CARİ İŞLEMLER AÇIĞININ SÜRDÜRÜLEBİLİRLİĞİ VE TÜRKİYE ÜZERİNE BİR UYGULAMA

Transkript

1 T.C. DOKUZ EYLÜL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI GENEL İKTİSAT PROGRAMI YÜKSEK LİSANS TEZİ CARİ İŞLEMLER AÇIĞININ SÜRDÜRÜLEBİLİRLİĞİ VE TÜRKİYE ÜZERİNE BİR UYGULAMA Güner POLAT Danışman Yrd.Doç.Dr. Mehap TUNÇ ALKIŞ 2008

2 Yemin Meni Yüksek Lisans Tezi olarak sunduğum Cari İşlemler Açığının Sürdürülebilirliği ve Türkiye Üzerine Bir Uygulama adlı çalışmanın, arafımdan, bilimsel ahlak ve geleneklere aykırı düşecek bir yardıma başvurmaksızın yazıldığını ve yararlandığım eserlerin kaynakçada göserilenlerden oluşuğunu, bunlara aıf yapılarak yararlanılmış olduğunu belirir ve bunu onurumla doğrularım. 26/05/2008 Güner POLAT ii

3 YÜKSEK LİSANS TEZ SINAV TUTANAĞI Öğrencinin Adı ve Soyadı Anabilim Dalı Programı Tez Konusu Sınav Tarihi ve Saai : Güner POLAT : İkisa : Genel İkisa : Cari İşlemler Açığının Sürdürülebilirliği ve Türkiye Üzerine Bir Uygulama :./../. Yukarıda kimlik bilgileri belirilen öğrenci Sosyal Bilimler Ensiüsü nün.. arih ve. sayılı oplanısında oluşurulan jürimiz arafından Lisansüsü Yönemeliği nin 18. maddesi gereğince yüksek lisans ez sınavına alınmışır. Adayın kişisel çalışmaya dayanan ezini. dakikalık süre içinde savunmasından sonra jüri üyelerince gerek ez konusu gerekse ezin dayanağı olan Anabilim dallarından sorulan sorulara verdiği cevaplar değerlendirilerek ezin, BAŞARILI OLDUĞUNA Ο OY BİRLİĞİ Ο DÜZELTİLMESİNE Ο* OY ÇOKLUĞU Ο REDDİNE Ο** ile karar verilmişir. Jüri eşkil edilmediği için sınav yapılamamışır. Öğrenci sınava gelmemişir. Ο*** Ο** * Bu halde adaya 3 ay süre verilir. ** Bu halde adayın kaydı silinir. *** Bu halde sınav için yeni bir arih belirlenir. Tez burs, ödül veya eşvik programlarına (Tüba, Fulbrigh vb.) aday olabilir. Tez mevcu hali ile basılabilir. Tez gözden geçirildiken sonra basılabilir. Tezin basımı gerekliliği yokur. Eve Ο Ο Ο Ο JÜRİ ÜYELERİ İMZA Başarılı Düzelme Red... Başarılı Düzelme Red Başarılı Düzelme Red. iii

4 ÖZET Yüksek Lisans Tezi Cari İşlemler Açığın Sürdürülebilirliği ve Türkiye Üzerine Bir Uygulama Güner POLAT Dokuz Eylül Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü İkisa Anabilim Dalı Genel İkisa Programı Dünya ekonomisindeki liberalizasyon sürecinin hız kazanmasından sonra cari işlemler dengesi ve sürdürülebilirliği özellikle Gelişmeke Olan Ülkeler için büyük bir önem oluşurmuşur. Ancak uygulanan dışa açılma poliikaları, söz konusu ülkelerde cari işlemler açığı sorununun, büyüme ve kalkınma sürecini olumsuz yönde ekilenmesine neden olmuşur. Uzun yıllardır, özellikle de 1990 sonrası dönemde, büyük cari açıklar veren ve ciddi makro ekonomik dengesizlikler yaşayan Türkiye açısından bu konu ayrı bir önem aşımakadır. Çünkü makro ekonomik gelişmeler üzerinde cari açık ve sürdürülebilirliğinin analizi daha isikrarlı bir makro ekonomik oram için bazı poliika önerileri gelişirilmesine de olanak verecekir. Bu bağlamda, çalışmanın ilk bölümünde ödemeler bilânçosu al hesabı olan cari işlemler hesabının önemi bir makro ekonomik göserge olarak eorik çerçevede incelenmişir. İkinci bölümde cari işlemler dengesine yönelik farklı eorik yaklaşımlar ve cari işlemler açığının sürdürülebilirlik koşulları açıklanmışır. Üçüncü ve son bölümde ise önce Türkiye de cari dengenin gelişimine yer verilmişir sonra da Türkiye de cari açığın sürdürülebilirliği yapılan bir ampirik çalışma ile yakın dönem verileri kullanılarak analiz edilmişir. Anahar Kelimeler: Cari İşlemler Açığı, Sürdürülebilirlik, Ödemeler Bilânçosu, Türkiye Ekonomisi, Eşbüünleşme iv

5 ABSTRACT Maser Thesis The Susainabiliy of Curren Accoun Defici: An Empirical Invesigaion on Turkey Güner POLAT Dokuz Eylül Universiy Insiue of Social Sciences Deparmen of Economics General Economics Program The curren accoun balance and is suainabiliy is of grea imporance afer accelaraion of he liberalizaion of world economy especialy in respec of he developing counries. However, he open economy policies applied caused for he problem of curren accoun defici in relevan counries o effec he growh and developmen negaively. This issue is very imporan for Turkey which lives wih curren accoun deficis and macro economic insabiliy for many years especially afer 1990`s period. Because he analyses he effecs of curren accoun deficis he susainabiliy of curren accoun deficis on macro economic developmens enable o improve some poliical offers for more sable macro economic enviromen. In sense, in he firs par of his sudy, he imporance of curren balance accoun which is included in he balance of paymens was analysed as an indicaor of macro economics by he heorical conex. In he second par of his sudy, he differen heoreical approachs o he curren accoun defici and he condiions of susainabiliy of he curren accoun defici are explained. In he hird and he las par of his sudy, firsly, he evaluaion of curren balance of paymen in Turkey were ried o inroduced hen he susaniabiliy of he curren accoun deifici analysed wih a sudy by using he recen daa of he Turkish economy. v

6 Key Words: Curren Accoun Balance, Susainabiliy, Balance of Paymens, Turkish Economy, Coinegraion vi

7 CARİ İŞLEMLER AÇIĞININ SÜRDRÜLEBİLİRLİĞİ VE TÜRKİYE ÜZERİNE BİR UYGULAMA YEMİN METNİ...ii TUTANAK..iii ÖZET...iv ABSTRACT.v İÇİNDEKİLER...vii KISALTMALAR.x TABLO LİSTESİ xi ŞEKİL LİSTESİ.xii GRAFİK LİSTESİ xii GİRİŞ..1 BİRİNCİ BÖLÜM ÖDEMELER BİLÂNÇOSU CARİ İŞLEMLER DENGESİ ve CARİ İŞLEMLER AÇIĞININ TANIMLANMASI I. Ödemeler Bilânçosu ve Özellikleri... 4 II. Ödemeler Bilânçosu Hesap Grupları... 6 A. Cari İşlemler Hesabı.6 1. Mal Ticarei Hesabı Uluslararası Hizmeler Hesabı Tek Yanlı Transferler Hesabı... 7 B. Sermaye Hesabı 8 C. Resmi Rezervler Hesabı... 9 D. Ne Haa ve Noksan Hesabı...10 III. Ödemeler Bilânçosu Dengesi IV. Cari İşlemler Dengesi vii

8 V. Cari İşlemler Açığının Nedenleri A. Yuriçi Yaırımlardaki Büyük Arışlar...20 B. Ulusal Tasarruflardaki Düşme...22 VI. Cari İşlemler Dengesinin Belirleyicileri A. Dış Ticare Hadleri.24 B. Döviz Kuru ve Faiz Oranları..26 C. Mali Poliikalar ve Büçe Açıkları.27 İKİNCİ BÖLÜM CARİ İŞLEMLER DENGESİNİ AÇIKLAMAYA YÖNELİK TEORİK YAKLAŞIMLAR ve CARİ İŞLEMLER AÇIĞININ SÜRDÜRÜLEBİLİRLİĞİ I. Cari İşlemler Dengesini Açıklamaya Yönelik Teorik Yaklaşımlar.35 A. Dönemler arası Yaklaşımı..35 B. Esneklikler Yaklaşımı 38 C. Yapısalcı Yaklaşım 41 D. Parasalcı Yaklaşım.42 E. Toplam Harcama (Masseme) Yaklaşımı...44 F. Mundell-Fleming Modeli 48 G. Makro Muhasebe Yaklaşımı..49 II. Cari İşlemler Açığının Sürdürülebilirliği ve Sürdürülebilirlik Gösergeleri.51 A. Lawson Dokrini B. Dornbusch Sınırı...52 C. Yaırım-Tasarruf Dengesi...53 D. Ekonomik Büyüme 54 E. Dışa Açıklık Derecesi.54 F. Dış Yükümlülüklerin Kompozisyonu.55 G. Finansal Sisemin Yapısı 57 H. Poliik İsikrarsızlıklar ve Belirsizlikler.57 I. Sermaye Harekelerinin Yapısı 58 viii

9 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TÜRKİYE DE CARİ İŞLEMLER AÇIĞI ve CARİ AÇIĞIN SÜRDÜRÜLEBİLİRLİĞİNE İLİŞKİN BİR UYGULAMA I.Türkiye Ekonomisinde Dönemler İibarı ile Cari İşlemler Dengesinin Tarihsel Gelişimi.59 A Öncesi Dönemde Türkiye Ekonomisinde Cari Denge..59 B Sonrası Dönemde Türkiye Ekonomisinde Cari Denge Döneminde Türkiye Ekonomisinde Cari Denge Döneminde Türkiye Ekonomisinde Cari Denge Döneminde Türkiye Ekonomisinde Cari Denge II. Cari İşlemler Açığın Sürdürülebilirliğine İlişkin Bir Uygulama A. Cari İşlemler Açığının Sürdürülebilirliğine İlişkin Lieraür Taraması B. Ekonomerik Model: Hakkio Rush Yönemi C. Ekonomerik Yönem: Eşbüünleşme Büünleşme Derecesinin Sınanması ve Birim Kök Tesleri.100 a. Yapısal Kırılmayı Dikkae Almayan Birim Kök Tesleri b. Yapısal Kırılmayı Dikkae Alan Birim Kök Tesleri Bai-Perron (BP) Çoklu Kırılma Tesi Eşbüünleşme ve Haa Düzelme Modelleri.110 a. Yapısal Kırılmayı Dikkae Almayan Eşbüünleşme b. Yapısal Kırılmayı Dikkae Alan Eşbüünleşme D. Veri Sei ve Ampirik Bulgular Veri Sei Ampirik Bulgular..113 a. Yapısal Kırılmanın Dikkae Alınmadığı Durumda Elde Edilen Bulgular114 b. Yapısal Kırılmanın Dikkae Alındığı Durumda Elde Edilen Bulgular E. Ampirik Bulguların Yorumlanması SONUÇ KAYNAKÇA 132 ix

10 KISALTMALAR AB Avrupa Birliği ABD Amerika Birleşik Devleleri ACF Ookorelasyon Fonksiyonu ADF Genişleilmiş Dickey Fuller AIC Akaike Bilgi Krieri APİ Açık Piyasa İşlemleri AR Ooregresif (Ardışık Bağımlı) Süreçler ARMA Ardışık Bağımlı Harekeli Oralamalar CİA Cari İşlemler Açığı DF Dickey Fuller DSP Fark Durağan Süreç EKKY En Küçük Kareler Yönemi ER Reel Döviz Kuru GOÜ Gelişmeke Olan Ülkeler GSMH Gayrı Safi Milli Hasıla GSYİH Gayri Safi Yur İçi Hâsıla HDM Haa Düzelme Modeli HQ Hannan-Quinn IMF Uluslararası Para Fonu KPSS Kwiakowski-Philips-Schmid-Shin LM Lagrange Çarpanı MA Harekeli Oralamalar NHN Ne Haa ve Noksan PP Philips Perron REER Reel Efekif Döviz Kuru REH Ricardocu Eşilik Hipoezi SC Schwarz Krieri SDR Özel Çekme Hakları TB Kırılma Zamanı TCMB Türkiye Cumhuriyei Merkez Bankası TSP Trend Durağan Süreç x

11 TABLO LİSTESİ Tablo 1.1: Ödemeler Dengesinin Yapısı Tablo 1.2: Cari Dengenin Tanımı Tablo 2.1: Dönemi Dış Ticare Verileri Tablo 2.2: Dönemi Dış Ticare Verileri Tablo 2.3: Dönemi Cari İşlemler Dengesi Tablo 2.4: Dönemi Toplam Dış Borç Tablo 2.5: Dönemi GSMH ve GSMH daki Değişim Tablo 2.6: Dönemi Dış Ticare Verileri Tablo 2.7: Döneminde Dışa Açıklık Düzeyi ( Dış Ticare Açısından) Tablo 2.8: Döneminde Dışa Açıklık Düzeyi (Sermaye Harekeleri Açısından) Tablo 2.9: Dönemi Ne Faiz Ödemeleri, Faiz Dışı Cari İşlemler Bilançosu ve Cari Denge Tablo 2.10: Dönemi Toplam Dış Borç Tablo 2.11: Dönemi GSMH ve GSMH daki Değişim Tablo 2.12: Dönemi Dış Ticare Verileri Tablo 2.13: Döneminde Dışa Açıklık Düzeyi ( Dış Ticare Açısından). 75 Tablo 2.14: Döneminde Dışa Açıklık Düzeyi(Sermaye Harekeleri Açısından) Tablo 2.15: Dönemi Ne Faiz Ödemeleri, Faiz Dışı Cari İşlemler Bilançosu ve Cari Denge Tablo 2.16: Dönemi Toplam Dış Borç Tablo 2.17: Dönemi GSMH ve GSMH daki Değişim Tablo 2.18: Dönemi Dış Ticare Verileri Tablo 2.19: Döneminde Dışa Açıklık Düzeyi (Dış Ticare Açısından.. 84 Tablo 2.20: Döneminde Dışa Açıklık Düzeyi(Sermaye Harekeleri Açısından) Tablo 2.21: Dönemi Ne Faiz Ödemeleri, Faiz Dışı Cari İşlemler Dengesi ve Cari Denge xi

12 Tablo 2.22: Dönemi Toplam Dış Borç Tablo 2.23: Dönemi GSMH ve GSMH daki Değişim Tablo 3.1: ADF Birim Kök Tesi Sonuçları Tablo 3.2: PP Birim Kök Tesi Sonuçları Tablo 3.3: KPSS Birim Kök Tesi Sonuçları Tablo 3.4: Farklı Birim Kök Tesleri Sonuçlarının Karşılaşırılması Tablo 3.5: Uzun Dönem denklemi ve Engle-Granger Eşbüünleşme Tesi Tablo 3.6: Kısa Dönem Denklemi ve Haa Düzelme Modeli Tablo 3.7: ZA Birim Kök Tesi Sonuçları Tablo 3.8. Bai-Perron Tesi Tablo 3.9: Gregory-Hansen Eşbüünleşme Tesi Sonuçları Tablo 3.10: Wald Tesi ŞEKİL LİSTESİ Şekil 1.1: Cari Açık Karşısında İzlenebilecek Yollar Şekil 1.2: Sabi Döviz Kuru Siseminde ve Tam Sermaye Harekeliliğindeki Bir Ekonomide Genişleici Maliye Poliikası Şekil 1.3: Esnek Döviz Kuru Sisemi ve Tam Sermaye Harekeliliğindeki Bir Ekonomide Genişleici Maliye Poliikası GRAFİK LİSTESİ Grafik 2.1: Dönemi İhraca ve İhala Gerçekleşmeleri...90 Grafik 2.2: Dönemi İhraca ve İhala Değişimleri..91 xii

13 GİRİŞ Çalışmanın Konusu Bir ülkenin cari işlemler hesabı, ülkenin ihala, ihraca, uluslararası hizmelerden doğan gelir ve giderleri ile sermaye ransferi nieliği aşıyanların dışında özel karşılıksız ransfer ödemelerini kapsar. Cari işlemler hesabında yer alan kalemler, dış alem gelir ve giderlerini doğrudan doğruya ekilediği için, bu hesabın ülkenin ulusal geliri üzerinde önemli bir rolü vardır. Ekonomilerin cari işlemler dengesinin açık vermesi, birçok göserge ile birlike bir isikrarsızlık gösergesi olabilmekedir. Özellikle az gelişmiş ülkelerde yapılan üreimin dışa bağımlı olarak gerçekleşmesi, asarrufların yaırımları karşılayamaması nedeniyle sürekli borçlanılması ve yapılan ihalaın büyük oranda ükeim mallarına yönelik yapılması gibi nedenlerle cari açık ve sürdürülebilirliği ülkede önemli bir kriz gösergesi olarak kabul edilmekedir. Asıl amaç ülkelerin cari işlemler dengesinin sağlanması iken cari işlemler açığı veren ülkelerde amaç bu açığın sürdürülebilir olmasıdır. Bu bağlamda, ödemeler bilânçosu verilerinden elde edilen cari işlemler hesabı ve cari işlemler açığı ve sürdürülebilirliği çalışmanın emel konusunu oluşurmakadır. Çalışmanın Önemi Ekonomide karar verici birimlerin birçok değişkenin geleceke izleyeceği yol konusunda bir fikir sahibi olması, alacakları kararların daha sağlıklı olmasını sağlamakadır. Bu ise söz konusu değişkenlerin sürdürülebilirliğini gündeme geirmekedir. Ekonomide önemli bir makro ekonomik göserge olan cari işlemler açığının sürdürülebilirliği de bu nedenle büyük önem arz emekedir. Çalışmanın Amacı Bu çalışmanın amacı bir ekonomide makro anlamda isikrar/isikrarsızlık gösergesi olarak değerlendirilen cari işlemler açığının geçmişen günümüze

14 değişimlerini, eorik çerçeveyi göz önünde alarak incelemek, yapılacak ampirik uygulamanın sonuçlarına göre özellikle uzun dönemde gerekli olan diğer makro ekonomik değişkenler ışığında ekonomik analiz yapmak, Türkiye de mevcu şarlar alında sürdürülüp sürdürülemeyeceğinin ele almak ve cari işlemler açığının sürdürülebilirliğine ilişkin eorik yaklaşımlar doğrulusunda poliika önerisinde bulunulabilmekir. Çalışmanın Yönemi Çalışmada Türkiye Ekonomisinin yakın dönem ( ) verileri kullanılarak cari işlemler açığının sürdürülebilirliği ekonomerik olarak incelenmişir. Türkiye ekonomisi için cari işlemler açığının sürdürülebilirliğini es emede Hakkio ve Rush (1991) arafından gelişirilerek, Hused (1992) arafından ekonomerik olarak es edilebilir hale geirilen uluslararası piyasalarda serbesçe borç alıp verebilen bir bireyin, cari dönem büçe kısıından üreilen dönemler arası model kullanılmışır. Bu bağlamda Türkiye ekonomisindeki kırılmalar da dikkae alınarak ekonomerik analizler yapılmışır. Öncelikle serilerin durağanlıkları gözden geçirilmiş, sonra da eşbüünleşme ilişkisinin varlığı araşırılmışır. Çalışmanın Planı Çalışmanın birinci bölümünde, cari işlemler dengesinin eorik düzeyde analizleri yapılmışır. Yapılan bu analizler öncelikle cari işlemler hesabının yer aldığı ödemeler bilânçosunun yapısına yer verilmişir. Çalışmada daha sonra cari işlemler dengesinin elde edilmesindeki yönemler ele alınmışır. Ardından cari işlemler fazlası ve cari işlemler açığı olguları açıklanmış, cari işlemler açığının nedenlerine ve cari işlemler dengesinin belirleyicilerine yer verilmişir. Çalışmanın ikinci bölümünde ilk olarak ekonomi lieraüründeki, cari işlemler dengesini açıklamaya yönelik farklı eorik yaklaşımlar özele açıklanmışır. İkinci olarak ise cari işlemler açığının sürdürülebilirliği ve farklı sürdürülebilirlik gösergeleri ele alınmışır. 2

15 Çalışmanın üçüncü bölümünde ilk olarak, Türkiye ekonomisinde dönemler iibarı ile cari işlemler dengesinin arihsel gelişimi başlığı alında önce 1980 öncesi döneme ana haları ile değinilmiş sonra da ekonominin belirgin değişim ve dönüşüm yılları göz önünde bulundurularak dönemi, dönemi ve dönemi olmak üzere cari işlemler dengesinin ekileşim içinde olduğu değişkenlerle birlike (dış icare verileri, dışa açıklık bağlamında ihraca ve ihalaın GSMH ya oranı ve sermaye harekelerinin GSMH ya oranı, ülkenin oplam dış borç soku, GSMH ve GSMH daki değişim, ne faiz ödemeleri ve faiz dışı cari işlemler bilânçosu) deaylı bir arihsel analizi yapılmışır. Çalışmanın son bölümünde ikinci olarak ise Türkiye de cari işlemler açığının sürdürülebilirliği yapılan bir ampirik çalışma ile yakın dönem verileri ( ) kullanılarak es edilmişir. 3

16 BİRİNCİ BÖLÜM ÖDEMELER BİLÂNÇOSU CARİ İŞLEMLER DENGESİ ve CARİ İŞLEMLER AÇIĞININ TANIMLANMASI Çalışmanın ilk bölümünde konunun anlam büünlüğü açısından ilk olarak, cari işlemler dengesi hesabının yeraldığı ödemeler bilânçosu yapısı ve diğer al hesapları ele alınmışır. Daha sonra da çalışmanın emel konusunun eorik çerçevesini oluşuran cari işlemler açığının anımına ve cari işlemler dengesinin belirleyicilerine yer verilmişir. I. Ödemeler Bilânçosu ve Özellikleri Ödemeler bilânçosu ülkelerin belirli bir dönem içindeki dış ekonomik ve mali ilişkilerinin durumunu gösermekedir. Ülkenin mal, hizme ve sermaye akımları gibi işlemler dolayısıyla dış dünyadan elde eiği gelirlerin dış dünyaya yapığı ödemelere eşi olup olmadığını oraya koymakadır. Ödemeler bilânçosu uygulanmaka olan ve uygulanan ekonomik poliikaların bir sonucudur ve ödemeler bilânçosundaki denge ya da dengesizlik o ülkenin uluslararası piyasadaki ödeme gücünde meydana gelen değişiklikleri yansımakadır. Ödemeler bilânçosunun ülke ekonomisi üzerinde geniş ekileri bulunmakadır ve bundan dolayı ödemeler bilançosu bir ülkenin emel makro ekonomik gösergeleri ile yakından ilişkilidir. Ödemeler bilânçosu dış icare ve yaırımlarla ilgili üm firmalar ve hüküme için oldukça önemli bir göserge nieliğindedir. Ayrıca hazine bonosu, yabancı ahvil, hisse senedi ve banka mevduaları gibi kısa veya uzun vadeli finansal varlıklar ile yaırım yapmak iseyenler ve dış ülkelere dolaysız yabancı sermaye yaırımı yapmak iseyenler de ödemeler bilânçosundaki gelişmelerle yakından ilgilenmekedirler. Teorik anlamda bir anım yapılacak olursa; ödemeler bilânçosu, bir ülkede yerleşik olan gerçek kişi, işleme veya kurumların üm yabancı ülkelerde yerleşik bulunanlarla yürüükleri ekonomik işlemlerin sisemaik olarak uulan kayılarıdır 1 denilebilir. Ödemeler bilânçosu kayılarının genellikle yıllık olmasına karşın bazı 1 Seyidoğlu, Halil, Uluslararası İkisa Teori Poliika ve Uygulama,Gelişirilmiş 15. Baskı, Güzem Can Yayınları No:20 İsanbul, 2003, s, 397. ve Grubel, Heber, G., Inernaional Economics, Richard D. Irvin. Inc, USA, 1977, s.275. ve Charles Kindleberger, Inernaional Economics, Richard D. Irwin Inc., New York, 1982, s

17 ülkeler bu abloları daha kısa süreli olarak hazırlayabilmekedirler. Ülkelerin dış ülkelerle gerçekleşirdiği işlemler, ülkede yerleşik kişiler adına dış alem üzerinde alacak hakkı doğuruyorsa alacaklı işlemler; yerleşik olanlar için yurdışına karşı bir borç doğuruyorsa borçlu işlemlerdir. İhraca yabancı urislerin harcamaları, kısa ve uzun süreli sermaye girişleri ve ülke içine yapılan dolaysız yabancı sermaye yaırımları alacaklı hesaplar grubuna girerken ihala, dış ülkelere yapılan urisik harcamalar, mali ve dolaysız sermaye çıkışları borçlu hesaplar grubuna girmekedir. Alacaklı işlemler ödemeler bilânçosunun akifine, borçlu işlemlerde ödemeler bilânçosunun pasifine kayı edilirler. Ödemeler bilânçosunun belli bir dönem boyunca gerçekleşen kayıları gösermesi bunun akım değişken kavramı olmasını ifade emekedir. İçeriği yukarıda anımlanan ödemeler bilânçosu; kısaca ülkenin dış ekonomik ilişkilerinin ulusal gelir muhasebe sisemi içinde bir özeini sunmakadır. Bu ablonun oluşurulması amaca ve zaman göre ülkeden ülkeye farklılık göserebilmekedir 2. Ödemeler bilânçosu anımında ülkede yerleşik olma ve ekonomik işlem kavramları dikkai çekmekedir. Ekonomik işlemler bir ülke ile diğer ülkeler arasındaki mal, hizme ve fakör akımlarını ifade emekedir. Her uluslararası ekonomik mali işlem ilgili ülkelerden birine fiziki mal ve hizmelerin devrini diğer ülkeye de bunların karşılığı olan parasal kaynakları alep hakkını sağlamakadır. Uluslararası mali ekonomik işlemlerin büyük bir kısmında bu şeklide ikilik vardır. Ödemeler bilânçosunun en emel özelliklerinden biri çif kayılı muhasebe sisemine dayanılarak oluşurulmasıdır 3. Buna göre bir borçlu işlem ilgili hesabın borçlu arafına kayı edildiken sonra başka bir hesabında alacaklı arafına kayı edilmeke, bir alacaklı işlem de ilgili hesabın alacak arafına kayı edildiken sonra başka bir hesabın da borçlu kısmına kayı edilmekedir. Böylece aynı işlemin iki farklı hesabın ers araflarına kayı edilmesi söz konusu hesapların denkleşirilmesini sağlamakadır. Ülkede yerleşik olma ise ekonomik işlemlerini o ülkede yürüen kamu kuruluşlarını, firmaları ve kişileri ifade emekedir. Buna göre farklı ülkelerin 2 Öksüz, Sua, Türkiye de Para ve Dış Denge İlişkisi, Eskişehir İTİA Yayınları, Eskişehir, 1980, ss Sern, Robe, M., The Balance of Paymens, Adline Publishing, Chicago, 1973, s.2. 5

18 vaandaşları da işlerini yürüükleri ve sürekli kaldıkları ülkelerde yerleşik sayılmakadırlar. Bir şirke kurulduğu ülkede yerleşik sayılmaka buna bağlı şubeler ise faaliyelerini sürdürdükleri ülkelerde yerleşik sayılmakadır 4. II. Ödemeler Bilânçosu Hesap Grupları Çalışmanın bu kısmında yukarıda anımı ve özellikleri verilen ödemeler bilançosunun al hesaplarına ve bu al hesapların içeriklerine yer verilmekedir. Çif kayılı muhasebe sisemine göre uulan ödemeler bilânçosu hesap grupları şunlardır: Cari işlemler hesabı Sermaye hesabı Resmi rezervler hesabı İsaisikî farklar ve ne haa noksan hesabı A. Cari İşlemler Hesabı Ödemeler bilânçosu içinde en fazla önem verilen kalem olan cari işlemler hesabı, kendi içinde üç al kısma ayrılmakadır; Mal icarei, hizme icarei ve ek yanlı (karşılıksız) ransferler 5. Bu kapsam, hesabın kabul edilmiş en geniş anımıdır. Bazı ülkelerde bazı durumlarda cari işlemler hesabının daha dar anımları da kullanılmakadır. Dar kapsamda karşılıksız ransferlerin amamı veya bir kısmı hesapan çıkarılmaka ve yaırım gelirleri de, diğer bazı ransfer kalemleri ile gruplandırılarak cari işlemler hesabı dışında uulmakadır. Bazen hüküme ransferleri, resmi yardım ve hibeler hesaba dahil edilmez. Bu nedenle cari işlemler hesabının mulaka anımlanması gerekmekedir. Bu hesap ülkenin ulusal geliri ile yakından ilgilidir. Çünkü ilk iki al hesap (mal icarei ve hizme icarei) ülkenin ulusal gelirinin bir parçasını oluşurmakadır. Hesapaki olumlu bakiye doğrudan ülkenin ulusal gelirine eklenirken olumsuz bakiye ulusal geliri azalmakadır. Eğer mal ve hizme ihal ve ihracı birbirine eşise, bu durumda ulusal gelir üzerinde bu al hesapların ekisi olmaz. Dolayısıyla ülkenin 4 Seyidoğlu, Halil, a.g.e., ss Salvaore, Dominick, Inernaional Economics, 5h Ediion, Prenice-Hall, New York, 1995, ss

19 nispi mal ve hizme ihraç ve ihali, doğrudan ulusal gelirin seviyesine eki emekedir Mal Ticarei Hesabı Görünür icare olarak da bilinen mal icarei, mal ihalaını ve ihracaını kapsamaka ve uluslararası ekonomik işlemler içinde en büyük yeri umakadır. Reel ekonomideki gelişmelerin en somu gösergesidir ve ülkeye döviz kazandıran bir işlemdir 7. Toplam mal ihalaı ve oplam mal ihracaı arasındaki farka dış icare bilânçosu adı verilmekedir. 2. Uluslararası Hizmeler Hesabı Mal icareinin fiziki, görünür bir nieliğe sahip olmasına karşılık, hizme ihracı ve ihali görünmez bir nielik aşımakadır. Bu nedenli görünmez icare olarak da isimlendirilir. Yabancı sermaye yaırımlarının gelir ve giderleri de hizme hesabı içinde yer almakadır. Uluslararası hizmeler hesabı başlıca yedi kalemden oluşmakadır: Dış urizm, işçi gelirleri, yabancı sermaye yaırımlarının gelir ve giderleri, uluslararası ulaşırma hizmeleri ve ransi icare, uluslararası bankacılık ve sigoracılık hizmeleri, diğer özel hizmeler, hüküme hizmeleri. 3. Tek Yanlı Transferler Hesabı Bir ülkenin saın alma gücünün diğer ülkelere icari amaçlar dışında karşılıksız devredilmesi durumunda oraya çıkan ekonomik işlemler, karşılıksız ransferler hesabında yer almakadır. Bu işlemlerde ülkeler arası ödeme söz konusu değildir. Hesap, parasal olmayan ve özel veya hükümee ai ransferler olarak bölümlenebilmekedir. Özel kişilerin yabancı ülkelere gönderdikleri hediyeler, Kızılay, Kızılhaç gibi yardım kuruluşlarının bağışları ile başka ülkelerde yaşayan akrabalar arasındaki ekonomik işlemler özel ransfer nieliğindedir 8. 6 Karluk, Rıdvan, Uluslararası Ekonomi Teori ve Poliika, 7. Baskı, Bea Basım, İsanbul, 2003, s Seyidoğlu, Halil, a.g.e., ss Karluk, Rıdvan, a.g.e., s

20 B. Sermaye Hesabı Sermaye hesabı, ülkenin yabancı ülkelerle yapığı finansal ve dolaysız sermaye yaırımlarını kapsamakadır ve doğrudan yaırımlar, porföy yaırımları, uzun vadeli sermaye yaırımları, kısa vadeli sermaye yaırımları gelir ve gider nielikleriyle al kalemler olarak hesaba dahil edilmekedirler 9. Bir ülkedeki yerleşik kişilerin diğer ülkelerde yapıkları fiziki yaırımlarla, yabancı ahvil, hisse senedi alım saımı gibi sınırların öesine yaırılan mali kaynaklardan oluşan Sermaye Hesabı ülkeye giren ve ülkeden çıkan özel ve resmi kuruluşlar arafından gerçekleşirilen sermaye harekelerini kapsamakadır. 10. Ödemeler bilânçosu açısından yur dışından ülkeye sermaye girişi bir alacak işlemi ülkeden sermaye çıkışı da bir borç işlemidir. Bu özellik mal ve hizme akımlarındaki durumun ersidir. Sermaye işlemlerinin dönüşüm hızı çok yüksekir. Yani sermaye kısa aralıklarla ülkeye girebilir veya ülkeyi erk edebilir. O nedenle her giren ya da çıkan sermaye ödemeler bilânçosunda ayrı ayrı değil, bunların ne bakiyesi ek bir kalem olarak göserilir 11. Ayrıca sermaye hesabını işlemlerin vadelerine göre kısa ve uzun vadeli sermaye işlemleri ya da işlemi yapanın kişiliğine göre Özel ve Resmi Sermaye şeklinde ayırmak mümkündür. Kısa Vadeli Sermaye Harekeleri; vadesi bir yıldan az olan bankadaki mevduaları, ahvil ve mevdua serifikalarından oluşan özel ve resmi nielikeki uluslararası sermaye akımlarını kapsamakadır 12. Kısa süreli mali araçlar oldukça liki varlıklardır. Sermaye hesabındaki oplam alacaklı ve borçlu işlemlerin ne bakiyesine sermaye bilânçosu adı verilmekedir. Sermaye bilânçosunun borçlu bakiye vermesi, ülkenin bilânço dönemi içinde ne olarak dış dünya üzerindeki mali veya fiziki sermaye yaırımlarının arığını, alacaklı bakiye vermesi ise dışarıya 9 Ödemeler Bilançosu ve Türkiye nin Cari Açık Sorunu hp:// ( ). 10 Livingson, Miles, Money and Capial Markes, 3h Ediion, Blackwell Publishers Ld., Massachuses, 1996, ss Ödemeler Dengesi Bilançosu Analizi, hp://poliics.ankara.edu.r/~karaepe/ifinance/odbanl.pdf, ( ). 12 Livingson, Miles, a.g.e., 8

21 gönderdiğinden daha fazla yabancı sermayeyi ülkeye çekebildiğini ifade emekedir 13. Vadesi bir yıldan daha uzun olan hisse senedi ve ahvil alımı gibi uluslararası porfolyo yaırımları ile dolaysız sermaye yaırımları ise uzun vadeli sermaye harekeleri içinde yer almakadır 14.Uzun vadeli sermaye harekeleri arasında dolaysız yabancı sermaye yaırımları önemli bir yer umakadır. Yabancı ahvil ve hisse senelerinin alım saımı da bu gruba girmekedir. Uzun süreli sermaye işlemleri özel şirkeler veya resmi kuruluşlar arafından gerçekleşirilmiş olabilir. Buna göre Dünya Bankası, IMF gibi uluslararası finansman kuruluşlarının ülkeye açıkları krediler veya diğer devlelerden alınan ya da onlara sağlanan krediler birer uzun süreli resmi sermaye işlemi nieliğindedirler 15. C. Resmi Rezervler Hesabı Resmi rezervler hesabında merkez bankasının döviz piyasasına yapmış olduğu müdahalelerin sonucunda ülkenin uluslararası resmi rezervlerindeki değişmeler göserilmekedir. Resmi rezervler hesabı oonom hesaplardaki dengesizlikler sonucu çalışmakadır. Resmi rezervler başlıca beş al hesapan( konveribl dövizler, parasal alın 16, özel çekme hakları (SDR) 17, İMF rezerv pozisyonu 18, kısa vadeli resmi sermaye) oluşmakadır. Ancak ülkeden ülkeye ve yıldan yıla bu al kalemlerde değişiklik olabilmekedir 19. Piyasada döviz alebinin arzı aşması durumunda eğer kur isikrarının sağlanması amaçlanıyorsa, merkez bankası döviz saışında bulunur. Böylece resmi rezervler eksilecekir. Döviz arzının alebin üzerine çıkması durumundaysa kur düşüşünü önlemek için piyasadan döviz saın alınarak resmi rezervlere eklenir. 13 Seyidoğlu, Halil, a.g.e., s Livingson, Miles, a.g.e., 15 Seyidoğlu, Halil, a.g.e., s Parasal Alın Rezervleri ülkenin parasal yekilisinin elinde uuğu parasal alın rezervleridir. Parasal alın, ülkenin para ooriesi ile diğer ülke para oorieleri veya uluslararası para kuruluşları arasında olan işlemlerle elde edilir. 17 Özel Çekme Hakları (SDR), IMF arafından yaraılan ve üye ülkelerin koaları çerçevesinde üye ülkelere rezerv sağlamak amacıyla ahsis edilen bir uluslararası rezerv şeklidir. 18 IMF'deki rezerv pozisyonları, üye ülkelerin kredi dilimlerinden saın alışlarının oplamı olup, üye ülkeye her an ödenebilen uarlardır. Fon'dan saın alınan uarlar, döviz rezervlerinde arış, rezerv pozisyonunda azalışı gösermekedir. 19 Çelik, Kenan, Uluslararası İkisa,, 1. Baskı, Derya Kiapevi, Trabzon, 2004, s

22 Merkez bankasının yapığı bu işlemler nedeniyle ülkenin uluslararası rezervlerindeki değişmelerin ne sonucu ödemeler bilânçosunun resmi rezervler hesabında göserilmekedir 20. Muhasebe ekniği açısından resmi rezervlerde bir azalma alacak, rezervlerdeki bir arış ise bir borç işlemi nieliğindedir. D. Ne Haa ve Noksan Hesabı İsaisikî Farklar (ne haa ve noksan) kalemi ödemeler dengesi isaisiklerini muhasebe kayıları anlamında denkleşirmek amacıyla kullanılan bir kayıır. Ödemeler dengesinin oonom (çizgi üsü) işlemlerinin ne bakiyesi ile denkleşirici (çizgi alı) işlemlerinin ers yönlü bakiyesi birbirine eşi olmalıdır. Bununla birlike, uygulamada bu eşilik kendiliğinden sağlanamamakadır. Cari işlemler ve sermaye hesabı işlemlerini oonom, resmi rezervler hesabını ise denkleşirici olarak kabul edersek, belirilen bu sebepler nedeniyle ilk iki hesabın ne bakiyesi resmi rezervler dengesindeki değişmeye am olarak uymaz ve arada bir farklılık göserir 21. Ne haa noksan hesabı; ödemeler bilançosundaki cari ve sermaye hesabı işlemleri oonom nielikli olup denkleşirici işlem nieliğindeki rezerv hesaplar ile aralarında mikar olarak eşi, yön olarak ers dengenin olmasını sağlayan isaisiksel fark hesaplanmasını kapsamakadır 22. İsaisikî farklar kalemi bu durumları denkleşirmek yani ödemeler dengesinde muhasebe anlamında eşiliği sağlamak için kullanılmakadır. Ne haa ve noksan (NHN), anım gereği, ölçüm haaları ve ablodaki verilerin eksik veya fazla derlenmesinden kaynaklanmakadır. NHN oluşmasının nedenleri aşağıdaki gibi özelenebilir; İhala veya ihraca için malın harekei ile ödemenin farklı bilanço dönemlerine yansıması durumundaki zaman uyumsuzluğu, Gümrük işlemlerine ilişkin beyana haaları, 20 Seyidoğlu, Halil, a.g.e., ss Samuelson,Paul A., ve William,D. Nordhaus, Economics, 15h Ediion, McGraw Hill, New York, 1995, ss Evranos, Furkan, Ödemeler Bilançosu ve Türkiye nin Cari Açık Sorunu, hp:// ( ). 10

23 Ödemeler dengesindeki çeşili kalemlerden elde edilen gelirlerin sisem dışına (yasık alına kasalara) çıkarılması veya finansman esnasında sisem dışından kaynak kullanılması şeklindeki kayı dışı işlemler, Kaçakçılık ve unumalar Bazı verilerin (urizm ve bavul icarei) ankeler yoluyla elde edilmesindeki haalar 23. Ödemeler bilançosunun al hesapları ve işleyiş şekli bağlamında oplu bir görünüşü olarak aşağıda ödemeler dengesinin yapısı ablo halinde sunulmuşur. İşlem grupları Tablo 1.1 de sırasıyla cari işlemler hesabı, sermaye harekeleri hesabı, resmi rezervler hesabı ve ne haa ve noksan hesabı olmak üzere yeralmakadır. Ayrıca Tablo1.1 de söz konusu işlem grupları ve bunların al hesaplarının, muhasebe kaydı ekniğine göre alacak-borç ilişkisi de yer almakadır. 23 Çıplak, Uğur, Ödemler Dengesinde Ne haa ve Noksan Kalemi Üzerine Bir Değerlendirme, Araşırma ve Para Poliikası Genel Müdürlüğü Yapısal Analiz Müdürlüğü, TCMB Yayınları, s.1, hp:// ( ) ve Ödemeler Bilânçosu, Kavramlar, hp:// ( ). 11

24 Tablo 1.1: Ödemeler Dengesinin Yapısı İşlem Grupları Alacak Borç I. CARİ İŞLEMLER HESABI A. Mal İhraca ve İhalaı (+) (-) DIŞ TİCARET DENGESİ B. Hizme İhracaı ve İhalaı (+) (-) C. Tek-Yanlı Transferler (+) (-) 1. Özel bağış ve Hediyeler (+) (-) 2. Hüküme Transferleri (+) (-) CARİ İŞLEMLER DENGESİ (+) (+) II. SERMAYE HAREKETLERİ HESABI A. Uzun-Süreli Sermaye (+) (-) 1.Dolaysız Özel Sermaye Yaırımları (+) (-) 2. Özel Porfolyo Yaırımları (+) (-) 3. Resmi Sermaye İşlemleri (+) (-) B. Kısa Süreli Sermaye (Denkleşirici (+) (-) Olmayan) SERMAYE HAREKETLERİ DENGESİ III. RESMİ REZERVLER HESABI 1. Kısa-Süreli Resmi Sermaye (+) (-) 2. Döviz (+) (-) 3. Parasal Alın (+) (-) 4. SDR ve IMF Rezerv Pozisyonu (+) (-) RESMİ REZERVLER DENGESİ IV. İSTATİSTİK FARKLAR (Ne Haa ve Noksan) ÇİZGİ ÜSTÜ İŞLEMLERİ Kaynak: Seyidoğlu, Halil, a.g.e., s

25 III. Ödemeler Bilânçosu Dengesi Ödemeler bilânçosunun her an dengede olması beklenen bir durum değildir. Bir an için dengede olduğunu varsayılsa bile, işlemlerin yapılışını ekileyen fakörlerin sabi olmamasından öürü denge sürekli değişmekedir. Toplam alacaklı ve borçlu işlemlerin ne sonucu 0 olmadıkça ödemeler bilânçosunda bir dengesizlik var demekir. Bilânço dönemi sonunda dış dengenin am olarak sağlanması az raslanan, bir açık veya fazlanın oraya çıkması ise daha sık raslanan bir durumdur. Dış ödemeler bilânçosu dengesizlikleri dış açık veya dış fazla olarak kendini gösermekedir. Bu dengesizlikler bilânço dönemi içinde yapılan oonom ekonomik işlemlerin sonucudur. Bununla birlike, ödemeler bilânçosunun sağlanıp sağlanmadığını yani dış dengenin oluşup oluşmadığının anlaşılabilmesi için ödemeler bilânçosunun denkleşirici kalemlerinin başka bir ifade ile çizgi alı ve çizgi üsü kalemlerinin belirlenmesi gerekmekedir. Poliik ve ekonomik moiflerle diğerlerinden bağımsız olarak oraya çıkan işlemlerin kaydına oonom (çizgi üsü) kalemler, oonom işlemler arasındaki dengesizliklerden oraya çıkan ve bunları elafi edici bir rol oynayan işlemlerin kaydına ise denkleşirici (çizgi alı) kalemler denilmekedir 24. Ödemeler bilânçosunun ekonomik anlamda denge veya dengesizliği oonom kalemlerin oplam bakiyesi ile sapanabilmekedir. Oonom kalemlerin oplam bakiyesi diğer bir ifade ile alacaklı ve borçlu kalemlerin oplamı sıfıra eşi ise ekonomide dış denge sağlanmış demekir. Oonom kalemlerin oplam bakiyesi poziif ise bir dış fazladan ersi durumda da bir dış açıkan söz edilebilmekedir. Ancak burada hangi kalemlerin oonom hangi kalemlerin denkleşirici olduğu konusunda ve buna bağlı olarak da denge anımlarında farklıklar bulunmakadır. Bu farklılık esasen sermaye harekeleri hesabının sermaye hesabının al kalemlerinin hangisinin oonom hangisinin denkleşirici olduğu ile ilişkilidir. Cari işlemler hesabının bir oonom kalem olduğu açıkır. Bu konu ile ilgili olarak Meade, sermaye harekeleri hesabı içinde ödemeler bilançosunun diğer kalemlerinin açık veya 24 Meade, James, E., The Theory of Inernaional Economic Policy, Vol:1, Oxford Universiy Press, London, 1970, ss

26 fazlalıkları gidermeye yönelik kısa vadeli sermaye harekelerini denkleşirici; daha çok kar amacıyla oluşan uzun vadeli uzun vadeli sermaye harekelerini de oonom olarak kabul emişir 25. Cari işlemler hesabının ve uzun vadeli sermaye harekeleri hesabının oonom kabul edilmesi durumunda bu hesapların dengesi bize yukarıda sözü edilen emel dengeyi vermekedir 26. Oonom kalemler ekonomik ve icari hayaın normal işleyişi ile kendiliğinden gerçekleşmekedir. Denkleşirici işlemler ise oonom işlemleri yol açığı bir açık veya fazlayı dengeleme amacıyla oraya çıkmakadır. Oonom işlemlere açık-yaraıcı denkleşirici olanlara açık-kapayıcı işlemler de denilmekedir. Cari işlemlerin oonom, sermaye işlemlerinin genellikle oonom, resmi rezerv işlemlerinin de denkleşirici nielike olduğu görülmekedir. Örneğin cari işlemlerde yer alan mal ve hizme akımları, benzer malların iç ve dış fiyaları, döviz kurları, iç ve dış gelir düzeyleri veya doğal kaynakların arzı gibi fakörlerin ekisine bağlıdır. Sermaye hesabındaki dolaysız sermaye ve porföy yaırımları ise iç ve dış gelir oranları ve risk düzeyleri gibi fakörlerden ekilenmekedir. Kısa süreli sermaye fonlarının bir bölümü de oonom nielike olup genelde faiz farklarından yararlanmak için mali merkezler arasında dolaşmakadır faka diğer bir bölümü denkleşirici nielik aşımakadır. Johnson ise ödemeler dengesini (B), bir ülke yerleşiklerinin yabancılardan elde eikleri oplam gelir ( R f ) ile yabancılara yapıkları oplam ödemeler ( P) f arasındaki fark olarak anımlamışır. B = R - P (1.1 ) f f Bu fark poziif ise bir fazladan negaif ise bir açıkan söz edilecekir. Dış dengede fazlalık olması durumunda ülkeye bir döviz girişi, açık olması durumda ise ülkeden döviz çıkışı olacakır Meade, James, E.,a.g.e., ss Sern, Robe, M.,a.g.e., s Johnson, Harry, G., The Moneary Approach o he Balance of Paymens Theory, The Moneary Approach o he Balance of Paymens Theory, Ed: J.A. Frenkel ve H.G. Johnson, George Allen & Unwin Ld., London, 1977a, ss

27 Ödemeler bilânçosunda üç denge kavramı vardır. Bunları sayılacak olursa 28 : Temel denge Likidie dengesi Resmi rezerv işlemleri dengesi Temel Denge Uzun vadeli sermaye hesapları ile cari işlemler oplamından oluşan emel denge ekonomideki uzun vadeli yapısal değişiklikleri gösermekedir. Kısa vadeli spekülaif ve esadüfi dalgalanmaların ekileri emel dengede görülmemekedir. Bu bağlamda, emel denge kavramına göre mal ve hizmeler, ek yanlı ransferler ve uzun vadeli sermaye oonom işlemler olarak çizgi üzerine kaydedilirken kısa vadeli sermaye ve resmi rezervler hesabı denkleşirici kabul edilerek çizgi alında kayı alına alınmakadır ve iki grubun farkı dengeyi oraya koymakadır. Temel denge yaklaşımında mal ve hizmeler ve uzun vadeli sermaye emel işlemler olarak değerlendirilip ekonomideki uzun dönemli değişimleri yansııkları varsayılmakadır. Kısa vadeli sermaye ve resmi rezervler hesabı ise geçici olarak değerlendirilmekedir Likidie Dengesi Kısa vadeli özel liki olmayan sermaye ve İMF in SDR ahsisinin emel dengeye ilave edilmesi ile likidie dengesine ulaşılmakadır. Likidie dengesi yaklaşımında resmi rezervler hesabı ve resmi kısa süreli sermaye denkleşirici, cari işlemler, uzun süreli sermaye ve kısa süreli özel sermaye oonom işlemler olarak değerlendirilmekedir 28 Çelik, Kenan, a.g.e., s

28 Resmi Rezerv İşlemleri Dengesi Kısa dönemli özel liki sermaye harekelerinin likidie dengesine ilave edilmesi ile resmi rezerv işlemleri dengesine ulaşılmakadır. Bu dengede amaç ulusal paranın veya döviz değerinde gelecekeki muhemel değerlerini ölçmekir. Resmi rezerv işlemleri yaklaşımına göre ülkenin yabancı resmi kuruluşlara olan kısa vadeli sermaye borçları ve resmi rezerv işlemleri denkleşirici hesaplar olarak değerlendirilmekedir. Büün özel işlemler de oonom harcama kalemleri olarak çizgi üzerine kaydedilmekedir. Ödemeler dengesinde dengesizlik sorunu yeerli derecede alın ve döviz rezervlerine sahip olan ya da uygun koşullarda dış borçlanma kapasieli olan ülkeler için önemli bir problem oluşurmakadır. Ancak dengesizlik sürekli olduğunda ise ülke mevcu döviz rezervlerinin ve borçlanma kapasiesinin sınırına yaklaşığı zaman dış ödemeleri denkleşirme sorunu yeniden baş gösermekedir. İhalaa konulan kısılamalar, kambiyo konrolleri veya işsizliğin arması ve büyümenin durması pahasına deflasyonis poliikaların izlenmesi sonucunda ödemeler dengesinde bir açık çıkmayabilir 29. Ancak bu durum ödemeler dengesinde bir dengesizliğin olmadığı anlamına gelmeyebilir. Çünkü görünürde bir açık veya fazla olmamasına rağmen bir gizli dengesizlik söz konusu olabilmekedir. IV. Cari İşlemler Dengesi Cari işlemler hesabının alacaklı ve borçlu kısımları oplamı arasındaki farka cari işlemler bilânçosu adı verilir. İki araf oplamının birbirine eşi çıkması cari işlemler bilânçosunun dengede olduğunu göserir. Eğer alacaklı kısım borçlu kısmı aşarsa cari işlemler bilânçosu fazla veriyor, ersi durumda açık veriyor demekir. Cari İşlemler Dengesi = Mal Ticarei + Hizme Ticarei + Karşılıksız Transferler (1.2) 29 Çimenoğlu, Orhan, Ödemeler Dengesi, Yeni İş Dünyası, Cil 2, Sayı 15, İsanbul, 1981, s

29 Cari işlemler dengesinin elde edilmesindeki ilk yönem milli gelir hesaplarının kullanılmasıdır. Bu yönemle milli gelir hesapları, cari işlemler dengesi ve sermaye akımları arasındaki ekileşim göserilebilmekedir. GSMH = C + I + G + X M (1.3) GSMH : Gayri safi milli hasıla C : Özel ükeim harcamaları I : Özel yaırım harcamaları X M : Ne mal ve hizme ihracaı ile fakör gelirleri GSMH = C + S + T + Tr (1.4) C : S : T : Tr : Milli gelirin harcanabilir kısmı Milli gelirin asarruf edilebilir kısmı Milli gelirin vergi olarak hükümee akarılan kısmı Milli gelirin yurdışına ransfer edilen kısmı GSMH için oluşurulan iki ifade birbirine eşilenip gerekli sadeleşirmeler yapılarak aşağıdaki ifadeye ulaşılır: X M Tr = (S I) + (T G) (1.5) (1.5) ün sol arafı cari işlemler dengesini vermekedir. Cari işlemler açığı milli gelir muhasebe siseminde yuriçinde gerçeklesen asarrufyaırım açığı olarak ifade edilmekedir. Diğer bir ifadeyle yuriçi yaırımlar yuriçi 17

30 özel asarruflarla karşılanamıyorsa ve kamu harcamaları vergi gelirlerini aşıyorsa ülkenin cari işlemler hesabı açık vermekedir 30. Cari hesap açığı üzerindeki ikinci görüş finansal varlıkların uluslararası akımları üzerine odaklanır. Bu perspekif geiri oranlarındaki farklılaşmanın finansal akımları ve doların değişim değerini ve de refahın arzu edilen porföy ahsisini nasıl ekilediğini göz önünde umakadır 31. Cari işlemler dengesinin ne sermaye akımları ile olan ilişkisini ise aşağıdaki eşilik oraya koymakadır: S = I + (G T) + FA (1.6) Bu eşilik bir ülkede asarruf edilen her bir birim paranın fiziki yaırımlara, hükümein büçe açıklarına ve yur dışından herhangi bir varlık saın almaya harcanacağını gösermekedir. Yukarıdaki ifade yeniden düzenlendiğinde aşağıdaki eşiliğe ulaşılır: FA = (S I) + (T G) = X M Tr (1.7) Bu eşilik, yuriçi yaırımlarını finanse edebileceğinden daha yüksek mikarda asarruf eden ve bu farkan daha düşük mikarda büçe açığı buluna bir ülkenin yabancı varlık sokunu arırabileceğini gösermekedir. Bu durum yurdışına sermaye çıkışı olarak da nielendirilebilir. Diğer bir ifade ile yurdışına sermaye çıkışı cari işlemler fazlası verilmesiyle mümkündür 32.Bu açıdan bakıldığında cari işlemler bilânçosu aynı zamanda ülkenin ne dış varlık sokunda oraya çıkan değişmeyi de gösermekedir. Cari işlemler dengesi üzerine üçüncü bakış açısı mal ve hizmelerin ihalaına ve ihracaına ilişkin akımların alında yaan fakörler üzerine kurulmuşur. Cari işlemler dengesinin negaif olması, ülkenin mal ve hizme ihalaının ihracaından 30 Mann, Caharine, L., Perspecives on he US. Curren Accoun Defici and Susainabiliy, Journal of Economic Perspecives, Vol. 16, No. 3, Summer 2002, ss Mann, Caharine, L., a.g.m., s Tiryaki, Tolga, Cari İşlemler Hesabına Çeşili Yaklaşımlar, Sürdürülebilirlik ve Türkiye Örneği, hp:// s.2. ( ). 18

31 daha büyük olduğu anlamına gelmekedir 33.Buna göre cari işlemler hesabı dengesinin negaif olması o ülkenin mal ve hizme ihracaının mal ve hizme ihalaından daha küçük olduğu anlamına gelir ve cari işlemler hesabı açığı (cari açık) olarak anımlanmakadır. Cari işlemler hesabı dengesinin poziif olması ise ülkenin mal ve hizme ihracaının mal ve hizme ihalaından daha büyük olduğu anlamına gelir ve cari işlemler hesabı fazlası (cari fazla) olarak anımlanmakadır. Cari işlemler dengesini elde emeye yönelik bir diğer eşilik aşağıdaki eşiliklerden elde edilmekedir: Y = C + I + G + X M (1.8) E = C + I + G (1.9) Burada E ülkenin mal ve hizmelere yapığı oplam harcamayı ifade emekedir. O halde: Y = E + (X M) olur. (1.10) Buradan bir ülkenin dar anlamdaki cari işlemler dengesi olan ne ihracaının, ülkenin milli geliri ile oplam harcamaları arasındaki farka eşi olduğu görülür. CA = X M = Y E (1.11) Tablo 1.2: Cari Dengenin Tanımı Cari İşlemler Dengesi Ne Yabancı Yaırım Ulusal Tasarruf ve Yaırım Arasındaki Fark Ulusal Üreim ve Harcama Arasındaki Fark CA = If = S I = Y E 33 Mann, Caharine, L., a.g.m., s

32 Tablo 1.2 ye göre bir ülke ne borçlanıcı durumundaysa (negaif yabancı yaırım), asarrufları yaırımlarını karşılamıyorsa o ülke cari işlemler açığı verir 34. Buna paralel olarak ülke, üreiğinden fazlasını harcıyorsa o ülke cari işlemler açığı veririyor demekir. Uzun dönemde cari işlemler hesabının dengeye gelebileceği söylenemez. Bunun nedeni dünyada bazı ülkelerin sermaye ihracaçısı bazılarının ise sermaye ihalaçısı olmalarıdır. Özellikle gelişmeke olan ülkelerde ödemeler bilançosunun cari işlemlerinin dış ekonomik yardım ve sermaye akımlarının sağlamış olduğu finansman olanağı oranında açık vermesi normaldir 35. Bu nedenle bu ür ülkelerde sorun cari işlemler açığının nasıl giderileceği değil nasıl sürdürüleceğidir. V. Cari İşlemler Açığının Nedenleri Çalışmanın bu kısmında cari işlemler açığının nedenleri yur içi yaırımlardaki arışlar ve ulusal asarruflardaki azalışlar şeklinde ele alınmakadır. Bunun yanısıra cari işlemler açığı karşısında izlenebilecek yollara ilişkin kısa açıklamalara yer verilmekedir. A. Yuriçi Yaırımlardaki Büyük Arışlar Yuriçi yaırımlardaki önemli arışların çeşili nedenleri olabilir: ülkede yeni doğal kaynakların bulunması, yeni ürün gelişirme ve üreime elverişli eknolojilerin gelişirilmesi, icare ve sermaye piyasası liberalizasyonu gibi yapısal ekonomik reformlar, enflasyonda düşüş, gelir ve sermaye üzerindeki bozucu ekisi olan bir vergide indirim ve büçe açıklarında azalma gibi makro ekonomik isikrar poliikaları geleceke yüksek oranlı bir ekonomik büyüme ve yeni yaırımlarda yüksek karlılık beklenisinin olması gibi çeşili nedenleri olabilmekedir 36. Bu durumda, ülkenin kamu ve özel asarrufları oplamına eşi olan ulusal asarruflar, büün karlı yeni yaırım projelerini finanse emeke yeersiz kalmakadır. Sonuç olarak cari işlemler hesabı açık vermekedir. 34 Pugel, Thomas, Inernaional Economics, 12h Ediion, McGraw-Hill, USA, 2004, ss Karluk, Rıdvan, a.g.e., s Roubini, Nouriel; David Backus; Lecures in Macroeconomics, Chaper 1: Monioring Macroeconomic Performance, hp://pages.sern.nyu.edu/~nroubini/notes/chap1.htm, s.18, ( ). 20

33 Yaırımların ulusal asarrufları aşan kısmını finanse emek için ülkenin yabancı asarruflara başvurması opimal bir seçimdir. Şöyle ki, uluslararası icaree konu olan uzun dönemde ne döviz girdisi sağlayan alanlara yapılan kamu veya özel sekör yaırımları kısa vadede cari işlemler açığı yaraabilirken ora ve uzun vadede yeni sermaye ile üreilen mallar bir süre sonra ülke ihracaını arırarak dış borç anapara ve faiz geri ödemeleri için gerekli olan cari fazla yaraarak cari açığın sürdürülebilirliğine kakıda bulunmakadır. Bu durumda ülke, geleceke borçlarından arınmış olarak büyüyecekir. Dolayısıyla böyle bir durumda cari işlemler açığı vermek ve bu açıkla bağlanılı olan dış borç birikiminin oluşması kaygı uyandırmaması gereken bir durumdur. Yurdışından borçlanıldığında göz önünde bulundurulması gereken iki husus vardır. Birincisi, yurdışından alınan borçların dış piyasalara saılabilecek ürde yeni mallar üremek üzere yapılan yeni yaırımları finanse emek için değil de uluslararası icaree konu olmayan alanlara yapılması halinde oraya çıkmakadır 37. Bir cari işlemler açığının aran ükeim nedeniyle meydana gelmesi halinde esas sermaye ve kuruluşlarda hiçbir gelişme olmaz ise ülke geleceke borçlarını yeniden ödemek için daha az kapasieye sahip olacakır. Böyle bir durumda uzun vadede ülke bir cari hesap fazlası oluşuramamaka ve borçlarını geri ödeyebilme yeeneği sınırlanmakadır. Dolayısıyla uluslar arası icaree konu olmayan alanlardaki aşırı yaırımları karşılayabilmek için bir cari işlemler açığı vermek ehlike arz emekedir ve bu durumu düzelmek için acil edbirler alınması gerekmekedir. Yurdışından borçlanıldığında göz önünde bulundurulması gereken ikinci durum ise hem uluslararası icaree konu olan hem de uluslararası icaree konu olmayan sekör firmaları için geçerli olmakadır. Yaırımları finanse emek için borçlanmak ancak ve ancak bu yaırımların geirisinin en azından borçlanılan fonların maliyeini karşılaması halinde opimaldır; ersi akirde gereğinden fazla borçlanan ve bunları köü projelere yaıran bir firma sonuça zarar edecekir 38. Eğer yaırımların çoğu köüleşiyorsa yaırımların geirisininin borçlanmanın maliyeini 37 Vyshnyak, Olga, Twin Deficis Hypohesis: The case of Ukraine hp://eerc.kiev.ua/research/maheses/2000/pdf/vyshnyak.pdf,, s.3, ( ). 38 Roubini ve Backus, a.g.m., s

34 karşılamadığı durumlarda borçlanmaların arışının ekonomiyi finansal bir krize sürüklemesi olasıdır. B. Ulusal Tasarruflardaki Düşme Cari işlemler açığı, ulusal yaırımda büyük bir arış olması yanı sıra ulusal asarruflardaki bir azalmadan da kaynaklanabilmekedir. Ulusal asarruflardaki bir düşmenin özel asarruflardaki azalma ve kamu asarruflarındaki azalma olmak üzere iki nedeni vardır. Büçe açıkları kronik bir şekilde süre geliyorsa ve aşırı harcamalar yapısal vergi hâsılaı eksikliği nedeniyle karşılanamıyorsa bu açıkların giderilmesi çok zor olmakadır. Hane halkının geleceke meydana gelecek yüksek gelir beklenisi nedeniyle cari gelirleri çok fazla armasa bile bir ekonomik reform veya isikrar programı ükeimde bir palamaya yol açmakadır. Bu durumda gelir zamanla ararken bugünkü cari ükeim hızla yükselecekir; bu ükeim palaması özel asarruflarda bir düşmeye yol açar, oraya çıkan cari işlemler açığı yurdışından sermaye girişi yoluyla finanse edilir. Bu dış borç birikimi geleceke gelir arışı gerçekleşirildiği akdirde ve bireyler borçlarını geri ödeyebildikleri sürece kaygı yaramamakadır 39. Dolayısıyla büçe açıklarının yol açığı cari işlemler açığı yapısal olduğu için ehlike oluşururken ulusal asarruflarda bir azalmanın yol açığı cari işlemler açığı geçici olduğundan daha az kaygı uyandırmakadır yılında yaşanan Meksika krizinde, özel ükeimdeki bir palama ve özel asarruf oranlarındaki hızlı bir düşme, geleceğe ilişkin büyüme ve sürekli gelir arısı beklenileriyle beraber yuriçi piyasaların liberalizasyonundan kaynaklanan ükeim üzerindeki kısılamaların gevşeilmesi gibi iki emen ekili olmuşur. Bu koşullar alında özel asarruf oranlarındaki azalma hızlı ve neicede sürdürülemez cari işlemler açığına yol açmışır. Bu bağlamda cari açık karşısında izlenebilecek iki farklı yol vardır. Bunlardan ilki cari açığın finanse edilmesi ikincisi ise cari açığı azalmaya yönelik önlemlerin alınmasıdır. 39 Roubini ve Backus, a.g.m., s