META ANALİZ VE TARIMSAL UYGULAMALAR

Transkript

1 T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ZOOTEKNİ ANABİLİM DALI META ANALİZ VE TARIMSAL UYGULAMALAR HANDE KÜÇÜKÖNDER YÜKSEK LİSANS TEZİ KAHRAMANMARAŞ Ocak -2007

2 T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ZOOTEKNİ ANABİLİM DALI META ANALİZ VE TARIMSAL UYGULAMALAR HANDE KÜÇÜKÖNDER YÜKSEK LİSANS TEZİ KAHRAMANMARAŞ Ocak-2007

3 T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ZOOTEKNİ ANABİLİM DALI META ANALİZ VE TARIMSAL UYGULAMALAR HANDE KÜÇÜKÖNDER YÜKSEK LİSANS TEZİ Kod No : Bu Tez..././2007 Tarhnde Aşağıdak Jür Üyeler Tarafından Oy Brlğ/Oy Çokluğu le Kabul Edlmştr Prof. Dr. Ercan EFE Doç. Dr. Suat ŞAHİNLER Doç. Dr. Sat EKİNCİ DANIŞMAN ÜYE ÜYE Yukarıdak mzaların adı geçen öğretm üyelerne at olduğunu onaylarım. Prof. Dr. Özden GÖRÜCÜ Ensttü Müdürü Bu çalışma Kahramanmaraş Sütçü İmam Ünverstes Araştırma Fonu tarafından desteklenmştr. Proje No: 2006/2-9 Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bldrşlern, çzelge, şekl ve fotoğrafların kaynak gösterlmeden kullanımı, 5846 sayılı Fkr ve Sanat Eserler Kanunundak hükümlere tabdr.

4 ĐÇĐNDEKĐLER ĐÇĐNDEKĐLER ĐÇĐNDEKĐLER... I ÖZET... IV ABSTRACT... V ÖNSÖZ... VI ÇĐZELGELER DĐZĐNĐ... VII SĐMGELER ve KISALTMALAR... XI ŞEKĐLLER DĐZĐNĐ... XII 1. GĐRĐŞ ÖNCEKĐ ÇALIŞMALAR MATERYAL ve METOT Materyal Metot Meta Analzn Uygulandığı Çalışmaların Genel Özellkler Meta Analzde Uygulanması Önerlen Đşlem Sıralaması Kayıp Çalışmaların Meta Analze etks Lteratür Taraması Sonucunda Seçlen Çalışmaların Dosyalarının Oluşturulması Meta analz türler Meta Analze Gren Çalışmaların Adımsal Olarak Tanımlanması Meta Analzde Verlern Değerlendrlmes Ntelksel Meta analz Ncelksel Meta analz X 0 Meta Analzde Modeller Sabt etk model Rastgele etk model Đstatstksel Yöntemler Etk Ölçümler Odds oranı (odds rato) Rsk oranı (rsk rato) Hız oranı Prevelans Görel (Relatve) Rsk Sürekl Olmayan Đkl (Bnary) Değşkenlern Sonuçların Brleştrlmes Mantel-Haenzel yöntem Peto yöntem Genel varyansa dayalı yöntem Snedecor Yöntem Cochran test Woolf test Olasılık ( p) Değerlernn Brleştrlmes Tppett Yöntem Stouffer Yöntem Fsher Yöntem Ağırlıklı Ortalamalar Yöntem Logt Yöntem 34 I

5 ĐÇĐNDEKĐLER Etk Büyüklüğünün Belrlenmes Korelasyon Katsayılarının Brleştrlmes Hunter ve Schmd Yöntem Fsher Yöntem d Đstatstğnn Standart Hatası Sürekl Olmayan Değşkenlern Brleştrlmes (Etk Genşlğnn Brleştrlmes) Der-Smonan Lard Yöntem Hedges ve Olkn n Ağırlıklı Đntegrasyon Yöntem Hunter ve Schmd n Bare Bones Yöntem Homojenlk Ve Heterojenlk Kavramı Homojenlk Kavramı Moderatör Değşken Kavramı Moderatör Değşkenlern Analz Çalışmaların alt gruplara ayrılması Çalışma Karakterlernn Korelasyonu Hedges ve Olkn (1985) Tarafından Gelştrlen Sabt Etk Modeller çn Homojenlk Test Đstatstkler Mantel-Haenzel yöntem Peto yöntem Genel varyansa dayalı yöntem Heterojenlk Kavramı Meta Analzn Gücü Meta Regresyon Meta Regresyon Analz BULGULAR VE TARTIŞMA yılları arası yapılmış m 2 başına düşen yağış mktarı ve alınan ortalama buğday mktarının meta analz bulguları yılları arası yapılmış m 2 başına düşen yağış mktarı ve alınan ortalama arpa mktarının meta analz bulguları Mayıs Mart 2001 yılları arası Capoeta Capoeta verlernde cnsyetn canlı ağırlığına etksn nceledğ varsayılan çalışmaların meta analz bulguları Kahramanmaraş ta bulunan Tekr, Fırnız ve Sır barajından aynı zamanda alınan Capoeta Capoeta verlernde cnsyetn canlı ağırlığına etksn nceledğ varsayılan çalışmaların meta analz bulguları Kahramanmaraş ve lçelernde yetştrlen elma çeştlernden Golden ve Starkng Elma arasındak farklılığın önemn belrlemek çn yıl bazında tutulan verlern meta analz bulguları Kahramanmaraş ve lçelernde yetştrlen Golden elma çeştnn yetştrlmesnde rakım durumunun etkl olup olmadığını belrlemek çn her yıl yapılmış olduğu varsayılan çalışmaların meta analz le brleştrlmes sonucunda ortaya çıkan bulgular Kahramanmaraş ve lçelernde yetştrlen hayvanlar çn yapılması planlanan aşılama durumu çn Đlkbahar ve Sonbahar aylarında ortaya çıkan sonuçlar arasındak farklılığın önemnn statstksel açıdan belrlenmes çn yıl bazında tutulan verlern meta analz 91 II

6 ĐÇĐNDEKĐLER bulguları yılları arasında Kahramanmaraş ve lçelernde yetştrlen büyük baş ve küçük baş hayvanlarda görülen Eknokok ve Dstomatoss hastalıkları arasında görülme sıklığı bakımından aradak farkın statstksel olarak önemn belrlemek çn yıl bazında tutulan verlern meta analz 94 bulguları SONUÇ ve ÖNERĐLER KAYNAKLAR ÖZGEÇMĐŞ III

7 ÖZET T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ZOOTEKNİ ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ ÖZET META ANALİZ VE TARIMSAL UYGULAMALAR Danışman : Prof. Dr. Ercan EFE Yıl : 2007, Sayfa :110 Jür : Prof. Dr. Ercan EFE Doç. Dr. Suat ŞAHİNLER Doç. Dr. M. Sat EKİNCİ Bu tez çalışmasında, belrl br konu üzernde faklı yer ve zamanlarda farklı araştırıcılar tarafından yapılmış olan yayınlanmış veya yayınlanmamış olan br çok çalışmayı br araya getrmek çn hemen hemen her blm dalında htyaç duyulan br statstksel yöntem olan meta analzn tanıtımı yapılmış ve bu analzn tarımda da uygulanableceğ gerçek araştırmalardan elde edlmş olan bazı örnek ver setler üzernde açıklamalı br şeklde anlatılmıştır. Bu örnekler üzernde etk ölçütü olarak odds oranı kullanılmış ve çalışmalar arası heterojenlğn öneml olup olmadığı se Q test statstğ le tespt edlmştr. Böylece meta analz le araştırıcılara daha önce gerek farklı araştırıcıların gerek farklı zamanlarda aynı konuda yapılmış araştırmaları brleştrerek daha güvenlr sonuçlara ulaşması ve yorumlaması olanağı sunulmuştur. Bu çalışma le tarımsal araştırmalarla uğraşan araştırıcılara yol gösterlmes hedeflenmştr. Anahtar kelmeler: Meta analz, Mantel-Haenszel, Peto IV

8 ABSTRACT T.C. UNIVERSITY OF KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES DEPARTMENT OF ANIMAL SCIENCE MSc THESIS ABSTRACT META ANALYSIS AND AGRICULTURAL APLICATIONS Hande KÜÇÜKÖDER Supervsor : Prof. Dr. Ercan EFE Year : 2007, Pages : 110 Jury : Prof. Dr. Ercan EFE Assoc. Prof. Dr. Suat ŞAHİNLER Assoc. Prof. Dr. M. Sat EKİNCİ The man objectve of current study was to explan the Meta Analyss whch s essentally carred out to re-analyses the reported or unreported data obtaned at dfferent tme and places by varous researchers from wdespread of scentfc dscplnes. The man ssue targeted by ths statstcal analyss was to combne reported data and estmate the parameters wth mnmum varance and maxmum confdence. The method was studed usng real data obtaned from agrcultural experments. The odds rato was used as effectveness crteron, and the heterogenety between exemplfed data was analyzed usng Q test. The man ssue targeted by ths statstcal analyss was to combne reported data and estmate the parameters wth mnmum varance and maxmum confdence. The results of the ths work, hence, wll gude to the researchers workng on expermental data obtaned from agrcultural studes. Key Words: Meta analyss, Mantel-Haenszel, Peto V

9 ABSTRACT V

10 ÖNSÖZ ÖNSÖZ Yüksek lsans çalışmalarım esnasında gerek ders gerekse tez dönemmde her türlü madd ve manev yardımlarını esrgemeyen, çalışmamım her aşamasındak, düşünceler, lgler ve cesaretlendrc yaklaşımlarından dolayı başta çok saygı değer danışmam Hocam Sayın Prof. Dr. Ercan EFE ye, Doç.Dr. Emn ÖZKÖSE ye, Arş.Gör. Mustafa ŞAHİN e ve Arş.Gör. Fath ÜÇKARDEŞ le benden hayatım boyunca desteklern esrgemeyen sevgl aleme en dern saygı ve şükranlarımı sunarım. Ayrıca çalışmalarıma yapmış olduğu öneml katkılardan ve desteklerden dolayı Marmara Ünverstes Byostatstk bölümünün öğretm üyelernden saygı değer Hocam Doç. Dr. Nural BEKİROĞLU ve Öğretm Görevls Dr. Ömer Utku ERZENGİN e sonsuz teşekkürler edyorum. Şubat, 2007 Kahramanmaraş VI

11 ÇİZELGELER DİZİNİ ÇİZELGELER DİZİNİ Sayfa Çzelge Bazı ver tabanlarında yayınlanmış meta analz sayısı.. 4 Çzelge Meta analz de çalışmalardak değerlere göre gelştrlen brleştrme yöntemler.. 23 Çzelge Meta analzde kullanılan statstksel modeller arasındak farklar Çzelge Tahmn edlen modeller, kullanılan yöntemler ve etk ölçütler. 25 Çzelge x2 lk verlern gösterm. 26 Çzelge Woof test çn 2x2 lk tablo 31 Çzelge Y Cohen n etk genşlğ sınıflandırmasındak ölçütler 35 Çzelge Çalışma statstklernn r ye dönüşüm formüller ve açıklamaları Çzelge Çalışma statstklernn d ye dönüştürülmes ve yorumlar 39 Çzelge Homojenlğn Test edlmesnde Kullanılacak Olan Gerekl Formüller Çzelge Buğday verm (Uygulama 1) çn meta analze dahl edlecek çalışmaların genel özellkler Çzelge Uygulama 1 çn Çalışma 1 n 2x2 lk tablosu 53 Çzelge Uygulama 1 çn Çalışma 2 nn 2x2 lk tablosu Çzelge Uygulama 1 çn Çalışma 3 ün 2x2 lk tablosu 55 Çzelge Uygulama 1 çn Çalışma 4 ün 2x2 lk tablosu Çzelge Uygulama 1 çn Çalışma 5 n 2x2 lk tablosu Çzelge Uygulama 1 çn Çalışma 6 nın 2x2 lk tablosu.. 56 Çzelge Uygulama 1 çn Çalışma 7 nn 2x2 lk tablosu 57 Çzelge Uygulama 1 çn Çalışma 8 n 2x2 lk tablosu 57 Çzelge Uygulama 1 çn Çalışma 9 un 2x2 lk tablosu. 58 Çzelge Uygulama 1 çn Çalışma 10 un 2x2 lk tablosu.. 58 Çzelge Uygulama 1 çn Çalışma 11 n 2x2 lk tablosu 59 Çzelge Uygulama 1 çn Çalışma 12 nn 2x2 lk tablosu 59 Çzelge Uygulama 1 çn Çalışma 13 ün 2x2 lk tablosu.. 60 Çzelge Uygulama 1 çn Çalışma 14 ün 2x2 lk tablosu.. 60 Çzelge Uygulama 1 çn Çalışma 15 n 2x2 lk tablosu Çzelge Uygulama 1 çn Çalışma 16 n 2x2 lk tablosu 61 Çzelge Uygulama 1 çn Çalışma 17 nn 2x2 lk tablosu 62 Çzelge Uygulama 1 çn Çalışma 18 nn 2x2 lk tablosu.. 63 Çzelge Uygulama 1 çn Çalışma 19 un 2x2 lk tablosu.. 63 Çzelge Uygulama 1 çn Çalışma 20 nn 2x2 lk tablosu 64 Çzelge Uygulama 1 çn Çalışma 21 n 2x2 lk tablosu 64 Çzelge Uygulama 1 çn Çalışma 22 nn 2x2 lk tablosu Çzelge Uygulama 1 çn Çalışma 23 ün 2x2 lk tablosu Çzelge Uygulama 1 çn Çalışma 24 ün 2x2 lk tablosu. 65 Çzelge Arpa verm (Uygulama 2) çn meta analze dahl edlecek çalışmaların genel özellkler Çzelge Uygulama 2 çn Çalışma 1 n 2x2 lk tablosu. 67 Çzelge Uygulama 2 çn Çalışma 2 nn 2x2 lk tablosu.. 67 VII

12 ÇİZELGELER DİZİNİ Çzelge Uygulama 2 çn Çalışma 3 ün 2x2 lk tablosu. 68 Çzelge Uygulama 2 çn Çalışma 4 ün 2x2 lk tablosu. 68 Çzelge Uygulama 2 çn Çalışma 5 n 2x2 lk tablosu.. 69 Çzelge Uygulama 2 çn Çalışma 6 nın 2x2 lk tablosu 69 Çzelge Uygulama 2 çn Çalışma 7 nn 2x2 lk tablosu 70 Çzelge Uygulama 2 çn Çalışma 8 n 2x2 lk tablosu. 70 Çzelge Uygulama 2 çn Çalışma 9 un 2x2 lk tablosu. 71 Çzelge Uygulama 2 çn Çalışma 10 nun 2x2 lk tablosu 71 Çzelge Uygulama 2 çn Çalışma 11 n 2x2 lk tablosu.. 72 Çzelge Uygulama 2 çn Çalışma 12 nn 2x2 lk tablosu Çzelge Uygulama 2 çn Çalışma 13 ün 2x2 lk tablosu. 73 Çzelge Uygulama 2 çn Çalışma 14 ün 2x2 lk tablosu Çzelge Uygulama 2 çn Çalışma 15 n 2x2 lk tablosu 74 Çzelge Uygulama 2 çn Çalışma 16 nın 2x2 lk tablosu. 74 Çzelge Uygulama 2 çn Çalışma 17 nın 2x2 lk tablosu 75 Çzelge Uygulama 2 çn Çalışma 18 n 2x2 lk tablosu.. 75 Çzelge Uygulama 2 çn Çalışma 19 un 2x2 lk tablosu 76 Çzelge Uygulama 2 çn Çalışma 20 nn 2x2 lk tablosu 76 Çzelge Uygulama 2 çn Çalışma 21 n 2x2 lk tablosu 77 Çzelge Uygulama 2 çn Çalışma 22 nn 2x2 lk tablosu. 77 Çzelge Uygulama 2 çn Çalışma 23 ün 2x2 lk tablosu 78 Çzelge Uygulama 2 çn Çalışma 24 ün 2x2 lk tablosu.. 78 Çzelge Capoeta Capoeta (Uygulama 3) verlernde cnsyetn canlı ağırlığına etksn nceledğ varsayılan çalışmaların genel özellkler 79 Çzelge Uygulama 3 çn Çalışma 1 n 2x2 lk tablosu Çzelge Uygulama 3 çn Çalışma 2 nn 2x2 lk tablosu.. 80 Çzelge Uygulama 3 çn Çalışma 3 ün 2x2 lk tablosu 81 Çzelge Uygulama 3 çn Çalışma 4 ün 2x2 lk tablosu 81 Çzelge Uygulama 3 çn Çalışma 5 n 2x2 lk tablosu. 82 Çzelge Uygulama 3 çn Çalışma 6 nın 2x2 lk tablosu.. 83 Çzelge Uygulama 3 çn Çalışma 7 nn 2x2 lk tablosu 83 Çzelge Kahramanmaraş ta bulunan Tekr, Fırnız ve Sır barajından aynı zamanda alınan Capoeta Capoeta verlernde (Uygulama 4) cnsyetn canlı ağırlığına etksn nceledğ varsayılan çalışmaların genel özellkler Çzelge Uygulama 4 çn Çalışma 1 n 2x2 lk tablosu 84 Çzelge Uygulama 4 çn Çalışma 2 nn 2x2 lk tablosu. 85 Çzelge Uygulama 4 çn Çalışma 3 ün 2x2 lk tablosu 85 Çzelge Kahramanmaraş ve lçelernde yetştrlen elma çeştlernden Golden ve Starkng Elma arasındak farklılığın önemn belrlemek çn (Uygulama 5) her yıl yapılmış olduğu varsayılan çalışmaların genel özellkler Çzelge Uygulama 5 çn Çalışma 1 n 2x2 lk tablosu.. 87 Çzelge Uygulama 5 çn Çalışma 2 nn 2x2 lk tablosu.. 87 Çzelge Uygulama 5 çn Çalışma 3 ün 2x2 lk tablosu 88 Çzelge Uygulama 5 çn Çalışma 4 ün 2x2 lk tablosu 88 Çzelge Kahramanmaraş ve lçelernde yetştrlen Golden VIII

13 ÇİZELGELER DİZİNİ elma çeştnn yetştrlmesnde rakım durumunun etkl olup olmadığını belrlemek (Uygulama 6) çn her yıl yapılmış olduğu varsayılan çalışmaların genel özellkler Çzelge Uygulama 6 çn Çalışma 1 n 2x2 lk tablosu. 89 Çzelge Uygulama 6 çn Çalışma 2 nn 2x2 lk tablosu. 89 Çzelge Uygulama 6 çn Çalışma 3 ün 2x2 lk tablosu 90 Çzelge Uygulama 6 çn Çalışma 4 ün 2x2 lk tablosu 90 Çzelge Kahramanmaraş ve lçelernde yetştrlen hayvanlar çn yapılması planlanan aşılama durumu çn İlkbahar ve Sonbahar aylarında ortaya çıkan sonuçlar arasındak farklılığın önemnn statstksel açıdan belrlemes (Uygulama 7) çn her yıl yapılmış olduğu varsayılan çalışmaların genel özellkler Çzelge Uygulama 7 çn Çalışma 1 n 2x2 lk tablosu Çzelge Uygulama 7 çn Çalışma 2 nn 2x2 lk tablosu 92 Çzelge Uygulama 7 çn Çalışma 3 ün 2x2 lk tablosu 93 Çzelge Uygulama 7 çn Çalışma 4 ün 2x2 lk tablosu. 93 Çzelge yılları arasında Kahramanmaraş ve lçelernde yetştrlen büyük baş ve küçük baş hayvanlarda görülen Eknokok ve Dstomatoss hastalıkları arasında görülme sıklığı bakımından aradak farkın statstksel olarak önemn belrlemek (Uygulama 8) çn her yıl yapılmış olduğu varsayılan çalışmaların genel özellkler Çzelge Uygulama 8 çn Çalışma 1 n 2x2 lk tablosu 94 Çzelge Uygulama 8 çn Çalışma 2 nn 2x2 lk tablosu.. 95 Çzelge Uygulama 8 çn Çalışma 3 ün 2x2 lk tablosu Çzelge Uygulama 8 çn Çalışma 4 ün 2x2 lk tablosu 96 Çzelge Uygulama 8 çn Çalışma 5 n 2x2 lk tablosu 97 Çzelge Uygulama 8 çn Çalışma 6 nın 2x2 lk tablosu 97 Çzelge Uygulama 8 çn Çalışma 7 nn 2x2 lk tablosu.. 98 Çzelge Uygulama 8 çn Çalışma 8 n 2x2 lk tablosu 98 Çzelge yılları yapılmış varsayılan çalışmaların faklı yöntemlere göre ve farklı modellere göre ortaya çıkan meta analz sonuçları Çzelge yılları yapılmış varsayılan çalışmaların faklı yöntemlere göre ve farklı modellere göre ortaya çıkan meta analz sonuçları Çzelge Capoeta Capoeta verlernde cnsyetn canlı ağırlığına etksn nceledğ varsayılan çalışmaların meta analz sonucunda brleştrlmes le ortaya çıkan sonuçlar Çzelge 5.4. Kahramanmaraş ta bulunan Tekr, Fırnız ve Sır barajından aynı zamanda alınan Capoeta Capoeta verlernde cnsyetn canlı ağırlığına etksn nceledğ varsayılan çalışmaların meta analz sonuçları 102 Çzelge Kahramanmaraş ve lçelernde yetştrlen Golden elma çeştnn yetştrlmesnde rakım durumunun etkl olup olmadığını belrlemek çn her yıl yapılmış olduğu varsayılan çalışmaların meta analz sonuçları Çzelge Kahramanmaraş ve lçelernde yetştrlen elma çeştlernden Golden ve Starkng Elma arasındak farklılığın önemn belrlemek çn her yıl yapılmış olduğu varsayılan çalışmaların meta analz IX

14 ÇİZELGELER DİZİNİ sonuçları 103 Çzelge Kahramanmaraş ve lçelernde yetştrlen hayvanlar çn yapılması planlanan aşılama durumu çn İlkbahar ve Sonbahar aylarında ortaya çıkan sonuçlar arasındak farklılığın önemnn statstksel açıdan belrlemes çn her yıl yapılmış olduğu varsayılan çalışmaların meta analz sonuçları Çzelge yılları arasında Kahramanmaraş ve lçelernde yetştrlen büyük baş ve küçük baş hayvanlarda görülen Eknokok ve Dstomatoss hastalıkları arasında görülme sıklığı bakımından aradak farkın statstksel olarak önemn belrlemek çn her yıl yapılmış olduğu varsayılan çalışmaların meta analz sonuçları X

15 ŞEKİLLER DİZİNİ ŞEKİLLER DİZİNİ Sayfa Şekl 1. Bu Çalışmadak Meta Analzn Akış Şeması..23 XII

16 SİMGELER ve KISALTMALAR DİZİNİ SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ GA OR RR OOR ORD V(ORD) ln RR lnorr GRR SD W V L L * d Var(e * ) d * Q D Ln OR mh OOR dl r : Güven sınırları : Odds oranı : Rsk Oranı : Özet Odds Oranı : Özet rsk farkı : Özet Rsk Farkının Varyansı : Logartmk Rsk Oranı : Özet Logartmk Rsk Oranı : Görel Rsk : Sıra Standart Sapması : Varyansın Ters : Varyans : Logt Değer : Logt İstatstğ : Etk Büyüklüğü Ölçütü : Örneklem Hatasının Varyansı : En İy Yansız Kestrc : Homojenlk Test İstatstğ : Etk Büyüklüğü Ortalaması : Mantel-Haensel Yöntemne Göre Hesaplanan Odds Oranının Logartması : Özet Odds Oranının Dersmonan Lard Özet Tahmn : Korelasyon katsayısı XI

17 GİRİŞ 1. GİRİŞ Meta analz, belrl br konu üzernde farklı yer ve zamanlarda farklı araştırıcılar tarafından yapılmış olan çalışmaları, uygun statstksel yöntemn kullanılması le br araya getrme ya da yapılmış çalışmalardan elde edlen blglern havuzlanması amacıyla yapılan br statstksel yöntemdr. Bu analz le araştırıcılar araştırdıkları konuya lşkn mnumum varyanslı, güvenlr ve geçerl olan parametreler tahmn etmektedr (Mosteller ve Coldtz, 1996). Meta Analz, br çok blm dalında htyaç duyulan ve yapılması uygun görülen br statstksel analzdr. Bu analz başta Sosyal blmler, Tıp, Ekonom, Pskoloj gb blm dallarında çok sık kullanılsa da dğer blm dallarında da yaygın olarak kullanılmaktadır. Belrl br konu üzernde yapılmış olan tek br çalışmanın analz, özellkle byolojk alanda yapılmakta olan çalışmalar çn konu le lgl olan sorunu çözmeye yetmeyeceğ düşünülmüş ve aynı konu üzernde çalışmış olan başka araştırıcıların çalışmalarının da analze dahl edldğ başka br analzn vereceğ sonucun çok daha etkn ve güvenlr olacağı, konu üzernde çalışmak steyen araştırmacılara konu le lgl daha y br yol göstereceğ düşünülmüştür. Bu sebeple meta analz, başta byolojk çalışmalar olmak üzere dğer bütün blm dallarında tek br analzden alınan sonucun, araştırıcıları güvenlr br şeklde konu le lgl genel br yargıya ulaştırmayacağından, br çok blm dalında tekrar analz etme yöntem olarak görülmüştür. Farklı kşler tarafından yapılmış çalışmalardan elde edlen blglern br araya getrlmes le yapılan meta analz çalışması artık araştırıcılar çn, tek br analzn verdğ sonuçtan çok daha güvenlr ve etkn sonuçlar verecektr. Meta Analzde, farklı çalışmalardan elde edlen sonuçlar brleştrlrken dkkate alınması gereken en öneml noktalarda br de, o konuda araştırıcı tarafından araştırılmakta olan gerçeğ eldek var olan bu blglern ortaya çıkartıp çıkartamadığı ve eğer ortaya çıkartmış se de bulunan bu gerçeğn yararlı olup olmadığı, blg bakımından br değer taşıyıp taşımadığının ortaya çıkartılablmesdr (Akçl, 1995). Geçmş yıllarda, aynı konu üzernde yapılmış olan çalışma sayısının yeterszlğ araştırıcıların böyle br analze htyaç hssetmesn sağlamamış olup, günümüzde se artık aynı konu üzerne çalışma yapan araştırıcıların sayısı br hayl artmış ve meta analzne hemen hemen her blm dalında htyaç hssedlr hale gelmştr(yıldız, 2002). Araştırıcıların meta analz terch etmelernn en öneml sebeplernden br, bu analz uygulamanın hem kolay ve ucuz hem de ortaya çıkan sonuçların statstksel bakımdan önemllğnn belrlenmesnn bu analz sayesnde başka br analze gerek kalmadan drekt olarak yapılablmesdr. Günümüzde artık brçok blg nternet ortamına rahatlıkla aktarıldığından dolayı artık belrl br konuda yapılmış olan çalışmalara ulaşmak ve onları ncelemek daha hızlı, kolay ve düşük malyetldr. Meta Analz, kelme anlamı tbaryle ler, öte anlamına gelmekte olup bu analz br çok araştırıcılar tarafından kısaca analzlern analz olarak tanımlanmıştır. Meta analzn br çok tanımı yapılmakta olup, bu tanımlar çersnde en kolay, anlaşılır ve kısa olan bu tanımı çok yaygın br şeklde kullanılmaktadır (Akçl, 1995). Meta analzde, br araya toplanmak stenen veya havuzlanması stenen çalışmalara at sonuçlar analz çersnde çok ssteml, planlı ve güvenlr br şeklde muhafaza edlmeldr. Böylece, meta analz sonunda, her br çalışmanın orjnalnde ortaya çıkan sonuç le çalışma sonunda ortaya çıkan sonuç arasındak bağlantı yok olmayacaktır. Bu yönüyle meta analz oldukça sabır, dkkat, dspln ve özen steyen br statstksel analz 1

18 GİRİŞ yöntemdr. Bu yönüyle araştırıcılar günümüzde artık meta analz çn blgsayarlarda güvenl br dosya sstem oluşturmaktadırlar. Meta Analz araştırılan konu le olarak başka kşlern yapmış oldukları çalışmaların bazı ver tabanlarında tarandığı veya kşlern elle tek tek buldukları çalışmaları br araya getrmek gb görünse de analze, uzman kşlern konu le lgl olan görüşlernn ve tecrübelernn katılması, yayınlanmış çalışmaların yanı sıra yayınlanmamış çalışmalarında analze dahl edlmes meta analzn kaltesn ve güvenlrlğn arttırmaktadır(akçl, 1995). Geleneksel olarak alışılagelmş ve yapılmakta olan statstksel metodlarından farklı olarak meta analzn üzernde durduğu noktalar brbrnden farklıdır. Geleneksel metodların hepsnn dayandığı asıl temel nokta önem testdr fakat meta analzn genel mantığında, bu durum çalışmalarda kullanılmış olan etk büyüklüğü, bunların etks ve etknn yönünün belrlenmesdr (Wlson, 1999). Meta analzn yapılmasının gerekllğ Turan (1998) a göre Sacks ve ark. (1987) tarafından da savunulmuş olup onların savunduğu gerekçeler se şu şeklde özetlenmştr. 1. Örneklem büyüklüğünün arttırılması le bulunan statstksel sonuçların güvenlrlğn arttırılması, 2. Farklı kşler tarafından gerçekleştrlmş olan kşsel çalışmalarda oluşan/ oluşablecek olan belrszlğn çözülmes, 3. Etk büyüklüğüne lşkn parametrelern tahmn edlmes, 4. Başlangıçta araştırmacıların, araştırmaya dahl etmedğ analz sorularının analz sonunda cevaplanmaya hazır hale gelmes şeklnde özetleneblr. Meta analz 1940 lı yıllarda meydana gelen br blg patlaması sebebyle, araştırıcılar çn hem lg çekc hem de htyaç hssedlen br analz olmuştur. Bunun en belrgn neden se blmsel derg sayısının br anda kat artmış olması ve uygulan yöntemlern kullanıldığı blm dalı açısından protokollernn daha açık ve net olarak belrlenmesnn gerekllğdr. Örneğn tıp alanında meta analz uygulanmasının en öneml neden, br tedav uygulamasına yönelk sağlık protokollernn belrlenmesdr. Buna benzer protokollern belrlenmes çn dğer blm dallarında da bu amaca yönelk olarak meta analz kullanılmıştır (Yıldız, 2002). Yapılan br meta analz çalışmasının bast şeklde kaltel olup olmadığını anlamak çn gelştrlen en bast yöntemlerden br de yapılan çalışmanın bazı sorulara cevap verp veremedğdr. Bunlardan en öneml sorular se, araştırmaya dahl edlen çalışmaların heps aynı amaca mı yönelkt?, analze dahl edlen her br çalışmanın sonucu le meta analz sonunda ortaya çıkan sonuç brbr le ne kadar benzemekte yada brbrler le ne kadar tutarlıdır?, çalışmaları brleştrmek çn doğru yöntem kullanıldı mı?, analze başlamadan önce belrlenen soru, yapılan meta analz çalışması le cevap bulabld m?, analz sonucunda bulunan sonuç araştırılan blm dalı açısından ne kadar güvenlr ve ne kadar doğru olarak bulundu? şeklndek sorulardır. Bu soruları genel olarak her blm dalı açısından genelledğmzde, bu soruları şu şeklde özetlememz mümkündür, geçmşte belrl br konu üzernde yapılmış olan çalışmalardak X faktörünün Y sonucu üzernde öneml br etk eğlm göstermş mdr? ve Y sonucu üzerndek X faktörünün etk büyüklüğü ve yönü nedr? şeklndedr. Bu sorulara cevap vereblen br meta analz çalışmasının başarısı kaba br şeklde test edlmş olunur (Yıldız, 2002 ve Akgöz ve ark., 2004). 2

19 GİRİŞ Araştırılan konu le lgl olarak seçlen çalışmalar meta analzde, teorkten zyade deneysel sonuçlar vereblecek ntelkte olmalıdır, çalışmalarda bulunan sonuçlar ve çalışmalar arası br homojenlk durumu söz konusu olmalıdır, eğer aralarında br tutarsızlık var se bu durum yapılacak olan uygun br statstksel analz le gderldkten sonra meta analz çalışması yapılmalıdır aks halde elde edlen blgler statstksel açıdan güvenlr olmayablr (Wlson, 1999). Meta analzn br çok avantajının yanında br takım dezavantajları da bulunmaktadır. Bu dezavantajlar, meta analzn araştırılan konu çn büyük br ttzlk ve dkkat gerektrmes, araştırma sonucunda elde edlen her bulgunun ve kaybolmamasının gerekllğ, analzde büyük br önem teşkl eden lteratür taramasının zaman alıcı br çalışma sstem gerektrmes, meta analzde karşılaştırılablecek etklern varlığının söz konusu olması, bu analzn en öneml özellğ olan araştırılan konu üzernde fkr brlğne ulaşılamamış herhang br uzlaşma noktası bulunamamış çalışmaları br araya getrmek çn uygun çalışmalara ulaşılması ve bunların analze dahl edlmes gb sıralanablr. Bu yönüyle meta analz doğru çalışmaya ulaşmak açısından oldukça zaman alıcı ve bazen uygulaması güç olan br statstksel analz yöntemdr (Wlson, 1999) Meta Analzn Tarhsel Gelşm Meta analz, lk olarak sosyal blmlerde daha sonra dğer blm dallarında kullanılmaya başlanılmıştır. R. A. Fsher, 1932 yılında farklı denemelerde ortaya çıkan olasılıkları kullanarak br brleştrme yöntem gelştrlp çalışmaların sonuçlarını br araya toplamaya çalışmıştır yılında se Cohran tarafından farklı yer ve zamanlarda meydana gelen araştırmalar br araya getrlerek anakütle paremetrelern tahmn etmek çn br yöntem gelştrdğ ler sürülmüştür yılında Şahn (1999) n bldrdğne göre Glass tarafından gelştrlen ve meta analznn tarh sürecn sonlandırmasını sağlayan, 375 tane pskoterap sonuçlarının br araya getrlmesyle yapılan kümelendrlme şlemne Meta analz denlmştr (Wlson, 1999) yılında da R.Peto tarafından lk kez epdemyolojk ve klnk tıp alanında meta analz kullanılmış olup, J.E.Hunter, F.L.Schmdt ve G.B. Jakson tarafından da 1982 yılında meta analzn tanıtımını ve kullanılan statstksel yöntemler çeren ktaplar yayınlanmıştır (Yıldız, 2002). Tarım alanında se meta analz, farklı kşler tarafından farklı yer ve zamanlarda yapmış olduğu çalışmaların sonuçlarını brleştrmek amacıyla, öncelkle sonuçların statstksel olarak öneml olup olmadığına bakılması le analze başlanmış ve önemllk sonuçlarına göre sonuçların brleştrlmes çn ve çalışmalardak etklern tahmn edlmes çn kullanılmıştır. L.H.C Tpett tarafından, 1931 yılında Tpett test ya da p mnmum test yapılmış ve bu testte çalışmaların sonuçları brleştrlerek elde edlen sonuçların anlamlılıkları statstksel olarak test edlmştr. R.A Fsher 1932 yılında se her br çalışmaya at hesaplanan p olasılık değerlern brleştrmek çn yapılacak br brleşme yöntem öne sürmüş, Karl Pearson da 1933 yılında, ler sürülmüş olan bu yöntem kısaltarak Fsher ya da Pearson Yöntem olarak adlandırılmıştır (Hedges ve Olkn, 1995). Tarımda bu gelştrlen yöntemlere daha sonraları etk büyüklüğünün belrlenmes ve tahmn edlme yöntem lave edlmştr de Cohran tarafından gelştrlmş olan aynı konu üzernde farklı araştırıcılar tarafından yapılmış olan çalışmaların sonuçlarını brleştrmek ve parametreler tahmn etmek çn gelştrlen yöntem tarım alanında da oldukça yaygın br şeklde kullanım alanı bulmuştur (Hedges ve Olkn, 1995). 3

20 GİRİŞ Aynı konu üzernde farklı yer ve zamanlarda yapılmış, yayınlanmış ya da yayınlanmamış çalışmaları bell kurallar çerçevesnde br araya getrerek araştırılan konu hakkında daha güvenlr ve doğru sonuç elde etmek çn uygulanan statstksel br yöntem (Akçl, 1995; Çağatay, 1994; Şahn, 1999) olan meta analz, Sosyal Blmler, Tıp, Ekonom, Genetk, Byoloj, Tarım gb brçok blm dallarında yaygın olarak kullanılmakta olup bazı ver tabanlarında yapılan taramalar sonucu geçmşten günümüze yayınlanmış olan meta analz sayıları Çzelge 1.1 dek gb beş er yıllık aralıklar çn gösterlmştr (Küçükönder, 2005). Çzelge 1.1. Bazı ver tabanlarında yayınlanmış meta analz sayısı (Küçükönder, 2005). Ver Tabanları 1979 ve önces Yıllar Toplam Scence Drect ProQuest Medlne Toplam yılından önce meta analz çalışmalarına hemen hemen hç rastlanılmazken 1979 yılı sonrasına bakıldığında günümüze kadar bu sayıda br hayl artış olduğu gözlenmektedr. Meta analzn amaçları, gerçekler ortaya çıkarablmek çn aynı türde farklı yer ve zamanlarda yapılmış çalışmalardan elde edlen sonuçları brleştrmek olup, araştırılan konu hakkındak statstk anlamlılığı arttırmak ve uç noktalara ayrılan alt örneklerde de aynı gücü sağlayarak, sonuçlar arasındak herhang br tutarsızlık varsa bunu belrlerken nedenleryle brlkte araştırmak, etk büyüklüğünün ölçütünü ve parametre tahmnlern güven aralıklarıyla beraber belrlemektr (Çağatay, 1994; Akçl, 1995). 4

21 ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR 2.1. Çeştl Meta Analz Uygulamaları Canner ve ark. (1983), Kroner kalp hastalığında asprn tedavs uygulanan tedav ve kontrol grupları arasında ortaya çıkan çalışma sonuçları karşılaştırılmıştır. Bu çalışmada, her br çalışmanın statstksel analz olarak log odds oranları hesaplanmış ve bu log odds oranları brleştrlmştr. Çalışmada toplam ölüm oranları arasında heterojenlk olduğu tesbt edlmş fakat yapılan analz sonucunda öneml olmadığı sonucuna varılmıştır. Wolf (1986), Meta Analyss adlı ktabında meta analze başlamadan önce yapılması gereken lteratür taraması ve dkkat edlmes gereken hususlar, test sonuçlarının brleştrlme yöntemler, etk büyüklüklernn belrlenmes, kullanılan ölçütler ve moderatör değşkenlern belrlenmes hakkında genş yer verlmektedr. Mullen (1989), Advanced Basc Meta Analyss ktabında, meta analzn pskoloj blm dalında nasıl kullanıldığı, dkkat edlmes gereken hususlar, paremetre tahmnnn nasıl gerçekleştrldğ, etk büyüklüklernn nasıl brleştrldğ ve önem düzeylernn nasıl belrlendğ, meta analz yaparken karşılaşılan zorluklar anlatılmaktadır. Akçl (1995), Ortalamalar Arası Etk Genşlklernn Meta-Analz adlı blm uzmanlığı teznde, meta analzn, aynı konu üzernde farklı yer ve zamanlarda yapılmış, yayınlanmış ya da yayınlanmamış çalışmaları br araya getrerek araştırılan konu hakkında daha güvenlr ve doğru sonuç elde etmek çn uygulanan statstksel br yöntem olduğunu, lteratür taramasının nasıl yapıldığını, kullanılan yöntemler, ortalamalar arası etk genşlğnn nasıl belrleneceğn uygulamalı br örnek ver set kullanarak anlatılmıştır. Bekroğlu (1997), çalışmasında bağımsız olarak yapılan rastgele kontrollü çalışmalar; meta analz yöntemyle brleştrldğnde tek tek küçük boyutlu brer çalışma olan bu çalışmaların sonuçlarının br araya getrlmesyle araştırma krterndek statstksel güç arttırılarak, tahmnlern etksn arttırdığını ve genel yargı le aralarında farklılık bulunan breysel çalışmalardak farklılığın nedenlern meta analznn gücü sayesnde gderlebleceğn açıklamıştır. Yolsal ve ark. ( 1998) de Türkye de Tüberküloz laçlarına drenç sorununun ve yılları çn karşılaştırılmasını yapmak amacıyla br meta analz çalışması yapmışlardır. Bu çalışmada 21 makale meta analze dahl edlmş olup yılları arasındak toplam drenç oranları, ant-tüberküloz laçlarından olan streptomsn, rfampsn, zonazd ve etambutol çn sırasıyla, %22.3, %27.8 ve %7.8, prmer drenç oranları da %8.8, %5.7, %14.4 ve %2.2, sekonder drenç oranları se %24.6, %23.1, %34.1 ve %13.3 olarak belrlenmştr yılları arasındak bu oranlar se yne sırasıyla %17.9, %22.1, %23.8 ve %7.7, prmer drenç oranları %10.1, %8.9, %8.8 ve %3, sekonder drenç oranları se %17.7, %31. 9, %30.9 ve %13.7 olarak saptanmıştır. Sonuç olarak bulgular tartışmalı olarak değerlendrlmekle beraber Türkye de Tüberküloz laçlarına drenç oranları da dğer gelşmş ülkelerle mukayese edlemeyecek kadar yüksek olduğu söylenmştr. 5

22 ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Kang ve ark. (2000), A meta analyss of rates of return to agrcultural R&D:Ex Pede Herceulem ktabında, meta analzne alınacak başka kşler tarafından yapılan çalışmalarda sonuçların brleştrlmesnde dkkat edlecek hususlar, verlern moderatör değşken çerp çermedğ ver analz aşamaları tanıtmışlardır. Stangl ve Berry (2000), Meta Analyss n Medcne and Health Polcy ktabında meta analznde geçmş ve şmd olan değşmler, çalışma sonuçları heterojen olduğunda, büyük rastgele denemelerdek Bayes yaklaşımı, grafkte meta analznn dkkat edlmes gereken noktaları sürekl ve keskl verlern brleştrme yöntemler 2x2 lk tablolarda meta analz anlatılmıştır. Mutlu ve ark. (2001), meta regresyon analz ve tıpta br uygulaması le lgl br çalışma yapmışlardır. Bu çalışmada meta regresyon analz farklı yer ve zamanlarda farklı kşler tarafından yapılmış araştırma sonuçları arasında br farklılık varsa bu farklılığı gdermek amacıyla yapılan br meta analtk yöntemlerden brdr. Meta regresyon temelde Regresyon le aynı olup meta regresyonda bağımlı değşken olarak etk tahmn, rsk farkı, logartmk odds oranı, ortalama fark gb değşkenler alınır. Bağımsız değşken olarak da denemenn etklernn oluşturduğu ve denemenn karakterstğn belrleyen unsurlardır. Meta Regresyonu, Doğrusal Regresyondan ayıran en öneml nokta büyük çaplı yapılan çalışmalar daha az sayıda çalışma çeren çalışmalara göre daha fazla yaygınlık göstermes olup bağımsız değşkenlerle modellenemeyen etkler arasındak hata etkler de nceleneblmektedr. Bu çalışmada meta regresyonda bağımlı değşken olarak logg odds oran tahmn ln OR kullanılmış ve model ln ORˆ =α +βx olarak kurulmuştur. Çalışmada yılları arasındak sgara çme alışkanlığı le lgl olarak br meta analz çalışması gerçekleştrlmek stenmştr. Bunun çn sgara çme alışkanlığı öncelkle meta analz le ncelenmş ve bunun sonucunda da erkeklern kadınlara göre daha fazla sgara çme alışkanlığına sahp olduklarını ve bu oranın da 2 kat gb öneml olduğu sabt etk model varsayımına göre Mantel- Haenszel yöntemne göre odds oranı=1.905 ve güven aralığı da ( ) olarak belrlenmştr. Meta Regresyon analzne göre de sonuçlar, odds oranı= ve güven aralığı ( ) şeklnde hesaplanmıştır. Paterson ve ark. (2001), Meta Study of Qualtatve Health Research:A practcal gude to meta analyss and meta synthess adlı ktabında, meta analzn tanımı, lteratür taramasının esasları, analze dahl edlmes gereken çalışmalarda bulunması gereken ortak özellklern belrlenmes, meta analzn amaçları, kullanım alanları ve duyarlılık analzler le brlkte ayrıntılarıyla açıklamaktadır. Levn ve ark. (2001), Meta Analyss, Decson Analyss: Methods and Applcatons adlı ktabında, meta analzde lteratür taramasının esasları, araştırma sorusunun belrlenmesnde dkkat edlmes gereken esasları, model seçm krterler, meta analz sonucu ortaya çıkan sonuçların uygun olup olamadığını test etmek çn kullanılan duyarlılık analznn temel krterler açıklamalı br şeklde anlatılmıştır. Wnfred ve ark. (2001), Conductng Meta Analyss Usng SAS ktabında meta analznn teors, krter belrleme, büyük ve küçük örneklemlerde etk büyüklüğü, ver analz, moderatör değşkenler ve SAS da meta analz hakkında blg verlmştr. 6

23 ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Wlson (2001), Practcal Meta Analyss ktabında, meta analzn tanımı, tarhsel gelşm, avantajları- dezavantajları, etk büyüklükler ve belrlenmes, sonuçların brleştrlmes çn gerekl olan krterlere,modellere ve yöntemlere değnmştr. Whtehead (2002), Meta analyss of Controlled Clncal Trals adlı ktabında meta analzn blmdek önem ve rolü, meta analzn sağladığı yararlar ve sakıncalar, ncel ve ntel ölçümlern meta analz de nasıl değerlendrleceğ kayıp ver durumunda, heterojenlk durumunda neler yapılacağı, heterojenlk analznde alt grupların nasıl belrleneceğ, 2x2 lk tablolarda kullanılan statstksel yöntemler ve modeller hakkında gerekl olan formüller açıklamalı br şeklde anlatılmıştır. Yıldız (2002), Verlern değerlendrlmesnde meta analz başlıklı br yüksek lsans tez çalışmasında, meta analzn tanımı, tarhsel gelşm, meta analz de kullanılan statstksel yöntemler, verlere göre farklı brleştrme yöntemler, 2x2 lk tablolarda uygulanan yöntemler ve br uygulama üzernde ayrıntılarıyla anlatılmıştır.bu tezde, uygulama olarak pasf sgara çclernn sgara çmeyenlere göre yapılan br karşılaştırma sonucunda kansere yakalanma rskler meta analz le belrlenmştr. Bu belrleme şlem yapılırken verler, Mantel-Haenszel, Peto, Genel Varyansa Dayalı yöntem ve DerSmonan-Lard yöntemlerne göre ayrı ayrı brleştrlmş olup ortaya çıkan sonuçlar da ayrı ayrı yorumlanmıştır. Athanasou ve ark. (2003), Kroner artar Bypass doku yerleştrlmesnden sonra bacak yara enfeksyonunu araştırmak çn br meta analz çalışması yapmışlardır. Meta analz le mnumum olarak geleneksel olarak yapılan damarlarda toplama teknkler le dokulara yayılmanın karşılaştırılması stenmştr. Araştırıcılar, 1965 ve 2002 yılları arasında konu le lgl olarak yapılmış yayınlanmış çalışmaları MEDLINE vertabanı aracılığı ler taramışlar ve konu le lgl olan 14 uygun çalışmaya rastlamışlardır. 14 tane rastgele kontrollü çalışmalar meta analz yapmak çn SPSS 10.0 da gerekl tanımlamalar yapılarak analz çn hazırlanmış ve analz sonucunda da dokulara yapılan damar toplama teknkler mnumun olarak karşılaştırılmıştır. Sonuçta geleneksel olarak yapılan damar toplama teknklernde ortaya çıkan bacak yara enfeksyonu, dokulara yayılma le yapılan teknklerde ortaya çıkan bacak yara enfeksyonundan öneml br derecede düşük olarak bulunmuştur. Bu sonuca % 95 güvenle ( ) odds oranı = 0.22 bulunarak ulaşılmıştır. Çalışmada, vena saphenoya eşlk eden büyük damar toplama kroner ater bypass dokularına yerleştrlmes çn mnumum olarak kullanılan doku teknklernn bacak enfeksyon oranını azaltmakta olduğu önerlmektedr. Çalışmada meta analz yapılırken farklı yaklaşımlar kullanılmış ve ortaya çıkan sonuçlar brbrleryle karşılaştırılmıştır. Analzde hem sabt etk model hem de rastgele etk model varsayımı kullanılmış olup statstksel yöntem olarak da Mantel- Haenszel yöntem kullanılmıştır. Çalışmalar arası heterojenlğ test etmekte se k-kare yaklaşımı kullanılmış olup, bacak 2 yara enfeksyonu le lgl olarak yapılan meta analzde ortaya çıkan χ =11.98 olarak bulunmuştur. Balk (2003), lpdsz serum belrleyclern etkler, boya maddeler arasındak ayırımın yapılmasında kullanılamayablrlğn meta analz sonucunda ler sürmüştür. Boya maddeler, kalp ve kan damarları le lgl olan hastalıkları hem brncl hem de kncl olarak önlemede rsk azaltmaktadır. Fakat mekanzmaları çn bu tam olarak kesnleşmemştr. Bu çalışmada 7 tane lpdsz serum belrleycler üzernde boya 7

24 ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR maddelernn etks değerlendrlmş olup, kalp ve kan damarları le lgl olan sonuçlarda ve lpd sevyeler le lgl olan lpdsz serum belrleycler üzernde herhang br etks olup olmadığı belrlenmştr. Bunun çn 104 tane rastgele kontrollü deneme sonuçları analze dahl edlmştr. Bu analz sonuçları 1980 den 2003 Hazran ayına kadar yapılan lteratür taraması sonucunda bulunmuştur. Meta analzde sonuçları brleştrmek çn uygun yerlerde rastgele etkler model kullanılmış olup çalışmalar arası heterojenlk de ncelenmştr. Dalby ve ark. (2003); akut kalp damar tıkanıklığı le lgl br meta analz çalışması yapmışlardır. Bu analz çn 8 tane rastgele kontrollü deneme amaca uygun olarak MEDLİNE vertabanın da 1985 yılı Eylül ayından 2002 yılına kadar olan yapılmış tüm çalışmalar COCHRAN vertabanı da dahl olmak üzere araştırılmışlardır. Ver tabanlarında ulaşılamayan blglere de bu konuda uzman olan kşlern görüşler alınarak ulaşılmıştır. Bu çalışmanın amacı, kalp damar tıkanmasında aclen damar sstemnde tıkanıklığın olduğu merkeze trombolzn aktarılmasını meta analz le önermektr. Bu alanda damar plastğ çn aktarılan trombolz le lgl çalışmalar brbrleryle karşılaştırılmıştır. Transfer zamanı dama rastgele takp eden 3 saatten daha azdır. Dalby ve arkadaşları analzde çalışmalar arası heterojenlğ test etmede ve tedav etklern hesaplamada görel rsk (relatve rsk) hesaplamasını kullanmışlardır. Damar plastğyle aktarılmış kşler, trombolze uğrayanlardan %42 daha az bulunmuş ve 30 gün çnde muhtemel olan ölüm, tekrar enfeksyon olması yada felç olması durumları kontrollü olarak brleştrlmştr ( %95 güvenle %29-%53 p<0.001). Damar plastğ grubunda tekrar enfeksyon görülmes olayı muhtemelen %68 den daha azdı ve muhtemelen felç olma olayından %58 den daha az bulunmuştur. Gruplar arası fark öneml bulunmamıştır. Denemeler arası heterojenlk test sonucunda se gruplar homojen bulunmuştur. Tarım (2003), Kubaşık Öğrenme yöntemnn Matematk Öğretmndek etknlğ ve kubaşık öğrenme yöntemne lşkn br meta analz çalışması doktora teznde, İlköğretm 4. sınıf matematk ders çn, 2. yarıda müfredatta yer alan konuların öğretmnde kullanılan kubaşık öğrenme teknklernden, breyselleştrme teknğ 1.deney grubu olarak belrlenmş, kl Denetm teknğ de 2.deney grubu olarak belrlenerek tüm sınıf öğretm (kontrol) öğrenclern akademk başarılarını ve matematk dersne lşkn yaklaşımlarını ortaya koymak amaçlanmıştır. Bu yapılan çalışmaya meta analz uygulaması da yapılmış olup hem meta analz yöntem tanıtılmış hem de br uygulama gerçekleştrlmştr. Çalışmada akademk başarı açısından br değerlendrme yapıldığında her k kubaşık öğrenme teknğnn tüm sınıf öğretmne dayalı geleneksel blnen yöntemn daha etkl olduğu ortaya konulmuş olup küme destekl breyselleştrme teknğnde etk büyüklüğü d=1.003, kl denetmde de d=0.40 bulunmuştur. Çalışmanın meta analz kısmında se, Türkye de kubaşık öğrenme yöntemnn akademk başarıyı etkleyp etklemedğ meta analz le ncelenmştr. N=54 olan 31 çalışma meta analze dahl edlmş olup, kubaşık öğrenme yöntemnn akademk başarıyı etklemesne at etk büyüklüğü d++= 0.82 (%95 lk güven aralığı ) olarak bulunmuştur. Sonuç olarak bu yöntem akademk başarıyı arttırma da oldukça öneml olarak bulunmuştur. Abdolmaleky ve ark. (2004), 5HT2a nın T102C polmorfzm resöptör gen le şzofren arasındak lşky meta analz le ncelemşlerdr. Yapılan bu meta analz çalışması tüm genom bağlantılarının ncelenmes, şzofren le 13. kromozomun uzun kolları üzerndek şaretleycler arasındak bağlantıyı doğrulamıştır. 5HT2a reseptörü çn 8

25 ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR bu bölgeye yerleştrlen kodlar, HTR2A gen ve T102C tek nükleotd HTR2A nın polmorfzm çok araştırılan br konudur. HTR2A nın şekller C allel nn ürünü şzofren hastalıkları ve normal kontrollerndek T allel şekllernden daha az br öneme sahptr. HTR2A nın C allel le şzofren arasındak lşk 5 yıl önce yapılan br meta analz çalışması le ortaya çıkarılmasına rağmen, bu tartışmalı br hal almıştır. Çünkü bulunan poztf bulguların yanı sıra, negatf bulgularda önem taşımaktaydı, etk olarak farklılıkların olması da mümkündü. Bu çalışmada, 31 durum kontrol çalışması konu le lgl olarak bulunmuş ve yapılan ncelemeler sonucunda da bütün örneklerden daha güçlü br etks bulunan Avrupa örneklerndek şzofren le T102C polmorfzmn C allel gen arasındak lşk daha güçlü ve etkn bulunmuştur. Bu lgl çalışmaların 5 tanesnde şzofren le C allel gen arasındak lşk öneml bulunamamıştır fakat tüm çalışmalar brleştrldğnde ortaya çıkan brleştrlmş odds oranı (OR), %95 güvenle (sınırlar: , z=1.47, p=0.14)1.3 olarak bulunmuştur. Brleştrlmş odds oranı le çalışmaların her br çn bulanan odds oranı brbrn tutar bçmdedr. Akgöz ve ark. (2004), meta analz le lgl br derleme çalışması yapmışlar ve bu çalışmada meta analzn tanımı, avantajları dezavantajları, meta analze neden htyaç hssedldğ, meta analz çn seçlen çalışmalarda aranacak bazı temel özellkler, analzn aşamaları, analze dahl edlecek çalışmaların bazıları kayıp edldğnde ortaya çıkacak sorunun nasıl gderleceğ ve heterojenlk kavramı ayrıntılarıyla açıklanmıştır. Son olarak da meta analz çalışmasının gerçekten başarılı olup olmadığını test etmek çn araştırıcılara brkaç bast yöntemle nasıl karar verleblceğ hakkında blg vermşlerdr. Chatow ve ark. (2004), sırt ağrısı tedavsndek manpulasyonun etksn araştırmak stemşler ve bu konuda araştırma yapan ve düşüncelern belrten uzman kşlern bulgularını meta analz le brleştrmş olup bu konuda meta analz le br konsensüs oluşturmuşlardır. Önceden yapılmış olan çalışmalarda, sürekl devam etmekte olan sırt ağrıları çn masajın etkl olduğu sonucu bulunmuştur. Bel kemğyle lgl manpulasyon, yaygın olarak kullanılan dğer tedav yöntemlerne eş değer olan küçük çapta yapılan klnk tedavlernn fayda sağladığı ortaya çıkarılmıştır. Akapunkturun etkszlğ se tam olarak açıklanamamıştır. Bütün bu tedavlern heps nspeten güvenl gözükmektedr. Başlangıçta bulunan kanıtlar masajın etk olduğunu öne sürmekte ve önermekteyd akapunkturu yada belkemğ le lgl manpulasyonu değl. Terapnn lk kursundan sonra kaygılar azalmış ve mesaj teraps le akapunktur manpulasyonunun değerler brbrleryle karşılaştırılmıştır. Bu çalışmada yapılan bu karşılaştırma meta analz le yapılmış olup, belkemğ le lgl olan manpulasyon tedavs, akut yada kronk olan sırt ağrıları çn dğer standart alışılagelmş tedavlerden daha ydr. Cremonn ve ark. (2004), kronk H.pylor enfaktüsü le daha öldürücü olan Gen A (Cag A) antjen taşıyan H.pylor türler ve yanıkları arasındak lşky ortaya koymak çn br meta analz çalışması yapmışlardır. Bu çalışmada Grau, Heuscmann, Majka, Markus, Petrojust, Petrojust, Ponzetto ve Whncup tarafından farklı yer ve zamanlarda yapılmış olan 7 farklı çalışma meta analz le brleştrlmştr. Her br durum kontrol (case - control) çalışması çn odds oranları Mantel Haenszel metodu kullanılarak hesaplanmış, rastgele etk modelnn kullanıldığı lojstk regresyonla da brleştrlmş Odds oranı hesaplanmıştır. H.pylor serolojk reaksyon gösterme hal le yanık arasındak lşk %95 ( ) güvenle 1.49, yanık ve ant- CagA arasındak lşk %95 ( ) güvenle 2.23 olarak bulunmuştur. Yapılan bu meta analz çalışması le bu çalışmada CagA 9

26 ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR poztf H.pylor türlernn farklı etlojk alt grup yanıklarda oynadığı rolü gelecekte beklenen araştırmaların hedef olmasını önermştr. Corrao ve ark. (2004), 15 hastalığın rsk ve alkol tüketm üzerne br meta analz çalışması yapmışlardır.14 tane büyük tümör (neoplazma) veya tümör yapısında olmayan hastalıklar ve bu hastalıkların sebep olacağı hasarlar ve bunların vücuttak rsk le alkol tüketm arasındak lşk epdemyolojk lteratür taraması le araştırılmıştır. Bu araştırmada 1966 yılı le 1998 yılları arasında Alkol tüketm, alkol alımı, görel (relatve) rsk, odds oranı, rsk oranı, kanser, kötü huylu tümör veya tümör anahtar kelmeleryle yapılan tarama sonucunda 561 tane çalışma gözden geçrlmş olup bunlardan 156 tanes araştırılan konu le lgl olarak araştırılan karakterstklere uygun olarak bulunmuştur. Bu çalışmada, meta regresyon modeller kullanılmış olup bu modeller alkol tüketm göz önünde bulundurularak, sabt ve rastgele etk modeller, lneer ve lneer olmayan modellere uyarlanmıştır. Meta analzde yer alan çalışmalarda, ağız boşluğunun kanser, hpertansyon, yemek borusu ve gırtlağın spazmı, karacğer yağlanması, kronk pankreas lthabı ve bunların oluşturduğu zararlar ve rsklerde güçlü eğlmler gözlemlenmştr. Kroner kalp rahatsızlığında, günde 20g da 0.8 n mnumum görel rsk J bçml br lşk, öneml br koruyucu etk se günde 72g e kadar ve günde 89g de öneml br rsk artışı gözlemlenmştr. Sonuçta yapılan bu meta analz çalışmasında J tp lşk yalnızca kroner kalp rahatsızlığı bulunanlarda görülmüş olup tümör ya da tümör olmayan hastalıklarda görülmemştr. Ells ve ark. (2004), Dabet hastalığının eğtm le lgl olarak br meta analz ve meta regresyon çalışması yapmışlardır. Dabet eğtm, dabet hastalığında çok öneml ve yaygın br öneme sahp olup bunun yanında da glsemk kontrol üzerndek dabet eğtmnn etks ve eğtm bleşenlernn sorumlu olduğu etkler hakkında da bazı kuşkularda bulunmaktadır. Dabet hastalığının rastgele kontrollü denemelerde ortaya çıkan sonuçları meta analz le brleştrlmek stenmş ve bunun çn MEDLINE, CINAHL, HealthSTAR, ERICScence Ctato Index, PsychINFO ve CRISP ver tabanlarında dabet, şeker bulunması, eğtm ve hastalık eğtm anahtar kelmeler kullanılarak 1990 ve 2000 Aralık ayına kadar yayınlamış olan tüm çalışmalar ncelenmştr. Önceden belrlenmş olan krterlere uygun 28 çalışma analze dahl edlmştr. Meta analz le glsern hemoglobn HbA 1c üzerndek etks karakterze edlmş ve eğtmn ne kadar etkn olduğu araştırılmıştır. Meta Regresyon le de meta analze dahl edlen 28 çalışma arasında aranan krtere uygunluk bakımından farklı olup olmadıklarını ve ne kadar uygun olduklarını tesbt etmek çn kullanılmıştır. Bu analzlern gerçekleştrlmes çm öncelkle her br çalışmaya at özet tablolar oluşturulmuş olup, sürekl değşkenlern brleştrlmes ve çalışmalar arası farklılığı yaratan unsurlar STATA programı kullanılarak ortaya çıkartılmıştır. Heterojenlğn belrlenmesnde Galbrath grafğ kullanılıp, uygun model olarak varyasyon kaynaklarının belrlemes çn Rastgele etk model kullanılmış ve Sabt etk modelnde ortaya çıkan sonuçta buna lave olarak verlmştr. Fedson ve Lss (2004), beklenlen klnk denemeler, yüksek rskl yetşknler ve yaşlıların pnömolokların sebep olduğu aşının meta analzn ncelemşlerdr. Yaşlı ve yüksek rsk taşıyan yetşknlere yönelen 10 tane beklenlen klnk denemler pnömolokların sebep olduğu bakter ve zatüreye pnömolokların aşısının engel olmada başarısız olduğunu göstermşlerdr. Bu denemelerden br kaçı populasyonları temsl eden örneklem büyüklüğüne odaklanmışlardır. Geçmşte yapılan örneklem büyüklüğü hesaplamaları 10

27 ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR negatf sonuçları yanlış kuralsız yeternce olmayan kşsel denemelerdek bulgulara dayalıdır. George ve ark. (2004), yetşknlerde lpd ve lpo protenler üzernde yürüyüşün etksn ncelemek çn meta analtk yaklaşımını kullanmışlardır. Bu çalışmada method olarak, toplam kolestrol (TC) üzernde yürüyüşün etksn belrlemek çn rastgele kontrollu yapılmış denemelerde, yüksek ve düşük yoğunluklu lpo proten kolestrol (HDL-C ve LDL-C) ve toplam kolestrol / yüksek yoğunluklu lpo proten (TC/ HDL) oranını ve trglserd (TG) mktarları, 18 yaş çağındaklerde ve daha yaşlı olanlarda başka kşler tarafından belrlenen çalışmalar gerek blgsayarla gerek elle gerek de blr kş bakış açılarıyla belrlenen çalışmalar analze dahl edlmştr. Aranan bu krterde 25 çalışma analz çn seçlmş olup rastgele etk model çalışma sonuçlarını brleştrmek çn kullanılmıştır. LDL-C ve TC /HDL-C çn yürüyüşe bağlı olarak %5 le %6 arasında br azalma gözlemlenmştr. LDL-C çn N=27, %95 güvenle ((-9.9) 1.2 mg/dl ) ortalama 5.5 ± 2.2 mg/dl; TC/HDL-C çn N=16 %95 güvenle ( (-0.6) (-0.1) mg/dl ) ortalama (-0.3) ± 0.1 mg/dl olarak bulunmuştur. TC değşm se faydalı yöndek değşmlere rağmen statstksel olarak öneml bulunmamıştır (p>0.05). Aynı şeklde vucüt kompozsyonunda da statstksel olarak öneml br gelşme meydana gelmemştr (p>0.05). Yetşknlerde yürüyüş, LDL-C ve TC/ HDL-C mktarını vücut kompozsyonundak değşmlerden bağımsız olarak azaltmıştır. Lpo ve Lpo proten sonuç değerlernn her br çalışma çn heterojenlkler ncelenmş olup, bu heterojenlk ( TC çn Q=11.7 (p=0.99); HDL-C Q=20.0 ( 0.92); LDL-C çn Q=13.6 (p=0.98); TC/HDL-C çn Q=23.5 (0.07); TG çn Q=23.9 (p=0,81) ) statstksel olarak önemsz bulunmuştur. Analze dahl edlen çalışmalar homojen olarak bulunmuştur. TC/HDL-C oranında meydana gelecek daha fazla azalma yaş artışı le VO 2max dak artışla lşkldr. Buna laveten de TC/HDL-C oranında büyük azalma menapoz sonrası bayanlarda gözlemlenmştr. Lev ve ark. (2004), otolzn ( ç kısımlarda oluşan vücut hücreler üzerne ertc br etkye sahp olan br madde) kemk lklerndek organ nakl (ABMT) ve yetşknlerdek akut omurlkdek lösem ( AML) hastalarının yoğun kemeoterap le lk karşılaşmalarında ortaya çıkan sonuçlar meta analz le ncelenmştr. Bu çalışma çn verler MEDLINE ver tabanından 1996 Ocak ayından 2003 Mart ayına kadar olan ABMT ve AML le lgl olan rastgele kontrollü denemeler seçlmştr. 6 tane konuya uygun olan rastgele kontrollü çalışmaların sonuçları brleştrlmştr. Her br çalışma çn RR hesaplanmış ve %95 güvenle analzler yapılmıştı. Sabt etk ve Der-Smonan Lard metodları kullanılmış olup heterojenlk k-kare test le belrlenmştr. ABMT ve kontrol tedav arasındak ölüm oranı %95 güvenle ( ) sabt etk varsayımına göre RR=0.94 olarak bulunmuştur. Benzer sonuç rastgele etkler model varsayımına göre yapıldığında da %95 güvenle ( ) RR=0.95 olarak bulunmuştur. Her br çalışmanın sonuçları ayrı ayrı değerlendrldğnde hepsnn de benzer sonuç verdğ bu sebeple de yapılacak olan duyarlılık analznde de sabt etk model varsayımının devam edlmesne karar verlmştr. Ölüm oranı %95 güvenle ( ) RR=0.95 olarak bulunmuş ve lerde yapılacak olan tedav le lgl olmayan yada ABMT nn kemoterap den fazla br avantajı olmadığını göstermektedr. Kemoterap le ölüm rsk oranı tahmn edldğnde se ortaya çıkan sonuç %95 güvenle ( ) RR=0.82 şeklnde olup bu sonuç daha y olarak değerlendrlr. Sonuçta ABMT hayatta kalablrlkte br yleşme yapmamıştır. 11