FARKLI TİPTEKİ AHIRLARIN SIĞIR KAN GAZI DEĞERLERİ ÜZERİNE ETKİSİ THE EFFECTS OF DİFFERENT BARN TYPES ON BLOOD GASES OF CATTLE

Transkript

1 1 FARKLI TİPTEKİ AHIRLARIN SIĞIR KAN GAZI DEĞERLERİ ÜZERİNE ETKİSİ Bşrn KARADEMİR* Mustf SAATCI ** Ali Rız AKSOY** THE EFFECTS OF DİFFERENT BARN TYPES ON BLOOD GASES OF CATTLE SUMMARY: This study ws conducted to determine the venous lood gses of cttles, housed in different type of rns ( modern, semi-modern, trditionl ) in Krs district. Venous lood ph, pco 2, po 2, HCO - 3, extrcellulr fluid se excees / deficiency ( BD-eks ), lood se excees/ deficiency ( BD-k ), sturted oxygen (O 2 -doy), totl crondioxide (t-co 2 ) levels were determined in these lood smples. The level of humidity in trditionl rns ws lower thn the level found for modern nd semimodern rns. In contrst, the concentrtions of pco 2, HCO - 3, BD-eks, BD-k, t-co 2 were higher in these type of rns which ws thoght to e relted to the limited spce locted for ech niml. It ws found tht s the level of humidity in the rns incresed the cocentrtion of po 2 nd O 2 -doy were decresed. The vlueses of lood ph, pco 2, HCO - 3, BD-eks, BD-k, t-co 2 were found to e similr for ll cttle investigted. Key Words: Blood gses, cttle, rn type. ÖZET: Bu çlışm ile Krs yöresinde frklı hır tiplerinin ( modern, yrı-modern, yöresel ) sığır kn gzlrı üzerine etkisinin orty konmsı mçlnmıştır. Alınn venöz kn örneklerinden kn ph, pco 2, po 2, HCO - 3, z durumu-ekstsellüler sıvı (BDeks), z durumu-kn (BD-k), oksijen doygunluğu (O 2 -doy), toplm krondioksit (t-co 2 ) düzeyleri tespit edilmiştir. Yöresel tipteki hırlrın rutuet düzeyi modern ve yrı-modern hırlrdn dh düşük ulundu. Bun krşın yöresel hırlrdki kplı ln hcminin z olmsın ğlı olrk içindeki sığırlrın venöz kn pco 2, HCO - 3, BD-eks, BD-k, t-co 2 düzeylerinde yükselme gözlendi. Ahırdki rutuet ornının yükselişiyle ters orntılı olrk, içinde ulunn sığırlrın venöz kn po 2 ve O 2 -doy düzeylerinde düşüş sptnmıştır. Tüm sığırlrın, venöz kn ph düzeyleri de pco 2, HCO - 3, BD-eks, BD-k, t-co 2 düzeylerine prlel ir seyir izlemiştir. Anhtr Sözcükler: Kn gzlrı, sığır, hır tipi.

2 2 Giriş Gerek hstlıklrın önlenmesi gerekse verim rtışı çısındn hyvn rınklrının önemi irçok kynk trfındn ildirilmektedir (14,15,16). Sığırlrın içinde ulunduğu hırlrın hvsının kirliliği, hyvnlrın sğlığı ve verim performnslrı üzerine olumsuz yönde etkili olur. Aynı zmnd u durum, hyvnlrın eslenme metolizmsını d olumsuz yönde etkiler. Yine hstlıklr krşı vücut direçlerini zltır. Ahırd, solunuml tüketilen O 2 konsntrsyonunun zlmsı, CO 2, monyk, nem ve mide-rsk gzlrının konsntrsyonlrının rtmsı, dhili hvnın kirlenmesine seep olmktdır (1). Bzı rştırıcılr hyvnın verim performnsı ile rınk koşullrı rsınd sıkı ir ilişkinin olduğunu deneysel olrk orty koymuşlrdır (19,20). Solunum sistemi ve sit-z dengesini etkileyen hstlıklrın teşhisi, tedvisi ve prognozunun dh rht yorumlnilmesi için kn gzlrı ve ilgili prmetreler önemli kriterlerdir (4,5,12,22). Söz konusu u prmetrelerin düzeylerini pek çok fktör etkilemektedir. Orgnizmd gelişen şlıc respirtorik hstlıklr, sit-z dengesini etkileyen irçok ptolojik durum kn gzlrı değerlerini değiştirmektedir (4,6). Aynı zmnd u prmetreleri, hyvnın yşı, cinsiyeti, ırkı, mizcı, eslenme ve rınm durumu, rkım, hyvnlrın içinde ulunduğu ortmın tmosfer ileşenleri gii fktörler de etkileyeilir (11). Her hırın hvlndırmsı, içerdiği hyvn syısı, duvr, tvn ve zeminin durumu, rutuet ornı gii özellikleri iç tmosfer ileşenlerini, un ğlı olrkt içinde tutuln hyvnlrın kn gzı değerlerini etkileyeilir. Ortmdki su uhrı sıncının (ph 2 O) rtmsı, ortmdki oksijen sıncını düşürür (18). po 2 ve pco 2 nin ortmdki miktrlrı, lveollerdeki yoğunluğunu, lveollerdeki durumlrı d kndki durumlrını etkiler (8,11,24). Alveolr mkrofjlr fgositoz yoluyl kterileri öldürme kiliyetindedir (10). Bu hücreler kciğerin svunm sisteminde önemli role ship hücrelerdir (9). po 2 nın düşmesi lveolr mkrofjlrın fonksiyonunu zltır (24). Mkrofjlrın fonksiyonlrının zlmsı vey ortdn klkmsı durumund kciğer enfeksiyonlrı için ortm hzırlnmış olur (8,18). Pirhonen ve rk. (21), insnlrd d ortmdki rutuet ornının rtmsıyl solunum sistemi hstlıklrınd rtm olduğunu ildirmiştir. Yine Arıtürk (1) uygunsuz hır içi hv koşullrının solunum sistemi hstlıklrı oluşumun, ktkıd ulunduğunu ildirmiştir. Bu rştırmnın mcı d, kış sezonund frklı özelliklere ship hırlrd yşyn sığırlrd venöz kn ph, pco 2, po 2, HCO - 3, z durumu-ekstsellüler sıvı (BD-eks), z durumu-kn (BD-k), oksijen doygunluğu (O 2 -doy), toplm krondioksit (t-co 2 ) düzeyleri çısındn, hırlr rsındki frkın orty çıkrtılmsıdır.

3 3 Mteryl ve Metot Bu rştırm, Krs çevresindeki köy hırlrı ve u hırlrın içinde yetiştirilen sğlıklı sığırlr üzerinde yürütülmüştür. Bu hırlr, modern, yrı modern ve yöresel olrk dlndırıln kplı sığır yetiştirme rınklrıdır. Bu çlışmd 6 hır kullnılmıştır. Birinci hırdn 22, ikinci hırdn 10, üçüncü hırdn 12,dördüncü hırdn 11, eşinci hırdn 12, ltıncı hırdn 10 olmk üzere toplm 77 tne sığır kullnılmıştır. Hyvn mteryli, gerek seçilen hırlrın shiplerinden lınn nmnez ilgilerine göre, gerekse klinik muyene sonucun göre seçilen sğlıklı sığırlrdn oluşmuştur. Kn örnekleri, Şut 1999 trihleri rsınd günün ynı stlerinde (st civrı) lınmıştır. Sonuçlrın zmn frklılığındn oluşilecek dış fktörlerden en z ornd etkilenmesi mcıyl knlrın lım trihleri rsındki zmn rlığı mümkün olduğunc sınırlı tutulmuştur. Kn örnekleri V. Jugulris ten 1 ml olrk lınmıştır. Toplnn kn örnekleri plstik enjektör içinde 500 IU / 1 ml kn ornınd sıvı heprinle krıştırılmıştır. Enjektör, içinde kn ve üzerinde knülü ile irlikte mcun lokun splnrk oksijenle temsı engellenmiştir. Bu koşullrd, od ısısınd, ir st içerisinde ölçümü ypılıncy kdr stokt tutulmuştur. Kn gzlrının ölçümleri için, Rpid L 248 ph/ lood gs Anlizer mrk kn gzlrı cihzı kullnılmıştır. Cihz ship olduğu teknik özellik gereği sonuçlrı doğrudn rkmsl olrk vermektedir. Nispi rutuet ornının ölçümü için, Hygrometer mrk rutuet ölçüm cihzı kullnılmıştır. İsttistik nlizler tek yönlü vryns nlizi ( ANOVA ), gruplr rsı ikişerli krşılştırmlrd Tukey metoduyl ypılmış, progrm olrk Minit isttistik progrmı kullnılmıştır (17). Bulgulr Bu çlışmd sığırlrın venöz kn gzlrı üzerinde, hır ve diğer çevresel fktörlerin etkileri rştırılmıştır. Çlışmd kullnıln hırlr it özellikler Tlo 1 de gösterilmiştir. Tlo 1'den de nlşılcğı üzere ship olduklrı özelliklere göre 1 numrlı hır modern tip, 2 ve 3 numrlı hırlr yrı modern tip, 4, 5 ve 6 numrlı hırlrd yöresel tip hırlrdır. Ahırlr göre hyvn syılrı, her hır için yrı yrı venöz kn ph, pco 2, po 2, HCO - 3, BD-eks, BD-k, O 2 -doy, t-co 2 ortlm değerleri, stndrt spmlrı, hırlr rsındki frkın isttistik öneme ship olup olmdıklrı d Tlo 2 de elirtilmiştir.

4 4 Tlo l: Ahırlrın özellikler. Tle 1: Fetures of rns 1. Ahır 2. Ahır Aln 267 m 2 19 m 2 Hcim 854 m 3 45 m 3 Hyvn syısı 25 (2 yş :17, 1 yş:7, 1y 1) 11 (2 yş :4, 1 yş:5, 1y 2) Hyvn şın düşen hır hcmi m m 3 Duvr Biriket, etonrme 30cm klınlık Biriket, etonrme, 30cm klınlık Tvn Yekpre eton Tht Hvlndırm 0.8 m 2 10 det Demir 0.45 m 2 1 det Tht Kpı 2.52 m 2 3 det Demir 1.34 m 2 1 det Tht Nem % 97 % Ahır 4. Ahır Aln 85 m 2 58 m 2 Hcim 232 m m 3 Hyvn Syısı 20 (2 yş :20, 1 yş:0, 1y 0) 16 (2 yş :10, 1 yş:3, 1y 3) Hyvn şın düşen hır hcmi m m 3 Duvr Biriket, etonrme, 30cm klınlık Tş 70cm klınlık Tvn Tht ve eton Tht ve toprk Hvlndırm 0.9 m 2 3 det Tht 0.38 m 2 1 det Tht Kpı 1.96 m 2 1 det Tht 1.2 m 2 1 det Tht Nem % 96 % Ahır 6. Ahır Aln 35 m 2 65 m 2 Hcim 112 m m 3 Hyvn Syısı 12 (2 yş :6 1 yş:3, 1y 3) 11 (2 yş :4, 1 yş:4, 1y 3) Hyvn şın düşen hır hcmi 9.33 m m 3 Duvr Tş 75cm klınlık Tş 65cm klınlık Tvn Tht ve toprk Tht ve toprk Hvlndırm 0.36 m 2 1 det Tht 0.5 m 2 4 det Tht Kpı 1.73 m 2 1 det Tht 2.07 m 2 1 det Tht Nem % 84 % 87 Tlo 2: Ahırlr göre sığırlrın, venöz kn ph, pco 2, po 2, HCO 3 -, BD-eks, BD-k, O 2 -doy ve t-co 2 değerleri. Tle 2: According to rns venous lood ph, pco 2, po 2, HCO 3 -, BD-eks, BD-k, O 2 -doy nd t-co 2 vlues of cttle. PARAMET- ph pco 2 po 2 HCO 3 - BD-eks BD-k O 2 -doy t-co 2 RELER mmhg mmhg % AHIRLAR (p < 0.01) (p < 0.05) (p < 0.01) (p < 0.01) 1 (n = 22) 7.39 ± ± ± ± 0.37 d 0.94 ± 0.55 d 0.78 ± 0.45 d ± ± 0.57 c 2 (n = 10) 7.41 ± ± ± ± ± ± ± ± (n = 12) 7.41 ± ± ± ± 0.30 cd 2.30 ± 0.50 cd 2.12 ± 0.39 cd ± ± (n = 11) 7.41 ± ± ± ± 0.80 c 4.11 ± ± ± ± (n = 12) 7.39 ± ± ± ± 0.25 cd 1.37 ± 0.40 cd 1.24 ± 0.33 cd ± ± 0.42 c 6 (n = 10) 7.42 ± ± ± ± 0.40 c 3.70 ± 0.58 c 3.39 ± 0.47 c ± ± 0.60 Aynı sütund ynı hrfi tşıyn değerler rsındki frk isttistik olrk önemsizdir.

5 5 Trtışm ve Sonuç Kn gzı nlizleri solunum sistemi ve sit-z dengesi ozukluklrının yorumun hizmet eder (4,5,6,12). po 2 seviyesinin düşüklüğü kciğer mkrofjlrın fonksiyon kyetmesine ğlı olrk kciğerin svunm sisteminin zyıflmsın ve enfeksiyon çık hle gelmesine seep olur (24). Kn ph ı vücutt dokulrın fonksiyonlrını yerine getireilmesi için çok dr sınırlr içinde ( ) olmsı gereken, u sınırlrın dışın çıkılmsı durumund vücudun fonksiyonlrını olumsuz yönde etkileyen, htt ölüme seep oln, iyokimysl ir göstergedir (8,9,10,13,18,23). Çlışm ulgulrı d hırlr göre rsınd değişiklik göstermiş olmsın rğmen norml sınırlr içerisinde ulunmuştur. Ortmdki ph 2 O nun düzeyindeki rtışın po 2 düzeyinde zlmy seep olduğu ildirilmektedir(18). Çlışm ulgulrı u durumu destekler nitelikte ulunmuştur. Rutuet ornı en yüksek oln irinci hırdki sığırlrın venöz kn ortlm po 2 verileri ± 0.94 mmhg ile en düşük seviyededir. Ahırlrındki rutuet ornlrının düşmesine ğlı olrk venöz kn po 2 seviyelerinin de rttığı Tlo 1ve 2 den nlşılmktdır. Arştırmdki po 2 verilerine O 2 -doy değerleri de prlel ir seyir içindedir. Bu iki kriter için, eşinci hır irz frklılık göstermiştir. Bu frklılığın nedeni, 5. hırd hcime ornl diğer yöresel hırlrdkinden dh fzl ornd hyvnın olmsı gösterileilir (Tlo 1). Sığırlrın venöz kn pco 2 verilerine kıldığınd 2. hırd ulunn hyvnlrın venöz knınd en yüksek düzeyde 3. hırd ulunn hyvnlrın venöz knınd ise en düşük düzeyde ulunmuştur. Burdn nlşılcğı üzere hyvn şın düşen kplı ln hcmi ne kdr düşükse venöz kn pco 2 ornı o kdr yüksek ulunmuştur. pco 2 yönünden diğer hırlrd u yönde ir dğılım göstermektedir. Bu rştırm sığırlrının venöz kn t-co 2 verilerinde pco 2 verilerinde olduğu gii en yüksek değere ship hır 2. hır olurken 1. hır en düşük seviyede ulunmuştur. Yine pco 2 verilerinde olduğu gii hyvn şın düşen kplı ln hcmi ile t-co 2 verileri ters orntılı olrk rtmıştır. 5. ve 6. hırlr rsınd ir uyumsuzluk olmkl erer rlrındki frkın Tlo 2 den de nlşılcğı üzere isttistiki olrk öneme ship olmdığı görülmektedir (P > 0.001). Tlo 2 ye kıldığınd sığırlrın venöz t-co 2 ulgulrınd olduğu gii venöz kn HCO - 3, BDeks, BD-k verilerinin en fzldn en z doğru (sırsıyl 2. hır, 4. hır, 6. hır, 3. hır, 5. hır ve 1. hır) olduğu ve ynı zmnd hyvn şın düşen ln sırlmsını tkip ettiği görülmektedir. Yine t- CO 2 de olduğu gii 5. ve 6. hırlr rsınd uyumsuzluk olmkl erer isttistiken rlrındki frk önemsizdir (P > 0.001). H 2 O + CO 2 H 2 CO 3 H HCO 3 Krondioksit, ikront ve hidrojen iyonlrı yukrıdki denklem uyrınc irirlerini etkiledikleri ve HCO - 3 ün BD-eks ve BD-k yi etkilediği ilinmektedir (8,9,18,23). Bu svı destekler şekilde pco 2, t-co 2, HCO - 3, BD-eks, BD-k verilerinin tmmı hyvn şın düşen kplı ln

6 6 hcmine prlel değişiklikler gösterdiği izlenmektedir. Yine venöz kn ph ı söz konusu u prmetreler trfındn etkilenmekte ve enzer ir durum göstermektedir (Tlo 1,2). Bu rştırmd elde edilen değerler, değişik hır şrtlrın göre frklılık göstermesine rğmen Blood, Crlson, ve Jenkins in (5,7,12) referns değerleri, Şhl ve rk. ın (22) ve Beyzıt ın (4) çlışmlrınd kullndıklrı sğlıklı sığır venöz kn gzı verileri ile uyum içerisinde olduğu görülmüştür. Ahırın fiziki durumunun, hyvnlrın performnslrın doğrudn etkilediğinin (19) ilinmesine rğmen rştırm ypıln hırlrd u şrtlrın yerine getirilmediği görülmüştür. Modern hırd nisi nem % 97, yrı modern hırlrd % 92-96, ilkel hırlrd % ornlrınd ulunmuştur. Kn lımlrı esnsınd tüm hırlrd, iç ısının dışrı kçmmsı gerekçesiyle, hvlndırmlrın tmmın ykınının kplı olduğu gözlenmiştir. Bu durumd tüm hırlrd gerek solunumun ktkısıyl, gerek urinsyon ve defeksyonun, ktkısıyl gerekse ruktusun ktkısıyl (1) rutuet ornlrının yüksek olmsı ekleneilir. Fkt, modern hırın rutuet ornının yüksek, yöresel hırlrın dh düşük rutuet ornın ship olmsı tht, toprk, tş ypının rutueti sore etmesine, etonrme ypının rutueti sore etmemesine ğlnilir. Modern hırlrdki yüksek rutuet ornı sığırlr d solunum sistemi hstlıklrın yklnm riskini rttırilir. Bununl irlikte sık ve yoğun kım seeiyle solunum sistemi rhtsızlıklrının kış sezonund dh sık görüldüğü ildirilmiştir (24). Rutuet ornının düşük olmsı seeiyle yöresel hırlrın, özellikle kış döneminde solunum sistemi hstlıklrının dh z ornd görülmesine seep olilir. Sonuçt genel olrk, yöresel tipteki hırlrın modern ve yrı modern tip hırlr ornl rutuet ornlrı düşük, içinde ulunn sığırlrın venöz kn pco 2, t-co 2, HCO - 3, BD-eks, BD-k düzeyleri yüksek ulunmuştur. Modern ve yrı modern tipteki hırlrın, yöresel tipteki hırlrdn rutuet ornlrı yüksek, un ters orntılı olrk içindeki sığırlrın venöz kn po 2 ve O 2 -doy düzeyler düşüktür. Ayrıc venöz kn ph düzeyleri irinci ile ikinci ve üçüncü hırlr rsındki frkın önemli olmsı ( P<0.01) dışınd norml sınırlr çok ykın seyretmiştir. Yukrıdn d nlşılcğı üzere, sığırlrın venöz kn po 2 ve O 2 -doy düzeyleri yöresel ve yrı modern hırlrd, modern hırlrdn dh düşük düzeydedir. Oksijen noksnlığınd lveolr mkrofjlrın ktivitesinin düştüğü ildirilmiştir (24). Bun ğlı olrk yrı modern ve yöresel hırlrd solunum sistemi hstlığı riski rttırilir. Bu durumun ertrf edileilmesi için hır oksijen girişini sğlmk, yni hvlndırm sistemini çlışır durum getirmek gerekmektedir. Bunun için, pencere ve hvlndırm clrın içeriden kolylıkl yrlnilir düzenekte olmlıdır. Yöresel ve yrı modern hırlrdki sığırlrınd, venöz kn pco 2, t-co 2, HCO - 3, BD-eks, BD-k düzeyleri modern tip hırlrd ulunn sığırlrdn dh yüksek ulunmuştur. Bu kriterler, sit-z dengesini etkileyeilecek ir rhtsızlıkt kn ph ının düşüşünü dh z ornd tolore edecektir. Bu olsılığın ortdn kldırılilmesi için yöresel hırlrdki hyvn şın düşen kplı ln hcminin rttırılmsı gerekmektedir.

7 7 Litertür 1. Arıtürk, E. (1983): Hyvn rınklrı. Genel Zootekni. A.Ü. Vet. Fk. Yy.: 395 II. Bskı. Ankr Ashwood, E.R. (1994): Tietz testook of clinicl chemistry. Second edition In: Burtis, C.A., W.B. Sunders (Ed.). Compny A Division of Hrcourt. Brce nd Compny. Philedelphi. 3. Asln, V., Thmsorg, S.M., Jorgensen, R.J., Bsse, A. (1995): Induced cute ruminl cidosis in gots treted with yest nd icronte. Act vet. Scnd. 36: Beyzıt, R. (1993): İneklerde prturient hipoklseminin zı kn gz ve sit-z prmetreleri üzerindeki etkisi. U.Ü. Vet. Fk. Derg. 3(12): Blood D.C., Studdert, V.P. (1993): Billiere s Comprohensive Veterinry Dictionry Billiere Tindll. London Börkü, M.K., Kurtdede, A., İmren, H.Y., Klınck, A., Tnyel, B., İlhn, T. (1996): Köpeklerde uzun süreli monyumklorür kullnımının kn, idrr ve dışkıd zı prmetrelere etkisi. A.Ü. Vet. Fk. Derg. 43: Crlson, G.P. (1996): Clinicl Chemistry Tests in Lrge Animl Internl Medicine. Second Edition. Edited y Simith, B.D. Mosy, London Ergene, N. (1988): Alveol hvsı ve kn rsınd gz değişimi. Fizyoloji cilt l. İ.Ü. Vet. Fk. Fizyoloji ders teksiri. İstnul Guyton, A.C. (1989): Solunum. Tıi Fizyoloji. Türkçe 3. skı. Noel Kitp Evi. İstnul Jenkins, W.L. (1986): Specil Therpy nd procedures. In current veterinry therpy2 Edited y Howrd J.L. Phildelphi Kelly, W.R. (1984): Veterinry Cilinicl Dignosis. Thirt edition Billiere Tindll. London. 12. Kurtdede, A., Börkü, M.K., Özlem, M.B., Klınck, A. (1994): Sğlıklı köpeklerde xylzine ve Xylzine+ketmine in kn gzlrı ve zı hemtolojik prmetreler üzerindeki etkileri. A.Ü. Vet. Fk. Derg. 41(3-4): Mengi, A. (1983): Sitrik sit siklusu (TCA), Kronhidrt metolizmsı. Biyokimy ders notlrı. İstnul Üniversitesi Veteriner Fkültesi. İstnul Ministry of Agriculture, UK.(1991): Codes of recommendtions for the welfre of livestock. MAAF, Puliction London: Ministry of Agriculture, UK.(1993): Action on niml welfre. MAAF Puliction London: Ministry of Agriculture, UK.(1995): Frm mngement. MAAF Puliction London: Minitp reference mnuel relese 10, for windows. Minitp Inc Noyn, A., (1986): Cnlılrd Gz Alış Verişi. Fizyoloji Ders Kitı 2. skı. Meteksn A.Ş. Ankr Phlilips, C.J.C (1990): Advers effects on reproductive performnce nd lmness of feeding grzing diry cows prtilly on silge indoors. J. Agriculturl Science Cmridge. 115: Phllips, C.J.C., Schofild, S.A. (1994): The effect of cuicle nd strow yrd hssing on the ehviour. Production nd hoof helth of diry cows. Animl welfre:3(1): Pirhonen, I., Nevlinen, A., Husmn, T., Pekknen, J. (1996): Home dmpness, moulds nd their influence on respirtory infections nd symptoms in dults in Finlnd. Europen Respirtory Journl Şhl, M., Güzel, N., Ky, Ü., Bilgili, H., Tnyel, B. (1993): Retikuloperitonitis trvmtiklı süt ineklerinde preve postopertif klinik ve iyokimysl değişiklikler. A.Ü. Vet. Fk. Derg. 40(2): Turgut, K. (1991): Veteriner gstro enteroloji. Güneş kitevi, Ankr. 24. Vestweer, J.G. (1986): Diseses of the Respirtory System. In current veterinry therpy2 Edited y Howrd J.L. Phildelphi