Kamu Harcamaları ve Vergi Politikalarının Uzun Dönemli Büyüme Sürecine Etkileri: Yeni İçsel Büyüme Modelleri Açısından Bir Bakış ve Türkiye Örneği

Transkript

1 Kamu Harcamaları ve Vergi Poliikalarının Uzun Dönemli Büyüme Sürecine Ekileri: Yeni İçsel Büyüme Modelleri Açısından Bir Bakış ve Türkiye Örneği Giriş Absrac In his paper, governmen expendiures and axes impac on growh process in he long run are sudied in deail around new endogenous growh heory appeared afer 80. According o new endogenous growh heory, basic neoclassical growh models are incapable o explain why long-run growh diverge from own seadysae value and i brings economic policy argumen (e.g. governmen expendiure, axes) can on effec long-run growh o clarify growh process as endogenously. We esed his argumen using Turkish daa cover for public expendiure and for average axes by VAR models. Resuls show ha we could no asser public policy have impac on long-run growh. Bu çalışmada, vergileme ve kamu harcamaları gibi uzun dönemli büyüme üzerine ekileri oluşabilen ikisa poliikaları-büyüme süreci incelenmişir. Burada ele alınan ikisa poliikaları, maliye poliikalarıyla sınırlı uulmuşur. İncelenen modeller bize, bu ürden ikisa poliikalarının uzun dönemli büyüme sürecinde önemli büyüme ekilerine yol açığını gösermekedir. Örneğin Rebelo (1991), NBM ye karşı çıkışında, ikisa poliikalarının uzun dönemli büyüme üzerindeki ekilerinin ihmal edilemeyecek önemde olduğu ezini ön plana çıkarmakadır. Geleneksel büyüme modelleri, ikisa poliikalarının uzun dönem iibariyle büyüme ekisine değil, yalnızca düzey ekisine yol açığını öne sürmekeydiler. Bu nedenle, 1980 li yılların oralarında yeniden canlanmaya başlayan büyüme modelleri, Solow-Swan, Ramsey-Cass-Koopmans (RCK) çizgisinden saparak, özellikle P.M. Romer, R.E. Lucas, S. Rebelo, P. Aghion, P. Howi, E. Helpman, G.M. Grossman, R.G. King, R.J. Barro gibi ekonomislerin çalışmalarıyla, fiziksel ve beşeri sermaye, AR-GE sekörü, dışsallıklar ve aksak rekabe konularını arışma gündemine almışır. Yeni İçsel Büyüme Teorileri olarak adlandırabileceğimiz bu gelişme, eknolojiyi (bilgi sokunu) AR-GE ve beşeri sermaye kanalıyla içselleşirmekedir. Neoklasik büyüme eorilerinde ise ya beşeri sermaye olgusuna yer verilmemiş, ya da eknoloji cenneen üm bireylere gelen bir meyve gibi değerlendirilmişir. Bu nokaya karşı çıkış ve ikisa poliikalarının uzun dönemli büyümeyi ekileyebileceği ezi, yeni içsel büyüme modellerini, geleneksel (Neoklasik) yaklaşımlardan ayırmışır. Yeni modeller aran geiri, araşırma ve gelişirme, eknoloji, yaparak öğrenme, dışsallıklar ve beşeri sermaye olgularını modellerinde emel konular haline geirerek, Neoklasik büyüme modelini zenginleşirmeye çalışmışlardır. Bu gelişmede, isaisiksel verilerin de giderek daha zengin hale geirilmiş olmasının önemi büyükür. Zira araşırmacılar, eori ile praik arasında da sağlıklı bağlar kurabilmenin oramını bulabilmişlerdir. Bu çerçevede özellikle kişi başına geliri göreli olarak düşük olan ekonomilerin, gelişmiş ekonomilere yakınsama süreçleri önemli bir inceleme alanını oluşurmuşur. Ülkeleri yaşam sandarlarının farklılıkları açısından karşılaşırdığımızda, neden ülkelerin birbirlerinden ulusal gelirin uzun dönemli büyümesi açısından ıraksak bir hale dönüşükleri sorunsalına eğilerek yanılar geirebiliriz. Yeni içsel büyüme modellerinin belirgin bir yanı da, özellikle hüküme poliikalarından ekilenen makro değişkenlerin, ekonominin büyüme oranı üzerinde kararlı ve süreğen değişimlere yol açığını öne sürmesidir. Bu düşünce özellikle Ak ipi büyüme modellerinde oraya çıkmışır. Çalışmada öncelikle Ramsey-Cass-Koopmans modeli çerçevesindeki neoklasik büyüme yaklaşımı sunulmaka ve bu yolla yeni içsel büyüme modellerinin oraya çıkışındaki emel nedenlerin daha iyi görülebileceği düşünülmekedir. İzleyen bölümde yeni içsel büyüme modelleri, vergilemenin ve kamu harcamalarının ekileri bakımından ele alınmakadır. Son bölümde yeni yaklaşımlar, Türkiye ekonomisi verileri kullanılarak sınanmakadır. 1. Temel Neoklasik Büyüme Modeli ve İkisa Poliikasının Ekileri Bu ip modeller Ramsey (1928), Solow (1956), Swan (1956), Cass (1965) ve Koopmans (1965) arafından gelişirilmişir. Model 1960 lı yıllarda gelişirilen neoklasik modeller, Solow-Swan ipi büyüme modeline alernaif olarak asarrufları, sınırsız zaman boyuunda yaşadıkları kabul edilen hanehalkının, kuşaklararası ükeim ve asarruf kararlarına dayalı olarak içselleşirmekedir. Ekonomideki hanehalkının büyüklüğü ve ercih fonksiyonları özdeşir. Hanehalkının gelirleri, işgücü ve sermaye gelirlerinden oluşmakadır. Hanehalkı oplam gelirini, üm yaşamınca elde edeceği faydasını maksimize edecek biçimde ükeim ve asarruf arasında dağımakadır. Hanehalkının dönemlerarası fayda fonksiyonu şöyledir:

2 2 1 σ ρ L () U e u( C ) H d e ρ C () L () = () = H d > n g > =, σ 0, ρ ( 1 σ) 0 (1) 0 = 0 1 σ Burada C(), anındaki ükeim düzeyi; u(.), anlık fayda fonksiyonu; L(), ekonomideki oplam nüfus; H, hanehalkının sayısı; σ, dönemlerarası fayda fonksiyonu ikame esnekliğinin ersi; ρ, öznel indirgeme oranıdır 1. ρ ne kadar büyük olursa, hanehalkı gelecekeki ükeimi bugünkü ükeime daha çok ercih edeceklerdir. Bu ür fayda fonksiyonu lieraürde, sabi ikame esneklikli risk ekinsizleşiren fayda fonksiyonu olarak anımlanmakadır 2. Modelde belirsizlik olmadığından dolayı, hanehalkı ükeimini σ değerine göre dönemlere yaymakadır. σ ne kadar küçük olursa, ükeim arışı karşısında marjinal fayda o ölçüde yavaş azalır ve buna bağlı olarak hanehalkı ükeimini daha geniş dönemlere yayar. σ sıfıra çok yaklaşırsa, fayda fonksiyonu doğrusallaşır, yani hanehalkı öznel indirgeme oranı ve sermaye piyasasının geiri oranına göre ükeimini dönemlerarasında daha oynak hale geirir. Firmalar ölçeğe göre sabi geirili üreim fonksiyonuyla am rekabeçi bir piyasa oramında çalışıklarından, gelir, sermaye ve işgücü arasında, marjinal verimliliklerine göre bölüşülür. Hanehalkı, kendileri için veri olan faiz ve ücre oranı alında yaşam boyu ükeimini, başlangıç servei arı yaşam boyu işgücü geliri ile sınırlandıracakır. Buna göre büçe kısıdı; L () C H d ( 0) () + KH R() R() e e = 0 = 0 L () A() w() H d (2) Burada e R(), [0, ] dönemindeki bileşik faizin ekisini; AwL () () ()/ H, dönemindeki işgücü gelirini gösermekedir. Eşisizliğin sol yanındaki ifade sağ yana alınırsa, bu büçe kısıdı, bir sermaye birikim sürecine dönüşür. Bunu, sınırlı zaman boyuunda belirleyerek yazalım: Ks () Rs ( ) K() 0 s Rs ( ) R ( ) A () L () = e + e [ w() c() ] d (3) H H = 0 H Diğer yandan, dönemlerarası fayda fonksiyonunu, ekin işgücü cinsinden şöyle yazabiliriz: U = A( 0) 1 L( 0) c ( ) ( ) g n e e e H = 0 1 σ 1 σ ρ 1 σ σ d (4) Hanehalkının amacı, büçe kısıdına ((2) eşiliği) bağlı olarak, dönemlerarası fayda fonksiyonunu ((4) eşiliği) maksimize emekir. Bunu sağlayan Lagrange fonksiyonunun birinci sıra koşulu şudur 3 : A( 0) L( 0) H e n ( ) g c e R( ) e ( n g) () = λ (5) 1 σ ρ 1 σ σ + λ, Lagrange çarpanıdır. Buradan ükeimin değişim oranı; c! r () ρ σg = c σ (6) (6) eşiliği, ekin işgücü başına ükeimin büyüme oranını vermekedir. Yalnızca işgücü başına ükeimin büyüme oranını ([ r () ρ] / σ) dikkae aldığımızda, ükeim ancak ve ancak piyasa faiz oranı öznel indirgeme oranını aşığı akirde poziif büyüme gösermekedir. Diğer yandan σ ne kadar küçük değer alırsa (yani ükeimdeki değişmeye karşın, marjinal faydanın küçük oranlarda değişmesi), ükeimdeki değişimler, reel faiz oranı ile öznel indirgeme oranı arasındaki farka göserdiği epki de o denli büyük olacakır. Temel neoklasik büyüme modelinde üm hanehalkları özdeş kabul edilmiş olduklarından, (6) eşiliğiyle belirlenen ekin işgücü başına ükeimin büyüme oranı, aynı zamanda üm ekonominin de ükeim dinamiğini gösermekedir. Reel faiz oranı, sermayenin ulusal gelirden aldığı payı anımladığından, bu eşiliği bu bağlamda yeniden yazalım: 1 Öznel indirgeme oranı (ρ), hanehalkının cari ve gelecekeki ükeim düzeylerini ayarlayan bir parameredir. 2 Ayrını için R.J. Caballero, Consumpion Puzzles and Precauionary Savings Journal of Moneary Economics, 1990, 25, Bu çerçevede Lagrange fonksiyonunun ayrınılarına Chiang, 1992; Burmeiser ve Dobell, 1970; Kamien ve Schwarz (1981) den bakılabilir.

3 3 ( ) c! f k() ρ σg = c σ (7) Eğer f ( k( )) = ρ+ σ g ise, ükeim zaman içinde değişmeden kalacakır. Bu durum ekonominin durağan durum ekin işgücü başına sermaye sokuna (k*) ulaşıldığını gösermekedir. Ekonomi bu düzeyin gerisinde bir ekin işgücü başına sermaye sokuna sahipse (k<k*), ükeim durağan durum denge nokasına kadar arışını sürdürecekir. Tükeim ve sermaye arasındaki bu dinamik süreç, Şekil 1 ile görselleşirilmişir. Oklar, c nin olası hareke yönünü gösermekedir. k<k* ise c armaka, k>k* ise azalmakadır. Solow büyüme modelinde olduğu gibi k!, fiili yaırım ile gerekli yaırım arasındaki farka eşiir. ( ) k! () = f k () c () ( n+ gk ) () (8) Burada f(k())-c(), fiili yaırımları; (n+g)k() gerekli yaırımları gösermekedir (sermayenin aşınma-yıpranmaya uğramadığı varsayılmışır). Veri bir k düzeyinde, k! = 0, c () = f( k() ) ( n+ gk ) () fonksiyonu ile anımlanacakır. Bu fonksiyonu sağlayan üm k değerlerinin geomerik yeri, ekonominin durağan durum ekin işgücü başına sermaye donanımını verecekir. Şekil 1 de bu, kuadraik davranışa sahip eğriyle göserilmişir. Ekonomi durağan durum değerindeyken ulaşılan en yüksek ükeim düzeyi (alın ilke) nokasında eğri bir dönüm yapmakadır. Tükeim bu eğrinin üzerinde kalırsa, k düşmeye; karşı durumda armaya başlar. Oklar bu hareke yönlerini gösermekedir. E nokasında hem ükeim hem de sermaye durağan durum değerlerindedir. Bu nokada sisem hiç bir hareke gösermez. Şekil 1. Temel Neoklasik Büyüme Modelinde Ekin İşgücü Başına Tükeim ve Sermayenin Dinamiği c!c = 0!! E " "!k = 0 " k* k E nokası, alın ilkenin sağlandığı nokanın alında yer almakadır. Yani, E nokasında f ( k ) = ρ+ σ g ve alın ilke nokasında f ( kai ) = n+ g olduğundan, n+ g < ρ + σ g dir. Bu sonuç, (1) eşiliğindeki sınırlamadan gelmekedir ve yaşam boyu faydanın ıraksak olamayacağını ifade emekedir. Temel neoklasik büyüme modelinde ekonomi, E nokasındaki durağan durum dengeli gelişme çizgisine yerleşiken sonra, ekin işgücü başına ulusal gelir (y), sermaye (k), ükeim (c) ve dolayısıyla asarruf oranı ((yc)/y) sabiir. Bu değişkenlerin oplam büyüklükleri ise, (n+g) oranında büyümekedirler. İşgücü başına (ekin işgücü başına değil) değişim oranı da, g dir. Solow büyüme modeli ile Ramsey-Cass-Koopmans (RCK) ipi büyüme modelinde durağan durum dengeli büyüme süreci arasındaki emel farklılık, RCK de alın ilkenin sağlandığı düzeyin üzerindeki sermaye soklarında ekonominin dengeli büyüme sürecini sağlayamamasıdır. Solow büyüme modelinde asarruf oranı yeerince yüksekse, her zaman için daha yükseke ükeim olanağı sağlayan dengeli gelişme sürecine ulaşmak olasıdır. Karşı olarak RCK modelinde asarruflar içselleşirildiğinden (dönemlerarası fayda fonksiyonuna ilişkilendirildiğinden), her zaman daha yükseke yer alan bir ükeim düzeyine ulaşılamamakadır. Eğer hanehalkı daha yükseke ükeimi ercih ediyorlarsa, ulaşılan büyüme dengeli gelişme sürecinde olmayacakır. Kamu harcamalarının ekileri basi bir çerçevede hanehalkının fayda fonksiyonunu ekilemediği, denk büçe poliikası alında ve eş düzeyde göürü vergilerle karşılandığı varsayımları alında şekillendirilebilir. Ekonomideki oplam sermaye birikimi ((8) eşiliği), kamu harcamaları da dikkae alınarak yeniden yazılırsa;

4 ( ) k! () = f k () c () G () ( n+ gk ) () (9) Buna göre, ekin işgücü başına kamu harcamalarında (G()) arış,! k = 0 eğrisini aşağıya doğru kaydırır. Ekonomideki ekin işgücü başına sermaye soku sabiken kamu harcamaları arırılıyorsa, özel kesim daha az yaırım malları almak zorunda kalacakır. Ancak kamu harcamalarının geçici ya da süreğen nielike olması, sonucu farklılaşırır. Süreğen nielikeki kamu harcaması değişimleri, hanehalkının yaşamboyu gelirlerini azalarak, ükeimin aniden aşağıya çekilmesine neden olur. Sermaye soku ve faiz oranı bu değişimden ekilenmez. Bu, Şekil 2 ile göserilmişir. Hanehalkı kamu harcamalarındaki değişimin geçici olacağı beklenisindeyse, ükeim ani bir şekilde kamu harcaması arışı kadar olmaz, edrici biçimde kamu harcamalarındaki azalmayı izleyen bir azalma süreci göserir. Faiz oranlarındaki arış, ükeimi azalıp sermaye birikimini arırıken, ilerleyen dönemde buna benzer bir harekele edrici azalmayı izler. Bir süre sonra, hem ükeim düzeyi hem de faiz oranı, ekonominin dengeli büyüme oranıyla birlike başlangıçaki değerlerine dönerler. Şekil 2. Temel Neoklasik Büyüme Modelinde Kamu Harcamalarının Ekileri c!c = 0 4 E!k = 0 E' k 0 k NBM deki vergileme sonrası ekileri inceleyebilmek için ABD ekonomisine özgün değerleri ve koşulları almakadır. Buna göre seçilen paramereler şöyledir: β=3.2 (indirgeme oranı β, vergi sonrası faiz oranı olarak alınmışır); θ=1 (fayda fonksiyonu logarimik alınmışır); A=1 (normalleşirme); α=2/3 (işgücünün oplam üreimdeki payı); δ=0.1 (fiziksel sermayenin yıpranma oranı); γ X =1.02 (eknolojik gelişme oranı); N=0.2 (hanehalkının oplam zamanlarından çalışmaya ayırdığı kısım). Vergi oranı beklenmedik şekilde, (üreim/gelir vergisi biçiminde ve üm sekörlerde eş düzeyde) %20 den %30 a çıkarılmış olsun. Hüküme harcamalarının yol açacağı ekilerle, vergi gelirlerinin ekilerini birbirinden ayırmak için, vergi gelirlerinin göürü olarak ransfer harcamalarında kullanıldığı varsayılmakadır. NBM de vergi uygulaması, ekonominin gelişme (durağan durum düzeyini) kaydırır, faka gelişme eğilimine bir ekide bulunmaz. Hipoeik bir ekonomi için kurgulanmış olan bu örneke vergi oranının %20 den %30 a çıkması sonucunda başlangıçaki durağan duruma göre sermaye soku %18.2 ve ükeim %3.6 oranında azalmakadır. Geçiş sürecinde başlangıç ükeim düzeyi vergi oranındaki arışa, yükselerek epki verir. Şekil 3, emel neoklasik büyüme modelinde yukarıdaki örnek verilere dayalı olarak vergilemenin ekilerini gösermekedir. Şekil 3. Temel Neoklasik Büyüme Modelinde Vergilemenin Ekileri Logarimik Tükeim Logarimik Sermaye Soku

5 2. Yeni İçsel Büyüme Modellerinde Kamu Harcamaları ve Vergilemenin Uzun Dönemli Büyüme Sürecine Ekileri Yeni içsel büyüme modelleri (İBM), ölçeğe göre aran geiri, dışsallıklar, AR-GE faaliyeleri gibi nedenlerle, ekonominin uzun dönemde büyüme ekisine sahip olabileceğini, bu doğruluda ikisa poliikalarının, uzun dönemli büyüme ekisi yaraan bu nedenleri eşvik edecek ikisa poliikalarının ekinleşebileceğini belirmekedir. Ayrıca ikisa poliikaları, ekonominin Pareo opimalieden uzaklaşmasını da oradan kaldırarak, rekabeçi kaynak ahsisaının yeniden kurulabileceğini vurgulamakadır (Grossman ve Helpman, 1991; Rebelo, 1991; Romer, 1986 ve 1990). İBM, üç emel maliye poliikasını uzun dönemli büyümeye ekileri bağlamında arışmışır: Vergi poliikası, kamu harcamaları poliikası ve sübvansiyon poliikası. Biz bu çalışmada yeni içsel büyüme modellerinin kamu harcamaları ve vergileme konusundaki görüşlerini incelemeke ve Türkiye ekonomisi verileriyle sınamalara abi umakayız. Rebelo ya (1991) göre, fiziksel ve beşeri sermaye birikimini ekileyen ikisa poliikaları (özellikle vergileme), ülkelerarası gelir farklılıklarının ve uzun dönemli büyüme sürecinin önemli bir nedenidir. Bu bağlamda küçük boyulu açık ekonomilerde ikisa poliikalarının ekileri, kalkınma uzaklarına ya da kalkınma mucizelerine yol açabilmekedir. Vergilemenin ekonomik gönenç üzerinde de ekileri vardır. Temel içsel büyüme modellerinde gelir vergisi oranlarındaki %10 luk bir arışın ekisi, neoklasik büyüme modeline göre kırk ka daha güçlü olabilmekedir. T.W. Schulz a (1961) göre bazı ikisa poliikası kararları hem fiziksel hem de beşeri sermaye birikimini caydırıcı bir rol oynayarak büyüme üzerinde ekiler yaraır. Yeni büyüme modellerinin yaklaşımları bir ölçüde bu eze dayanmakadır. Yani vergi oranlarındaki değişimler ekonomik karar birimlerinin fiziksel ve beşeri sermaye birikim kararlarını ekileyerek, uzun dönem büyüme oranını önemli ölçüde değişirebilmekedir. Sermaye harekeliliğinin yüksek olduğu küçük ölçekli açık ekonomilerde, ikisadi poliikaların ekileri daha da güçlenmekedir (King ve Rebelo, 1990; Fischer, 1990). Rebelo ya (1991) göre ekonomilerin farklı büyüme hızlarına sahip olmaları, önemli ölçüde ikisa poliikalarının bir sonucudur. Bu ürden modellerde, örneğin gelir vergisi gibi ikisa poliikaları, fiziksel sermaye yaırımlarının geiri oranını azalarak sermaye birikim oranını düşürür ve bu nedenle büyüme oranı azalır. Rebelo vergilemenin büyüme oranlarının farklılaşmasındaki önemi, konunun NBM de yeerince işlenmemiş olmasını da sapayarak vurgulamakadır. NBM de ikisa poliikaları, ekonomiler durağan durum dengelerinden uzak olduklarından ekisini gösermeke, durağan duruma geçildiken sonra büyüme ekileri oradan kalkmakadır. 2.1.Temel İçsel Büyüme Modelinde Vergi Poliikasının Uzun Dönemli Büyüme Oranına Ekileri Ak ipi içsel büyüme modellerinde emel yaklaşım, ekonomik büyüme sürecinin iki olgusuna dayandırılmakadır. Birincisi, ekonomilerin gelirlerinin büyüme oranları, önemli ikisadi poliika müdahaleleri olmadan bir rend gösermezler. İkincisi de, reel faiz oranı uzun dönemli rende sahip değildir. Bu iki olgu daha çok durağan durum büyüme modelleriyle uyuşmakadır. Bu nedenle, ercih fonksiyonları da, sabi uzun dönem faiz oranı olgusuna denk gelebilecek sabi ükeim çizgisini sağlayan Ramsey ipi fayda fonksiyonlarına dayandırılmışır. Bu çerçevede, Ak ipi modellerin genel çaısını Uzawa (1965) ve Lucas (1988) oluşurmakadır. Ekonomide yeniden üreilebilen (ya da zaman içinde birikirilebilmesi olanaklı) üreim girdileri (fiziksel ve beşeri sermaye) ile yeniden üreilemeyen ve mikarı sabi girdiler (oprak) varsayılmaka; iki sekörlü üreim yapılmakadır. Sermaye sekörü, oplam sermeye sokunun (1-φ ) kadarını kullanarak, doğrusal üreim eknolojisi alında yaırım malları üremekedir: I = AZ( 1 φ ). Burada I, yaırım mallarını; Z değişik iplerde fiziksel ve beşeri sermaye mallarının büünleşik biçimini gösermekedir. Sermaye, δ oranında aşınmakadır. Diğer sekör ükeim malları (C ) üreen sekördür ve ekonomide ara kalan sermayeyi ve yeniden üreilemeyen girdileri (T) α 1 α kullanmakadır: C = B( φ Z ) T. Bu eknolojilere göre ükeim ve sermaye farklı ancak sabi bir oranda büyüme göserir. Sermaye ise ekonomide hiç ükeimin yapılmadığı (A-δ) uç noka ile, üm gelirin ükeildiği sıfır birikim (-δ) arasında bir büyüme oranına sahipir. Tükeimin büyüme oranı ise, sermaye büyüme oranına oranılıdır: gc =α gz. Diğer yandan hanehalkı, dönemlerarası oplam faydalarını maksimize emek amacındadır. İndirgenmiş ercih fonksiyonu, RCK modelinde olduğu gibi, dönemlerarası sabi ikame esnekliklidir. U 1 σ = 0 ρ C e d (10) 1 σ Bu ercih fonksiyonu, ükeimin büyüme oranının yalnızca faiz oranının bir fonksiyonu olduğunu gösermekedir: gc = ( r ρ)/ σ. Durağan durum sürecinde faiz oranı sabi olduğundan, ükeim oranı da durağan durum dengesinde sabi ve opimal bir oranda gelişme göserecekir. Ekonomide sabi geiri ve am rekabe piyasası varsayımları, Pareo opimalienin gerçekleşmesini sağlar. Hanehalkı gelirlerini, sahip oldukları üreim fakörlerini (Z,T) firmalara kiralamakla elde emekedir. 5

6 Piyasa faiz oranı, sekörlerin marjinal verimliliklerine göre şekillenmekedir. Sermaye malı üreen sekörde kullanılan sermayenin marjinal ürekenliği sabiir ve A-δ z ye eşiir. Sermaye piyasasında dengenin kurulabilmesi için, r z =A-δ z olmalıdır. Benzer şekilde ükeime dönük borçlanmanın faiz oranı da, sermaye birikim oranının bir fonksiyonudur: rc = rz + ( α 1 ) gz. Faydasını bu veri faiz oranı alında maksimize eden ükeici için gelirin ve ükeimin büyüme oranları durağan durumda birbirine eşiir. A δ z ρ g y = g c = αg z = α (11) 1 α(1 σ ) Ekonomi durağan durum dengesinde büyürken, üç özelliken söz edilebilir. Birincisi, durağan durum dengesinden durağan duruma geçiş sürecinde bir dinamik oluşum yokur. Ekonomi sürekli g y oranında büyüme gösermekedir. Yani düzey ekisi yaşanmaka, ancak büyüme ekisi görülmemekedir. İkincisi, ükeim malı üreim fonksiyonundaki B kasayısı ve T girdisi, büyümeyi açıklayan değişkenler değildirler. Yani bu değişkenler ükeim düzeyini ve gelir düzeyini belirlemeke, ancak büyüme sürecine hiç bir ekide bulunmamakadırlar. Farklı doğal kaynak donanımına sahip ekonomilerde gelir farklılıklarının oluşması, bu değişkenlerce açıklanabilmekedir. Üçüncüsü, C ve I farklı oranlarda büyüseler de, göreli fiyaları, ulusal gelirdeki payları sabi kalacağından dolayı değişmeyecekir. Tercih ve üreim fonksiyonlarındaki paramerelerin büyüklükleri de, ekonominin büyüme oranını şöyle ekilemekedir: Sermayenin ne marjinal verimliliği (A-δ z ) ne kadar büyük olursa, büyüme oranı o kadar büyük olur; dönemlerarası ikame esnekliği (1/σ) ne kadar büyük olursa, büyüme oranı o kadar büyük olur; öznel indirgeme oranı ne kadar küçük olursa, büyüme oranı o kadar büyük olur. (11) eşiliğine göre, ekonominin uzun dönemli büyüme sürecinin sürekliliği ve gelişme yönü, (A-δ z -ρ) nun negaif ya da poziif olmasına bağlıdır. Yeni içsel büyüme modelinde iki ip vergilemenin ekilerine bakmakayız (Rebelo, 1991). Bunlar ükeim üzerinden alınan τ c oranındaki vergi ve yaırım üzerinden alınan τ i oranında vergidir. Kamu harcamaları, denk büçe ilkesine göre bu vergilerle karşılanmakadır: T = τcc + τ ipi. Vergi sonrası firmalar için denge şöyle yazılabilir: ( 1+ τ )( 1+ r ) = A + ( 1 δ ) + τ ( 1 δ ) (12) i z z i z Eşiliğin sol yanı, bir birim sermaye malı yaırımı yapmanın alernaif maliyeini; sağ yanı da, bu yaırımdan sağlanacak ne geiriyi gösermekedir. Yaırım vergisi sonrasında ekonominin büyüme oranı; 6 g y = max α [ A /( 1 i) ] + τ δz ρ αδ z 1 α( 1 σ) (13) (13) eşiliğine göre, yaırım vergisi oranındaki arışlar büyüme oranını, A daki azalışlarla aynı biçimde ekilemekedir. Vergi oranı ne kadar yükselirse, büyüme oranı da o kadar azalacakır. Buna karşın ükeim vergisi oranındaki düzenli değişiklikler, B nin yaraığı ekiye benzer ekiler yaraacakır. Yani büyüme oranı ekilenmemeke, yalnızca ükeim düzeyi değişmekedir. Tükeimin yalnızca bugünkü düzeyi değil, dönemlerarası düzeyleri de bundan ekilenmekedir. Yani eki, göürü vergilemenin yol açığı ekiyle aynıdır. Buna göre yeni içsel büyüme modelinde ükeim ve yaırımlar üzerine uygulanan vergilere eş oranda bir vergi (ne olmayan) gelir üzerine uygulanıyorsa, vergi oranındaki arışlar bu ekonominin büyüme oranını azalır. Şekil 4. Temel İçsel Büyüme Modelinde Vergilemenin Ekileri Logarimik Tükeim Logarimik Sermaye Soku İçsel büyüme modellerinde gönenç ekileri, geleneksel büyüme modellerine göre daha güçlüdür. %20 vergi oranında ekonominin durağan durum ükeim çizgisi { C } = 0 ile; beklenmeyen vergi oranı değişikliği

7 7 sonrası ükeim çizgisi de { C } = 0 ile göserilsin. Vergi oranı arışı sonrası gönenç durumu: U({ C( 1 φ )} = 0) = U({ C } = 0). C sabi bir oranda büyüdüğünden dolayı φ, bireyin farksız olduğu iki duruma göre belirlenmekedir: Birincisi, vergi oranındaki arış; diğeri de vergi oranının başlangıç seviyesinde kalması, faka ükeim düzeyinin her dönem 100xφ kadar azalması. King ve Rebelo nun (1990) kurguladığı NBM de vergi oranının %20 den %30 a çıkarılması, durağan durum sermaye düzeyini %18.2 ve ükeim düzeyini %3.6 azalacak ekiler yaramakadır. Ancak King ve Rebelo ya göre vergime sonrası oluşabilecek gönenç kayıpları, ükeimdeki süreğen düşmelerin yol açacağı gönenç kayıplarına göre daha azdır (age, s.s145). Tek sekörlü İBM de geçiş süreci dinamikleri olmadığından, vergi oranındaki süreğen bir arış, ükeimin düzeyini hemen kaydıracak ve bunun sonucunda da ükeimin büyüme oranı süreğen olarak kayacakır. Örneğin birim ikame esnekliği alında %10 luk vergi oranı değişimi sonucunda büyüme oranı %1.63 azalmaka ükeim %36.2 armakadır. Temel Neoklasik Büyüme Modeli ile karşılaşırıldığında, bu modelde vergilemenin yol açığı büyüme ve gönenç ekileri daha olumsuzdur. Bu farklılık, uzun dönemli büyümenin emel neoklasik büyüme modelinde ekilenmediğini, doğrusal eknolojik anımlama kullanan modellerde ise ekilendiğini gösermekedir (age, s.s146). Modelde indirgeme kasayısının (β) büyüklüğü de, vergi oranı değişimi karşısında modelin davranışını ekilemekedir. King ve Rebelo nun ek sekörlü modelinde β, olarak alınmışır. Bu değer gerçeke çok yüksek uulmuşur. Bu durumda vergi oranı arışı hanehalkının yaşam boyu fayda davranışını önemli ölçüde ekileyerek, sermaye birikimini ve dolayısıyla ekonomik büyüme oranını azalıcı ekilere yol açmakadır. Eğer modelde vergiler dikkae alınmazsa, büyüme oranı %2 dir ve gönenç ekisi %16.3 dür. β değeri dır. emel neoklasik büyüme modelinde olduğu gibi, vergilemenin gönenç ekisi, ükeimde dönemlerarası ikame ekisine bağlıdır. σ=2 alınırsa, büyüme üzerindeki eki %-0.82 ve gönenç ekisi %63 dür. σ=1/2 alındığında da, büyüme ekisi %-3.2 ve gönenç ekisi %69 dur. Vergileme iki sekör üzerine yapıldığında, sonuçlar büyük ölçüde ek sekörlü İBM ile aynı olmakadır. Hanehalkının ikame eme iseği yüksek olursa (bu, σ değerinin küçülmesi anlamına gelir), büyüme ve gönenç ekileri armakadır. σ=1/2 için büyüme oranı %2.97 azalmaka, σ=2 için de %0.77 olmakadır. Yeni içsel büyüme modellerinin incelenmesinden emel üç sonuca ulaşılmakadır: Birincisi, ikisadi poliikalar, kapalı ekonomilerde oralama büyüme oranının önemli ölçülerde ekilemekedir. Bu ekileme süreci, hanehalkının fiziksel ve beşeri sermaye davranışını ekileyerek gelişmekedir. Açık ve kapalı ekonomilerin her ikisinde de vergi oranlarındaki göreli küçük değişimler, uzun dönemli durgunluklara ve haa gerilemelere yol açabilmekedir. İkincisi, vergilemenin ekileri daha çok, beşeri sermaye üreim eknolojisine bağlıdır. Ancak King ve Rebelo ya (1990) göre beşeri sermaye üreimi konusunda yeerince açık bilgilerin olmaması, bu konuda ne ezler üreilmesini engellemekedir. Üçüncüsü, ikisadi poliikaların büyüme oranı ve gönenç üzerine ekileri ek sekörlü ya da iki sekörlü İBM de, Temel Neoklasik Büyüme Modeli ne göre daha yüksekir İçsel Büyüme Modelinde Kamu Harcamalarının Rolü Kamu harcamalarının uzun dönemli büyüme sürecine ekilerini özellikle Barro (1990) vurgulamakadır. Barro, oplumsal geiriyle özel geiri arasındaki farklılaşmayı ele alan büyüme modelleri bağlamında, vergilerle finanse edilen kamu harcamalarının, üreim ve fayda fonksiyonlarına yapacağı ekileri incelemekedir. Hanehalkının fayda fonksiyonu, sınırsız zaman boyuuna sahipir: U = 0 1 σ c 1 e 1 σ ρ d (14) Hanehalkı fiziksel sermaye, beşeri sermaye ya da menkul değer sahibidir ve büçe kısıdı, bu varlıkların zaman içindeki değişimini belirlemekedir. r = A / η (15) Burada a, üm varlıkların oplamını; r, bu varlıkların reel geirisini gösermekedir. Büçe kısıdına bağlı olarak faydanın maksimize edilebilmesi için birinci sıra koşul şöyle olacakır: γ c c! 1 = = ( r ρ) c σ (16) ya da r = ρ+ σγ c

8 8 θ, zamanlararası ikame esnekliğini gösermekedir. θ değeri ne kadar yüksek olursa, hanehalkının bugünkü ükeimden vazgeçmesini (ya da asarruf emesini) sağlayabilecek faiz oranı da o ölçüde yükselmelidir. Ekonominin üreim kısmı, içsel eknolojiye göre çalışmakadır. y = Ak (17) Üreiciler açısından denge, gelir akımlarının ne bugünkü değerini maksimize eden bir üreim düzeyidir. NeGeiri = 0 { Ak η i exp 0 r( s) ds }d (18) ( ) [ ] Burada η, ükeim malları cinsinden sermayenin sabi maliyei; i, yaırımı gösermekedir. Birinci sıra opimizasyon koşuluna göre; r = A/ η (19) A / η, yaırımın ükeim malları cinsinden sabi geirisini gösermekedir. Bu modelde oplumsal geiri ile özel geiri eş kabul edilmişir. Hanehalkları ve üreiciler için denge koşulları bir araya geirilerek, ekonomideki birey başına dengeli ükeim büyüme oranı belirlenir: A / η [( A ) ] γ = / η ρ / σ (20) c Hüküme üm ekonomik karar birimlerine karşılığı olmaksızın çeşili hizmeleri (g mikarında) üreerek vermekedir. Bu hizmelerin bedava kullanımından kaynaklanan alep ıkanıklarının ve dışsallıkların olmadığı varsayılmışır. Bu durumda özel sekördeki firmaların üreimi k ve g birlike dikkae alındıklarında ölçeğe göre azalan değil, sabi ya da azalan geirilidir. Kamusal mal ya da hizmelerin ücresiz sağlandığı varsayımı alında özel sekördeki nihai mal üreim fonksiyonu yeniden düzenlenirse; g y = Φ( k, g) = kφ ya da Cobb-Douglas formunda k y k α = A g k (21) g, hüküme arafından saın alınan mal ve hizmelerin kişi başına değeridir. Kamu harcamaları, gelir üzerinden alınan düz oranlı vergilerle karşılanmakadır ve hüküme arafından denk büçe poliikası yürüülmekedir. g g = T = τy = τkφ (22) k Kamu harcamalarını dikkae alan durumda, nihai üreim sürecinde sermayenin marjinal verimliliği; y k g g g = η = k y Φ 1 Φ Φ ( 1 ) (23) k Burada η, y nin g ye göre esnekliğidir. (5.2.10) eşiliğine göre, özel sekör üreici firmaların sermaye ve üreimlerindeki değişimler karşısında, kamu hizmeleri mikarında bir değişme oluşmamakadır. Vergileme de dikkae alındığında, (5.2.3) eşiliğiyle belirlenen bireylerin dinamik opimal ükeim-asarruf davranışı şu biçime dönüşecekir. γ = c! = 1 σ τ g η ρ ( 1 ) Φ ( 1 ) (24) c k τ ve g/y sabi kaldıkça (yani g ve T, y ile aynı oranda büyüdükçe), g/k, η ve ükeim değişim oranı da (γ) sabi kalacakır. Buna göre vergilemenin ve kamu harcamalarının yer aldığı modelle, hükümein yer almadığı Ak ipi model arasında sonuçları iibariyle bir farklılık yokur. Tükeim c(0) gibi bir düzeyden başlayarak, γ oranında büyür; kişi başına sermaye ve üreim de benzer şekilde k(0) ve y(0) düzeylerinden başlarlar ve γ oranında büyürler. Yani ekonomi bir durağan durumdan diğerine hareke ememeke, sürekli olarak γ oranında büyümenin olduğu durağan durum büyümeyi korumakadır. Başlangıç dönemindeki kişi başına ükeim harcamaları şöyle belirlenmekedir.

9 9 g c( 0) = k( 0) ( 1 τ) Φ γ k (25) Hükümein harcamalarının GSYİH deki payı ve vergi oranının büyüklüğü, durağan durum büyüme oranı üzerinde iki eki yaraır. τ daki bir arış γ yi azalır, buna karşılık g/y deki arış y/ k yi arırır ya da büyüme oranını yükselir. Hükümein ekonomi içindeki ekinliği göreli anlamda küçükse ikincisi, büyükse birincisi baskın konumda olur. Bunu Cobb-Douglas fonksiyonunda görebiliriz. Cobb-Douglas ipi fonksiyonda kamu harcamaları ile GSYİH arasındaki esneklik (η), α ya eşiir. Bu dikkae alınarak kamu harcamalarının GSYİH deki payı değişirildiğinde durağan durum büyüme oranı üzerinde eki şöyle belirlenecekir; dγ 1 g = Φ ( Φ 1) (26) d( g/ y) σ k Bu dinamiğe göre g/y deki arışlar karşısında büyüme oranının arabilmesi için, g/k küçük bir değer almalıdır (bu nedenle Φ > 1 olmakadır). Cobb-Douglas üreim fonksiyonunda, Φ = 1 dir. Bunu izleyerek, ( g/ y ) Φ = α = η ve α = g/ y = τ yazabiliriz. Bir başka ifadeyle, büyüme oranının maksimize edilebilmesi için, kamu harcamalarının GSYİH deki payı, kamusal hizmelerin üreim girdisi olarak am rekabe piyasası varsayımı alında sunulduğu orana (sunulan kamusal hizmeler/gsyih) eşilenmelidir. Şekil 5 hükümein ekonomideki harcama-vergi oplama ekinlikleri ile büyüme oranı arasındaki ilişkiyi görselleşirmekedir (age, s.s110). Şekil 5 deki kesiksiz eğri, Cobb-Douglas üreim fonksiyonuna göre büyüme oranı ile harcama ve vergi oranı (τ=g/y) arasındaki ilişkiyi gösermekedir. Ekonominin belirli bir verimlilik düzeyine kadar yapılan harcamalar (eş düzeyde vergiyle finanse edilmeke), büyüme oranını arırmakadır. Büyüme oranındaki değişimin poziif olmasını sağlayan koşul, A 1 /( 1 α) 1 2 α/( 1 α) ( α) α > ρ dur. Üreim fonksiyonu Cobb-Douglas biçiminde değilse, (24) eşiliğindeki g/k ile η bağımlılığı nedeniyle sonuçlar değişir. Maksimum büyüme oranını sağlayan koşullar, g ile k arasındaki ikame esnekliği cinsinden anımlanabilmekedir. Büyüme oranının maksimuma ulaşığı nokada kamu hizmelerinin marjinal ürünü ( Φ ), ikame esnekliği değerinin birden büyük ya da küçük olmasına göre birim değerin alında ya da üsünde olacakır. Şekil 5. Ak Tipi Modelde Kamu Harcamaları Vergileme ve Büyüme İlişkisi Büyüme Oranları ( γ, γ, γ ) p L γ γ p γ L α=0.25 g/y Ekonominin asarruf oranı şöyle anımlanmakadır. k! k! s = = y k k y γ = Φ( g / k) (27) Denk büçe varsayımı alında kamu harcamaları ile asarruf oranı arasındaki bu ilişki, Şekil 6 ile görselleşirilmişir. Kesiksiz eğri, bu ilişkiyi Cobb-Douglas ipi fonksiyonla anımlamakadır. g/y azalırken k/y de azaldığından, asarruf oranının maksimum düzeyi, büyüme oranına göre daha düşük kamu harcamaları düzeyinde gerçekleşmekedir. Yani ekonominin üreim yapısı Cobb-Douglas üreim fonksiyonuna uyuyorsa, τ = g/ y < α durumunda maksimum asarruf oranına ulaşılmış olacakır. Bu durumda hükümein asarruf oranını ya da büyüme oranını maksimum kılmak için herhangi bir nedeni yokur. Ekonomi durağan durum dengesinde bulunduğundan, oplumsal faydayı daha çok ön planda uan bir hüküme programı açısından hanehalkının fayda düzeyini opimal hale geirmek daha uygun bir poliikadır. Durağan durumda sabi bir büyüme oranı (γ) süregeldiğinden, oplam fayda yeniden şöyle yazılabilir ((14) eşiliğinin enegrali alınmakadır).

10 10 Şekil 6. Kamu Tükeim Hizmeleri Harcamaları ve Opimal Büyüme Oranı Büyüme Oranları γ, γ h γ γ h α(1-τ h )=0.25 α=0.25 g/y U = 1 σ [ c( 0) ] [ ] ( 1 σ) ρ γ( 1 σ) (28) c(0) ve γ, (26) ve (27) eşiliklerinden belirlenmekedir. Dolayısıyla bu eşilikler, oplumsal faydayı maksimize eden kamu harcamaları/gsyih oranını belirlemek için kullanılabilir. k( 0) c( 0) = [ + ( + 1) ] 1 η ρ γ σ α (29) Bu eşilik, (20) deki yerine yazılarak fayda ile durağan durum büyüme oranı arasındaki ilişki kurulmuş olur. 1 σ 1 σ k( 0) ρ+ γ( η+ σ 1 U = 1 η ( 1 σ) [ ρ γ( 1 σ) ] (30) Eğer η sıfırla bir arasında herhangi bir sabise, oplam fayda sonlu olmak koşuluyla üm σ>0 değerlerinde γ nin faydaya ekisi poziifir. Bu anlamda faydanın maksimize edilmesi ile büyüme oranının maksimize edilmesi aynı davranışı belirlemekedir (Barro, 1990, ss.s111-s112). Yeni içsel büyüme modellerinde dışsallıklar çeşili nedenlerden kaynaklanacak şekilde yer almakadır 4. Dışsallıkların varlığı nedeniyle ekonomi Pareo opimal kaynak dağılımını gerçekleşiremez ve büyüme oranı da Pareo opimal değildir. Bu durumda hüküme GSYİH içindeki payı sabi olarak korunan bir kamu harcama poliikası uygular ve hanehalklarının ükeim düzeyinin de GSYİH nin bir sabi oranında kalmasını sağlamaya çalışır. Yani bir ikinci en iyi arayışında olur. Bu şekilde oluşurulmaya çalışılan ikinci en iyi büyüme oranı şöyle olmakadır. γ p c! 1 g g = = 1 Φ ρ (31) c σ y k Burada [ 1 ( g/ y)] Φ ( g/ k), sermayenin marjinal oplumsal geirisini anımlamakadır. Kamu harcamaları oranındaki değişimin büyüme oranına ekisi, diferansiyel alınarak belirlenir. dγ p Φ( g/ k)( Φ 1) = d( g/ y) σ( 1 η) (32) Bu diferansiyelden şu sonuç çıkmakadır: 0<η<1 olduğundan, üreim fonksiyonunun hangi ipe olduğuna bakılmaksızın Φ'=1 koşulu maksimum büyüme oranını gerçekleşirir. Yani ikinci en iyinin arandığı durumda, kamu harcamalarının maksimum ekinlike çalışması ikisa poliikası koyanlar ve uygulayanlar arafından sağlanmalıdır. Birinci en iyinin arandığı (24) eşiliğindeki sermayenin marjinal özel geirisi (( 1 τ) Φ( g/ k )( 1 η) ) ile (31) eşiliğindeki sermayenin oplumsal geirisi arasındaki ek fark, (1-η) erimidir. Bu nedenle üm kamu harcamaları düzeylerinde γ < γ p dir. Kamu harcamalarını finanse emek için alınan gelir 4 Örneğin Romer, 1986 da yaparak-öğrenme bir poziif dışsallık yaymakadır.

11 vergisi, ükeim ve asarruf düzeylerini düşürerek, büyüme oranının zayıflamasına yol açar. Şekil 6 da ikinci en iyinin arandığı durumda kamu harcamalarının GSYİH deki oranının değişimi ile büyüme oranı arasındaki ilişki göserilmişir. γ ile γ p arasındaki ek fark (1-η) erimi olduğundan, γ ile g/y arasındaki grafiksel davranış, γ p nin davranışlarıyla aynıdır. Bu nedenle her iki eğri de Φ'=1 ve g/y=α nokalarında maksimum değerlerine ulaşmakadır. Kamu harcamalarının finanse edilmesinde gelir vergisine almaşık olarak göürü vergi uygulaması düşünülebilir (örneğin ükeim üzerinden alınan vergi). Ancak bu durumda analizden işgücü arzı-boş zaman seçimi çıkarılmakadır. Bir göürü vergi uygulamasında sermayenin özel marjinal geirisi ( 1 τ)( y/ k ) değil, yalnızca ( y/ k ) olacakır. Bu durumda opimal büyüme oranı; γ L 11 c! 1 g = = Φ ( 1 η) ρ (33) c σ k Bu eşiliğe göre γ L, g/y nin monoonik aran bir fonksiyonudur. Çünkü kamu harcamalarının ulusal gelirdeki oranı yükseldikçe, sermayenin marjinal verimliliği armakadır. Hüküme arafından uygulanacak bir göürü vergi karşısında hızlanan büyüme oranı, hanehalklarının ükeim ve asarruf oranlarını arırıcı bir davranışa girmelerini sağlar. Gelir vergisinin uygulandığı durumda büyüme hızı ((31) eşiliği) ile göürü vergilemenin uygulandığı durumdaki büyüme hızı ((33) eşiliği) karşılaşırıldığında, opimal büyümenin yine kamu harcamaları ekinliğiyle ilgili olduğu görülmekedir. Eğer kamu harcamaları maksimum ekinlikeyse (yani Φ'=1), göürü vergi uygulamaları sonucunda da opimal büyüme oranı gerçekleşirilebilecekir. Kamu harcamalarının ulusal gelir içinde aşırı bir orana ulaşması nedeniyle oluşabilecek ekinlik kayıpları (Φ'<1), ekonomiye negaif dışsallık verecekir. Bu durumda hanehalklarının daha çok asarruf yapma iseğinde olabilmesi için, yeni eşviklere gerek duyulacakır. Cobb-Douglas üreim fonksiyonu dikkae alındığında g/y>α olması, göürü vergi uygulamanın daha rasyonel bir poliika olacağı oraya çıkmakadır. Şekil 6 da gelir vergisi uygulaması alında denk büçeden sapmanın, γ L > γ p sonucuna yol açığı görülmekedir. Benzer şekilde kamu harcamalarındaki ekinliğin çok yükseldiği durumlarda (g/y<α), bu sonucun ersi bir sonuca ulaşılmakadır. Tablo 1. Kamu Harcamaları, Vergi Seçimi ve Opimal Büyüme Büçe Poliikası Kamu Harcamalarında Ekinlik Opimal Büyüme için Vergi Seçimi g/y = α Φ' = 1 Göürü vergileme gelir vergisine göre ercih edilmelidir. g/y > α Φ' < 1 Gelir vergisi uygulaması göürü vergiye ercih edilmelidir. g/y < α Φ' > 1 Göürü vergileme gelir vergisine göre ercih edilmelidir. Kaynak: Barro, 1990 dan yararlanılarak derlenmişir. Gelir vergisi oranlarındaki değişimler, veri bir g/y oranında büyüme oranı eğrilerinin yer değişirmesine yol açar. Örneğin τ düşürülürse, γ den, γ L ye doğru geçilir (Şekil 3 de kesiksiz eğriden kesikli eğriye doğru). Buna göre ekonomide asarruf oranı ve büyüme oranı arar. Buna benzer şekilde, firmaların ürünleri üzerindeki paen haklarının sağlanması, büyümeyi arırıcı ekiler yaraacakır. Kamu arafından yapılan bazı harcamalar doğrudan hanehalkının fayda fonksiyonunu ekiler. Hükümeler arafından hanehalkı başına yapılan ükeim hizmeleri harcaması h ile göserilirse, yeni biçimiyle fayda fonksiyonu şöyle anımlanacakır. uch (, ) = 1 β β 1 σ ( c h ) 1 σ 1 (34) Büçe kısıdı da şöyledir. T = ( τ + τ ) y (35) g h Burada τ g ve τ h sırasıyla ulusal gelirden alınan vergilerin üreken hizmeler için ve ükeim hizmeleri için harcanan kısmıdır. Hanehalkı veri kamu harcamaları ışığında, opimal büyüme oranını sağlayacak olan ükeimasarruf bileşimini belirlerler. Buna göre opimal büyüme oranı; γ h c! 1 g h g = = 1 Φ ( 1 η) ρ (36) c σ y y k

12 12 Cobb-Douglas üreim fonksiyonu kullanıldığında γ h yi maksimize eden g/y, α(1-τ h ) dir. Diğer bir ifadeyle hükümeler üreken hizme harcamaları dışındaki harcamalarını da gelir vergisi ile finanse eiklerinde, büyümeyi maksimize eden üreken kamu harcamalarının ulusal gelirdeki payı gerilemekedir. Kamu harcamalarının iki farklı nielike oluşu nedeniyle oplam faydanın maksimize edilmesi iki ane birinci sıra koşulu gerekirmekedir. Bunlar τ g =g/y ve τ h =h/y dir. Bu koşullar Cobb-Douglas üreim fonksiyonuyla büünleşirilirse, ek ip kamu harcamaları ile ulaşılan sonuç elde edilir: τ g =g/y=α. Yani ükeim hizmeleri harcamaları opimal seçildikçe, birinci yaklaşımdaki opimal büyüme oranını veren g/y oranı, bu yaklaşımda da sağlanmış olunacakır. Buna göre genel ölçü, Φ'=1 ve g/y=α olmakadır. α, kamusal hizmelerin özel hizmelere göre verimliliğini gösermekedir. Bu ölçü coğrafik farklılıklar, arımın ulusal gelirdeki payı, kenleşme oranı gibi değişkenler nedeniyle ülkeden ülkeye göre değişir. g/y ile γ arasındaki ilişkinin çok zayıf çıkmasının nedenini Barro, hükümelerin g/y nin γ üzerindeki marjinal ekisinin sıfıra yakın olduğu bir çerçevede kamu harcamalarını sürdürmesine bağlamakadır. Tükeim harcamaları dikkae alındığında eki fark edilir şekilde değişmekedir. 3. Kamu Harcamaları ve Vergi Poliikalarının Türkiye Ekonomisinin Uzun Dönemli Büyüme Dinamiğine Ekileri Yukarıda ayrınılı biçimde incelediğimiz kamu harcamaları ve vergileme poliikalarının uzun dönemli büyüme sürecine kalıcı ekiler yapığını öne süren yeni içsel büyüme modellerinin bu ezinin geçerliliğini sınamak amacıyla Türkiye ekonomisinin ikisadi ayrıma göre kamu harcamaları serilerini 5 ve oralama vergi oranlarını 6 kullandık. İkisadi ayrıma göre kamu harcamalarının ve vergilerin ulusal gelire oranları eke göserilmişir. Dinamik zaman serisi içinde kullanılan vekörel ooregresif modeller (VAR), açıklanan ve açıklayan değişkenlerin hem cari hem de geçmiş değerlerinin bir fonksiyonu olarak kullanılmakadır (Anders, 1994). Sims (1980) arafından ahmini yapılmış opimal VAR modelleri kullanılarak, içsel değişkenlerden birine gelebilecek %1 lik şokun, açıklanan değişken üzerindeki uzun dönemli ekileri incelenmişir. Bu eknik lieraürde eki-epki fonksiyonları (impulse response funcion) olarak adlandırılmışır. Biz bu çalışmada sınamayı yaparken yukarıda kısaca açıkladığımız ekonomerik eknikleri kullanmakayız. Öncelikle opimal VAR modelleri ahmin edilmiş ve ardından epki değerleri belirlenmişir. Uzun dönemli büyüme oranlarındaki değişimlerin ne ölçüde kamu harcamaları oranı ve vergi oranından kaynaklandığını belirlemek için de varyans ayrışırma ekniği kullanılmışır. Kullanılan serilerde (kişi başına GSMH büyüme oranı, kamu harcamalarının GSMH ye oranı ve vergi gelirlerinin GSMH ye oranı) birim kök sınamalarının sonuçları Tablo 2 a ve b panellerinde göserilmişir. Tablo 2a. Oralama Vergi Oranı Serilerinde Birim Kök Sınama Sonuçları c ve c c ve yok Birincil Fark Kişi Başına GSMH Büyüme Oranı * ( ) Toplam Vergi Gelirleri/ GSMH * ( ) Dolaysız Vergi Gel./ GSMH ** ( ) Dolaylı Vergi Gel./ GSMH * ( ) No: Sonuçlar, Oralama vergi oranı veri sei kullanılarak birim kök sınaması yoluyla elde edilmişir. İkinci süundaki değerler sabi ve rendi içeren Genişleilmiş Dickey-Fuller modeline göre elde edilmiş; üçüncü süundaki değerler, bu modelden rendin dışlanmasıyla elde edilmiş; dördüncü süundaki değerler sabisiz ve rendsiz modelden el edilmiş; beşinci süundaki değerler birinci fark alındıkan sonra elde edilmişir. Paranez içindeki ek yıldızlı değerler %5 güven sınırına göre; çif yıldızlı değerler de %1 güven sınırına göre Mac Kinnon değerlerini anımlamakadır. Alıncı süundaki opimal gecikme, oralama vergi oranı değişkeni ile büyüme oranı değişkeni arasında anımlanan VAR modelindeki opimal gecikme düzeyini gösermekedir ve Schwarz krierine (SIC) göre belirlenmişir. 5 Maliye Bakanlığı yayınları incelendiğinde, 1975 yılına kadar ikisadi ayırıma göre kamu harcamalarının yalnızca ödenek düzeyinde verildiği; bu arihen sonra harcama düzeyinde verildiği görülmekedir. Kullanmaka olduğumuz ekonomerik analiz dinamik zaman serisi olduğundan, paramere ahminlerinde opimalı yakalayabilmek için uzun zaman serisine gerek duyulmakadır. Bu nedenle ikisadi ayrıma göre kamu harcamaları serileri, ödenekler olarak alınmışır. Harcamalar ile ödeneklerin önemli ölçüde birbirinden sapma yapığı yıllarda ödeneklerin harcamaları yeerince emsil edemeyeceğini ve bu nedenle çalışmanın sonuçlarında belirli ölçülerde sapmaların oluşabileceğini söyleyebiliriz. 6 Kamu harcamaları serilerinin uzun dönemli büyüme oranı üzerindeki ekilerini belirlemek için kullanmaka olduğumuz dinamik zaman serisi yaklaşımını, vergi oranlarının uzun dönemli büyüme üzerindeki ekilerini belirlemek için de kullanmakayız. Bu nedenle vergi oranları serisini oralama yıllık zaman diliminde olacak şekilde seçmeye çalışık. Ancak vergi oranlarını uzun dönemde düzenli veren bir seri bulunmadığından, vergi oranlarının daha kaba bir yaklaşımı olan oralama vergi oranını (vergi gelirleri/gsmh) kullandık.

13 13 Tablo 2b. İkisadi Ayırıma Göre Kamu Harcamaları/GSMH Serilerinde Birim Kök Sınama Sonuçları c ve c c ve yok Birincil Fark Cari Harcamalar / GSMH ** ( ) Yaırım Harcamaları / GSMH ** ( ) Transfer Harcamaları / GSMH ** ( ) Toplam Harcamalar / GSMH ** ( ) No: Sonuçlar, ikisadi ayırıma göre kamu harcamaları veri sei kullanılarak birim kök sınaması yoluyla elde edilmişir. İkinci süundaki değerler sabi ve rendi içeren Genişleilmiş Dickey-Fuller modeline göre elde edilmiş; üçüncü süundaki değerler, bu modelden rendin dışlanmasıyla elde edilmiş; dördüncü süundaki değerler sabisiz ve rendsiz modelden el edilmiş; beşinci süundaki değerler birinci fark alındıkan sonra elde edilmişir. Paranez içindeki ek yıldızlı değerler %10 güven sınırına göre; çif yıldızlı değerler de %1 güven sınırına göre Mac Kinnon değerlerini anımlamakadır. Alıncı süundaki opimal gecikme, kamu harcamaları/gsmh değişkeni ile büyüme oranı değişkeni arasında anımlanan VAR modelindeki opimal gecikme düzeyini gösermekedir ve Schwarz krierine (SIC) göre belirlenmişir. Tablo 3.GSMH ye Göre Vergi Oranlarına Yönelebilecek %1 lik Dışsal Şoklar Karşısında Kişi Başına GSMH Büyüme Oranının Gösereceği Dinamik ve Birikimli Tepkiler Yıllar T.Vergi/ GSMH Dinamik Ekiler Dolaylı Vergi/ GSMH Dolaysız Vergi/ GSMH T.Vergi/ GSMH Birikimli Ekiler Dolaylı Vergi/ GSMH Dolaysız Vergi/ GSMH

14 14 Şekil 7. GSMH ye Göre Vergi Oranlarına Yönelebilecek %1 lik Dışsal Şoklar Karşısında Kişi Başına GSMH Büyüme Oranının Gösereceği Dinamik Tepkiler V1 V V2 Tepki Değerleri Dönem No: v, Toplam Vergiler/GSMH; v1, Dolaylı Vergiler/GSMH; v2, Dolaysız Vergiler/GSMH. Tablo 4. İkisadi Ayırıma Göre Kamu Harcamalarına Yönelebilecek %1 lik Dışsal Şoklar Karşısında Kişi Başına GSMH Büyüme Oranının Gösereceği Dinamik ve Birikimli Tepkiler Yıllar Dinamik Ekiler Birikimli Ekiler Cari Yaırım Transfer Toplam K.H. Cari Yaırım Transfer Toplam K.H

15 15 Yıllar Tablo 5. Büyüme Oranındaki Dinamik Tepkilerin GSMH ye Göre Kamu Harcamalarınca ve Vergi Oranlarınca Açıklanma Oranı (%) T.Vergi/ GSMH Dolaylı Vergi/ GSMH Dolaysız Vergi/ GSMH Cari Yaırım Transfer Toplam K.H Şekil 8. İkisadi Ayrıma Göre Kamu Harcamalarına Yönelebilecek %1 lik Dışsal Şoklar Karşısında Kişi Başına GSMH Büyüme Oranının Gösereceği Dinamik Tepkiler Tepki Değerleri Dönem CARI TRA YAT TOP No: TOP, Toplam Kamu Harcamaları/GSMH; CARİ, Cari Harcamalar/GSMH; TRA, Transfer Harcamaları/GSMH; YAT, Yaırım Harcamaları/GSMH. 4. Sonuç Tablo 2a da sunulan oralama vergi oranları için birim kök sınama sonuçları, bu serilerin durağan olmadığını, yani birim kök içerdiğini gösermekedir. Aynı şekilde Tablo 2b de oplam kamu harcamaları/gsmh serisi, cari harcamalar/gsmh, yaırım harcamaları/gsmh ve oplam kamu harcamaları/gsmh serileri birim kök içermekedir. Bu nedenle, bu seriler durağanlaşırıldıkan sonra VAR modeline sokulmuşlardır. Transfer harcamaları serisinde ise durağanlığın isaisiksel kabul edilebilirlik sınırlarında olduğu görülmekedir. Bu sonuçlara dayalı olarak yeniden düzenlenen değişkenler için oluşurulan VAR modellerde opimal gecikmenin Schwarz bilgi krierine göre üm modeller için iki gecikme olduğu belirlenmişir. Tablo 3, bu koşullara dayalı olarak oluşurulan oralama vergi oranı-büyüme oranı içsel değişkenlerinin yer aldığı VAR modellerinin çözülmesi sonucu elde edilen dinamik ve birikimli eki-epki değerlerini gösermekedir. Aynı şekilde kamu