık %5 düzeyinde önemlidir. Ykıln prsellerde ptesozn en z kuru mdde (84,5 g/m 2 ) üretirken, otsu türlerin üretimi (39,6 g/m 2 ) en yüksek olmuştur (Çizelge 1.). Beklenildiği gii, merdki ptesozn vrlığı ile otsu türlerin miktrı rsınd ters ir ilişki orty çıkmıştır. Zir dh sığ kök oluşturn ve genelde dh kıs oylu oln otsu türlerin ptesozn çlısı ile yrışmsı eklenen ir durum değildir. Bu seeple ypıln rştırmlrd (Arnon ve rk., 2007; Br ve Negoitz, 2007; Price ve Morgn, 2008), çlı kütlesi ve kplm lnı ile ot kütlesi rsınd ters ilişkiler orty konmuştur. Aptesozn kesif ir örtü oluşturmkt ve şk türlerin yşmsın izin vermemekte (Seligmn ve Henkin, 2009), htt dökülen tohumlrındn yeni fidelerin çıkışını ve gelişimini dhi engellemektedir (Osem ve rk., 2007). Ayrıc ptesozn fideleri sık ile ols otsu türler içerisinde kolylıkl gelişeilmektedir (Seligmn ve Henkin, 2007). Aptesoznın güçlü gelişimi doğl olrk otsu türlerin gelişimini kısıtlmktdır. Bu seeple, özellikle doğl merd üretilen toplm orgnik kütle içerisinde ptesoznın pyı %99,7 ye yükselmiştir. Bitki örtüsünden ptesoznı uzklştırmy yönelik olrk sökme, ykm ve içme gii uygulmlrın u itkiyi (dolyısıyl reketini) önemli düzeyde zltmsı, ister istemez otsu türlerin gelişimine fırst tnımıştır. Aptesoznın Boyu, Çpı, Klm Alnı ve Hcmi Sökme, ykm ve içme uygulnn prsellerin ortlmsı olrk ptesozn çlısı 21,7 cm oy oluştururken, doğl merdki ptesoznlr 52,8 cm oylnmıştır. Aptesoznın itki oyu mücdele ypıln prsellerde önemli düzeyde zlırken, ıslh işlemlerine (20,3 22,5 cm) göre önemli ir frklılık orty çıkmmıştır. Çlının itki şın ortlm tç çpı doğl merd 127,4 cm iken, ıslh uygulmlrının ortlmsınd 41,8 cm olrk ölçülmüştür. Ykıln prsellerdeki çlılrın ortlm tç çpı (34,1 cm), diğer uygulmlrdn (içmede 42,4 cm ve sökmede 49,0 cm) önemli seviyede dh z olmuştur (Çizelge 2.). Çizelge 2. Gökçed çlılı merlrınd ptesozn çlısının ortlm itki oyu (cm), tç çpı (cm), tç kplm lnı (dm 2 ) ve tç hcmi (dm 3 ) Islh uygulmlrı Bitki Tç kplm Tç Tç çpı oyu lnı hcmi Doğl 52,8 127,4 127,41 869,98 Sökme 22,4 49,0 18,85 56,29 Ykm 20,3 34,1 c 9,13 24,71 d Biçme 22,5 42,4 c 14,11 42,34 c Islh Uyg. (Sökme, Ykm, Biçme) Ort. 21,7 41,8 13,72 39,68 Aynı sütund yrı hrflerle işretlenen ortlmlr rsındki frklılık %5 düzeyinde önemlidir. Aptesozn çlısı, doğl merd ortlm 127,41 dm 2 ln kpldığı hlde, değişik yöntemlerle mücdelesi ypıln prsellerde ortlm 13,72 dm 2 ln kplmıştır. Yine ykıln prsellerdeki (9,13 dm 2 ) ptesoznlr, diğer uygulmlr (içmede 14,11 dm 2 ve sökmede 18,85 dm 2 ) göre dh z lnı işgl etmiştir. Anck rlrındki frk isttistiksel olrk önemli olmmıştır. Aptesoznın toprk üstü kütlesinin oluşturduğu hcim de kplm lnlrı ile uyumlu oluştur. Doğl merd 869,98 dm 3 hcim oluşturn ptesozn, mücdele prsellerinde ortlm 39,68 dm 3 hcme 70

78 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): ship olmuştur. Ykm prselindeki (24,71 dm 3 ) çlılr diğerlerinin (içmede 42,34 dm 3 ve sökmede 56,29 dm 3 ) yklşık yrısı kdr tç hcmi meydn getirmiştir (Çizelge 2.). Aptesoznın itki örtüsünden uzklştırılmsın yönelik olrk ypıln ıslh işlemlerinde itkinin oyu, tç çpı, tç kplm lnı ve tç hcmi önemli ornd zlmıştır. Fkt en üyük zlm ykıln prsellerde orty çıkmıştır. Çlı formlu itkiler otsu türler gii hızlı toprk üstü ksmı oluşturmdıklrındn, yeniden eski hllerine gelmeleri zmn lmktdır. Örneğin, merdki ptesozn çlılrı ykmdn nck 5 6 yıl sonr ykm öncesi dominnt hline döneilmekte, ot öldürücüler gii frklı ıslh yöntemlerinin de uygulnmsı durumund u süre 20 yılı şmktdır (Henkin ve rk., 1998; Henkin ve Seligmn, 2011). Dolyısıyl u rştırmd, doğl mery göre sökme, ykm ve içme prsellerinde ptesozn ornının zlmsı eklenen ir durumdur. Zir ptesoznın gelişmesini elirlemek mcıyl ölçümler ıslh uygulmlrındn yklşık 1,5 yıl sonr ypılmıştır. Sonuç ve Öneriler Sonuç olrk, Gökçed nın odur çlılı merlrındki gii, dikenli ypısı seeiyle otltmy ve iklim ve toprk fktörlerine iyi uyum sğldığı için çok kuvvetli reket gücü kznn ptesoznın yoğun olduğu otltm lnlrınd, hyvnlrın yrrlnmsını temin etmek için mutlk u çlı ile mücdele edilmesi gerekmektedir. Bu mücdelede sökme, ykm ve içme gii uygulmlr yer verileileceği gii kimysl mücdele gii yöntemler de ele lınilir. Mücdelede şrının devmlılığı için otltmnın d düzenlenmesi gerekir. Özellikle keçi ekosistemden kesinlikle uzklştırılmmlı, htt rtırılmlıdır. Teşekkür Bu mklede TÜBİTAK trfındn desteklenen 110O260 numrlı projeden elde edilen verilerle hzırlndığı için, ilgili kurum desteğinden dolyı teşekkür ederiz. Kynklr Ahron, H., Henkin, Z., Ungr, E.D., Ky, D., Brm, H., Perevolotsky, A., Forging ehvior of the newly introduced Boer got reed in Mediterrnen woodlnd: A reserch oservtion. Smll Ruminnt Reserch, 69(1 3): Alphn, H., Ekosistem dinmiklerinin izlenmesine ir rç olrk peyzj değişimlerinin nlizi. Ekoloji, 58: Arnon, A.I., Ungr, E.D, Svory, T., Shchk, M., Blnkmn, J., Perevolotsky, A., The ppliction of remote sensing to study shru-herceous reltions t high sptil resolution. Isrel of Plnt Sciences, 55(1): Atly, İ., 1994, Türkiye Vejetsyon Coğrfysı. Ege Üni. Bsımevi, İzmir, s 195. Br, P., Negoitz, D., The reltionships etween ptch size nd Srcopoterium spinosum ssocition properties t the Mediterrnen fringe Isrel. Isrel Plnt Science, 55 (1): Cengiz, T., Özcn, H., Bytekin, H., Altınoluk, Ü., Kelkit, A., Özkök, F., Akulk, C., Kptn, A.Ç., Gökçed Arzi Kullnım Plnlmsı. TÜBİTAK Çydğ Hızlı Destek Projesi (Proje No: 107Y337) Sonuç Rporu, 146s. Cook, C.W., Stuendieck, J., Rnge Reserch: Bsic Prolems nd Techniques. Society for Rnge Mngement, Colordo, 317 p. Çtv, Ş.S., Bekr, İ., Ateş, B.S., Ergn, G., Oymk, F., Ülker, E.D., Tvşnoğlu, Ç., Germintion response of five estern Mediterrnen woody species to smoke solutions derived from vrious plnts. Turk J. Bot., 36: Dvis, P.H., Flor of Turkey nd the Est Aegen Islnds. Univ. of Edinurg Press, Vol. 4. Gökkuş, A., Özsln Prlk, A., Hkyemez, H., Bytekin, H., Prlk, M., Mki Örtüsünde Yer Aln Bitki Türlerinin Botnik Özellikleri İle Besleme Değerlerindeki Değişimin Belirlenmesi. TÜBİTAK Proje No: 106O458, Sonuç Rporu, 147 s. Gökkuş, A., Bytekin, H., Özsln Prlk, A., Tölü, C., Müftüoğlu, N.M., Prlk, M., Gökçed d Bodur Çlılı Merlrın Ykm ve Meknik Yollrl Islhı ile Yönetim İlkelerinin Belirlenmesi. TÜBİTAK Proje No: 110O260, 4. Gelişme Rporu, 18 s. Henkin, Z., Seligmn, N.G., The role of mngement on the rte of secondry succession in Mediterrnen shrulnd fter fire. Plnt Biosystems, 145 (3): Henkin, Z., Seligmn, N.G., Noy Meir, I., Kfkfi, U., Gutmn, M., Rehilittion of Mediterrnen dwrf-shru rngelnd with hericides, fertilizers, nd fire. J. Rnge Mnge., 51:

79 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Ky, D., Perevolotsky, A., Bruckentl, I., Lndu, S., Selection of diets y dul purpose Memer gots in Mediterrnen woodlnd. The J. Agriculturl Science, 131: Ky, B., Aldğ, C., Mki ve grig topluluklrının Türkiye deki yyılış lnlrı ve ekolojik özelliklerinin incelenmesi. Selçuk Üni. Sosyl Bil. Enst. Dergisi, 22: Lnteri, A., Guglielmo, A., Pvone, P., Slmeri, C., Seed germintion in Srcopoterium spinosum (L.) Spch from South-Estern Sicily. Plnt Biosystems, 147 (1): Litv, M., Orshn, G., Biologicl flor of Isrel. 1. Srcopoterium spinosum (L.) sp. Isrel Journl of Botny, 20: Metz, J., Lincourt, P, Kigel, J., Hrel, D., Sternerg, M., Tielörger, K., Plnt survivl in reltion to seed size long environmentl grdients: long-term study from semi-rid nd Mediterrnen nnul plnt communities. Journl of Ecology, 98: Osem, Y., Konsens, I., Perevelotsky, A., Kigel, J., Soil seed nk nd seedling emergence of Srcopoterium spinosum s ffected y grzing in ptchy semirid shrulnd. Isrel Journl of Plnt Sciences, 55 (1): Price, J.N., Morgn, J.W., Woody plnt encrochment reduces species richness of her-rich woodlnds in southern Austrli. Austrl Ecology, 33 (3): Reismn Bermn, O., Age-relted chnge in cnopy trits shifts conspecific fcilittion to interference in semi-rid shrulnd. Ecogrphy, 30: Reismn Bermn, O., Kdmon, R., Shchk, M., Sptio-temporl scles of dispersl limittion in the recoloniztion of semi rid Mediterrnen old field. Echogrphy, 29: Seligmn, N.G., Henkin, Z., Regenertion of dominnt Mediterrnen dwrf shru fter fire. J. Vegettion Science, 11(6): Seligmn, N., Henkin, Z., Survivl of Srcopoterium spinosum seedlings growing on terr ross soil. Isrel Journl of Plnt Sciences, 55 (1): Sternerg, M., Shoshny, M., Influence of slope spect on Mediterrnen woody formtions: Comprison of semirid nd n rid site in Isrel. Ecologicl Reserch, 16:

80 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Keçi Genotiplerinin Oğlğını Tnım ve Emzirme Dvrnışlrı Bkımındn Krşılştırılmsı Cemil Tölü 1* Ömer Hıdıroğlu 1 Türker Svş 1 1 Çnkkle Onsekiz Mrt Üniversitesi Zirt Fkültesi Zootekni Bölümü, Çnkkle. * Sorumlu yzr: cemiltolu@comu.edu.tr Özet Memeli hyvnlrd doğumdn kıs süre sonr ğız sütünün yvruy verilmesi ve diğer yvrulrdn kendi yvrusunu yırmsı, kollyıp üyütmesi en önemli nnelik görevleridir. Bu çlışmd, üç frklı keçi genotipinde (Gökçed, Mlt ve Türk Snen) oğlklrını diğer oğlklrdn yırt etme ve emzireilme yeteneği temelinde n yvru ilişkileri irdelenmiştir. Gündüzleri yrı oln keçi ve oğlklr, kşm emişleri sırsınd ir ry getirilmişlerdir. Oğlk seçimi mcıyl, 9 38 günlük yşlrd oln ş oğlğın ulunduğu ve kmer ve doğrudn gözlenen ir ölmeye keçiler ireysel olrk lınmışlrdır. Keçilerin oğlklrını yırıp emzirmesine kdr geçen süre içinde keçi oğlk etkileşimi gözlenmiştir. Türk Snen genotipinin yrısındn fzlsının, gözlem periyodu (5 dk) içinde kendi oğlklrını yırıp emziremediği gözlenmiştir (P 0,05). Gökçed ve Mlt genotipi keçilerin yncı oğlklrı emzirmediği ve unu yprlrken dh çok yer değiştirdikleri, Türk Snen genotipi keçilerin çoğunluğunun ise kendi oğlğını emzirirken yncı oğlklrın emmelerinden rhtsız olmdıklrı ve yncı oğlklr dh z sıklıkt gresif dvrnış sergiledikleri görülmüştür (P 0,05). Bu durum Türk Snen genotipinin diğer genotiplere göre süt veriminin dh yüksek olmsındn ve dolyısıyl süt verimi yönünde özelleşmiş ir genotip olmsındn kynklnilir. Anhtr Kelimeler: Gökçed, Mlt, Türk Snen, Emzirme, Agresyon. Astrct A Comprison of Got Genotypes in terms of their Kid Recognition nd Suckling Behvior In mmmlin, providing the kid with the colostrums soon fter the irth, discriminting one s own offspring from other offspring, nd protecting nd rising it re the most importnt duties of motherhood. This study investigted the mother offspring reltionships in three different got genotypes (Gökçed, Mltese nd Turkish Snen) on the sis of their discrimintion of their kids from other kids nd their ility to suckle. The gots nd kids tht were prt during the dy were rought together during the evening suckling. For kid selection, the gots were tken individully into pddock where 12 to 18 kids t 9 to 38 dys of ge were present nd which ws oserved oth y mens of cmer nd direct oservtion. The got-kid interction ws oserved within the period from gots discrimintion of their own kids to suckling them. It ws oserved tht more thn hlf of the Turkish Snen genotype filed to discriminte nd suckle their own kids within the oservtion period (5 min) (P 0.05). It ws seen tht the gots elonging to the Gökçed nd Mltese genotypes did not suckle lien kids nd moved more when doing so, wheres the mjority of the gots elonging to the Turkish Snen genotype were not distured y eing suckled y lien kids while suckling their own kid nd less frequently displyed ggressive ehvior towrds lien kids (P 0.05). This might e ecuse the milk yield of the Turkish Snen genotype is higher thn tht of the other genotypes nd therefore it is genotype which hs specilized in milk yield. Key Words: Gökçed, Mltese, Turkish Snen, Suckling, Aggression. Giriş Memeli hyvnlrd n yvru ğı yvrulrın yşm gücü ve üyüme performnsınd önemli ir py shiptir ve nlık dvrnışlrının yvrulrın yşm gücünü önemli derece etkilediği ilinmektedir (Nowk ve rk., 2000; Everett Hincks ve rk., 2005; Konylı ve rk., 2007). Bu hyvnlrd doğumun kinde yeni doğnın ylnmsı, ğız sütünü lmsının sğlnmsı ve diğer yvrulrdn kendi yvrusunu yırmsı, kollyıp üyütmesi en önemli nnelik görevleridir (Dwyer, 2003). An yvrusunu öncelikle kokusundn yırır; unu sırsıyl ses ve yvrunun görüntüsü izler (Levy ve rk., 2004; Poindron ve rk., 2007; See ve rk., 2008). Keçide ny ğlı seçiciliğin, rhtsız edilmediği sürece doğum sonrsı oğlğıyl erer kldığı 2 4 st içerisinde geliştiği (Poindron ve rk., 1993; Bordi ve rk., 1994) ve ir yıl gii uzun ir süre keçilerin oğlklrını unutmdıklrı ve özellikle seslerinden htırlyildikleri elirlenmiştir (Briefer ve rk., 2012). Anlık dvrnışlrı rştırıln ir çlışmd, keçilerin yvrulrını yırmd, nlık kiliyetinin yüksek olduğu ilinen koyunlr kdr iyi olduklrı görülmüştür (Romeyer ve Poindron, 73

81 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): ). Diğer yndn koyun (König von Borstel ve rk., 2011) ve keçilerde, nlık dvrnışlrı ve oğlk ölümleri noktsınd ırkın önemli frklılıklr neden olduğu elirtilmektedir (Romeyer ve Poindron, 1992). Keçiler ile oğlklrın ir rd tutulduğu rınklrd, keçilerin ylnızc kendi oğlğını emzirmesi, şk oğlklrı emzirmemesi ve yncı oğlklr zrr verici dvrnışlrdn kçınmsı istenilen özellikler rsınddır. Zir oğlklr krşı gelişen gresyon, yrlnm ve ölümler nedeniyle önemli ir sorun hline geleilir. Üç keçi genotipinde yürütülen u çlışmd, oğlklrını diğer oğlklrdn yırt etme ve emzireilme yeteneği temelinde n yvru ilişkileri irdelenmiştir. Mteryl ve Yöntem Bu çlışm, Çnkkle Onsekiz Mrt Üniversitesi Teknolojik ve Trımsl Arştırm Uygulm Merkezi (TETAM) Küçükş Hyvn Yetiştirme Biriminde ir proje kpsmınd (TÜBİTAK 106O411) yetiştiriciliği ypıln 20 ş Gökçed, 27 ş Mlt ve 27 ş Türk Snen keçi ile yşlrı 9 38 gün rsınd değişen toplm 124 ş oğlk üzerinde yürütülmüştür. 250 dekrlık doğl ve ypy merlrın ulunduğu rzi üzerinde yetiştirilen üç keçi genotipinde de, yrı entnsif üretim sisteminin gerekleri uygulnmıştır (Tölü, 2009). Birim de uygulnn oğlk üyütme sisteminde, doğumdn sonrki ilk ir hft sürekli irlikte oln keçi ve oğlklr, dh sonrki günlerde gündüzleri yrı tutulmkt, kşm sğımındn sh sğımın kdr ise geceyi irlikte geçirmektedirler. Oğlklrın sütten kesim yşı gün rsınd değişmektedir. Keçi ile oğlklrının kşm uluşm stleri sırsınd yürütülen çlışmd, her gün ir genotip gözlenmiştir. Gözlemler 2,5 x 3,5 x 4,0 m. oyutlrındki ir odd doğrudn ve kmer ile ypılmıştır. Gözlemlerde deneme oyunc her gün için tek ve ikiz doğurn ve şns ğlı olrk seçilen 7 9 ş keçi ile u keçilerin ş oğlklrı yer lmıştır. Her ir genotip ve keçi için gözlem 3 kez tekrrlnmıştır. Toplm gözlem süresi 5 dk ile sınırlndırılırken, keçinin, oğlk vey oğlklrını diğer oğlklrdn yırrk en z 5 sn süre ile emzirmesi ile gözlem son erdirilmiştir. Dolyısıyl gözlemlerde keçinin oğlklrını diğerlerinden yırrk emzirmesi, şrı olrk kul edilmiştir. Her ir keçi için dvrnış gözlemlerinde, keçinin gresif dvrnışlrı (urunl ittirme, oynuz sllm ve ş sllm), toplm meleme (ğzı çık ve kplı), yürüme, rk yklrını kldırm (özellikle yncı oğlklrdn kurtulmk mcıyl rk yklrını niden hvy kldırmsı), gresif ısırm ve tos vurm dvrnış özelliklerinin sıklıklrı kydedilmiştir (Tölü ve Svş, 2007; Tölü, 2009). Frklı günlerde kmer kyıtlrınd sürekli gözlem (continuous smpling) yöntemi kullnılrk sürekli ve kesikli veriler elde edilmiştir. Kmer gözlemlerinin ynınd doğrudn gözlemler de ypılrk, özellikle emzirme şrısı ve diğer zı özellikler tkip edilmiştir. Agresyon, toplm meleme, yürüme, rk yklrını kldırm, gresif ısırm ve tos vurm dvrnışlrının isttistiksel nlizlerinde ırkın (Gökçed, Mlt ve Türk Snen) sit fktör olrk yer ldığı tekrrlı ölçümler vryns nlizi kullnılmıştır. Kendi oğlğını yırıp emzirme (KOAE), yncı oğlğı emzirme (YOE), yncı oğlğı yırm (YOA), ikiz eşini ekleyip emzirme (İEBE), gresif ısırm (AI) ve tos vurm (TOS) dvrnışlrının gözlem sıklıklrı, gözlem periyodu içerisinde görüldü (1) yd görülmedi (0) şekline çevrilmiş ve u özelliklerin isttistiksel nlizlerinde inomiyl dğılım temelinde genelleştirilmiş eşitlik kestirimi (GEE) yöntemi kullnılmıştır. Post-hoc nlizlerde sürekli veriler için TUKEY testi, kesikli veriler için WALD ki kre testi kullnılmıştır. İsttistiksel nlizlerin tmmınd SAS (1999) pket progrmındn yrrlnılmıştır. Bulgulr ve Trtışm Ypıln gözlemlerde, genotiplere göre kendi oğlğını yırrk emzirmeye kdr geçen süre; Gökçed keçilerinde 106 sn, Mlt keçilerinde 110 sn ve Türk Snen keçilerinde 247 sn olrk tespit edilmiştir (P<0,0001; Çizelge 1.). Bun göre Mlt ve Gökçed genotiplerinin, Türk Snen genotipine göre kendi oğlğını izole etme ve emzireilme konusund dh ecerikli olduklrı söyleneilir. Oğlğını ulup emzireilme süresinin, kendi oğlğını yırıp emzirme şrı ornın d enzer şekilde ynsıdığı görülmektedir (Çizelge 2.). Türk Snen keçilerinin yrıdn fzlsı 5 dkiklık gözlem süresi içerisinde oğlklrını yırıp emzirememişlerdir. Bu durum, Mlt ve Gökçed keçilerinde Türk Snen keçilerine göre çok dh düşük ornd gözlenmiştir. Türk Snen keçilerine ornl Gökçed keçilerinin 12,45 (Ψ=12,45) kt, Mlt keçilerinin ise 15,42 (Ψ=15,42) kt dh yüksek ir ornd kendi oğlklrını yırıp emzirdikleri gözlenmiştir (P<0,0001; Çizelge 3.). 74

82 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Romeyer ve Poindron (1992), frklı keçi ırklrınd doğumdn sonrki 12 stlik periyot içerisinde yptıklrı gözlemlerinde, keçilerden %95 inin kendi oğlklrını yırildiklerini ve yncı oğlklrı reddettiklerini elirlemişlerdir. Oğlğını ulm ecerisinin zyıf olduğu gözlenen Türk Snen keçilerinin ⅔ ü yncı oğlklrın kendilerini emmelerine izin vermişlerdir. Gökçed keçileri ise yncı oğlklrı neredeyse hiç emzirmemişlerdir (P<0,0001). Bordi ve rk. (1994), keçi ile oğlklrının doğumdn sonr 4 st yrı klmsındn sonr yptıklrı gözlemlerinde, 54 ş keçiden %54 ünün kendi oğlğını yırildiğini ve yncı oğlklrı uzklştırildiklerini sptmışlrdır. Diğer yvrulrdn kendi yvrusunu yırt edeilme, kollyıp üyütmenin en önemli nnelik görevi (Dwyer, 2003) olduğu düşünüldüğünde, Türk Snen keçileri u nlmd yetersiz gii görünmektedirler. Ayrıc Türk Snen genotipi oğlklrının yncı nlrı emme konusund oldukç ısrrcı olduklrı dikkti çekmiştir. Türk Snen keçilerinde u durum, süt verimlerinin yüksek olmsı nedeniyle toplmd dh z oğlğın ç klmsı yönünden vntj gii görünse de, sütü z ireylerin oğlklrınd prolemlere neden olilecektir. Anck ynı genotiplerle 30 dk süreyle ypıln emişme gözlemlerinde, Türk Snen genotipinin, Gökçed ve Mlt genotiplerinden önemli düzeyde dh fzl süre ile oğlklrını emzirdikleri sptnmıştır (Akyüz, 2008). Ayrıc Türk Snen genotipi oğlklrının doğum ğırlıklrının yüksek ve çlık motivsyonun dh yüksek olmsı seeiyle, nnesi dışındki keçileri emme güdüsü dh fzl ve yoğun olilir. Dolyısıyl u nlmdki yklşımlrın değerlendirilmesinde, genotipler kımındn oğlklr rsınd u konudki olsı vrysyon d dikkte lınmlıdır. Çizelge 1. Genotiplere göre gözlemlenen dvrnışlrın sıklıklrın it en küçük kreler ortlmsı ( ), stndrt ht (SH) ve P değerleri Gökçed Mlt Türk Snen Özellik P SH SH SH x x x OBES (dk.) 1,7 0,16 1,8 0,17 4,1 0,20 <0,0001 Agresyon 11,5 1,41 15,2 1,52 5,6 1,76 0,0003 TMS 4,6 1,86 15,2 2,00 17,6 2,32 <0,0001 Yürüme 23,7 1,56 20,8 1,67 14,8 1,95 0,0021 KAAKS 18,2 1,70 10,0 1,80 10,8 2,10 0,0023 OBES: Oğlğını ulup emzirme süresi; TMS: Toplm meleme sıklığı; KATKS: Keçinin rk yklrını kldırm syısı. - Aynı stırd frklı hrflerle gösterilen ortlmlr rsındki frk isttistiksel olrk önemlidir (P 0,05). Ele lınn diğer özelliklerden gresyon, meleme, yürüme ve rk yklrını kldırrk kçm sıklığı genotiplere göre önemli ölçüde frklıdır (Çizelge 1.; P 0,0023). Gözlem odsın giren keçiyi kendi oğlğını ulm çsı sırsınd yncı oğlklr d emmek istemektedirler ve oğlklrın u dvrnışlrını engellemek isteyen keçiler ylıtım mçlı gresif dvrnışlr sergileyeilmektedirler. Bu nlmd ele lınn gresyon dvrnış sıklıklrı yüksekten düşüğe doğru sırsıyl Mlt, Gökçed ve Türk Snen şeklinde gerçekleşmiştir (Çizelge 1.; P=0,0003). Kendi oğlğı dışındki oğlklrı uzklştırmk mcıyl gresyon gösteren keçilerin ornı, Gökçed keçilerinde %68 Mlt keçilerinde %67,6 ve Türk Snen keçilerinde %50 olrk tespit edilmiştir (Çizelge 2.). Gökçed ve Mlt genotipleri, Türk Snen genotipine göre yklşık 2 kt (Ψ=2,12; Ψ=2,09) dh fzl gresyon sergilemişlerdir (P=0,0907; Çizelge 3.). Türk Snen keçilerinin %16,6 sının yncı oğlklrı ısırdıklrı görülürken, Gökçed ve Mlt keçilerinde ise u orn dh düşüktür (%6). Türk Snen keçileri, Gökçed keçilerinden 2,8 kt ve Mlt keçilerinden 3,1 kt dh fzl gresif ısırm dvrnışı göstermelerine krşın, u frk isttistiksel olrk önemli değildir (P=0,1302; Çizelge 3.). Bun krşın Akyüz (2008) ve Tölü (2009) çlışmlrınd, Türk Snen keçilerinde gresif ısırm ornının Gökçed ve Mlt keçilerinden önemli derecede dh yüksek sıklıkt görüldüğünü ildirmektedirler. Türk Snen keçilerinden gresif ısırm dvrnışının ireysel mesfenin zldığı durumd ve özellikle oynuzsuz ireyler trfındn dh d yüksek ornd sergilendiği elirlenmiştir (Tölü ve Svş, 2007). Yncı oğlklrı uyrmk ve uzklştırmk için tos vurm dvrnışını gösteren keçilerin ornı, Mlt ve Gökçed keçilerinde, Türk Snen keçilerine göre irz dh fzldır. Gökçed genotipi 1,79 kt ve Mlt genotipi 2,38 kt, Türk Snen genotipinden dh fzl ornd tos vurm dvrnışı göstermişlerdir (P=0,0887). Yvruy krşı gösterilen gresyon, türün devmını tehlikeye tilecek niteliktedir (Lorenz, 1998). Anck evcil hyvnlrd u nlmdki meknizmlrın yni tlrındki gii ireir işlemesini eklememek gerekir. Zir evcil türlerde doğl seleksiyonun skısı x 75

83 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): zyıflmış olup, üyütme progrmlrı ve sürü yönetimleri ile u tür olumsuzluklrın önüne geçileilmektedir. Keçilerin yvrulrıyl iletişim kurmk mcıyl meleme sıklıklrı, Gökçed genotipinde diğer genotiplerden dh düşüktür (P 0,05). Meleme, nne ile yvru rsındki iletişimde en önemli rçlrdn iridir (See ve rk., 2008). Keçiler oğlklrının seslerini uzun süre hfızlrınd tutilmektedirler (Biefer ve rk., 2012). Çizelge 2. Genotiplere göre dvrnış özelliklerinin görülme ornı (%) Özellik Gökçed Mlt Türk Snen KOAE 90,6 92,3 43,7 YOE 2,6 10,7 58,3 YOA 68,0 67,6 50,0 İEBE 10,7 12,5 16,6 AI 6,6 6,1 16,6 TOS 68,0 73,8 54,1 KOAE: Kendi oğlğını yırıp emzirme; YOE: Yncı oğlğı emzirme; YOA: Yncı oğlğ gresyon; İEBE: İkizin eşini ulmdn emzirme; AIS: Agresif ısırm; TOS: Tos vurm. Çizelge 3. Genotiplere göre dvrnış özelliklerine it thmin değeri (), stndrt ht (SH), odds ornlrı (Ψ=e ) ve P değerleri Gökçed Mlt Özellik P SH Ψ SH Ψ KOAE 2,52 0,492 12,45 2,73 0,548 15,42 <0,0001 YOE -3,93 0,741 0,02-2,45 0,589 0,08 <0,0001 YOA 0,75 0,41 2,12 0,73 0,466 2,09 0,0907 İEBE -0,51 0,771 0,60 0,03 0,77 1,03 0,7045 AI -1,02 0,805 0,35-1,11 0,661 0,32 0,1302 TOS 0,58 0,422 1,79 0,87 0,493 2,38 0,0887 Türk Snen genotipine it değeri 0,00 ve Ψ değeri 1,00 dir. Kendi oğlğıyl uluşmk ve yncı oğlklrdn kurtulmk için keçinin yürüme dvrnışı, Türk Snen genotipinde diğer genotiplere göre dh düşük gözlenmiştir (P 0,05). Türk Snen keçilerinin yncı oğlklrı emzirmesi, kendi oğlğını diğer oğlklrdn yırt edeilme şrısının düşük olmsı ve yncı oğlklr krşı gresif dvrnışlrı d dh z sergilemesi, yürüme dvrnışın ynsımış gii görünmektedir. Gökçed keçileri, Mlt ve Türk Snen keçilerinden dh sık rk yklrını kldırm dvrnışı göstererek yncı oğlklrdn kurtulmy çlışmışlrdır (Çizelge 1.; P=0,0023). Gökçed keçilerinin şk oğlklr trfındn sütlerinin lınmsın kesinlikle thmmül etmedikleri söyleneilir. Bu durum genotipin süt veriminin diğer genotiplere göre dh düşük olmsındn (Tölü ve rk., 2010) ve çetin d koşullrınd oğlğının yşmını grnti ltın lilmek için sütünü sdece oğlğın sklmsı yönündeki doğl seleksiyon skısındn kynklnilir. Zir Gökçed keçileri, d koşullrınd yni form ykın içimde tmmen serest olrk yşmlrını sürdürmektedirler (Dş ve rk., 2002; Tölü ve rk., 2008). İkiz oğlğ ship keçilerde, her iki oğlğını d ulmdn emzirmeye şlyn keçilerin ornı, Gökçed keçilerinde %10,7, Mlt keçilerinde %12,5 ve Türk Snen keçilerinde %16,6 olrk sptnmıştır (Çizelge 2.). İkiz eşini ulmdn emzirme dvrnış frklılıklrı isttistiksel çıdn önemli olmdığı gii (Çizelge 3.; P=0,7045), u ornın düşük olmsı genotiplerin oğlklrını tnım, hfızy lm ve emzirmeye irlikte şlm çısındn olumludur. Koyunlrd ypıln ir çlışmd, yvru syısı rttıkç nlık dvrnışlrının elirginleştiği ve nlık dvrnışlrının dh d yoğun içimde görüldüğü rpor edilmiştir (Everett Hincks ve rk., 2005). Dolyısıyl, yvru syısı nnenin yvrulr üzerindeki dikktini rttırileceği gii, emzirmenin diğer oğlk gelmeden şlmmsı, yvrulrın hytt klmsının sğlnmsı dın doğl seleksiyon skısındn d kynklnilir. Sonuç ve Öneriler Genotiplerde keçi oğlk etkileşimi sırsınd ele lınn dvrnış özellikleri kımındn Gökçed ve Mlt genotiplerinin irirlerine enzerlik gösterdiği görülürken, Türk Snen genotipinin irçok özellikte önemli ölçüde diğer genotiplerden yrıldığı görülmüştür. Türk Snen 76

84 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): genotipleri, gözlem süresince (5 dk) çok syıd oğlk içinden kendi oğlklrını yırıp emzireilme konusund yetersiz klmışlrdır. Türk Snen genotipinin, entnsif koşullr için ıslh edilmiş ir genotip oln Snen ırkındn çevirme melezlemesiyle elde edilmesi, dolysıyl yüksek süt verimi, oğlklrının neredeyse her koşuld üyüyeilmesi, u ırkın emzirme dvrnışı kımındn özen gösterme gereksinimini zmnl ortdn kldırmıştır. Ayrıc çlışmd olsı genotip içi keçi oğlk etkileşimini de unutmmk gerekir. Teşekkür: Yzrlr, çlışmd yrrlnıln hyvn özdeğini 106O411 nolu proje kpsmınd sğlyn TÜBİTAK, irimde görev ypn hyvn kıcılrı Brış Sunr ve İzzet Erdl Mngır teşekkür ederler. Kynklr Akyüz, E., Üç keçi genotipinde emişme zmnınd n-yvru ilişkisi. ÇOMÜ, Zir. Fk., Zootekni Bölümü., Lisns tezi. Bordi, A., De Ros, G., Npolitno, F., Litterio, M., Mrino, V., Ruino, R., Post prtum development of the mother-young reltionship in gots. Appl. Anim. Behv. Sci. 42: Briefer, E.F., de l Torre, M.P., McElligott, A.G., Mother gots do not forget their kids' clls. Proc. R. Soc. B. 279 (1743): Dş, G., Hkyemez, H., Svş, T., Gökçed d yni koşullrd koyun ve keçi yetiştiriciliği. Ekin 6: Dwyer, C.M., Behviourl development in the neontl lm: effect of mternl nd irth-relted fctors. Theriogenology 59: Everett Hincks, J.M., Lopez Villloos, N., Blir, H.T., Stfford, K.J., The effect of ewe mternl ehviour score on lm nd litter survivl. Livest. Prod. Sci. 93: Konylı, A., Tölü, C., Dş, G., Svş, T., Fctors ffecting plcentl trits nd reltionships of plcentl trits with neontl ehviour in got. Anim. Reprod. Sci., 97: König von Borstel, U., Moors, E., Schichowski, C., Guly, M Breed differences in mternl ehviour in reltion to lm (Ovis orientlis ries) productivity. Livest. Sci. 137: Levy, F., Keller, M., Poindron, P., Olfctory regultion of mternl ehvior in mmmls. Horm. Behv. 46: Lorenz, K., Ds sogennnte Böse. Zur Nturgeschichte der Aggression. Dtv Verlg, München. Nowk, R., Porter, R.H., Levy, F., Orgeur, P., Schi B., Role of mother young interctions in the survivl of offspring in domestic mmmls. Rev. Reprod., 5: Poindron, P., Levy, F., Keller, M., Mternl responsiveness nd mternl selectivity in domestic sheep nd gots: the two fcets of mternl ttchment. Dev. Psychoiol. 49: Poindron, P., Nowk, R., Levy, F., Porter, R.H., Schl, B., Development of exclusive onding in sheep nd gots. Oxf. Rev. Reprod. Biol. 15: Romeyer, A., Poindron, P., Erly mternl discrimintion of lien kids y post-prturient gots. Behv. Proc. 26: SAS, Institute Inc., SAS OnlineDoc, Version 8, Cry, NC. See, F., Auin, T., Boué, A., Poindron, P., Mother young vocl communiction nd coustic recognition promote preferentil nursing in sheep. J. Exp. Biol. 211: Tölü, C., Frklı keçi genotiplerinde dvrnış, sğlık ve performns özellikleri üzerine rştırmlr. ÇOMÜ F.B.E., Zootekni A.B.D., Doktor tezi. 204 s. Tölü, C., Özcn, M., Svş, T., Gökçed keçisinin iyolojisine ilişkin ilk rpor. Çnkkle İli Değerleri Sempozyumlrı, Gökçed Değerleri Sempozyumu, Ağustos, Gökçed, Çnkkle. Tölü, C., Svş, T A rief report on intr species ggressive iting in got herd. Appl. Anim. Behv. Sci. 102: Tölü, C., Yurtmn, İ.Y., Svş, T., Gökçed, Mlt ve Türk Snen keçi genotiplerinin süt verim özellikleri kımındn krşılştırılmsı. Hyvnsl Üretim, 51 (1):

85 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1):

86 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Bzı Atık ve Toprk Düzenleyicilerin Toprkt Solucn Dvrnışlrın Etkisi Cfer Türkmen 1* Erdem Temel 1 Glip Çtl 1 Mhmut Sinecen 2 Mete Mısırlıoğlu 3 1 ÇOMÜ, Zirt Fkültesi, Toprk Bilimi ve Bitki Besleme Bölümü, 17020, Çnkkle. 2 ÇOMÜ, Mühendislik-Mimrlık Fkültesi, Bilgisyr Mühendisliği Bölümü, 17020, Çnkkle. 3 Eskişehir Osmngzi Üniversitesi, Fen-Edeiyt Fkültesi, Biyoloji Bölümü, 26480, Eskişehir. *Sorumlu yzr: turkmen@comu.edu.tr Özet Bu çlışmd, frklı mteryller (torf, perlit, orgnominerl güre ve çy tığı) krıştırılrk elde edilmiş toprklr solucnlrın yönelim durumlrı elirlenmiştir. Bu mçl, frklı mteryl krıştırılmış toprklr ile kontrol toprğı rsın ırkıln solucnlrın çtıklrı tünellerin toplm lnlrı ölçülmüştür. Elde edilen verilere göre, solucnlrın çtıklrı knllrın yüzey lnlrı; orgnominerl güreli krışımd 23,53 cm 2, perlitli krışımd 24,26 cm 2, çy tıklı krışımd 35,76 cm 2, torflu krışımd 48,01 cm 2 ve ktkısız (kontrol) toprkt ise 83,92 cm 2 olrk ölçülmüştür. Bu verilere ğlı olrk, kontrol toprğının diğer ortmlr göre tercih edilme ornın isttistiksel olrk önemli olduğu sptnmıştır (p<0,05). Kontrol toprğı dışınd, frklı mteryl krıştırılmış toprklrın rsındki tercih edilme durumlrı önemsiz düzeyde olmuştur (p<0,092). Anhtr Kelimeler: Çy tığı, Orgnominerl güre, Perlit, Solucn, Torf, Toprk. Astrct Effect of Some Wste nd Soil Regultors on Worm Behvior in Soil In this study, the orienttion sttus of worms into the soils (pet, perlite, orgnominerl fertilizer nd te wste) otined y mixing different mterils, ws determined. With this purpose, totl res of tunnels opened y worms, were mesured in etween the soils mixed with different mterils nd control. According to dts, surfce res of chnnels opened y worms, were mesured cm 2 in mixture of orgnominerl fertilizer, cm 2 in mixture of perlite, cm 2 in mixture of te wste, cm 2 in mixture of pet nd cm 2 in control (without mixture). As consequence, it ws estlished tht the rte of control soil ws preferred to other mediums, were sttisticlly significnt (p<0.05). Insted of control soil, the choice etween the sttus of soils mixed with different mterils, were not significnt (p<0.092). Key Words: Te wste, Orgnominerl fertilizer, Perlite, Erthworm, Pet, Soil. Giriş Aristo (M.Ö. 300) solucnlrı, Toprğın Bğırsklrı diye tnımlmıştır. Drwin (1881) ise; Sn insnlığın en eski ve en kıymetli ictlrındn iridir, fkt dh insn toplumu orty çıkmdn çok önce ile toprk yer solucnlrı trfındn düzenli olrk sürülmüştür, sürülmektedir ve dh sonr d sürülmeye devm edecektir diyerek solucnlrın önemini vurgulmıştır. Orgnizmlr krşılıklı olrk mdde lışverişi yprk irirlerine etki ederler ve ekosistem, iyotik mddeler, üreticiler, tüketiciler ve yrıştırıcılrdn oluşur. Toprk, üzerinde ve içindeki cnlı ve cnsız vrlıklr ile irlikte cnlı ve dinmik ir ekosistemdir. Bu ekosistem, diğer ekosistem unsurlrı ile irlikte denge ve uyum sonucu oluşmuştur. Ekosisteme skı ypn tüketici popülsyonlrd üreme ve üyüme gii n unsurlr eslenmeye doğrudn ğlıdır. Besin mddelerinin üyük ir kısmı ise toprk ekosisteminde çeşitli döngülerle sürekli ortm slınmktdır. Besin mddesi döngülerinde solucnlrın hem meknik hem de iyokimysl etkileri yn tılmz (Bker ve rk., 2003). Bu durum, insn dâhil tüketici ve yrıştırıcılrın toprğ ğımlılığını rtırmktdır. Ekosistemlerin devmlılığı için iyoçeşitlilik gereklidir. İnsn refhı d u etmenlere dylıdır. Sürdürüleilir üretkenlik son yıllrd önemli ir kvrm olmy şlmıştır ve u kvrm toprk orgnizmlrı ile nılmktdır (Lee ve Pnkhurst, 1992). Solucnlr, toprklrdki hyvn iokütlesinin en önemli prçlrındn olup Ekosistem Mühendisleri olrk dlndırılırlr (Blouin ve rk., 2013). Solucnlr, eslenmeleri ve gleri çm fliyetleri yoluyl toprğın dengesini olumlu yönde geliştirirler. Toprğın su geçirgenliğini ve gözenekliliği rtırırlr. Yüzeye uygulnn vey dökülen orgnik mdde, kireç ve gürelerin toprkl krışımını hızlndırırlr. Bunun ynı sır; itki kök gelişimini desteklerler, kök hstlıklrının ornını önemli ölçüde düşürürler (Anonim, 2013). Toprk 79

87 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): solucnlrının u tür fliyetleri sonucund, özellikle thıl üretiminde itki gelişimini (%39) ve dne verimini (%35) rtırıcı etkileri olduğu elirtilmektedir (Bker, 1994). Solucnlr, trımsl lnlrd ve çyır vey mer gii diğer lnlrd ürün verimliliğini rttırır. Bu nedenle, trım ve hyvncılık üzerinde olumlu etkileri vrdır. Solucnlr orgnik tıklrı sindirerek geri dönüşümünü sğlr. Solucn güresi, yni vermikompost, hçe ve sksı çiçekleri için doğl güre olrk kullnılır. Bir toprk solucnı ktif olduğu dönemlerde, günde kendi ğırlığının 1,5 ktı toprk krıştırilir, ir dönüm rzide yşyn ortlm solucn syısı ve ğırlığı 100 kg olduğu düşünülürse, ir günde 150 kg tze iokütle solucnlr trfındn yutulmktdır. Yıllık dekr şın ise 37,5 ton toprk (kimilerine göre de u syı 50 ton yükseleilir) solucnlr trfındn işlenmektedir (Mısırlıoğlu, 2011). Solucnlrın toprktki zot çevriminde (Lee, 1985) ve erozyonun zltılmsınd d rolleri vrdır. Arştırmlr, çtıklrı gleriler nedeniyle eğimli çyırlrd yüzey suyu kışını yrı yrıy zlttıklrını, öylece suyun geçmesini önemli ölçüde engelleyerek erozyonu önlediklerini elirtmektedir (Shipitlo ve LeByon, 2004; Anonim, 2013; Edwrds, 2013). Solucnlrın tze orgnik mteryllerle dolu, yeterince nemli ve sıck lnlrd olc ulunduğu ve gezindiği eskiden eri ilinen ir gerçektir (Drwin, 1881; Evns, 1947; Fuller, 1954). Fkt solucnlrın toprk klitesini elirleme çısındn iyoindiktör olrk kullnılm fikri, rştırmcılrı u yönde rştırmlr ypmy yöneltmiştir (Evns, 1947; Grff, 1953; Fuller, 1954; Dunger, 1983; Poletti ve rk., 1998; Fründ ve rk., 2008). Solucn dvrnışlrın yönelik u tür rştırmlr günümüzde iki oyutlu hle getirilen sit deney düzeneklerinde (2D) çok kıs zmnlrd sonuç vereilmektedir. Ypıln u çlışm d, ir tür toprk solucnı kullnrk toprklr krıştırıln frklı ortmlrın (torf, perlit, çy tığı ve orgnominerl güre) solucn tercihlerine etkisini elirlemek için kurgulnmıştır. Solucnlrın çtıklrı tünel lnlrının hesplnmsı yoluyl, solucnlrın ortmlr rsındki tercihlerinin elirlenmesi pek çok phlı ve cihz donnım gerektiren nlizlere göre ekonomik ve ekolojik ir yöntemdir. Bu tür çlışmlrın yygınlşmsı gerekmektedir. Mteryl ve Yöntem Denemede kullnıln toprk solucnlrı Çnkkle ilinin Srıçy mevki (Şekil 1.) çy kenrı toprklrındn 0 30 cm derinlikten elle toplnılrk temin edilmiştir. Solucnlr, tür tyini için formldehit içine lınrk, Eskişehir Osmngzi Üniversitesi Biyoloji Bölümü ne yollnmış ve urd görev ypn Doç. Dr. Mete Mısırlıoğlı trfındn türü Octodrilus trnspdnus olrk elirlenmiştir. Türü elirlenen solucnlrdn yeteri kdr toplnrk lortur nkledilmiş ve urd solucnlr ir hft deneme toprğınd eslenerek dptsyonu sğlnmıştır. Şekil 1. Solucn toplm yerinin ir görünümü. Toprk ve deneme mteryllerinin nlizleri, Çizelge 1. de elirtilen metotlrl ÇOMÜ Zirt Fkültesi Toprk Bilimi ve Bitki Besleme Bölümü lortuvrlrınd ypılmıştır. 80

88 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Çizelge 1. Toprk ve diğer mteryllerin özelliklerinin elirlenme metotlrı Metot Kynk Toplm tuz: Toprk sf su (1/2.5) * krışımındn EC metre ile ölçülmüştür. Richrds, (1954). Toprk reksiyonu: Toprk sf su (1/2.5) * krışımındn ph metre ile ölçülmüştür. Richrds (1954). Kireç: Krontlı ileşiklerin HCl ile reksiyon girmesi sonucu oluşn CO 2 gzının klsimetrede hcminin ölçülmesi şeklinde elirlenmiştir. Allison ve Moodie (1965). Bünye: Hv kurusu 2 mm den elenmiş toprkt Hidrometre yöntemi ile elirlenmiştir. Bouyocuos (1951). Kron ve zot: Leco Truspec C/N Anlyzer nliz cihzı ile elirlenmiştir. Kirsten (1983). * Perlit, torf ve çy tığı 1:10 ornınd ortm-sf su krışımınd ölçülmüştür. Deneme mteryllerinden perlit, torf ve çy tığı kireç içermemektedir. Perlit örneklerinde C ve N ulunmzken torf, çy tığı ve orgnominerl gürede toplm C ve N elirlenen temel özelliklerden olmuştur. Ayrıc orgnominerl gürede %1 den z kireç elirlenmiştir (Çizelge 2.). Çizelge 2. Toprk ve mteryllere it zı fiziksel ve kimysl nliz sonuçlrı ph EC (µs/cm) Kireç (%) C (%) N (%) Toprk 7, ,02 3, Perlit 6, O minerl 4, ,81 20, Torf 5, , Çy tığı 4, , Denemede kullnıln 2D (2 Dimentions) düzeneği, elirtilen etlr göre (Din A4/ 21,0 x 29,7 x 0,4 cm) kesilmiş cmlrdn hzır durum getirilmiştir. Kesilen cmlrın iki trfındn rsın 4 mm lik irer hşp çıt, lt trfın ise toprğın suyu emmesi için su çekici ir ez konulrk, dört köşesinden irer kıskç yrdımıyl düzenek sıkıştırılmıştır (Dunger, 1983; Leiner ve rk., 2008). Belirtilen şekilde deneme için gerekli 20 det düzenek hzırlnmıştır. Hzırlnn u düzenekler, düzeneğin tm ortsındn ir çuuk yrdımıyl iki ölmeye yrılmış ve tüm düzeneklerin yrıln ir ölüme 2 mm den elenmiş kumlu tın (SL) ünyeli 100 er grm kontrol toprklrı AT trfın (Şekil 2.) konulmuştur. Şekil 2. Arştırmd kullnıln 2D düzeneği (Orijinl görüntü). Aynı ünitenin diğer trfın ise 1/3 ornınd toprk ile krıştırılmış torf, perlit, orgnominerl güre ve çy tıklrı 4 er tekerrürlü olrk yerleştirilmiştir. Toplm 20 düzenek (kontrol dâhil 5 ortm, dörder tekrrlı) u şeklinde hzırlnmıştır. Düzeneklerin üzerine sett klemi ile konulr ve ünitenin ön rk yüzleri işretlenerek kodlnmıştır. İçine mterylleri konuln 2D düzenekleri 3 gün oyunc su dolu küvetlere konulrk toprğın doygun hle gelmesi sğlnmıştır. Doygun hldeki toprk düzenekleri kuru polietilen tvlr ktrılrk 3 st ekletilmiş ve trl kpsitesine gelen her ir düzenekteki toprğ düzeneğin tm 81

89 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): ortsın hsss terzide trtılmış ortlm 0,80 1,09 grm ğırlıklrı rsınd oln 3 er det olmk üzere, toplm 60 toprk solucnı ırkılmıştır. Solucnlr konulduktn sonr düzeneğin üst kısmı toprk solucnlrının dışrı çıkmmsı için renkli nt yrdımı ile kptılmış ve hv kışını sğlmk mcı ile nt üzerine eşit syıd küçük delikler çılmıştır. Tüm düzeneklere mümkün olduğunc hızl solucnlr konulup, düzenekler 15 C ye yrlnmış inkütöre ktrılmıştır. Soğutmlı inkütörde 3 gün krnlıkt ekletildikten sonr lortuvr ortmınd toprk solucnlrının çtığı tünelleri ve ortmlr rsınd tşıdığı kstlrı elirlemek ve görüntülemek mcı ile düzenek üzerine sett kâğıdı sitleştirilmiş ve toprk solucnlrının çtığı tüneller ve oluşturduğu kstlr frklı renkli sett klemleri ile çizilerek, solucnlrın çtığı tünel lnlrı hızl tespit edilmiştir. Bu düzenekle kst lnlrı ve solucnlrın ünyesine ldığı toprğı diğer ortmlr trnsferleri de gözlemleneilir ve ölçüleilir. Anck u ölçümler çok zmn lmkt ve solucnlrın 2D düzeneğinde hreketi devm etmektedir, u hreketlilik ölçülen ln hesplrınd htlrı rtırilir. Bu nedenle solucnlrın ürettiği kst lnlrı ve toprk trnsferleri ölçülmemiştir. Bu çlışmd, toprk solucnlrının çtıklrı tünellerin kpldığı lnlrı ulmk için Çnkkle Onsekiz Mrt Üniversitesi Bilgisyr Mühendisliği Bölümü öğretim üyesi Yrd. Doç. Dr. Mhmut Sinecen trfındn yzıln, Script Mtl progrmın it Görüntü İşleme Arç Kutusu (Imge Processing Toolox) kullnılmıştır. Ypıln çlışmd, görüntü işleme teknikleri kullnrk, sett üzerine çizilmiş solucn tünellerinin koordintlrı elirlenerek, lnsl olrk tünellerin hesplnmsı sğlnmıştır. Bu şmlr, yeşil ve mvi ile çizilmiş oln sett görüntüleri için gerçekleştirilerek sğ ve sol ölgede kln her hreket ölgesine dir ln ilgileri yrı olrk ölçülerek hesplnmıştır. İsttistik nlizlerde ise; solucnlrın kontrol gruu ile diğer gruplr rsı tercihleri kımındn çtıklrı tünel lnlrı temel lınrk MİNİTAB 16,0 pket progrmı yrdımıyl vryns nlizine ti tutulmuş (One wy ANOVA) ve gruplr rsındki frklılıklrı Tukey testi ile elirlenmiştir. Bulgulr ve Trtışm Ypıln ölçüm ve değerlendirmelerde solucnlr ir ynı ktkısız toprk diğer ynı perlit + toprk krışımı oln 2D düzeneklerindeki 4 tekrrlı ölçümlere göre (Şekil 3.), perlit krışımı oln toprk trfını ortlm 6,06 cm 2 gezinti yprk tercih ederken; ynı düzenekteki toprk trfını 18,80 cm 2 gezinti lnı ile dh çok tercih etmiştir. Perlit ktıln ortmlrl ilgili tercih nlmınd dh önce herhngi ir çlışmy rstlnmmış, nck Gloxini (Sinningi specios Lood. Hiern.) türü ile ypıln ir kompost denemesinde, perlit krıştırıln ortmın dh gözenekli ve kompost klitesinin iyi olduğu elirtilmiştir (Slvdor ve Minmi, 2008). Bşk ir çlışmd ise içine perlit, çm kuğu, tur yosunu ve kum krıştırılmış ortmlr solucn yerleştirilmiş ve yçiçeği itkisinin verimine ynsımsı incelenmiştir. Bhsi geçen çlışmd, perlit ktıln ortmd yetişen yçiçeği verimindeki rtışın önemsiz olduğu, diğer ortmlrın ise verimi rtırdığı elirtilmektedir (Hidlgo ve rk., 2006). Benzer şekilde, çy tığı krıştırıln toprklrd ortlm 8,94 cm 2 gezinen solucnlr (Şekil 4.) ktkısız trft 19,70 cm 2 gezinmiştir. Çy tığı krıştırıln toprklrd solucnlrın u tığı tercihi konusund ir yyın rstlnılmmıştır. Anck genel nlmd, orgnik mteryl ktıln toprklr solucnlrın yöneliminin olduğu çok syıd rştırmcı (Ferriere, 1980; Mrtin ve Lvelle, 1992; Edwrds ve Bohlen, 1996; Coq ve rk., 2007; Li ve rk., 2009; Schneider ve Schroder, 2012) trfındn ildirilmiştir. 82

90 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Şekil 3. Perlit + toprk ve toprkt solucn gezinti lnlrı (cm²). Orgnominerl güreye krşı d solucnlrın ilgisi z olmuş, ortlm 5,88 cm 2 gezinme lnı ile toprktki ortlm gezinme lnındn (23,53 cm 2 ) dh z tercihi olduğu görülmüştür (Şekil 5.). Bu güre, özellikleri kımındn %20 C ve %0,54 N içermesine rğmen, EC seviyesi oldukç yüksektir (Çizelge 2.). Çy tığınd d enzer EC durumu olmsın rğmen, çy tığının %45,54 C içeriği solucnlrın çy tığı oln ortmı tercih nedeni olilir. Mteryller, solucnlr için toksik etkisi olilecek mddeler içereilir olilir, nck u konud herhngi ir nliz ypılmmıştır. Şekil 4. Çy tığı + toprk ve toprkt solucn gezinti lnlrı (cm²). Solucnlr toksik etki konusund çlışn irçok rştırmcı (Mlecki ve rk., 1982; Streit ve Jggy, 1983; Poletti ve rk., 1996; Poletti ve rk., 1998;), kır (Cu) solucnlrın hsss olduğunu ve solucnlrın u tür hsssiyetlerinin iyoindiktör olrk kullnılileceğini elirtmektedirler. Son zmnlrd piysy sürülen irçok mterylin itki verimine ktkılrı görüleilir. Anck kıs vdede ürün rtışlrı sğlyn u tür mteryllerin toprklr üzerine etkilerinin uzun vdeli ve izlemeli olrk rştırılmmsı, çorklşn ve cnlı yşmyn toprklr dönüşümün nedeni olilir. Torf ktkılı toprklr için ypıln ölçümlerde solucnlr diğer ortmlr göre frklı dvrnış sergileyerek, ktkısız trf enzer miktrlrd tüneller oluşturmuşlrdır. Torf krıştırıln toprklrd toplm tünellerin lnı ortlm 12,00 cm 2 olmuşken, ktkısız trftki toplm tünel lnı 12,78 cm 2 olmuştur (Şekil 6.). Torf, doğl olrk oluşmuş ir mteryl olup, içerdiği kron kımındn oldukç yüksek değerler göstermesi solucnlrın u tür orgnik mteryllere yönelimini rtırmktdır (Ferriere, 1980; Mrtin ve Lvelle, 1992; Edwrds ve Bohlen, 1996; Coq ve rk., 2007; Li ve rk., 2009; Schneider ve Schroder, 2012). Bizim çlışmmızd d en fzl yönelim torf ktkılı toprklr olmuştur. 83

91 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Şekil 5. Orgnominerl güre + toprk ve toprkt solucn gezinti lnlrı (cm 2 ). Sonuç olrk, tüm örnekler ele lınrk solucnlrın oluşturduklrı tünel lnlrı kımındn kontrol gruun göre krşılştırıldıklrınd; kontrol (toprk + toprk) 2D düzeneklerindeki tünel lnlrı ile ktkılı (toprk + mteryl) trflrındki tünel lnlrı rsındki frklr (Şekil 3., Şekil 4., Şekil 5. ve Şekil 6.) önemli (p<0,050) olmuştur. Aynı şekilde, solucnlrın kontrol gruu ile diğer gruplrın ktkısız trflrı (toprk trfı) rsındki tercihler ele lındığınd; gruplr rsınd gezinme lnlrın göre ir frk olmmıştır. Ktkı mteryli konmuş dört ortmın toprk trflrınd ölçülen tünel lnlrı Çizelge 3. te verilmiştir. Gruplr rsındki isttistiksel frk önemli olmmıştır (p<0,092). Şekil 6. Torf + toprk ve toprkt solucn gezinti lnlrı (cm 2 ). Sonuç ve Öneriler Bu veriler ışığınd solucnlrın, çok kıs sürede toprğ ktıln mteryllere krşı tepki verdiği ve u tepkilerin ölçüleilir olduğu nlşılmıştır. Solucnlrın u özelliği kullnılrk, ir hftlık ir süre içerisinde frklı toprklr rsındki vey toprklr ktıln frklı mteryller rsındki tercihleri elirleneilmektedir. Bu metot, son yıllrd sürdürüleilirlik kvrmı kpsmınd önemi rtn toprk klitesi, toprk kirliliği, toprk verimliliği ve ekoloji çlışmlrınd kullnılilir. Bu metotl phlı ltypı ve cihzlrl ypıln irçok nlize gerek klmdn toprk prmetreleri hkkınd olumlu olumsuz vey iyi kötü şeklinde yorumlr ypılilir. Bu metotl ynı zmnd doğy hiç ir zrrlı tık slınmmkt, ölçümlerden sonr solucnlr tekrr doğy ırkılmktdır. Solucnlrın çtıklrı tünellerin hesı için dh prtik ve ht pyını dh z indirecek ir ilgisyr progrmı vey teknik geliştirilmelidir. Çünkü tünel lnlrının sett yüzeyine lınmlrı çok uzun süre lmkt ve u d tekerrürler rsınd z d ols frklılıklr yrtilmektedir. Ayrıc geçmiş çlışmlr incelendiğinde, u konu üzerine ypıln yerli yyınlrın yeterli olmmsı, u konu üzerinde ülkemizde de dh fzl çlışm ypılmsı gerektiğini düşündürmektedir. 84

92 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Çizelge 3. Solucnlrın kontrol ve ktkısız toprk trflrınd gezinme lnlrı (cm 2 ) Uygulm Tipi Tünel Alnı (cm 2 ) Toprk + Orgnominerl güre 23,53 * Toprk + Toprk (kontrol, 2 trfı toprk) Toprk + Çy tığı Toprk + Perlit Toprk + Torf * Aynı hrfler rsınd frklılık yoktur. 20,97 19,81 18,80 12,78 Kynklr Allison, L.E., Moodie, C.D., Cronte. In: C.A. Blck et l (ed.) Methods of Soil Anlysis, Prt 2. Agronomy 9: Am. Soc. of Agron., Inc., Mdison, Wisconsin, USA. Anonim, (Erişim trihi: ; Güncellenme trihi: ). Anonim, (Erişim trihi: ). Bker, G.H., Amto, M., Ldd, J., Influences of Aporrectode trpezoides nd A. rose (Lumricide) on the uptke of nitrogen nd yield of ots (Aven ftu) nd lupins (Lupinus ngustifolius). Pedoiologi. 47: Bker, G.H., Erthworm, new discoveries, Rurl Reserch. A CSIRO Qurterly Blouin, M., Hodson, M.E., Delgdo, E.A., Bker, G., Brussrd, L., Butt, K.R., Di, J., Dendooven, L., Peres, G., Tondoh, J.E., Cluzeu, D., Brun, J.J., A review of erthworm impct on soil function nd ecosystem services. Europen Journl of Soil Science. 64: Bouyocuos, G.J., A Reclirtion of Hydrometer Method for Mking Mechnicl Anlysis of Soils. Agronomy Journl. 43: Coq, S., Brthes, B.G., Oliver, R., Rry, B., Blnchrt, E., Erthworm ctivity ffects soil ggregtion nd orgnic mtter dynmics ccording to the qulity nd locliztion of crop residues n experimentl study (Mdgscr). Soil Biol. Biochem. 39: Drwin, C.R., The Formtion of Vegetle Mould through the Action of Worms, with Oservtions on their Hits. Murry, London. Dunger, W., Tiere im Boden. A. Ziemsen Verlg, Wittenerg Lutherstdt. Edwrds, C.A., Soil Biology, Chpter 8: Erthworms, the living soil: Erthworms, Ohio Stte University. Edwrds, C.A., Bohlen, P.J., Biology nd Ecology of Erthworms. 3 rd Ed. Chpmn & Hll, London. Evns, A.C., A Method for studying the urrowing ctivities of erthworms. Annls nd Mgzine of Nturl History. 11: Ferriere, G., Fonctions des lomriciens: VII. Une methode d nlyse de l mtiere orgnique vegetle ingeree. Pedoiologi. 20: Fründ, H.C., Wllrenstein H., Leiner S., Blohm R., Developing soil qulity test with 2D terrri nd Aporrectode cliginos Berichte der DBG, Fuller, H., Die Regenwürmer. Die Neue Brehm-Bücherei, Heft 140 (Nchdruck). Wittenerg: A. Ziemsen Verlg. Grff, O., Die Regenwürmer Deutschlnds. Hnnover. Schper. Hidlgo, P.R., Mtt, F.B., Hrkess, R.L., Physicl nd chemicl properties of sustrtes contining erthworm cstings nd effects on mrigold growth. Hortscience. 41(6): Kirsten, W.J., Orgnic Elementl Anlysis: Ultrmicro, Micro, nd Trce Methods. Acdemic Press, New York. Lee, K.E., Erthworms, Their ecology nd reltionships with soils nd lnd use. Acdemic Press, 411 s. Sydney. Lee, K.E., Pnkhurst, C.E., Soil orgnisms nd sustinle productivity. Austrlin J. Soil Res. 30: Leiner, S., Fründ, H.C., Schcht, H., Blohm, R., Stndrdisierung und Vlidierung eines Bodenqulitätstests uf Bsis der Bodennutzung durch Regenwürmer.-Berichte der DBG, Li, J.X., Zhng, W.X.,, Lio, C.H., Yng, Y.P., Fu, S.L., Responses of Erthworms to Orgnic Mtter t Different Stges of Decomposition. Pedosphere 19 (3): Mlecki, M.R., Edwrd, F., Neuhuser, R., Loehr, C., The effect of metls on the growth nd reproduction of Eiseni foetid (Oligochet, Lumricide). Pedoiologi. 24(3):

93 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Mrtin, A., Lvelle, P., Effect of soil orgnic mtter qulity on its ssimiltion y Millsoni noml tropicl geophgous erthworm Soil Biol. Biochem. 24: Mısırlıoğlu, M., Toprk Solucnlrı Biyolojileri, Ekolojileri ve Türkiye Türleri, Noel Yyın Dğıtım, s., Ankr. Poletti, M.G., Bressn, M., Edwrds, C.A., Soil Invertertes s Bioindictors of Humn Disturnce. Criticl Reviews in Plnt Sciences. 15: Poletti, M.G., Sommggio, D., Fvretto, M.R., Petruzzelli, G., Pezzross, B., Brfieri, M., Erthworms s useful ioindictors of groecosystem sustinility in orchrds nd vineyrds with different inputs. Applied Soil Ecology. 10: Richrds, L.A., Dignosis nd Improvement of Sline nd Alkli Soils. United Sttes Deprtment of Agriculture Hndook, Slvdor, E.D., Minmi, K., Evlution of different sustrtes on gloxini (Sinningi specios Lood. Hiern.) growth. Act Horticulture. 779: Schneider, A.K., Schroder, B., Perspectives in modelling erthworm dynmics nd their feedcks with iotic soil properties. Applied Soil Ecology. 58: Streit, B., Jggy, A., Effect of soil type on copper toxicity nd copper uptke in Octolsium cyneum (Lumricide). In New Trends in Soil Biology. Ph. Lerun et l. (eds). pp

94 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Türkiye de Trımsl Örgütlenme Politiklrının ve Mevzutının İrdelenmesi: Trımsl Amçlı Koopertifler Örneği Siel Tn 1* İlker Krönder 2 1 ÇOMÜ Zirt Fkültesi, Trım Ekonomisi Bölümü, 17020, Çnkkle. 2 Nmık Keml Üniversitesi, Trım Ekonomisi Bölümü, Tekirdğ. *Sorumlu yzr: sieltn@comu.edu.tr Özet Trım sektörü insn ihtiycı oln gıd gereksinimini krşılmsı, snyiye hm mdde sğlmsı, istihdm yrtmsı gii fonksiyonlrındn dolyı önemini sürekli korumkt ve u işlevleri yerine getirirken çeşitli sorunlrl mücdele etmektedir. Örneğin girdi fiytlrının yüksek olmsın krşın, ürünlerin stış fiytlrının düşük olmsı, sorunlrı sıklıkl trtışılmktdır. Bu sorunlrın ve sektörün diğer pek çok sorunun çözüm olrk görülen trımsl mçlı örgütlenmenin etkin olmmsı d ilve olrk sektörün ir şk önemli sorunu olrk krşımız çıkmktdır. Trımd tespit edilen u ve enzeri sorunlr çeşitli çözüm önerileri sunulmktdır ve trımsl örgütlerin güçlendirilmesi genelde u çözüm önerileri rsınd yer lmktdır. Sonuç olrk, trımsl örgütlerin şrısızlığı hem sorun olrk krşımız çıkmkt hem de diğer sorunlrın çözümü için yine güçlü trımsl örgütlerin önemi vurgulnmktdır. Türkiye de trımsl örgütlerle ilgili ypıln irçok rştırmd örgütlerin şrısızlığı incelenmiş ve şrısızlığın seepleri elirlenmiştir. Ypıln rştırmlrın önemli ir kısmınd mevzuttn kynklnn sorunlr ortk sonuç olrk tespit edilmiştir. Dolyısıyl, u rştırmd trımsl örgütlerin mevzuttn kynklnn sorunlrı ve trımsl örgütlenme politiklrı irdelenmiş, konuyl ilgili çözüm önerileri sunulmuştur. Anhtr Kelimeler: Trımsl mçlı örgüt, Örgüt politiklrı, Örgüt mevzutı. Astrct The Exmintion of Agriculturl Orgniztion Legisltion nd Policies in Turkey: The Cse of Agriculturl Coopertives Agriculturl sector keeps its importnce regulrly due to its functions such s meeting the needs of people in need of food, providing rw mterils to industril sector, nd creting employment. It dels with vrious prolems when it crries out these functions. For exmple, higher input prices nd lower sle prices of the products re the prolems discussed frequently. In ddition, inefficient griculturl orgniztions emerge nother importnt prolem encountered. Agriculturl sector provides different solutions to these nd similr identified prolems nd strengthening of griculturl orgniztions is mong these solutions. As result, the filure of griculturl orgniztions emerges s prolem confronted nd it lso emphsizes the importnce of strong griculturl orgniztions to solve other prolems. In mny studies on griculturl orgniztions in Turkey, the filure of griculturl orgniztions hd een exmined nd the resons for the filure hd een determined. Prolems stemming from legisltion" hd een identified s common outcome. Therefore, in this study, the prolems of griculturl orgniztions rising from legisltion nd their griculturl orgniztion policies re exmined nd relevnt solutions re presented. Key Words: Agriculturl orgniztion, Orgniztion policies, Orgniztion legisltion. Giriş Türkiye de trım sektörünün 2012 yılınd Gyri Sfi Yurt İçi Hâsıl dki ornı %7,9 dur (TUİK, 2013). Aynı yıl toplm istihdm edilen nüfusun %24,6 sı trım sektöründe istihdm etmektedir (TUİK, 2013). Dinler (2008) e göre trım sektöründen yerine getirmesi eklenen işlevler esinsel gereksinimleri krşılm, trım dışı sektörlere hmmdde üretme, sğlıklı işgücü sğlm, ruhsl denge unsuru olm ve klkınmnın finnsmnını sğlmdır. Trım sektörü u işlevleri yerine getirirken çeşitli sorunlrl krşı krşıydır. İnn (2012) göre; mzot, güre, elektrik gii trımsl girdilerin fiytlrı çok yüksektir. Üreticilerin ödeyemedikleri ve tkipteki trım kredileri 2007 de 305 milyon TL iken, 2008 de 451 milyon liry, 2009 d 941 milyon liry yükselmiş ve 2010 d 1 milyr liryı şmıştır. Desteklerin sektörlere dğılımınd trım sektörü leyhine gelişmeler görülmüştür yılınd ytırım teşviklerinin %5,1 i trım verilmişken, 2011 yılınd trım sektörüne verilen teşviklerin ornı %2,8 e düşmüştür. Toprklrımız, su kynklrımız ve hv ilinçsiz üretim ve tüketimden ötürü kirlenmektedir. 87

95 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Tüm u sorunlrın ynınd trımd örgütlenmenin henüz istenilen nitelikte olmmsı d sıklıkl trtışıln ir sorundur. Türkiye de trımsl örgütlerin syıc yeterli üyüklükte olduğunu söylemek ynlış olmz. Nitekim Türkiye de örgütlenme ile ilgili sorunlr nicelik değil nitelik olrk krşımız çıkmktdır. Örneğin; 2012 yılının Birleşmiş Milletler trfındn Uluslrrsı Koopertifler Yılı iln edilmesi ile hzırlnn Türkiye Koopertifçilik Strtejisi ve Eylem Plnı n göre Türkiye de koopertiflere yönelik tespit edilen sorunlr kmu hizmet sunumu ve koopertifçiliğe elverişli ir ortm oluşturulmsı konusund yşnn ksklıklr, eğitim, ilinçlendirme ve rştırm fliyetlerindeki yetersizlikler, örgütlenme ve koopertifler rsı işirliği sorunu, sermye yetersizliği ve uygun finnsmn erişim sorunu, denetim ve imj sorunu, kurumsl ve profesyonel yönetim eksikliği, mevzut ve uygulmdn kynklnn sorunlr olrk elirlenmiştir (Gümrük ve Ticret Bknlığı, 2012). Ayrıc yıllrı rsınd Düny Bnksınc finnse edilen, Trımsl Amçlı Koopertifler Ortk Girişimi (TAKOG) trfındn yürütülen ve Trım Reformu Uygulm Projesi (ARIP) ileşenlerinden oln Çiftçi Örgütlerinin Kurumsl Güçlendirilmesi Projesi (IRFO) ile Türkiye deki trımsl örgütlerin mevcut sorunlrı finnsmn, eğitim, denetim, mevzut ve üst örgütlenme olrk tespit edilmiştir. Benzer şekilde Mülyim e (2012) göre, Türk Koopertifçiliğinin sorunlrı finnsmn, üst örgütlenme, eğitim ve rştırm, mevzut ve denetim kynklı sorunlrdır. Bu rştırmd, trımsl mçlı örgütlerin mevzuttn kynklnn sorunlrının neler olduğu ve örgütlere yönelik uygulnn politiklr rştırılmıştır. Çlışmd yöntem olrk derleme yöntemi, mteryl olrk ise ilgili mevzut ve dh önce ypılmış çlışmlr kullnılmıştır. Çlışmnın ikinci ölümünde, Türkiye de trımsl örgütlenmenin mevcut durumu orty konulmuş, üçüncü ölümde u konud uygulnn destek ve politiklr değinilmiş, dördüncü ölümde ise trımsl örgütlenme mevzutı irdelenmiştir. Çlışmnın eşinci ve son ölümünde tespit edilen sorunlr çözüm önerileri sunulmuştur. Türkiye de Trımsl Örgütlenmenin Mevcut Durumu Türkiye de trımsl mçlı örgütler kmu (Gıd, Trım ve Hyvncılık Bknlığı, Ormn ve Su İşleri Bknlığı, Gümrük ve Ticret Bknlığı) ve üretici örgütlenmesi (mesleki ve ekonomik örgütlenme) olrk krşımız çıkmktdır. Bizzt çiftçiler trfındn kurulmuş ve çiftçi menftlerini krşılıklı yrdımlşm yoluyl koruyn ekonomik örgütler koopertifler, üretici irlikleri ve yetiştirici irlikleri olrk gruplnırlr. Çizelge 1. Türkiye de trımsl örgütlenme tlosu Trımsl Örgüt Ti Olduğu Knun Türü Örgüt Syısı Birim Koopertifler Üretici Birlikleri Islh Amçlı Yetiştirici Birlikleri 1163, 3476 S.K. Trımsl Klkınm (Köy-Koop, Trım, Hyvncılık, Ormncılık, Çy) Ortk/Üye Syısı 8, , , 3476 S.K. Sulm 2, , , 3476 S.K. Su Ürünleri , , 3476 S.K. Pncr Ekicileri , 5330 S.K. Trım Kredi 1, S.K. Hyvnsl Üretim , S.K. Meyve , S.K. Seze ve Süs Bitkileri 61 5, S.K. Trl Bitkileri 65 5, S.K. Su Ürünleri 32 1, S.K. Orgnik Ürünler 21 2, S.K. Dmızlık Sığır , S.K. Dmızlık Koyun-Keçi , S.K. Arı 79 52, S.K. Dmızlık Mnd 19 2, S.K. Dmızlık Tvuk Kynk: Trım Reformu Genel Müdürlüğü, Türkiye de trımsl klkınm, sulm, su ürünleri, pncr ekicileri ve trım kredi olmk üzere toplm det koopertif, hyvnsl üretim, meyve, seze süs itkileri, trl itkileri, su 88

96 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): ürünleri ve orgnik ürünler olmk üzere 821 det üretici irliği ve dmızlık sığır, koyun-keçi, rı, mnd ve tvuk olmk üzere de toplm 265 det ıslh mçlı yetiştirici irliği ulunmktdır. Bu örgütlerin ti olduklrı knunlr ve örgütlere ortk/üye oln çiftçi syısı şğıd verilmiştir (Çizelge 1.). Trımsl Örgütlere Yönelik Destek ve Politiklr Kırsl kesimde nüfus yoğunluğu fzl oln ülkelerde ekonomik klkınm ve kırsl klkınm hemen hemen ynı nlm gelmektedir. Ekonomik klkınm ir ülkenin reel olrk Gyri Sfi Milli Hâsılsı nın vey gelirinin rtmsı olrk tnımlnmsın rğmen, sosyl çıdn gelir dğılımı, eğitim ve sğlık konulrınd fırst eşitliğinin sğlnmsı d klkınmyı ifde eder. Kırsl klkınm ise kırsl kesimde yşyn insnlrın sosyl ve ekonomik hytını geliştirmek mcıyl hzırlnn ir strteji ve genel nlmd ir trım politiksıdır. Dolyısıyl kırsl klkınm ve ekonomik klkınmd en önemli rçlrdn iri üretici örgütleridir. Kırsl kesimde kuruln çeşitli üretici örgütleri üreticiye her konud destek sğlmk mcı ynı sır, kırsl snyinin kurulmsı ve pzrlm konusundki fonksiyonlrın yerine getirilmesi kımındn önemli oluşumlrdır. Bu örgütlenmeler rsınd en yygın olnı ve üretici örgütü denince kl ilk geleni trımsl mçlı koopertiflerdir. Trımsl mçlı koopertifler ünyelerinde hyvncılık, sercılık, depolm, pzrlm, nkliye, üreticiye girdi temini gii önemli trımsl fliyetleri ulundurmlrı nedeniyle çiftçi gelirine direkt etki edecek oln oluşumlrdır. Diğer trftn üreticiler orgnizsyonlrı rcılığıyl sosyo ekonomik politiklrın oluşmsın ktkıd ulunmkt ve uygulmlr u orgnizsyonlrı rcılığı ile ktılmktdır (Çıkın, 1992). Etkin örgütlenme modellerinin oluşturulmsı, dğınık oln trımsl üreticilerin tek ir çtı ltınd piysy girmesi ve piysd hklrını korum dın etkili olmsı mcıyl Türkiye de uygulnn tüm trım politiklrınd trımsl örgütlenme ele lınmış ve her dönemde desteklenmiştir. Çlışmnın u ölümünde, AB uyum sürecini de dikkte lrk üretici örgütleri ile ilgili uygulnn çeşitli politiklr ve devlet destekleri incelenmiştir. Cumhuriyet Dönemi ve Plnlı Dönemde Uygulnn Örgütlenme Trımsl Politiklrı Üretici örgütleri şt trımsl klkınm koopertifleri olmk üzere Cumhuriyet Döneminde güçlü ir şekilde desteklenmiştir. Devlet koopertiflerle ilgili düzenleme ve denetleme yetkisini de kullnrk genel ve özel koopertif knunlrı çıkrmış ve koopertifleri diğer kuruluşlrdn yırn ir hukuki sttü elirleme yolun gitmiştir. Yine irçok koopertifin kurulup gelişmesine devlet öncülük etmiştir (Gümrük ve Ticret Bknlığı, 2012). İlki yıllrını kpsyn Birinci Beş Yıllık Klkınm Plnınd zruri gıd mddelerinin rzını rtırck, plnlı dönem içinde trımsl ürünlerde piysd rz tlep dengesini sğlyck şekilde üretimin teşvik edilmesi, unun içinde trımsl örgütlerin kurulmsı ve etkinleştirilmesi öngörülmüştür. Bu mçl trımın piyslrl irtitını sğlmsı ve ulştırm imkânlrının sğlnmsı için Trım Stış Koopertiflerinin kurulmsı tedir olrk önerilmiştir. Yine Birinci Plnd özellikle et, süt, yğlı tohumlr üreticilerinin örgütlenmesinin gerekliliği vurgulnmıştır. Ayrıc kırsl klkınm ve ormn köylerin klkınmsı için de koopertiflerin kurulmsı önerilmiştir (DPT, 1963). Birinci Beş Yıllık Klkınm Plnı ile şlyn u mçlr Dördüncü, Beşinci ve Altıncı Beş Yıllık Plnlrd tekrr ele lınmış ve ilgili tedir ve politiklr uygulnmıştır. Diğer trftn Yedinci Beş Yıllık Klkınm Plnınd ( ) ve Sekizinci Beş Yıllık Klkınm Plnınd ( ) Türkiye de trım politiklrınd reformun ilk sinylleri verilmiştir. Bu dönemden itiren uygulnn politiklrd reketçi trım sektörü, çiftçi kyıt ve trım ilgi sistemlerinin oluşturulmsı, trım sigortsı knunun çıkrılmsı, kırsl klkınm, trım snyi entegrsyonu, trım stış koopertiflerinin özerkleştirilmesi, Trım Çerçeve Knunun çıkrılmsı gerekliliği orty koyulmuş; ütün u mçlr ulşmk içinde etkin üretici örgütlerinin önemi vurgulnmıştır (DPT, 1995; DPT, 2000). Klkınm Plnlrının sonuncusu oln Dokuzuncu Klkınm Plnınd ( ) Trımsl Ypının Etkinleştirilmesi şlığınd gıd güvencesinin ve güvenilirliğinin sğlnmsı ile doğl kynklrın sürdürüleilir kullnımı gözetilerek, örgütlü ve reket gücü yüksek ir trımsl ypı oluşturulcğı, üretici örgütlenmesine ilişkin mevzutın yeniden ele lınrk, üreticilerin değişik mçlr uygun şekillerde; verimliliği ve pzrlmd reket gücünü rtırıcı yönde örgütlenmelerinin destekleneceği elirtilmektedir. Yine Plnın Kırsl Kesimde Klkınmnın Sğlnmsı şlığı ltınd 89

97 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): kırsl kesimin örgütlenme kpsitesinin geliştirileceği ve üretici örgütlerinin güçlendirileceği, frklı üretici örgütlenmelerinin işlevleri AB trım uyum sürecinde yeniden düzenleneceği ifde edilmiştir (Resmi Gzete, 2006). Trım Reformu Uygulm Projesi ve Çiftçi Örgütlerinin Kurumsl Ypısının Güçlendirilmesi Bileşeni (IRFO) Yedinci ve Sekizinci Beş Yıllık Klkınm Plnlrınd ifde edilen Türkiye de trım politiklrınd reform gidilmesinin gerekliliği sonucund tıln en önemli dımlrdn iri Trım Reformu Uygulm Projesidir (Agriculturl Reform Implementtion Project ARIP). ARIP Düny Bnksıyl ypıln 4631 TU numrlı Ekonomik Reform Kredisi nlşmsı ile gündeme gelmiştir (Tn, 2009). Türkiye de 2001 yılınd yürürlüğe giren Trım Reformu Uygulm Projesi ile Düny Bnksı nın temel hedefi Düny Ticret Örgütü (WTO) kurllrı ve AB ye tm üyelik süreci çerçevesinde, Türkiye de trımın reket gücünü rtırck politik değişikliklerini finnse etmektir (Akder, 2007). ARIP, Doğrudn Gelir Desteği ve Çiftçi Kyıt Sistemi, Kırsl Klkınm Progrmlrı ve Trım Stış Koopertif ve Birliklerinin Yeniden Ypılndırılmsı olmk üzere üç temel ileşenden oluşmktdır. Kırsl Klkınm Bileşeni kpsmınd ele lınn lt ileşenlerden iri Çiftçi Örgütlerinin Kurumsl Ypısının Güçlendirilmesi Projesidir (IRFO). Proje çiftçi örgütlerinin kurumsl kpsitelerini geliştirerek ve güçlendirerek kırsl ve ulusl klkınmy ktkılrının sürdürüleilirliğinin sğlnmsın yönelik model oluşturmyı hedefleyen pilot ir uygulmdır. IRFO Projesi ile 7 çiftçi örgütü merkez irliğinin ir ry gelerek oluşturduklrı Trımsl Amçlı Koopertifler Ortk Girişimi (TAGOK) kurulmuştur. Proje eş ölgeyi temsi eden 21 ilde uygulnmıştır. Bu proje kpsmınd uygulnmkt oln Kpsite Geliştirme Progrmı ile çiftçi örgütlerinin yönetim ve denetim kurulu üyeleri, profesyonel çlışnlrı ile ortklrının çeşitli konulrd ilgilendirilmeleri ve öylece örgütlenme kpsitelerinin ve hizmet klitelerinin rtırılmsı mçlnmıştır. IRFO Progrmı kpsmınd örgüt yönetimi, temel muhsee, pzrlm yönetimi, finnsl yönetim, stın lm yönetimi, ytırım projesi hzırlm ve değerlendirme teknikleri konulrınd 21 ilde çeşitli eğitim fliyetleri düzenlenmiştir (TEDGEM, 2008). Trım Knunu ve Trım Strtejisi Trım politiklrını elli ir çerçeveye oturtn trih, 2004/92 syılı Trım Strtejisi ve Trih ve 5488 Syılı Trım Knunund yıllrı rsınd eş yıllık ir süreçte trım politiklrının nsıl ir strteji ile yürütüleceğini orty koymktdır. Kynklrın etkin kullnımı ilkesi çerçevesinde ekonomik, sosyl ve uluslr rsı oyutunu ütün olrk ele ln örgütlü, reket gücü yüksek, sürdürüleilir ir trım sektörünün oluşturulmsı u strtejinin temel mcıdır. Knun ve knundn çıkrıln eş strtejiden iri, üretici örgütlenmesinin gerçekleştirilmesidir. Bu mc ulşmk için elirlenen öncelikler ise üreticilerin ir ry gelerek pzr entegrsyonunu sğlyck destekler, üreticilerin irlikte ypcklrı hyvnsl üretim fliyetlerinin desteklenmesi, sulm irlikleri ve koopertiflerinin desteklenmesi, üretici örgütlerinin özerkleştirilmesi ve yönetim ypılrının güçlendirilmesi ve ilgili ysl düzenlemelerin sonuçlndırılmsı, üretici örgütlerinin geliştirilmesi için mli ve teknik desteklerin sğlnmsı şeklinde özetlenmiştir. Ayrıc kmudn ğımsız ypıd üreticilere, üretimden pzrlmy kdr oln sfhlrd hizmet vermek üzere; kr mcı gütmeyen Trımsl Üretici Birliklerinin kurulmsı ve geliştirilmesi de uygulnmsı düşünülen strtejilerden iridir (Resmi Gzete, 2006). AB Ktılım Öncesi Mli Arç (IPA) ve Kırsl Klkınm Bileşeni (IPARD) Türkiye nin AB ne tm üyelik sürecinde AB mli yrdım meknizmsı yıllrını kpsyn yedi yıllık ir dönem için yeniden tnımlnmıştır. Ktılım Öncesi Yrdım Arcı (Instrument for Pre Accession IPA) olrk tnımlnn u yeni uygulmyl AB dy ve potnsiyel dy ülkelere yönelik mli yrdım meknizmsını tek ir hukuki çerçevede ir ry getirmiştir. Ktılım Öncesi Yrdım Arcı nın Kırsl Klkınm Bileşeni IPARD olrk dlndırılmktdır. Avrup Komisyonu trfındn 25 Şut 2008 trihinde onylnn Kırsl Klkınm Progrmı (IPARD) Türkiye nin ktılım öncesi dönemdeki öncelikleri ve ihtiyçlrını dikkte lrk sürdürüleilir klkınmyı sğlmk için kpsite oluşturmyı hedeflemekte, işletmeleri AB stndrtlrın yükseltmeyi mçlmktdır. 90

98 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): IPARD progrmı ile trım sektörünün sürdürüleilir modernizsyonun ktkı sğlnmsı ve kırsl lnd sürdürüleilir klkınmnın sğlnmsı hedeflerine ulşmd üretici gruplrının kurulmsı ve desteklenmesi ir rç olrk sunulmuştur. Bu mc ulşmk üzere üretici örgütlerinin hie projeleri kpsmınd desteklenmesi ve teşvik edilmesi öngörülmüştür. Türkiye de Trımsl Örgütlenme Mevzutı Türkiye de trımsl örgütlenmeye yönelik mevzut krmşık ve dğınık ir ypıy shiptir. Ekonomik mçlı trımsl örgütler şlığı ltınd yer ln koopertifler ve irliklerin hukuki sttüleri ve ysl dynklrı tmmıyl frklıdır. Ayrıc koopertifler ve irliklerin kendi içinde de mevzut irliği ulunmmktdır. Örneğin Trım Stış ve Trım Kredi Koopertifleri gii tek mçlı ve dh ziyde devletin güdümünde ulunn örgütler özel yslr ti iken, yönetim ve denetimlerinde ğımsız oln trımsl klkınm koopertifleri, sulm koopertifleri v. gii örgütler 1163 Syılı Koopertifler Knunun tidir. Benzer durumun irlik dı ltınd fliyet gösteren ekonomik mçlı trımsl örgütler çısındn d söylemek mümkündür. Örneğin; ıslh mçlı hyvn yetiştirici irliklerinin temel ysl dynğı 5996 Syılı Veteriner Hizmetleri, Bitki Sğlığı, Gıd ve Yem Knunu, Sulm Birliklerinin ysl dynğı, 6172 Syılı Sulm Birlikleri Knunu, Köylere Hizmet Götürme Birliklerinin ysl dynğı ise, 5355 Syılı Mhlli İdre Birlikleri Knunu dur. Bununl erer trımsl üretici irliklerine yönelik temel düzenleme ise 5200 Syılı Trımsl Üretici Birlikleri Knunu dur. Bu çlışm kpsmınd, özel knunlr hriç tutulrk dh ziyde genel ys niteliğinde ulunn 1163 Syılı Knun incelenmiştir. Türkiye de 1163 Syılı Knunun yürürlüğe girdiği trihine kdr koopertifler, genel knun niteliğinde ulunn ticret yslrın ti olrk kurulmuş ve fliyet göstermişlerdir trihli ve 596 syılı ve 1956 trihli 6762 Syılı Türk Ticret Knunlrınd koopertifler, ticret şirketleri rsınd syılmış, ilgili knunlrın koopertiflere yönelik hükümleri 1969 yılın kdr, Trım Kredi Koopertifleri ve Trım Stış Koopertifleri dışınd kln tüm trımsl koopertiflere uygulnmıştır. Türk Hukukund koopertifler ve koopertifçilik genel ve özel knunlrl erer, Anyslrd d yerini ulmuş ve desteklenmiştir Anyssı nın 51 inci mddesinde yer ln Devlet koopertifçiliğin gelişmesini sğlyck tedirleri lır hükmü devletin koopertiflere verdiği önemi göstermesi kımındn son derece önemlidir. Koopertifçilik konusu, 1982 Anyssı nın 171 inci mddesinde de yer lmktdır. İlgili mdde, Devlet milli ekonominin yrlrının dikkte lrk, öncelikle üretimin rttırılmsını ve tüketicinin korunmsını mçlyn koopertiflerin gelişmesini sğlyck tedirleri lır hükmünü getirmektedir ve 1982 Anyslrının koopertiflere yönelik hükümleri, koopertifçiliğin nysl nlmd güvence ltınd ulunduğunu göstermekte ve devlete koopertifler lehine olumlu ödevler yüklemektedir. Bun göre; koopertiflerin özerkliğine, ğımsızlığın ve demokrtik ypısın zrr vermeksizin koopertifçiliğin gelişmesine yönelik her türlü ysl, idri ve mli tedirleri lmk devletin nysdn kynklnn görevleri rsınddır. Devletin koopertifçiliğin geliştirilmesine yönelik ysl nlmdki görevi, ticret yssındn ğımsız oln 1163 Syılı Knunun yürürlüğe girmesiyle vücut ulmuştur Syılı Knunun 100 üncü mddesi ile de, 6762 Syılı Türk Ticret Knunun koopertiflere ilişkin inci mddeleri yürürlükten kldırılrk koopertifler Ticret Yssı kpsmındn çıkmıştır. Anck ticret yssının şirket türleri ile ilgili 136 ıncı mddesi yürürlükten kldırılmmış ve koopertifler ticret şirketleri rsınd syılmy devm etmiştir. Hlen yürürlükte ulunn yürürlük trihli 6102 Syılı Türk Ticret Knunund d ynı hüküm korunrk ilgili knununun 124 üncü mddesi uyrınc koopertifler ticret şirketleri rsınd syılmıştır. Bununl erer, 1163 Syılı knunun 1 inci mddesi uyrınc, koopertiflerin tüzel kişiliği içeren teşekkül olrk oluşturulmlrı hükmünün sonucu olrk, koopertiflerin ticret ortklıklrı rsındn syılıp syılmycğı trtışmlrının orty çıktığı d elirtilmektedir (Eriş, 2001). Koopertiflerin ticret şirketi olup olmdığın yönelik trtışmlr u çlışmnın kpsmını dışınd olmkl erer, koopertifleri slt kr elde etme mcını tşıyn ticret şirketleri rsınd symnın koopertifçilik mntığı ile örtüşmediği ir gerçektir. Bu seeple, ysl düzenlemelerin u konud trtışmy mhl vermeyecek şekilde koopertifçilik ilkeleri ile tm nlmıyl uyumlu hle getirilmesi gereklidir. Koopertifleri genel ys niteliğinde ulunn Ticret Knunu kpsmındn çıkrrk yürürlüğe giren 1163 Syılı Knun, Koopertiflere yönelik özel hükümler içermektedir Syılı 91

99 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Knunun 1 inci mddesi koopertifleri, Gerçek ve tüzel kişiler trfındn kuruln değişir ortklı ve değişir sermyeli ortklıklr şeklinde trif etmiştir. Değişir ortklı ve değişir sermyeli ifdesiyle Türk Hukukund koopertifler çısındn serest giriş vey çık kpı ilkesinin enimsendiği görülmektedir Syılı koopertifler yssının önemli ve koopertifçilik ilkeleriyle ilintili önemli hükümlerinde irisi de ortklrın oy hkkı ile ilgili hükümdür. Ysnın 48 inci mddesi, Genel kuruld her ortk ylnız ir oy shiptir hükmünü getirmektedir. Bu şekilde irim koopertiflerde her ortğ ortklık pyı tutrın ğlı olmksızın tek ir oy hkkı verilmesi koopertiflerde demokrtik yönetim ilkesinin ir sonucudur. Koopertifler Yssı kpsmınd ir diğer önemli ve özel düzenleme, koopertif üst örgütlenmesi ile ilgilidir. Ysnın 70 inci mddesi uyrınc; koopertif irlikleri, koopertif merkez irlikleri ve Türkiye Milli Koopertifler Birliğinin kurulcğı öngörülmektedir. Koopertif üst örgütlerinin (dikey örgütlenme) oluşturulmsın cevz veren u hüküm koopertifçiliğin gelişmesi çısındn oldukç önemli ir düzenlemedir Syılı Knunun, koopertiflere tnınn ir kısım muflıklr ve koopertif yöneticilerinin cezi sorumluluğun ilişkin hükümleri de özellik rz etmektedir. Koopertifler Yssı uyrınc, irim koopertifler ve üst örgütlere vergi ve hrçlr yönünden önemli muflıklr tnınmıştır. Anck ysnın 93/4 üncü mddesi hükmüne göre; irim koopertifler, koopertif irlikleri ve koopertif merkez irlikleri, fliyete geçen üst kuruluşlr girmedikleri tkdirde ir kısım muflıklrdn yrrlnmycklrdır. Bu hüküm de, koopertif üst örgütlenmenin özendirilmesi çısındn oldukç önemlidir. Koopertifler Knunu, yöneticilerin cezi sorumluluklrı kımındn d ticret şirketlerinden frklı hükümlere yer vermiştir. Ysnın 62/3 üncü mddesi uyrınc, koopertif yönetim kurulu üyeleri koopertifle ilgili suç teşkil eden fiil ve hreketlerinde dolyı kmu görevlisi gii cezlndırılmktdır. Türkiye de koopertiflerle ilgili temel düzenleme oln 1163 Syılı Knunun; ğımsızlık ve özerklik, ortklrın demokrtik yönetimi ilkelerini enimsediği ve koopertifleşmeyi ve irim koopertifler çısındn oldukç önemli oln üst örgütlenmeyi özendirici hükümler içerdiği söyleneilir. Bu durum yukrıd elirtildiği üzere, devletin koopertifçiliğin geliştirilmesine yönelik Anysnın 171 inci mddesinde elirtilen görevinin hukuksl görünümüdür. Anck özellikle 1163 Syılı Knun ti trımsl mçlı koopertifler çısındn ysnın uygulmsının d nsıl şekillendiğini görmek gereklidir. Bilindiği üzere, Türkiye de 1163 Syılı Knun ti olrk; trımsl klkınm, sulm, su ürünleri ve pncr ekicileri koopertifleri olmk üzere dört grup trımsl mçlı koopertif fliyet göstermektedir. Bununl erer, mç, kpsm ve fliyet shsı kımındn trımsl mçlı koopertiflerle enzer, fkt hukuki sttü ve ysl dynk kımındn tmmıyl frklı irliklere yönelik mevzutın, 1163 Syılı Knunun uygulm zeminine menfi yönde etki ettiği ve fliyet shsını gölgelediği söyleneilir. Diğer trftn Birleşmiş Milletler trfındn 2012 yılının Uluslrrsı Koopertifler Yılı iln edilmesi ile Türkiye de de Gümrük ve Ticret Bknlığı Koopertifçilik Genel Müdürlüğü öncülüğünde koopertifçilikle ilgili irçok pydşın ktılımıyl hzırlnn Türkiye Koopertifçilik Strtejisi ve Eylem Plnı elgesinde koopertiflerin mevzuttn kynklnn sorunlrı elirlenmiş ve çözüm önerileri sunulmuştur. Strteji Belgesinde tespit edilen mevzut sorunu şu şekilde özetleneilir (Gümrük ve Ticret Bknlığı, 2012). Koopertifçiliğin önemli sorunlrının şınd dğınık ysl düzenleme gelmektedir. Koopertiflerin üç yrı Bknlığın görev lnınd olduğu için Bknlıklrın hzırldıklrı n sözleşmelerde, uygulmd ve denetimlerde frklılıklr orty çıkmkt, dh çok koopertif türlerine göre ir yklşım geliştirilmekte ve ortk ir uygulm lnı oluşturulmmktdır. Ayrıc 1163 syılı Koopertifler Knunu teşkiltlnm ve usul knunudur. Bu knun ve un uygun olrk hzırlnmış oln n sözleşmeler uygulmyı yönetmekte ve işleyişi sğlmktdır. Ekonomik ve sosyl hytt yşnn gelişmeler sonucu zmn içinde orty çıkn düzenleme ihtiycı, nck knun değişikliği ile giderileilmektedir. Çünkü n sözleşmelerde değişiklik ypılilmesi, intik sğlmyı gerektirmekte olup, u d knun değişikliği sonucund n sözleşmelerin genel kurul krrı ile kul edilmesi hlinde mümkündür. Anck, koopertifler konusund Türkiye de yşnn çok şlılık, knun değişikliği konusund hrekete geçilmesini ve mutkt vrılmsını engellemektedir. 92

100 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Gıd, Trım ve Hyvncılık Bknlığı trfındn ypıln ir çlışmy göre koopertiflere ilişkin yıld ortlm hukuk dvsı Yrgıty intikl etmektedir. Bu dvlrın %60 ı koopertif ve ortk rsınd yşnn uyuşmzlıklr ile ilgilidir. Ayrıc koopertifçilikle ilgili ihtiss mhkemelerinin olmmsı ve yrgının kendine özgü sorunlrı nedeniyle intikl eden konulrın çözümü uzun zmn lmktdır. Diğer trftn, koopertif ve üst kuruluşlrı ile konuyl ilgili zı kurum ve kuruluşlrc, 1163 syılı Koopertifler Yssı nın denetim, eğitim, üst örgütlenme, ortk koopertif ilişkileri, genel kurul toplntılrı, yönetim kurulunc kullnılck yetkiler konulrınd değişiklik önerileri dile getirilmektedir. Anck, koopertifçilik mevzutın özgü düzenleme klitesi düşüklüğünden ve orty çıkn ihtiyçlrı giderme esnekliğine ship olmmsındn dolyı u sorunlrın çözümlenmesi ve gelen tleplerin krşılnmsı güçleşmektedir. Bu nedenle de, sıklıkl koopertiflerin fliyetlerinde ksmlr yşnmkt, koopertiflerin iş ve işlemleri sekteye uğrmkt ve mcın ulşn koopertiflerin dhi tsfiye edilememesi gii hukuki ve fiili sorunlr orty çıkmktdır. Dolyısıyl, koopertifler mevzutının uygulmsınd öncelikle çok şlılığın ortdn kldırılmsı, knunun zı hususlrd idri düzenlemelere izin verecek esnekliğe kvuşturulmsı ve yrgı süreci ile ilgili olrk ihtiss mhkemeleri ve uyuşmzlık kurullrı gii önerilerin değerlendirme konusu ypılrk cil çözümler üretilmesi gerekli görülmektedir. Bir diğer konu gyri fl koopertiflerin kıs sürede tsfiyesinin sğlnmmsıyl ilgilidir. Bunun için kurulduğu hlde fliyet göstermeyen, u seeple de tsfiye edilmeyi ekleyen, orcu, lcğı ve hukuki ihtilfı ulunmyn gyri fl durumdki koopertiflerin kıs sürede tsfiye edilmesi mcıyl, knuni düzenleme ypılmlıdır. Sonuç ve Öneriler Trımsl örgütlerin mevcut durumunun, koopertifçiliğin genel dynğı oln 1163 Syılı Koopertifler Knunu nun ve trımsl örgütlenme politiklrının irdelendiği u çlışm sonucund Türkiye de trımsl örgütlerin syıc fzl olmsının ynınd istenilen düzeyde şrılı olmdıklrı ve finnsmn, üst örgütlenme, eğitim rştırm, mevzut, denetim lnlrınd sorunlrl krşı krşıy olduklrı söyleneilir. Mevcut sorunlr rsındn mevzuttn kynklnnlr incelendiğinde, özellikle koopertiflerden sorumlu irden fzl knlığın olmsı ile koopertiflerde yetki krmşsı meydn geldiği düşünülmektedir. Dolyısıyl, koopertif n sözleşmelerinde, uygulmd ve denetimlerde frklılık olmktdır. Bu ğlmd koopertiflerden sorumlu tek ir knlığın fliyet göstermesi ile u krmşnın çözüleileceği önerilmektedir. İhtiyç hlinde zı koopertif uygulmlrının revize edilmesi gerekli olilir. Bu d nck n sözleşmede elirtilen mddelere uyrk lınn krrlr doğrultusund uygulm imkânı ulur. Ayrıc 1163 syılı knun oln ğımlılıktn dolyı koopertiflerle ilgili lınck krrlr yvş ilerleyen ir süreçte gerçekleşmektedir. Bu sürecin dh hızlı ilerleyeilmesine imkân veren ysl düzenlemenin ypılmsı gerekmektedir syılı knund koopertiflerin nsıl kurulcğı ve nsıl işleyeceği ile ilgili konulr ele lınmıştır. Oys trımsl koopertiflerle ilgili ypıln çlışmlr ile u koopertiflerin kuruluş şmlrınd değil, kurulduktn sonr çlışmlrınd sorunlr olduğunu elirlenmiştir. Koopertiflerin kuruluş şmsınd hiçir engelle krışılmmsı çok syıd etkin olmyn koopertifin kurulmsın seep olmktdır. Çok ykın mesfelerde ynı mcı tşıyn hiçiri etkin olmyn çok syıd koopertifin kurulduğu ve zmn içinde herhngi ir seeple feshedildiği sıkç rstlnıln ir durumdur. Dolyısıyl koopertif kuruluşlrınd yty genişleme yerine dikey örgütlenme, profesyonel yöneticilik, güçlü ve ilinçli ortklık nlyışı teşvik edilmelidir. İlve olrk gyri fl durumd oln koopertiflerin kptılmsı işlemlerinin dh kıs sürede gerçekleşmesi için ir ysl düzenleme ypılmlıdır. Ayrıc koopertifler için uygulnn devlet politiklrınd koopertifleri mli ve idri yönden güçlendirilecek desteklemelerin ve politiklrın uygulnmsı teşvik edilmelidir. Kynklr Akder, A.H., Policy Formtion in the Process of Implementing Agriculturl Reform in Turkey. Interntionl Journl of Agriculturl Resources, Governnce nd Ecology Vol.6. Issue: 4/5. Switzerlnd. Çıkın, A., Trım Kesiminde Koopertif Örgütlenme ve Trımsl Koopertifçilik Politiksı li Yıllr Doğru Türkiye Trımı Trım Hftsı Sempozyumu, TMMOB ZMO, 7 10 Ock 1992, Ankr. Dinler, Z., 2008, Trım Ekonomisi, Ekin Kitevi Yyınlrı, s

101 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): DPT, Birinci Beş Yıllık Klkınm Plnı ( ). [Erişim: 18 Eylül 2013]. DPT, Yedinci Beş Yıllık Klkınm Plnı ( ), 4F7DFC4C49E [Erişim: 18 Eylül 2013]. DPT, Sekizinci Beş Yıllık Klkınm Plnı ( ), [Erişim: 18 Eylül 2013] Eriş, G., 2001, Açıklmlı İçtihtlı Uygulmlı Koopertifler Hukuku, Seçkin Yyınlrı, Ankr. Gümrük ve Ticret Bknlığı, Türkiye Koopertifçilik Strtejisi ve Eylem Plnı [Erişim: 28 Ağustos 2013]. İnn, H.İ., Türkiye de Kırsl Yoksulluğun Nedenleri ve Önlenmesi. 10. Ulusl Trım Ekonomisi Kongresi, Kony. Mülyim, Z.G., 2012, Koopertifçilik. Yetkin Yyınlrı, Ankr. s.505. TEDGEM, Çiftçi Örgütlerinin Kurumsl Güçlendirilmesi Projesi Kpsite Geliştirme Progrmı, Bilgi Notlrı, Ankr. Tn, S., 2009, Trım Reformu Uygulm Projesi Kpsmınd Kırsl Klkınm Projeleri:Çnkkle İli Köy Bzlı Ktılımcı Ytırım Progrmı Örneği, Girişimcilik ve Klkınm Dergisi, Cilt: 4, Syı: 2, Çnkkle. Trım Reformu Genel Müdürlüğü, Trihli Trımsl Örgütlenme Tlosu, [Erişim: 10 Eylül 2013]. Türkiye İsttistik Kurumu, 2013, An Fliyet Kollrın Göre Cri Fiytlrl Gyri Sfi Yurtiçi Hâsıl [Erişim: 29 Ağustos 2013]. Türkiye İsttistik Kurumu, 2013, İstihdm Edilenlerin Yıllr Göre İktisdi Fliyet Kollrı, NACE Rev.2 [Erişim: 29 Ağustos 2013]. Resmi Gzete, 2006, 1 Temmuz 2006 Trih, Syılı Knun, Dokuzuncu Klkınm Plnı ( ). [Erişim: 12 Eylül 2013]. Resmi Gzete, 2006, 18 Nisn 2006 Trih, 5488 Syılı Trım Knunu. [Erişim: 13 Eylül 2013]. 94

102 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Impct of Phosphorus Levels on Vegettive Growth nd Seed Yield of Lettuce (Lctuc stiv L.) Cultivrs Shhjhn Shir Ahmed 1 Muhmmd Azm Khn 2,3 Imrn Ali Sni 1 Muhmmd Shrif 4 Muhmmd Neem Shhwni 1 Srwt Afridi 1 Nzeer Ahmed 1* 1 Blochistn University of Informtion Technology, Engineering nd Mngement Sciences (BUITEMS), Blochistn, Quett, Pkistn. 2 College of Horticulture, Northwest A&F University, Shnxi, Yngling Chin. 3 PMAS-Arid Agriculture University, Rwlpindi, Pkistn. 4 Deprtment of Soil nd Environmentl Sciences, University of Agriculture Peshwr, Pkistn. * Corresponding uthor: nzirdurrni@yhoo.com Astrct The study ws conducted to investigte the effects of different phosphorous levels on the growth nd seed yield of the lettuce (Lctuc stiv L.). Two lettuce vrieties nmely Grnd Rpids nd Romine were tested on vrious phosphorus fertilizer levels i.e. 60 kg nd 80 kg per hectre using Rndomized Complete Block under fctoril Design (RCBD). The tretment without phosphorus ws seed prmeters s well s sensory evlution including crispiness nd color were exmined fter intervl of ech 10 dys. We report tht the increse in the phosphorus fertilizer hs positive effects on yield, ground cover nd shelf life of oth vrieties; however Grnd Rpids significntly showed superior performnce thn tht of Romine. Furthermore, Romine developed seeds not oserved in cse of Grnd Rpids cultivr seemingly due to insufficient chilling hours required for phse trnsition. Further investigtions re suggested t moleculr level to decipher the components involved in etter yield nd seed development in oth vrieties tested. Key Words: Lettuce, Seed yield, Shelf life, Seed production, Phosphorus levels. Özet Mrul (Lctuc Stiv L.) Çeşitlerinin Tohum Verimi ve Vejettif Gelişimi Üzerine Fosfor Düzeylerinin Etkisi Bu çlışm mrul (Lctuc stiv L.)'d üyüme ve tohum veriminde frklı fosfor düzeylerinin etkisini rştırmk mcıyl ypılmıştır. İki frklı mrul çeşidi, Grnd Rpids ve Romine sırsıyl 60 kg/h ve 80 kg/h olmk üzere iki frklı fosforlu güre düzeyinde tesdüf loklrı (RCBD) deneme deseni kullnrk test edilmiştir. Denemelerin fosfor olmksızın tohum prmetreleri ile duyusl olrk değerlendirmesinin ynı sır, tohumun gevrekliği ve rengi her 10 günde ir incelenmiştir. Fosforlu gürenin rtışının her iki mrul çeşidinin verimi, yer örtüsü ve rf ömrü üzerinde olumlu ir etkiye ship olduğu görülmüştür. Bununl irlikte, Romine çeşidine kıysl Grnd Rpids çeşidinin tohum gelişiminde fz geçişi olmsı için yeterli ölçüde soğuğ mruz klmmsın rğmen, Grnd Rpids in verim kımındn Romine den önemli ölçüde dh üstün ir performns gösterdiği ildirilmiştir. Test edilen iki mrul çeşidinin dh iyi ir verim ve tohum gelişimi göstermelerini etkileyecek oln ileşenlerin işlevlerinin çözümlenmesi için, moleküler düzeyde dh fzl rştırm ypılmsı önerilmektedir. Anhtr Kelimeleri: Mrul, Tohum verimi, Rf ömrü, Tohum üretimi, Fosfor düzeyleri. Introduction Lettuce (Lctuc stiv L.), the king of sld vegetle elongs to fmily composite, rules in the mels of people throughout the world. Since ncient times, it hs een cultivted. Pictures of pointed leved lettuce hve een found in Egyptin toms. It is elieved tht first time Lettuce seeds were introduced to the new world y Columus (Anonymous, 2004). Lee (1999) reported tht, lettuce plnt is firly hrdy nd cold wether vegetle tht thrives when the verge dily temperture is etween 60 nd 70ºF. It is cultivted in erly spring or lte summer. In high tempertures its growth is stunned. However, there re lso some types nd vrieties of lettuce which cn withstnd het etter thn others. According to some reserchers lettuce is ctegorized into four groups of growth hits nmely hed type, semi heding type, loose lef type nd cos or romine type. In this mechnized nd dvnced period people re very much conscious out their diet ut hve deprived themselves of lnced diet. Lefy crops re dvised to void helth prolems y the medicl professionls. Lettuce is very importnt nd ffordle lefy vegetle for pulic consumption. Weiss (1998) reported tht, lettuce contins nticncer gents. Lettuce is n exotic ut still less populr crop of Pkistn nd is fcing prolems like less leve nd seed yields. One of the mjor prolems is cclimtiztion of vrietls chrcteristics. It hd een long go 95

103 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): oserved y Steel nd Briggs (1929) tht lettuce needs cool climte for lef production nd requires long dys with reltively wrmer climtes for seed production. Thus the min ojective of this project ws to evlute mximum lef nd seed yield indictors y suitle doses of phosphorus mnipultion under vrious climtic regimes. Mterils nd Methods The experiment ws crried out in the vegetle re of Institute of Horticulture, University of Agriculture Fisld, Pkistn nd some prts of the experiment were crried out in Northwest A&F University, Shnxi, Yngling, Chin. The plnt mteril used consisted of two lettuce vrieties i.e. Grnd Rpids nd Romine. Seeds of these vrieties were procured from Ayu Agriculture Reserch Institute (AARI), Fisld. Single super phosphte (SSP) fertilizer ws pplied 60 nd 80 kg P 2O 5 h -1, however 0 fertilizers were treted s control. The experiment consisted of following six different tretments nd ech tretment hd 4 replictions. T1= V 1F 0 0 kg P 20 5 h -1, 80 kg N h -1, 60 kg K 2O h -1 T2= V 1F 1 60 Kg P 20 5 h -1, 80 Kg N h -1, 60 Kg K 2O h -1 T3= V 1F 2 80 Kg P 20 5 h -1, 80 Kg N h -1, 60 Kg K 2O h -1 T4= V 2F 0 0 Kg P 20 5 h -1, 80 Kg N h -1, 60 Kg K 2O h -1 T5= V 2F 1 60 Kg P 20 5 h -1, 80 Kg N h -1, 60 Kg K 2O h -1 T6= V 2F 2 80Kg P 20 5 h -1, 80 Kg N h -1, 60 Kg K 2O h -1 Dt ws recorded regrding different prmeters of growth nd yield i.e. numer of leves t mrketle stge, plnt height t mrketle stge, ground cover re (Qs=M x M), lef re, norml leves, norml leves, leves fresh weight, oven dried weight, storge ehvior t 4ºC, shelf life nd seed prmeters were recorded on the intervl of ech 10 dys. Meteorologicl dt of the experimentl period lso exmined. Dt Anlysis The experiment ws rrnged ccording to RCBD with fctoril rrngement. The collected dt ws nlyzed sttisticlly y using the vrince technique. Duncn s new multiple rrnge test t 0.5% proility ws pplied to compre the difference mong the tretment mens (Peterson, 1994). Results The study involved determining the effect of different phosphorus levels on growth nd seed yield of lettuce cultivrs viz., Grnd Rpids nd Romine. Plnt Physiologicl dt Plnt growth like numer of leves, plnt height nd ground covered re were exmined on the sis of different plnt prts. The numer of leves plnt -1 were recorded t mrketle stge (08 weeks old) nd highly significnt results for fertilizer tretments nd non-significnt result for vriety fertilizer interction were noticed (Figure 1.). Plnt height nd ground cover of oth cultivrs exhiited significntly similr trend of development t incresing doses of fertilizer nd vice vers (Figure 2. nd Figure 3.). Storge ehvior of lettuce The lef smples were stored t low temperture i.e. 4ºC nd room temperture i.e ºC to oserve the storge ehvior nd the results were recorded. Sttisticl nlysis showed tht, mong vrieties nd vrieties fertilizer interction hd non significnt results. However, fertilizer ppliction reflected significnt results. The leves of the tretment hving 60 kg phosphorus per h remined fresh up to 9.6 dys fter hrvesting (Figure 4). Although ll the tretments exhiited non significnt interction once plced t room temperture condition, ut those provided higher doses of fertilizer withstnd longer period of time to some extent (Figure 5.). 96

104 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Sensory evlution for tste, crispiness nd color The results were evluted through Hedonic scle method nd the nlysis of vrince showed tht vrieties did not exhiit ny significnt response for the evlution of est tste, crispiness nd color. However, Grnd Rpids found etter in tste, crispiness nd color thn Romine (Figure 6.). As fr s the doses of phosphorus fertilizer re concerned the plnt leves receiving pplied fertilizer 80 kg P 2O 5 stnd first s compre to others nd tretment with no phosphorus rnked very poor in tste, crispiness nd color. Seed prmeters At the stge of mturity the seed prmeters were lso exmined it is worth mentioning here tht the mturity stge of oth cultivrs reched during the month of Ferury to Mrch. Insufficient photoperiod t prticulr growing stge undermined the olting phenomenon of Grnd Rpids resulting in no seed production, wheres Romine did not exhiit non olting phenomenon nd produced seeds nd remined the only choice for evluting seed prmeters. Reltively high temperture nd n mple mount of photoperiod for inducing olting phenomenon in lettuce were lso discussed y Steel nd Briggs (1929). Dt of seed weight plnt -1 were nlyzed sttisticlly nd the result reveled highly significnt fertilizer tretments. Therefore, the 80 kg dose of phosphorus produced 7.6 gm seed per plnt nd remined superior to other tretments (Figure 7.). Seed weight per plot of vrious tretments were recorded nd it found tht the plot hving high dose phosphorus (80 kg) nd lso hving the direction from north to south produced higher seed yield of Romine vriety my e due to the pproprite light intensity nd photoperiod (Figure 8.). Discussion The study involved determining the effect of different phosphorus levels on growth nd seed yield of lettuce cultivrs Grnd Rpids nd Romine. Plnt Physiologicl dt The rrngement of mens revels no significnt superiority of Grnd Rpids over Romine. However, tretment of 80 kg Phosphorus produced leves per plnt -1 nd remined superior (Figure 1.). The results were identicl with the findings of Hdid et l. (1990) nd Morei et l. (2001), who reported tht phosphorus ppliction increses lettuce lef yield. Similr findings were reported y Hild nd Frg (1999) who demonstrted tht the use of phosphte soluilizing cteri s inoculnts not only increses phosphorus uptke ut lso improve crop yield significntly. Deficiency nd unvilility of phosphorus s growth limiting nutrient regrding plnt vigor nd yield is well documented nd proven extensively, our findings re lso in concomitnt with Gyneshwr et l. (2002), who elorted the role of phosphorus s growth limiting fctor in mny herceous plnts. Avilility of phosphorus is much more vitl for the etter growth nd iochemicl functions of plnt s reported y Azone et l. (2003), lthough ppliction of phosphorus with other nutrients nd microes in mny comintions during different times were investigted ut still it is quite miguous to clculte optimum ppliction nd comintion of phosphorus t different ecologicl zones. Plnt height t mturity were nlyzed sttisticlly nd showed significnt results for vrieties nd non-significnt results for vrieties fertilizer interction (Figure 2.). Similr results were lso reported y Misr nd Dinesh (1995), Sntos et l. (1998) nd Vergote (1998). They reported tht, high phosphorus fertility enhnces the competitive ility nd plnt height of lettuce. The ground cover re (cm 2 ) reflected highly significnt results for vrieties, fertilizers nd vrieties-fertilizer interction. The men vlue of the fertilizer tretments showed tht high fertilizer doses hd significntly induced superior crop performnce over other tretments (Figure 3.). The results were prllel to the findings of Misr nd Dinesh (1995) nd Sntos et l. (1998) who found the positive correltion mong the ground cover re nd phosphorus fertiliztion. Storge ehvior of lettuce The results re in close ssocition with the findings of Snchez et l. (1989) nd Sntos et l. (1998). Shelf life ehvior of lettuce leves t room conditions (20 25ºC nd 60 65% RH) ws lso studied nd the results showed tht vrieties-fertilizer tretment nd vrieties fertilizer interction 97

105 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): remined highly significnt t 4ºC (Figure 4.). The (Figure 5.) indictes tht 80 kg phosphorus per hectre dose hd highly significnt upper hnd over other tretments of phosphorus. Sensory evlution for tste, crispiness nd color The results were endorsed with the findings of Vergote (1998) nd Yongryul et l. (1999), y stting tht judicious rte of phosphorus fertilizer increses the qulity prmeters of lettuce leves (Figure 6.). Seed prmeters The results re in confirmtory with the results of Ims et l. (1998) nd Rice (1999). According to them the seed yield would e significntly improved t higher phosphorus regimes. Seed weight per plot of vrious tretments were recorded nd it found tht the plot hving high dose of phosphorus (80 kg) nd lso hving the direction from north to south produced higher seed yield of Romine vriety my e due to the pproprite light intensity nd photoperiod (Figure 7.). Recommendtions On the sis of results oserved from the experiment it is suggested tht for the su-temperte zone of Pkistn the mrketle etter lef qulity of lettuce cn e tken from Grnd Rpids cultivr wheres, for seed production Romine my e the est choice for cultivtion. Acknowledgement: We cknowledge constnt nd wrm coopertion of Prof. Dr. Gong Zhen hui (NWUAF) throughout the experiment. Moreover, we re lso thnkful to Prof. Dr. Muhmmd Amjd Aulk (UAF) for technicl ssistnce during the experimenttion. References Anonymous, Lettuces get ck into the grden. ( Azone, R, Amrosno, E, Chrest, C., Nutrient cquisition in mycorrhizl lettuce plnts under different phosphorus nd nitrogen concentrtion. Plnt Science, Elsevier 165 (5): Gyneshwr, P, Kumr, G.N., Prekh, J., Poole, P.S., Role of soil microorgnisms in improving P nutrition of plnts. Plnt nd Soil 245: Hdid, A.A., Ashrf, A., Asdoudi, A.E.L., Bettgy, A.S.E.L., Behiry, U.A.F.L., Burrge, S.W., The effect of continuous nd intermittent flow on growth chrcters chemicl composition nd yield of lettuce grown in NFT hydroponics. Egypt J Hort 17 (2): Hild, R., Frg, R., Phosphte soluilizing cteri nd their role in plnt growth promotion. Biotechnology dvnces, Elsevier 17 (4 5): Ims, P., Br, Y., Munuz, R.C., Response of lettuce plnts grown on different sustrte to phosphorus fertiliztion. Int Symp Act Hort 458: Lee, S.K., Effects of nutrients control on the growth of lettuce in nutrient film technique. Dept Envi Hort Uni Seoul, Kore 483: Misr, S.G., Dinesh, M., Uptke of pollutnt from sewge sludge on ffected y phosphorus ddition. Inst S Sci Uni Allhd, Indi 13 (2): Moreir, M.A., Fonotes, P.C.R., Decmrgos, M.I., Cmergos, M.I., Zinc nd phosphorus interction in nutrient solution ffecting lettuce growth nd yield. Uni Vicos Brzil 30 (6): Peterson, R.G., Agriculturl Field Experiment, Designs nd Anlysis. Mrcel nd Dekker, New York. Rice, R., Phosphorus rte demonstrtion trils on lettuce in the Evergldes Agriculture Are. Hort.Soci. Sturt, Florid, USA 112: Snchez, C.A., Burdin, H.W., Guzmn, V.L., Hll, C.B., Yield, qulity nd lef nutrient composition of Crisp hed Lettuce s ffected y N.P nd K on histosols. Hort Soci Evergldes, Res.Edu. Cent. IFAS, Uni. Florid. USA. 101: Sntos, B.M., Dusky, J.A., Stll, W.M., Shilling, D.G., Bewick, T.A., Phosphorus effects on competitive interctions of smooth pig weed (Amrnthus hyridus) nd common purslne (Portulc olerce) with lettuce (Lctuc stiv L.) Dept Hort Sci Uni Florid, Ginesville, USA. 46 (3): Steel, A.M., Briggs, J.M., Historic seed ctlogues. ( Pper.doc.c/hpd/ctlogwww.seed.c/hpd/ctlog, Winnipeg, Regin. Vergote, N., Effect of phosphorus on greenhouse lettuce. Proeftuinnieuws Prvincil Proefcentrum, Kruishouten, Belgium 8 (13): Weiss, N., Nutritionl importnce of sld crops. J Amer Soc Hort Sci 24 (4):

106 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Figure 1. Effect of phosphorus on numer of leves of Lettuce plnt -1. Figure 2. Effect of phosphorus levels on plnt height of two cultivrs of Lettuce. Figure 3. Effect of phosphorus on ground cover of Lettuce cultivrs. Figure 4. Effect of phosphorus on storge ehvior t 4ºC temperture (dys). 99

107 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Figure 5. Effect of phosphorus levels on shelf life of Lettuce t room temperture. Figure 6. Effect of phosphorus on sensory evlution for tste, crispiness nd color of Lettuce. Figure 7. Effect of phosphorus on seed wright of lettuce plnt

108 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Influence of Aiotic Fctors on the Popultion of Dysdercus koenigii F. (Hemipter: Pyrrhocoride) in Cotton Field in Pkistn Boo Ali 1* Muhmmd Altf Sri 2 Muhmmd Afzl Murtz 3 1 Deprtment of Agriculturl Biotechnology, Fculty of Agriculture, Çnkkle Onsekiz Mrt University Deprtment of Agriculturl Entomology, University of Agriculture Fisld 38040, Pkistn. 3 Plnt Protection Division, NIAB, P.O. Box 128, Fisld Pkistn. *Corresponding uthor: ooli@comu.edu.tr Astrct Four different genotypes of cotton NIAB 98, FH 1000, MNH 636 nd Sohni were tested during this study. The ojective of this study ws to see the impct of iotic fctors tht is field temperture nd reltive humidity on popultion dynmics of red cotton ug, Dysdercus koenigii F. on different vrieties of cotton under unspryed field conditions of the Nucler Institute for Agriculture nd Biology (NIAB), Fisld city of Pkistn. Popultion fluctution of D. koenigii, fluctuted rtes of field temperture nd reltive humidity were monitored fter ech intervl. The results of the field study reveled tht the ug popultion ws found throughout the crop seson from July to Octoer The highest survivl percentge of ug (19.23%) ws oserved during 1st week of Septemer when the temperture nd reltive humidity were recorded 31 C nd 64%, respectively. While the lowest popultion of insect pest (4.15%) hs een found during 3rd week of Octoer when the temperture ws 24 C nd reltive humidity ws recorded s 59%. Overll infesttion of D. koenigii ws 18.30±1.05, 17.00±0.24, 16.60±2.72 nd 15.00±0.38 per three leves on FH 1000, NIAB 98, Sohni nd MNH 636 vriety of cotton, respectively. Consequently, it ws justified tht the resistnt genotype of cotton ginst the infesttion of D. koenigii in reltion to field temperture nd reltive humidity is MNH 636 while the highly ffected is FH Key Words: Dysdercus koenigii, Aiotic fctors, Temperture, Reltive humidity, Cotton. Özet Pkistn d Pmuk Trlsınd Dysdercus koenigii F. (Hemipter: Pyrrhocoride) nin Populsyonu Üzerindeki Cnsız Etmenlerin Etkisi Ypmış olduğumuz çlışmd, trl koşullrınd dört frklı pmuk çeşidi (NIAB 98, FH 1000, MNH 636 ve Sohni) kullnılmıştır. Bu çlışmnın mcı; Pkistn ın Fyslt şehrinde ulunn Trım ve Biyoloji Nükleer Enstitüsü nün deneme lnlrınd pmuk zrrlısı oln Dysdercus koenigii F. nin populsyonu üzerindeki cnsız etmenlerin (trl sıcklığı ile orntılı nispi nemi) etkisini orty koymktır. Zrrlı öcek popülâsyonu ile irlikte trl sıcklığı ve nispi nemin dlglnm ornlrı hftd ir kez gözlenmiştir. Arştırm sonuçlrın göre; zrrlı öcek popülâsyonu pmuk trlsınd kırpm sezonu (Temmuz Ekim 2003) oyunc sürekli olrk görülmüştür. En yüksek zrrlı öcek popülâsyonun %19,23 ile sıcklığın 31 o C ve orntılı nispi nemin %64 olduğu Eylül yının ilk hftsınd rstlnırken, en düşük popülâsyonu ise %4,15 ile 24 o C sıcklıkt ve %59 orntılı nispi neme ship oln Ekim yının üçüncü hftsınd tespit edilmiştir. Her ir pmuk itkisinden rstgele üç yprk örneği lınmış ve yprklrd ulunn ortlm zrrlı popülsyon syılrı ve pmuk çeşitleri ise sırsıyl 18,30±1,05 ile FH 1000, 17,00±0,24 ile NIAB 98, 16,60±2,72 ile Sohni ve 15,00±0,38 ile MNH 636 şeklinde kydedilmiştir. Sonuç olrk; trl sıcklığı ve orntılı nispi nem şrtlrınd D. koenigii F. nin popülâsyon en dynıklı pmuk çeşidi MNH 636 olurken, u şrtlr en dynıksız çeşit ise FH 1000 olrk tespit edilmiştir. Anhtr Kelimeler: Dysdercus koenigii, Cnsız etmenler, Sıcklık, Nispi nem, Pmuk. Introduction Cotton, Gossypium hirsutum (L.), is mjor csh crop of Pkistn. This crop provides mens of living to millions of people engged in its trde nd textile industry (Anonymous, 2003). It contriutes mjor prt in our foreign exchnge, which is up to 68% (Khn nd Khn, 1995). Cotton eing the king of nturl fire is grown in 111 countries ll long the world (Anonymous, 2005). Cotton is the most notorious crop for pest prolems (Venugopl et l., 1994). Aout species of insect nd mite pests ttck this crop in the world. In Pkistn, nerly 145 species of insects nd mites hve een reported of cotton crop (Ahmed, 1991). These cn e minly divided into two groups i.e.; sucking insect pests nd ollworms. The sucking insect pests include whiteflies, thrips, phids, jssids nd red cotton ugs (Youns et l., 1980), re responsile for the loss of cotton crop s much s of

109 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): % in Pkistn (Nqvi, 1975; Chudhry, 1976). Among these, the red cotton ug cuses considerle dmge to cotton crop in every cotton growing seson (Mishr nd Kumr, 2001). In the pst, Red Cotton Bug (RCB) hs een considered s minor insect pest of cotton ut in recent yers it is ecoming serious insect pest of cotton crop in Pkistn, nd lso reported from ll cotton producing res of Indi (Shript, 1971). The min dmge of red cotton ug, Dysdercus koenigii is the sucking of cell sp from the leves nd green olls of cotton plnts (Hill nd Wller, 1990). Furthermore, this insect stins the lint with their excret s well s cuses considerle dmge y reducing plnt vigour, reducing oil content nd the germintion of seeds (Srivstv nd Bhdur, 1958). Hevily ttcked olls open dly nd the lint is of poorer qulity. So, the iotic fctors, minly temperture nd reltive humidity, ply vitl role in the survivl of D. koenigii which cn decrese nd/or increse its popultion in cotton growing fields. This field work ws plnned to determine the popultion fluctution of D. koenigii on four different genotypes of cotton in reltion to field temperture nd reltive humidity under unspryed field conditions so tht vriety of cotton could e selected which might e more resistnt to D. koenigii infesttion. Mterils nd Methods The field experiment ws crried out t the experimentl re of the Nucler Institute for Agriculture nd Biology (NIAB), Fisld Pkistn. This experiment ws lid out in Rndomized Complete Block Design (RCBD) on four different genotypes of cotton nmely, NIAB 98, FH 1000, MNH 636 nd Sohni with three replictions. The seeds were lso provided y NIAB. The plot size, row to row distnce nd the length of ech row were 295x40ft, 2.5ft nd 20ft, respectively. There were five rows in ech tretment nd ech row hs een contined 15 cotton plnts. The length nd width of ech tretment were 25ft nd 10ft, respectively. The oservtions were mde on numer of D. koenigii (F.) on five rndomly selected plnts from top, middle nd ottom three leves t weekly intervl from July to Octoer Field temperture nd reltive humidity were lso recorded during the entire reserch work. At the end of this reserch work the dt were sttisticlly nlyzed nd Duncn s Multiple Rnge (DMR) test t 5% proility (Steel nd Torrie, 1980) ws pplied to determine the effect of field temperture nd reltive humidity on the popultion of red cotton ug, D. koenigii F. on four different genotypes of cotton. Result nd Discussion Red cotton ug popultion The results (Tle 1.) showed tht the incidence of D. koenigii popultion, field temperture nd reltive humidity were noticed throughout the crop seson from 1st week of July till 3rd week of Octoer The pek incidence of ug popultion ws recorded s 19.23% per three leves during 1st week of Septemer when the field temperture nd reltive humidity were 31 C nd 64%, respectively. Tle 1. Weekly men popultion of D. koenigii F., men field temperture nd men reltive humidity on different genotypes of cotton oserved from July to Octoer Months Weeks Men Insect Pop±SD Men Temp. ( C) Men R. H. (%) W ± July W ± W ± W ± W1 9.32± August W2 8.20± W ± W ± W ± Septemer W ± W3 8.53± W4 6.59± W1 5.88± Octoer W2 5.18± W3 4.15±

110 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): This ws the highest pek of the seson. Figure 1. shows tht the popultion of cotton pest decresed therefter nd reched down to 4.15% per three leves during 3rd week of Octoer. These presented results re in prtil greement with the findings of Bkheti nd Sidhu (1976) who reveled tht the insect popultion remining ctive throughout the crop seson up to the 3rd week of Octoer. However, present findings re not greement with the findings of Dugger nd Richter (1998) reported pek insect incidence on cotton during the months of July. Figure 1. Men numer of D. koenigii F. popultion during four months t vrious weeks of oservtion on different genotypes of cotton. Comprison etween genotypes nd iotic fctors in popultion fluctution of D. koenigii The overll men popultion of D. koenigii in four different genotypes of cotton re given in Tle 2. The dt regrding the pest popultion reveled tht the overll comprison of men vlues of genotypes of cotton showed tht the mximum per three leves popultion of red cotton ug of 18.30±1.05 ws recorded on FH 1000 while the minimum popultion mens vlue of 15.00±0.38 in MNH 636 which is sttisticlly different from ll other genotypes of cotton. However there ws no significnt difference mong the genotypes FH 1000, NIAB 98, Sohni nd MNH 636 for the popultion of D. koenigii etween clsses A nd C. The results regrding the correltion etween iotic fctors nd popultion fluctution of D. koenigii in different genotypes of cotton re given in Tle 3. Results of correltion etween genotypes nd wether fctors i.e., field temperture nd reltive humidity for red cotton ug popultion indicted tht there ws negtive correltion etween field temperture nd reltive humidity in FH 1000 nd Sohni vrieties of cotton s reported y Rote nd Puri (1991), except NIAB 98 in which field temperture ws negtively correlted while reltive humidity ws positively correlted s reported y Berlinger et l., (1996). On the other hnd, the field temperture nd reltive humidity were showed comine non significnt effect on the popultion of red cotton ug in MNH 636 genotype of cotton. Presented results support the findings of Gogoi et l., (2000), Murugn nd Uthmsmy (2001) nd, Pnicker nd Ptel (2001) reported tht meteorologicl prmeters ply key role in the popultion fluctution of sucking insect pests. 103

111 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Tle 2. Comprison of mens of popultion of D. koenigii F. in four different genotypes of cotton Genotypes Men Insect Pop.±SD Clsses FH ±1.05 A NIAB ±0.24 B Sohni 16.60±2.72 BC MNH ±0.38 C Significnt t 5%. Tle 3. Correltion coefficient vlues for D. koenigii F. popultion in four different genotypes of cotton Genotypes Field Temperture ( C) Reltive Humidity (%) NIAB FH MNH Sohni Significnt t 5%. Conclusions The study on popultion fluctution of Dysdercus koenigii F. on different genotypes of cotton in reltion to iotic fctors (temperture nd reltive humidity) reveled tht the popultion of red cotton ug ws found during 1st week of July to 3rd week of Octoer 2003 under unspryed field conditions. The popultion of pest ws found high in FH 1000 followed y NIAB 98, Sohni nd MNH 636 vrieties of cotton hving 17.00, nd red cotton ug popultion, respectively. Acknowledgments We would like to express our specil thnks to Dr. Mohsin Iql, C.S. nd Director, Dr. Frht Ftim Jmil, Hed of Plnt Protection Division, for their inspiring guidnce, unstinting help, constnt encourgement throughout this reserch work t Nucler Institute for Agriculture nd Biology (NIAB), Fisld Pkistn. References Ahmd, S.A., Bollworms nd sucking pests on cotton in Punj province of Pkistn. Qurterly news letter Asi nd Pcific. Pl. Prot. Comm., 34 (3 4): Anonymous, Cotton production pln. Govt. Pk., Plnn. Div., Plnn. Adv. Wing, Krchi, 1 2. Anonymous, Trining mnul on DVS test in cotton with resistnce to PPV nd FR legisltion, All Indi co ordinted cotton improvement project, CICR, Coimtore, Tmil Ndu, pp Arif, M., Nrendr, K., Kumr, N., Incidence of red cotton ug, Dysdercus cingultus Wlker (Hemipter: Pyrrhocoride) in glss house t feet ltitude ner Bdrinth temple in centrl Himlys. J. Exptl., Zool., Indi, 5 (1): Bkheti, D.R.C., Sidhu, A.S., Biology nd sesonl ctivity of the groundnut phid, Aphis crccivor Koch. J. Res., 14: Berlinger, M.J., Lehmnnsigur, N., Tylor, R.A.J., Survivl of Bemisi tci (Genn.) under different climtic conditions. Entomol. Exp. Appl., 80: Chudhry, G.D., Pest control in cotton production. Seminr y ESSO, Fert. Comp. Ltd., Pk., pp: Dugger, R.D., Mid seson cotton phid infesttion in Cliforni; effects on cotton yield. Proc. of Beltwide Cotton Confe. Sn Digeo Cliforni, USA, 5 9, Jnury, 2: Gogoi, I., Dutt, B.C., Sesonl undnce of cotton jssid on okr. J. Agric. Sci. Society, North Est Indi, 13: Gupt, K.K., Sehgl, S.S., Mechnism of mte finding nd recognition in mting ehviour of red cottion ug. Bul. Entomol., New Delhi, 38 (1 2): Hill, D.S., Wller, J.M., Pests nd diseses of tropicl crops. Longmn, Group. Ltd. Hong Kong., pp Khn, W.S. Khn, A.G., Cotton sitution in the Punj, n overview, pper presented t Ntionl Seminr on Strtegies for incresing cotton production held t Agric. house, Lhore, pp: Kumr, A., Ri, M., A new record of host of the red cotton ug, Dysdercus koenigii. Ann., Pl. Prot., Sc., Deptt. Entomol. G. B. Pnt, Univ. Agric., Tech. Ptngr, Ind., 7(2): Mishr, A., Kumr, D., Lortory oservtions on the life nd fecundity prmeters of the red cotton ug, Dysdercus koenigii Fr. Entomon. 26 (2):

112 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Murugn, M. Uthmsmy, S., Dispersl ehviour of cotton whitefly, Bemisi tci under cotton sed grden lnd gro ecosystem of Coimtore. Mdrs Agric. J., 88: 1 6. Nqvi, K.M., Crop protection to oost up cotton production. Pper presented t Ntionl Seminr on cotton prod., 13 th 14 th April, Fisld, pp: Pnickr, B.K. Ptel, J.B., Popultion Dynmics of different species of thrips on chilli, cotton nd pigeon pe, Indin J. Entomol., 63: Pthk, B., Sinh, D.P., Reltionship etween temperture nd development of Dysdercus koenigii. New Agric. Ind., 1 (1): Rote, N.B., Puri, N., Popultion dynmics of whitefly, Bemisi tci on cotton nd its reltionship with wether prmeters. J. Cotton Res. Dev., 5: Shript, T.K., Bionomics of Dysdercus koenigii Fr. (Hemipter: Pyrrhocoride). J. Entomol. Soc. New York. 79 (3): Srivstv, A.S. Bhdur, J., Oservtions on the life history of red cotton ug, Dysdercus cingultus Wlker (Hemipter: Pyrrhocoride). Indin J. Ent. Vol. 20. pp Srivstv, R.K., Krishn, S.S., Temperture nd exposure durtion relted euclyptus oil odour effects on egg htchility nd susequent postemryonic development in Dysdercus koenigii Fr., J. Adv. Zool., Deptt. Zool., Univ. Gorkhpur, Indi, 11 (2): Steel, R.G.D., Torrie, J.H., Principles nd Procedures of Sttistics. Mc Grw Hill Book Co. New York. Venugopl, K.J., Kumr, D., Singh, A.K., Developmentl studies on proteins from hemolymph, ft ody nd ovry of phytophgous pest, Dysdercus koenigii Fr., J. Biochem., Vol., 10. pp Youns, M., Yousuf, M., Jilni, G., Insect nd spider mite pests of cotton in Pkistn. Monog. Pl., Deptt. Entomol., Univ. Agric., Fisld, pp:

113 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1) 106

114 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): ÇANAKKALE TARIMI Çnkkle İli Bğcılığı ve Son Gelişmeler Hzırlyn: Doç. Dr. Alper Drdeniz ÖZEL BÖLÜM Çnkkle de ğcılığın ilk izlerine Troi ve Gökçed d ypıln rkeolojik kzılrd ulunn sm (Vitis vinifer L.) çekirdekleriyle ulşılmış olup, ğcılığın yıllık ir geçmişi ulunmktdır. İlimizde çeşitli sikke, ntik lhit ve heykelcikler üzerinde üzümle ilgili motif ve krtmlr rstlnılmktdır. Antik kent sikkeleri üzerinde üzüm slkımı, mphor, knthros, Dionysos şı, üzüm sepeti, çocuk Dionysos, kylix, üzüm sürgünü slkımı, Pripos şı, ltr mphor motif ve krtmlrı sıklıkl yer lmktdır. Bu ulgulrdn rkik, klsik ve helenistik dönemlerde ilimizin en z 22 frklı ntik kentinde ğcılık ypıldığı nlşılmktdır. Ağustos Üzümü, Al Gemre, Alemşh, Altı Kulç, Buçuk Arşın, Çorlk, Fslk, Geliolu Çvuşu, Güvercin Yumurtsı, Hcı Kırn, Klki, Kr Dikenli, Kr Yprk, Krskız (Kuntr), Kınlı, Mnd Gözü, Mvrelli, Moylr, Muhciroğlu, Sçklı, Şm, Sıdln, Şırlık ve Türlü gii pek çok yöresel üzüm çeşitlerimiz ulunmkt, ilimiz yni smnın (Vitis silvestris Gmel.) ulunildiği illerin de şınd gelmektedir. Byrmiç (Üzümlü ve Yssığ), Big (Pekmezli), Çn (Asmlı) ve Yenice (Bğlı) ilçelerindeki 5 det köy ismi doğrudn ğcılıkl ilişkilidir. Eski Ayvcık ve Ezine hlılrınd sm çınr yprğı motifleri kullnılmkt, srı ve yeşil oy eldesinde yine sm yprğındn yrrlnılmktdır. Eski Çnkkle mnilerinde sm ve üzümden sıklıkl hsedilmektedir. İlimiz ğlrın 20. yüzyılın şlrınd giriş ypmış oln Filokser (Dktulosphri vitifolie Fitch.) zrrlısı, en üyük thritını yıllrı rsınd oluşturmuş, omclrı kurutrk ğcılığımızın hızl gerilemesine yol çmıştır. Anck kıs sürede, ilimiz (Çnkkle Meyvecilik Üretme İst. Müdürlüğü) ve Tekirdğ ğcılık kuruluşlrının çlrıyl yeni ğcılığ geçilmiş ve elden çıkmış ğ lnlrımız yeniden kznılmıştır. İlimiz ğ lnlrı 1990 lı yıllrın şınd en geniş düzeyine ( d) ulşmış, öylelikle ilimizde Cumhuriyetimizin ilk yıllrın kıysl ğ lnı kımındn 2, yş üzüm verimi kımındn 2,5 kt rtış sğlnmıştır. Bğ lnlrımız 1997 yılındn itiren yeniden zlm eğilimine girmiş olup, u zlış son 3 4 yıldır durklmış durumddır. Coğrfi konum, üretim mcı ve miktr itiriyle, ilimizdeki önemli ğcılık yörelerini sırsıyl; 1. Kzdğı yöresi (Byrmiç, Ezine, Ayvcık ve Yenice ilçeleri), 2. Bozcd, 3. Geliolu Yrımdsı yöresi (Geliolu ve Ecet ilçeleri), 4. Erenköy Çnkkle yöresi (Merkez ilçe), 5. Lâpseki yöresi (Umurey Beldesi ve Lâpseki İlçesi), 6. Gökçed ve 7. Diğer ğcılık yöreleri olmk üzere, 7 frklı ölgeye yırmk mümkündür yılı verilerine göre; ilimizde d lnd ğcılık ypılmkt olup, toplm yş üzüm üretimimiz ton dur. İlimizde yetiştirilen yş üzümün yklşık 1/3 ünü ( d) sofrlık, 2/3 ünü ( d) şırlık şrplık üzüm çeşitleri oluşturmktdır. Bğ lnlrımız ve yş üzüm üretimimiz, son 10 yıllık süreçte Merkez ilçeyle irlikte, Ayvcık, Ezine, Lâpseki ve Yenice ilçelerinde kısmen zlmış, un krşılık özellikle Bozcd, Ecet, Geliolu ve Gökçed ilçelerinde önemli rtışlr göstermiştir. Byrmiç ( d), Bozcd ( d), Geliolu (5.320 d), Ecet (4.303 d) ve Ezine (2.035 d) ilçeleri ğ lnı kımındn ilk 5 sıryı lırken, unlrı Çnkkle merkez (1.740 d), Lâpseki (1.550 d), Gökçed (952 d), Big (620 d), Ayvcık (600 d), Çn (580 d) ve Yenice (204 d) ilçeleri tkip etmektedir. İlimiz ğlrı, kültür çeşitlerinin (Vitis vinifer L.), köklü Amerikn sm fidnlrı üzerine yrm şıyl şılnmsı (2 yıl sonr) yöntemiyle tesis edilmektedir. Anck son yıllrd, doğrudn çık köklü şılı fidn kullnımı d yygınlşmıştır. Bğ tesisi vey çeşit değişimi mcıyl ypıln şılmlrın trihi Nisn yı ortlrıdır. Ypıln yrm şılrın üzeri, Myıs yı ortlrın kdr kümet (kösteek) ile kptılmktdır. Dikimi ypıln yenice ğlrd, ilk 2 3 yıl dml vey çnk usulü sulm gerçekleştirilmekte, unun rdındn ğcılık kurk şrtlr ltınd sürdürülmektedir. Teriye şeklinin kzndırılmy devm edildiği yenice ğlrd, dikimi izleyen ilk 2 yıl ütün slkım somklrı seyreltilmekte, 3. yıldn itiren kontrollü ve 4. yıldn itiren tm verim dönemine geçilmektedir. İlimizde, filokser zrrının rdındn yeni ğcılığ geçilmesiyle irlikte Rupestris du lot, 5BB ve 99R, son yıllrd ise 140Ru ve 1103P nçlrı yygınlşmıştır. İlimizde en sık rstlnıln teriye sistemi, sırsıyl lçk (15 30 cm) ve ort yüksek (30 80 cm) gövdeli gole teriye sistemidir. 107

115 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Bozcd, Merkez ilçe ve Kzdğı yörelerinde genelde lçk gövdeli gole teriye sistemi hâkimken, Lâpseki yöresinde ort yüksek gövdeli gole ve çrdk teriye sistemleri de ulunmktdır. Gole ğlrdki rlık ve mesfeler frklı ğ yörelerine göre değişeilmektedir. Genellikle kre dikim ve 1,20x1,20 m., 1,40x1,40 m., 1,50x1,50 m., 1,80x1,80 m. ve 2,0x2,0 m. rlık ve mesfeler uygulnmktdır. 1,50x1,50 m. ve dh dr rlık ve mesfeye ship öyle ğlrd, toprk işlemesi hyvn gücü ve toprk frezelerinden yrrlnılrk ypılmktdır. Son yıllrd, şrplık üzüm çeşitleriyle tesis edilmiş oln modern ğ plntsyonlrınd, dr rlık ve mesfe uygulmsı ile irlikte, yüksek telli sistemlerden tek ve çift kollu sit kordon teriye sistemlerinin yygınlşmkt olduğu görülmektedir. Çnkkle deki gole ğlrd, ilkhr geç donlrın krşı sigort olrk çift udm (rlm ve kış udmsı) uygulmsı yygındır. Arlm udm (çırpm); yprk dökümünün rdındn Ksım yı, sonhr toprk işlemesi; rlmy mütekip ğlr verilen hır güresinin rdındn Ksım ve Arlık ylrı, dip çm; Şut yı, kış udmsı ise; iklim şrtlrın göre Şut, Mrt, soğuk ve yğışlı geçen yıllrd ise Nisn yı içerisindedir. Kış udmsınd, ilimizde yetiştirilen üzüm çeşitleri itiriyle 2 3 göz üzerinden kıs udm ypılmktdır. İlimiz ğlrının uynmsı 5 15 Nisn trihlerinde gerçekleşmekte, ilkhr toprk işlemesi Nisn Hzirn ylrı rsınd ypılmktdır. İlimizdeki en önemli ğ hstlıklrı; ğ küllemesi (Uncinul nector Sch. Burr.) ve ğ mildiyösü (Plsmopr viticol B. et. C. ), n ğ zrrlısı ise slkım güvesi (Loesi otrn Den.-Schiff.) dir. Yzlık sürgünlerin cm uzunluğ erişmesiyle (Nisn yı sonu) şlnn ilçlı mildiyö mücdelesine, Hzirn yının sonun kdr (1 3 ilçlm) devm edilmektedir. Myıs yının şınd şlnn külleme mücdelesi ise; yıl ve üzüm çeşidinin hst dönemine (erkenci geççi) göre, en düşme (yumuşm ve renklenme) zmnın kdr (1 5 ilçlm) sürdürülmektedir. Bğlrd çiçeklenmenin hemen öncesine rstlyn Myıs trihlerinde yz udmsı ypılmkt ve yüksek sistem ğlrdki yzlık sürgünler ynı trihlerde tellere lınıp ğlnmktdır. Bğlrd tm çiçeklenme 25 Myıs 10 Hzirn trihleri rsınd gerçekleşmektedir. İlimizde yygın şekilde yetiştirilen Krskız (Kuntr) üzüm çeşidinde, en düşme trihiyle (Ağustos yı şı) irlikte toz çpsı uygulmsı d yygındır. Hst trihi yıl ve üzüm çeşidine ğlı olrk değişeilmekte, erkenci sofrlık çeşitler Temmuz, son turfnd sofrlık çeşitler 15 Ekim 5 Ksım trihlerinde hst edilmektedir. Üzüm çeşitlerindeki yprk dökümü, ilk kırğılrın rdındn Ksım trihleri rsınd meydn gelmektedir. İlimizde yetiştirilen şırlık şrplık üzüm çeşitlerinin şınd Krskız üzüm çeşidi gelmektedir. Frklı ğ yörelerimizin önemli ir kısmınd yetiştirilmekte (Kz Dğı yöresi; %80, Erenköy Çnkkle yöresi; %95, Lâpseki yöresi; %20, Bozcd; %45) oln u üzüm çeşidimizin yetiştirilme ornı son yıllrd zlmıştır. Bu zlmd, Tekel in lkollü içkiler ölümünün 2003 yılınd özelleştirilmesi ve rdındn 2007 yılı içerisinde ilimizden Krskız üzüm çeşidi lımını sınırlndırmsının etkisi ulunmktdır. Ayrıc, ilimiz ğcılrın hizmet veren Çnkkle Meyvecilik Üretme İstsyonu Müdürlüğü nün, 2004 yılınd 2 işletmesiyle (Byrmiç ve Umurey) irlikte kptılmsı d u zlışt etkili olmuştur. Bu gelişmelerden, geçim kynğı çoğunlukl tek üzüm çeşidine (Krskız) ğlı oln ilimiz ğcılrı oldukç fzl etkilenmiştir. Bu nedenle, Çnkkle İl Gıd, Trım ve Hyvncılık Müdürlüğü trfındn, Bğlrd Çeşit Değişimi Projesi dı ltınd şltıln projede, Byrmiç ilçesi Krskız üzüm çeşidi ğ lnlrın, 2008 trihinde frklı sofrlık üzüm çeşitleri (Alphonse Lvllée, At Srısı, Crdinl, Trky İlkeren ve Ylov İncisi) şılnmıştır. Günümüzde, şt Geliolu Yrımdsı olmk üzere, Bozcd ve Gökçed dki yeni ğ plntsyonlrınd, klite şrp veren yncı üzüm çeşitlerinin hızl yygınlştığı görülmektedir. İnce kuklu, gevrek tneli, sulu ve hoş romlı oluşu nedeniyle çok sevilen Bozcd Çvuşu üzüm çeşidi, yygın olrk Bozcd ilçemizde yetiştirilmektedir. İlimizde yetiştirilen diğer önemli sofrlık üzüm çeşitleri; Al Gemre, Alphonse Lvllée, Amsy Beyzı, At Srısı, Beyz Kozk, Crdinl, Elhmr (Hönüsü), Erenköy Beyzı, Hfızli, Itli, Mnd Gözü, Müşküle, Rzkı, Red Gloe, Trky İlkeren ve Ylov İncisi gii çeşitlerdir. Sofrlık üzüm çeşitlerinin üyük çoğunluğu, Andolu yksındki Kzdğı ve Lâpseki yöreleri ile Bozcd d yetiştirilmektedir. Bğcılık için üstün ekolojik özelliklere ship oln Bozcd, ilimizin en popüler ğcılık merkezlerindendir. 192 metre rkımlı Göztepe den, dnın ütün ğ lnlrı görüleilmektedir. 3,340 d lnd orgnik ğcılık ypıln dd Ov ve Çyır, en kliteli Bozcd Çvuşu üzüm çeşidinin yetiştirildiği mevkilerdir. Bu çeşidin hsdın Ağustos yının ilk hftsı içerisinde (6 7 Ağustos) şlnılmkt, hst edilen üzümler Çnkkle ili geneli ve Bozcd Trımsl Klkınm Koopertifi rcılığıyl, İstnul Merkez Byrmpş ile İstnul Kdıköy Seze ve Meyve 108

116 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Hli ne sevk edilerek pzrlnmktdır. Anck son yıllrd, il dışın ypıln sevkiyt oldukç zlmıştır. Adnın gelenekselleşmiş etkinliklerinden oln Bozcd Kültür Snt ve Bğozumu Festivli kpsmınd üzüm yrışmsı ypılrk, en kliteli Bozcd Çvuşu üzümü seçilmektedir. Bu çeşidimizin, Coğrfi İşret Tescil Belgesi ile tescillenmesi çlışmlrı hlen sürdürülmektedir. Bozcd d frklı sofrlık üzüm çeşitleri ulunmkt, yrıc renkli şrplık üzüm çeşitlerinden; Alicnte Bouschet, Boğzkere, Cernet Frnc, Cernet Suvignon, Krlhn, Klecik Krsı, Krskız (Kuntr), Mlec, Merlot, Öküzgözü, Petit Verdot, Syrh, Temprnillo ve Zinfndel, renksiz şrplık üzüm çeşitlerinden; Chrdonny, Moscto di Alessndri, Nrince, Suvignon Blnc, Vsilki, Viognier ve Zlhtin üzüm çeşitlerinin yetiştiriciliği ypılmktdır. Geliolu Yrımdsı nd ğırlıklı olrk şrplık üzüm çeşitleri yetiştirilmekte, önemli firmlrın geniş ğ plntsyonlrı ulunmktdır. Burd renkli şrplık üzüm çeşitlerinden; Cernet Suvignon, Cernet Frnc, Grenche Noir, Merlot, Öküzgözü, Petit Verdot ve Syrh, renksiz şrplık üzüm çeşitlerinden; Chrdonny, Mrsnne, Rosnne, Suvignon Blnc ve Viognier üzüm çeşitlerinin yetiştiriciliği ypılmktdır. İlimizde, ykın zmnd fliyete şlyck oln işletmelerle irlikte; Bozcd (8 det), Ecet (4 det), Gökçed (3 det), Geliolu (2 det), Merkez ilçe (2 det) ve Byrmiç (1 det) ilçelerinde toplm 20 det şrp üretim tesisi friksı, ununl irlikte Byrmiç (2 det), Ecet (2 det) ve Bozcd (2 det) ilçelerinde toplm 6 det pekmez üretim işletmesi, yrıc Merkez ilçe ile Yenice ilçesinde 1 er det sm yprğı işleme tesisi ulunmktdır. Lâpseki ve Kzdğı yörelerinden hst edilen sofrlık üzümler, İstnul piyssıyl irlikte şt Çnkkle, Byrmiç, Big ve Çn pzrlrı olmk üzere, yerel pzrlrımızd stış sunulrk değerlendirilmektedir. Lâpseki yöresindeki ort geççi ve geççi sofrlık üzüm çeşitlerinin soğuk depolrd 1 2 y süreyle ekletildikten sonr pzrlnmsı, ktm değer rtışı sğlnmsı çısındn olumludur. Yeni geliştirilen hst sonrsı depolm tekniklerinin de uygulnmsıyl, Kzdğı yöresi soğuk depolrınd d ynı uygulmnın şltılmsı önem tşımktdır. Bozcd Çvuşu üzüm çeşidimizin tnıtım fliyetlerinin sürdürülmesine devm edilmeli, ddn İstnul sevkiytı sırsınd çökmeler meydn geleildiğinden, sevkiytt soğuk hv tesistlı (frigorifik) rçlrın kullnımı yygınlştırılmlıdır. İlimizde pekmez üretimi sınırlı olup, çoğunlukl üreticilerin kendi ihtiycını krşılyck düzeydedir. Koruk suyu, ilimizde eğeniyle tüketilen ir içecek olmsın krşın üretimi son derece sınırlıdır. Bu nedenle, ilimizde yetiştirilen Krskız, Sıdln ve Şırlık gii şırlık şrplık üzüm çeşitlerimizin pekmez, sirke, koruk ve üzüm suyu snyinde değerlendirilmesinin yrrlı olcğı düşünülmektedir. Şekil 1. Erenköy Çnkkle yöresi ğlrındn ir görünüm (Orijinl). 109

117 ÇOMÜ Zirt Fkültesi Dergisi (COMU Journl of Agriculture Fculty) 2013: 1 (1): Şekil 2. Lâpseki yöresi ğlrındn ir görünüm (Orijinl). Şekil 3. Bozcd ğlrındn ir görünüm (Orijinl). 110