Türkiye den Yurt Dışına Beyin Göçü: Ampirik Bir Uygulama

Transkript

1 ERC Workng Paper n Economc 04/02 January 2004 Türkye den Yurt Dışına Beyn Göçü: Amprk Br Uygulama Aysıt Tansel İktsat Bölümü Orta Doğu Teknk Ünverstes atansel@metu.edu.tr Nl Demet Güngör İktsat Bölümü Orta Doğu Teknk Ünverstes ngungor@metu.edu.tr Economc Research Center Mddle East Techncal Unversty Ankara Turkey

2 Özet TÜRKİYE DEN YURT DIŞINA BEYİN GÖÇÜ: AMPİRİK BİR UYGULAMA Aysıt TANSEL İktsat Bölümü, Orta Doğu Teknk Ünverstes Nl Demet GÜNGÖR İktsat Bölümü, Orta Doğu Teknk Ünverstes Gelşmekte olan ülkelerden gelşmş ülkelere gerçekleşen ntelkl şgücü göçü gelşmekte olan ülkeler açısından yüksek malyetl br hbe olarak ntelendrleblr. Türkye den yurt dışına ntelkl şgücü göçü özellkle son dönemlerde peşpeşe yaşanan ekonomk krzlerden sonra daha da önem kazanmaktadır, çünkü ekonomk krzlern ardından eğtml gençlerde şszlk öneml br ölçüde artmıştır. Bu çalışma, 2002 senesnn lk yarısında gerçekleştrlen br anket uygulamasının sonuçlarına dayanmaktadır. Anketn hedef ktles yurt dışında öğrenmlern sürdüren lsans, yüksek lsans ve doktora öğrencler le ünverste eğtml şgücü olarak belrlenmştr. Anketlerden elde edlen verlerle, çalışan profesyonellern ve öğrenclern Türkye ye ger dönme olasılıkları ve nedenler, sıralı probt model le kurgulandı ve kestrmler yapıldı. Lteratürde, yüksek ntelkl şgücünün yurt dışına göç etmesnde ekonomk nedenlern önem vurgulanmaktadır. Yurt dışında kazanılan yüksek maaşlar, beyn göçünün en öneml nedenlernden br olarak görülmektedr. Çalışmamızda beklenenn aksne yurt dışında çalışanların Türkye ye ger dönmeme kararında yurt dışındak yüksek gelrler statstksel olarak anlamlı bulunmamıştır. Öğrenc grubunda se gelr farkları beklenldğ gb öneml bulunmuştur. Öğrenclern yurt dışında kalma kararındak en öneml çekc faktör yurt dışındak ssteml ve düzeml yaşam tarzı olmuştur. Yurt dışında çalışanların Türkye ye ger dönmeme kararındak en öneml tc nedenlerden br se Türkye dek ekonomk ve syasî stkrarsızlık olmuştur. Analzde, her k grup çn Türkye ye ger dönme veya yurt dışında kalma kararında gtmeden öncek dönme nyetler ve alenn rolü öneml çıkmıştır. Abstract Bran Dran From Turkey: An Emprcal Investgaton The mgraton of sklled ndvduals from developng countres to developed countres may be vewed as a costly subsdy from the poor natons to the rch, and a threat to ther economc development. The emgraton of sklled ndvduals from Turkey has ganed more attenton n recent years, partcularly after the experence of back to back economc crses that have led to ncreased unemployment among the hghly educated young. The results of the current study are based on data from an nternet survey collected by the authors durng the frst half of The nformaton from ths survey s used to determne the emprcal mportance of varous factors on the return ntentons of the target populaton: Turksh professonals workng abroad and Turksh students studyng abroad. Ths s done by estmatng ordered probt models for the two samples. In the lterature, wage dfferentals are often cted as an mportant factor for explanng sklled mgraton. Our fndngs, however, suggest other factors to be mportant n explanng the non-return of professonals. Economc nstablty and uncertanty s found to be an mportant push factor for ths group. For the student sample, pull factors seem to be more mportant n determnng return ntentons. As expected, wage dfferences appear to be mportant n ths decson. The most sgnfcant factor for students, however, s found to be a more organzed and ordered envronment n ther current country of study. For both groups, the analyss also ponts to the mportance of pror ntentons and the role of the famly n the decson to return to Turkey or stay overseas.

3 TÜRKİYE DEN YURT DIŞINA BEYİN GÖÇÜ: AMPİRİK BİR UYGULAMA 1 1. Grş Gelşmekte olan ülkelerden gelşmş ülkelere gerçekleşen ntelkl şgücü göçü gelşmekte olan ülkeler açısından yüksek malyetl br hbe olarak ntelendrleblr. Türkye den yurt dışına ntelkl şgücü göçü özellkle son dönemlerde peşpeşe yaşanan ekonomk krzlerden sonra daha da önem kazanmaktadır, çünkü ekonomk krzlern ardından eğtml gençlerde şszlk öneml br ölçüde artmıştır. Bu çalışma, 2002 senesnn lk yarısında gerçekleştrlen br anket uygulamasının sonuçlarına dayanmaktadır. Anketn hedef ktles yurt dışında öğrenmlern sürdüren lsans, yüksek lsans ve doktora öğrencler le ünverste eğtml şgücü olarak belrlenmştr. Buna göre, bu k gruba ayrı anket soruları dağıtılmış ve 2000 aşkın yanıt toplanmıştır. Anketlerden elde edlen verlerle çeştl gtme/kalma nedenlernn önemlern belrlemek amacıyla sıralı probt analz yapılmıştır. Lteratürde, yüksek ntelkl şgücünün yurt dışına göç etmesnde ekonomk nedenlern önem vurgulanmaktadır. Yurt dışında kazanılan yüksek maaşlar, beyn göçünün en öneml nedenlernden br olarak görülmektedr. Çalışmamızda beklenenn aksne yurt dışında çalışanların Türkye ye ger dönmeme kararında gelrn dğer etkenlere göre öneml br rolu olmadığı anlaşılmaktadır. Öğrenc grubunda ste gelr farkları beklenldğ gb öneml bulunmuştur. Öğrenclern yurt dışında kalma kararındak en öneml çekc faktör yurt dışındak ssteml ve düzeml yaşam tarzı olmuştur. Yurt dışında çalışanların Türkye ye ger dönmeme kararındak en öneml tc nedenlerden br se Türkye dek ekonomk ve syasî stkrarsızlık olmuştur. Analzde, her k grup çn Türkye ye ger dönme veya yurt dışında kalma kararında gtmeden öncek dönme nyetler ve alenn rolü öneml çıkmıştır. Grş zleyen knc bölümde, öngörülecek modeln ve ekonometrk yöntemn ayrıntılarına yer verlmştr. Üçüncü bölüm, yurt dışında bulunan Türk profesyonellern ve yüksek eğtml şgücünün dönme olasılıklarında etkl olan en öneml etkenlern amprk br uygulamayla belrlenmesne ayrılmıştır. Dördüncü bölüm, yurt dışında okuyan Türk öğrencler çn benzer br ncelemey gerçekleştrmektedr. Çalışmanın son bölümü se, genel değerlendrme çn ayrılmıştır. 2. Yöntem Bu çalışmada kullanılan verler nternet üzernden yaptığımız br anket çalışmasından toplanmıştır. Anket formunun bulunduğu web adres katılımcıların e-posta adreslerne br tanıtım mektubu le gönderlmştr. Çalışmanın lk safhasında, belrttğmz ntelklere sahp olan Türk öğrenclernn e- posta adresler değşk kaynaklardan toplanarak br ad / e-posta ver tabanı oluşturulmuştur. Taradığımız kaynaklar arasında Türkye dek ünverstelern nternet üzernde hazırladıkları mezunlar sayfaları ve yurt dışındak çeştl ünverstelern telefon/e-posta rehberler bulunmaktadır. Bunun dışında ABD, İngltere, ve Kanada da bulunan Türk öğrenc brlklerne yardımları çn başvurulmuştur. Derneklern çoğu üyelerne ve dğer yurt dışında okuyan tanıdıklarına anket sayfamızın adresn e-posta veya forum aracılığıyla letmşlerdr. Ver toplama sürec Aralık 2001 de başlayıp Eylül 2002 de sona ermştr. Bu sürecn sonunda ekonometrk çalışma çn kullanılablr gözlem sayısı yurt dışındak öğrencler çn 1032, yurt dışında çalışanlar çn 1046 dır. Çalışmanın amacı, Türkye den yurt dışına gerçekleşen yüksek ntelkl göçe neden olan etkenler ve bu etkenlern görel önemlern belrlemektr. Kurduğumuz ekonometrk modelde bağımlı değşken Türkye ye dönme olasılığı dır. Bu değşken ölçmek çn anket uygulamasında Türkye'ye ger dönme konusunda şu ank düşüncenz nedr? sorusu sorulmuştur. Katılımcılara sunulan seçenekler Tablo 1 de endeks değerleryle beraber gösterlmektedr. 1 Bu çalışma, Nl Demet Güngör ün ODTÜ İktsat bölümünde Prof. Dr. Aysıt Tansel n danışmanlığı altında hazırladığı doktora teznn br bölümünü oluşturmaktadır. Bu çalışma aynı zamanda Mayıs 2003 te Kocael Ünverstes 2. Ulusal Blg, Ekonom ve Yönetm Kongresnde sunulmuştur. Yazarlar AFP kodlu ODTÜ Araştırma Fonu desteğ çn ayrıca teşekkür ederler. 1

4 Tablo 1: Bağımlı Değşken Kategorler Seçenekler Bu seçenekler beş tane sıralı kategorden oluşmaktadır 2. Kategorlere verlen endeks değerler Türkye ye ger dönmeme nyetnn kuvvetyle brlkte artmaktadır. Dönmeme olasılığının verlen kategorler arasında eşt (unform) br şeklde değştğn varsaymak mümkün değldr. Eşt aralıklı olmayan sıralı kategorlere sahp br bağımlı değşkenn varlığında en uygun ekonometrk model, sıralı yanıt model (ordered response model) olarak gösterlmştr (bk. Maddala, 1983). Bu çalışmada hata termnn normal dağılımlı olduğu varsayımına dayalı sıralı probt modeller kestrlmştr. 3 Gözleneblen dönme olasılığı değşken, y, aşağıdak şeklde yazılablr. y = {1, 2, 3, 4, 5} (1) Burada gözlemler endeksleyen katsayıyı verr. Gözleneblr, aralıklı ve sıralı kategorlern ardında sürekl, gözlenemeyen (gzl) br değşkenn olduğu varsayılır. Bu gzl değşken, y *, katılımcıların çeştl özellklern çeren bağımsız değşken kümes (X) ve hata term (u) le açıklanablr. y * = β ' X + u (2) Burada y * gzl dönme nyet değşkenn, X (k 1) bağımsız değşken vektörünü, β kestrlecek katsayı vektörünü ve u se rassal hata termn gösterr. Gözleneblr aralıklı y ve gzl sürekl y * arasındak lşk aşağıdak denklemde verlmştr. y 1 f 2 f = 3 f 4 f 5 f y * 0 0 < y µ µ µ * < y < y y ( = µ ) µ * * * 2 1 µ µ 3 4 Endeks Mutlaka ger döneceğm; somut dönme plânlarım var. 1 Mutlaka ger döneceğm ama somut dönme plânım yok. 2 Herhalde ger dönerm. 3 Ger döneceğm sanmıyorum. 4 Kesnlkle ger dönmeyeceğm. 5 µ 1, µ 2, µ 3 ve µ 4, y değşkenn y * değşkenne bağlayan eşk katsayıları gösterr. Değerler blnmeyen bu katsayılar modeln bağımsız değşken katsayılarıyla beraber kestrlr. µ 1, normalleştrlerek sıfıra eştlendğnde, öngörülecek eşk katsayıları üçe ner (Lao, 1994). (3) 2 Öğrenc anketnde aynı soru çn altı seçenek verlmştr: Öğrenmmn btmesn beklemeden mümkün olan en kısa zamanda döneceğm. (1); Öğrenmm bttkten hemen sonra ger döneceğm. (2); Mutlaka ger döneceğm ama öğrenmm btrdkten hemen sonra dönmey düşünmüyorum. (3); Herhalde ger döneceğm. (4); Ger döneceğm sanmıyorum. (5); Kesnlkle ger dönmeyeceğm. (6). 3 Sıralı logt ve sıralı probt modeller arasındak seçm hata termnn dağılımına bağlıdır. Lojstk dağılım varsayımı çeren logt modelnn kullanılması, çok sayıda gözlemn dağılımın kuyruk kısımlarında bulunduğu zaman uygun görülür. Probt modelndek varsayımda hata term normal dağılımlıdır. İk model arasında dğer br farklılık se gzl bağımlı değşkenn özellğyle lgl yapılan varsayımdır. Probt model kullanıldığında, gzl bağımlı değşkenn sürekl br değşken olduğu varsayılmaktadır; logt modelnde se gzl bağımlı değşkenn aralıklı br değşken olduğu varsayılır. İk model çoğu zaman benzer sonuçlar verdğnden, model seçm genelde araştırmacının terchne bağlıdır (Pampel, 2000). 2

5 Sıralı probt modelnde, Olasılık(y = j) Φ ( µ β X ) Φ ( µ β X ) = (4) j j 1 br gözlemn j kategorsne grme olasılığını verr. Φ(.), kümülatf normal dağılımı göstermektedr. Dördüncü denklemn bağımsız değşkenlere göre alınan türevler, bağımsız değşkenlern bu olasılık üzerndek marjnal etklern verr. Modeln kestrm en yüksek olablrlk (maxmum lkelhood) yöntemyle gerçekleşr. Bu yöntem, doğrusal olmayan (non-lnear) modellerde yansız ve mnmum varyanslı kestrmler verr. 3. Bağımsız Değşkenler ve Kestrm Sonuçları: Yurt Dışında Çalışanlar Tablo 2 ve Tablo 3 sırasıyla yurt dışında çalışanlar ve yurt dışında yüksek öğrenm gören öğrencler çn probt sonuçlarını özetlemektedr. Bu bölümde, yurt dışında çalışanların sonuçları yer almaktadır. Cnsyet ve Yaş Etkler: Yurt dışında çalışan yüksek ntelkl şgüçü çn Türkye ye ger dönme nyet cnsyete göre farklılık göstermektedr. Kadın değşkennn katsayısı poztf ve %1 oranında anlamlıdır. Buna göre, kadınlar erkeklere göre daha kuvvetl yurt dışında kalma nyet belrtmektedrler. Modelde yaş ve yaş kare değşkenler katılımcı yaşının ger dönme nyet üzerndek etksn gösterr. Genç katılımcıların daha yaşlı katılımcılara göre dönme nyetlernn daha az olması bekleneblr. Bunun nedenlernden br gençlern önündek şgücüne katılım süresnn daha uzun olması, ve buna göre de yurt dışındak yüksek gelrden daha uzun süre faydalanma olanağına sahp olmalarıdır (Chen ve Sue, 1995). Çalışanlar çn yaş değşken %5 düzeynde statstksel olarak anlamlı çıkmıştır. Chen ve Sue nun öngördüğü sonucun aksne ger dönmeme nyetn, yaş değşken artı yönde, yaş kare değşken se eks yönde ektlemektedr. Katılımcı yaşı arttıkça, ger dönme nyet azalan hızda azalmaktadır. Dğer br deyşle, daha yaşlı katılımcılar daha kuvvetl ger dönmeme (yurt dışında kalma) nyet belrtmektedr. Bu olgunun neden bulunan yerde uzun süre geçrlnce, alışkanlıkların gelşmes ve yerleşmes dolayısı le dönüşün güçleşmes olablr. Bazı katılımcılar yaşlarının lerledğ çn ger dönmenn zor olacağını fade etmşlerdr. Yurt Dışına Çıkmadan Öncek Nyetlern Etkler: Türkye ye ger dönme nyetnde en belrleyc etkenlerden br yurt dışına çıkmadan önce katılımcıların ger dönme konusundak tutumlarıdır. Yurt dışına çıkmadan öncek dönme/dönmeme eğlmlern ölçmek amacıyla katılımcılara üç kategor çeren br soru yöneltlmştr: Türkye'den ayrılmadan önce, Türkye'ye ger dönme konusundak düşüncenz neyd?. Kategorler, mutlaka ger dönmey düşünüyordum, kararsızdım ve kesnlkle ger dönmey düşünmüyordum seçeneklernden oluşmaktadır. Modelde bu eğlmler, mutlaka ger dönme kategors baz alınarak, kukla değşkenlerle gösterlmştr. Her k kukla değşkenn katsayısı poztf ve statstksel olarak %1 düzeynde anlamlı bulunmuştur. Yurt dışına çıkmadan önce kesn dönmeme nyet veya dönme konusunda belrszlk gösteren katılımcılar kesn ger döneceklern belrtenlere göre daha kuvvetl ger dönmeme eğlm göstermektedrler. Bu sonucu, ger dönmeme konusunda daha kararlı olanların yurt dışına ntbak etmek ve yurt dışında başarılı olmak çn daha fazla azm ve çaba göstermelerne de bağlayablrz, ve de kend kendn doğrulayan kehanet olarak ntelendreblrz. Bazı katılımcıların açıklamaları da bu tür br yorumu destekler ntelktedr. Ale desteğnn etks: Ale desteğnnn 4 Türkye ye ger dönme nyetndek rolünü ölçmek çn ankette k soru sorulmuştur. Brnc soru, katılımcıların yurt dışına lk çıkma kararlarında gördükler ale desteğn belrlemek amacıyla sorulmuştur. Bunun çn modelde br kukla değşken kullanılmıştır. Bu değşken ale desteğ gördüklern belrten katılımcılar çn br değern, ale desteğ görmedklern belrtenler çn sıfır değern almaktadır. Brnc ale desteğ değşkennn katsayısı negatf ve %1 oranında anlamlıdır. 4 Burada ale desteğ alenn verdğ manevî desteğ fade etmektedr. 3

6 Daha fazla ale desteğ gördüklern belrten katılımcıların Türkye ye ger dönme nyetler daha kuvvetldr. Bu değşken, ale bağlarını ve dolayısıyla yurta olan bağları temsl edyor olablr. İknc soruda, alelern katılımcıların yurt dışına yerleşmeler konusundak tutumları sorulmuştur. Modele, bu tutumun etksn göstermek çn k kukla değşken eklenmştr. Bu kukla değşkenlerden br, alelernn yurt dışına yerleşmelern destekledklern ya da destekleyeceklern düşündüklern söyleyenler çn br değern alır. Dğer kukla değşken, ale desteğ konusunda belrsz olanlar çn br değern alır. Baz olarak alınan kategor se ale desteğ görmeyen veya görmeyeceklern düşünenlerdr. Modelde yer alan her k kukla değşken poztf ve %1 düzeynde anlamlıdır. Bu sonuç, yurt dışına yerleşme konusunda ale desteğnn önemn göstermektedr. Anne-Babaların Eğtm Düzeyler 5 : Anne ve babaların eğtm düzeyler modele sosyoekonomk gösterge olarak dahl edlmştr. Daha yüksek eğtm düzeyler ş gücü pyasalarında daha çok gelr getrdğnden, eğtm düzey daha yüksek olan alelern çocukları daha fazla eğtm olanaklarına sahptrler. Anne ve babaların eğtm düzeyler, Türkye de kız ve erkek çocukların okulda erşmn belrleyen en öneml etkenler arasında gösterlmştr (Tansel, 1999 ve 2002). Bu göstergenn Türkye ye ger dönme nyetnde ne yönde br etk göstereceğ önceden bell değldr. Probt analz sonuçlarına göre, anne-baba eğtm değşkenler statstksel olarak anlamlı değldr. Bu göstergelern daha çok yurt dışına çıkmakta etkl olduğunu düşüneblrz. Bu yüzden çoğu katılımcının Türkye ortalamasına göre daha yüksek eğtml aleden geldğn görmek şaşırtıcı değldr. Yurt Dışında Çalışma Şartlarının Etks: Anket yanıtlayanlardan, çalıştıkları ülkede, çnde bulundukları çalışma şartlarını (örneğn, çalıştıkları şn verdğ tatmn), Türkye dek tecrübelerne kıyasla çok daha kötü den çok daha y arasında değşen altı kategorde değerlendrmeler stenld. Kategorler kukla değşken olarak modele eklend. Ne daha y, ne daha kötü kategors baz kategor olarak seçld. Probt kestrm sonuçları, tüm kategorler çn alınan sonuçların statstksel olarak anlamsız olduğunu gösteryor. Öte yandan, ankete katılanların büyük çoğunluğu çalıştıkları ülkedek çalışma şartlarının Türkye dekne kıyasla daha y veya çok daha y olduğuna nanıyor. Yurt Dışında Sosyal Yaşamın Etks: Aynı şeklde, anket yanıtlayanlardan, çalıştıkları ülkedek sosyal yaşamı (örneğn, arkadaşlıklar, sosyal etknlkler) Türkye dek sosyal yaşama göre değerlendrmeler stenld. Bu değşkende görülen statstksel dağılım, daha kötü kategorsne doğru eğlmldr. Ne çok daha y, ne çok daha kötü kategors baz alınarak, dğer kategorler kukla değşken olarak modele konulmuştur. Şaşırtmayan br sonuç se, yurtdışındak sosyal yaşamlarını çok daha y olarak ntelendrenlern Türkye ye ger dönmeme nyetlernn baz kategorye göre daha yüksek olmasıdır. Bu kategor, poztf ve 5% oranında statstksel olarak anlamlı çıkmıştır. Çalışanların Yurt Dışındak Yaşam Standartları na dar Değerlendrmeler: Çalışma şartları ve sosyal yaşam çn yapılan değerlendrme yurt dışındak yaşam standardı çn de yapılmıştır. Gene şaşırtıcı olmayan br sonuç çok daha y kategorsnn poztf ve %1 düzeynde anlamlı çıkmasıdır. Baz olarak alınan ne çok daha y, ne çok daha kötü kategorsn seçenlere göre yaşam standartlarının çok daha y olduğunu düşünenlern ger dönmeme nyetler daha yüksektr. Anketn Yanıtlandığı Dl: Anket hem İnglzce hem Türkçe olarak düzenlenmştr. Anket dlnn etksn ncelemek çn, İnglzce anket doldurulduğunda br değern alan br kukla değşken kullanılmıştır. Bu değşkenn katsayısı poztf ve %1 oranında statstksel olarak anlamlı çıkmıştır. Anket dlnn İnglzce olarak 5 Öğrenc anketnde de anne-baba eğtm ger dönmeme nyetnde önemsz çıkmıştır. Bu yüzden dördüncü bölümde bu sonuçlar verlmemstr. 4

7 seçlmes yabancı dl düzeynn br gösterges se, bu sonuç şaşırtıcı değldr. Dl hakmyet ger dönmeme olasılığını yükseltmektedr. Ayrıca, anket Türkçe yerne yabancı br dlde doldurmayı terch etmek yurt dışına uyum sağlamanın ve benmsemenn br gösterges de olablr. Bu değşkenn anlamlı çıkmasının dğer br neden de farklı dllerde soruların farklı algılanması olablr. Dğer yandan, Türkye de görülen lse eğtm dlnn ger dönme/dönmeme nyetnde önem olmadığı gözükmektedr. Yurt Dışında İşyer Tecrübesnn Etks: Yurt dışında alınan şyer eğtm (on-the-job tranng), bu tecrübeye sahp olan çalışanların maaşlarının yükselmes anlamına geleceğnden, yabancı şçlern kend ülkelerne dönmeme olasılığını kuvvetlendreblr (Chen ve Su, 1995). Yurt dışındak şyer tecrübesnn etksn doğrudan ölçmek çn katılımcılara çalıştıkları son kurumda şyer eğtm alıp almadıklarını sorduk. İşyernde eğtm görenlere aldıkların eğtmn çalıştıkları şyerne m özgü, çalıştıkları sektöre m özgü yoksa genel br eğtm m olduğunu sorduk. Anket yanıtlayanların çoğu böyle br tecrübeye sahp olduklarını belrtmştr. Öte yandan, probt analz, şyer tecrübes n temsl eden değşkenlern statstksel olarak anlamsız olduğunu gösteryor. Yurt dışı ş tecrübes yurt dışında çalışılan yıl sayısı olarak da gösterleblr. Katılımcıların bulundukları ülkede çalıştıkları yıl sayısı, poztf ve %5 oranında statstksel olarak anlamlı çıkmıştır. Bu da, katılımcının yurt dışı ş tecrübesnn artmasıyla ger dönmeme nyetnn kuvvetlendğ anlamına gelmektedr. Modele dahl edlen başka br değşken se katılımcının Türkye de tam zamanlı br şte çalışmadığı belrten kukla değşkendr. Bu değşkenn katsayısı postf ve %1 oranında anlamlıdır. Bu sonuç, Türkye de hç çalışmayan katılımcıların ger dönmeme nyetlernn, çalışanlara göre daha kuvvetl oluduğu anlamına gelr. Akademk ve Dğer Meslekler: Anket yanıtlayanların yaklaşık dörtte brn akademsyenler teşkl edyor. Akademk alanda çalışanların dğer meslek gruplarına göre ger dönme nyetlerndek fark br kukla değşkenle ölçülmüştür. Sonuçlar, bu mesleğ seçmenn Türkye ye dönüp dönmeme kararında etkl olmadığına şaret edyor; kullanılan değşken statstksel olarak anlamsız çıkmıştır. AR-GE Çalışmaları: Ankette, çalışma saatlernn en az yarısını araştırma-gelştrme faalyetlerne ayırdıklarını belrten elemanlar AR-GE çalışanı olarak ntelendrlmştr. Anket sonuçlarına göre, AR-GE çalışanlarının üçte br akademsyenlerden oluşuyor. Öte yandan, AR-GE faalyetlerne yurtdışında daha fazla prm verldğ düşünülürse, probt analznde AR-GE değşkennn statstksel olarak anlamsız çıkması beklenmedk br sonuç olarak ntelendrleblr. Çekc ve İtc Etkenler: Yurt dışında kazanılan yüksek maaşlar, beyn göçünün en öneml nedenlernden br olarak görülmektedr. Yurtdışında kazanılan yüksek maaşın, Türkye ye dönüp dönmeme kararında ne denl etkl olduğunu araştırmak çn, ankete bu soru dahl edlmştr ve anket yanıtlayanlardan, yurtdışında kazandıkları nspeten yüksek olan maaşları, Türkye ye dönmeme kararında veya dönmey ertelemede br etken olarak, çok öneml den önemsz e kadar beş kategorde değerlendrmeler stenmştr. Öneml ya da çok önemldr yanıtını verenlern br, dğerlernn sıfır değern alan br kukla değşken yaratılmıştır. Tablo 2 de görüldüğü gb, bu değşken statstksel olarak anlamsız çıkmıştır. Katılımcılar, ankette verlen dğer tc ve çekc faktörler de aynı şeklde değerlendrmşlerdr ve bu faktörler modelde kukla değşkenlerle temsl edlmektedr. Verlen çekc faktörler arasında statstksel olarak anlamlı bulunanlar şunlardır: daha düzenl ve ssteml br yaşam olanağı, daha doyurucu kültürel yaşam, çocuklarım çn daha y eğtm olanaklarının bulunması, eşn şnn yurt dışında olması ya da eşn yurt dışında yaşamayı terch etmes, ve yurt dışındak çalışılan projenn devam etmes / tamamlanmaması. Belrtlen son k etken %1 oranında anlamlı çıkmıştır; dğerler %5 oranında anlamlıdır. Bu sonuçlar, Türkye ye ger dönmeme kararında alenn önem kanıtlamıştır. 5

8 Yurt dışında grşlen projenn devam etmes etkennn katsayısı negatf çıkmıştır. Bu da bu neden çok öneml olarak belrten katılımcıların projelern btrdklernde ger dönme nyetnde olduklarını göstereblr. Dğer çekc etkenlern katsayıları beklenldğ gb poztfdr. İstatstksel olarak anlamlı çıkan tc değşkenler şunlardır: htsas alanında daha ler sevyede deneym kazanma olanaklarının azlığı (%5), ş kurmak çn gerekl maddî destek ve fnansmanın bulunmaması (%1), ekonomk stkrarsızlık, belrszlk (%1), ve dğer kategors (%5). Parantez çndek yüzdeler statstksel anlamlılık düzeyn vermektedr. İş kurmak çn olanakların azlığı dışındak etkenlern katsayıları poztfdr. Ger dönmeme nyetndek en öneml tc nedenn ekonomk stkrarsızlık ve belrszlk olduğu görülmektedr. Dğer kategorsnn tc neden olarak öneml olduğunu belrtenler, şyernde torpl, toplumsal yozlaşma, askerlk mecburyet gb nedenler göstermşlerdr. 4. Bağımsız Değşkenler ve Kestrm Sonuçları: Öğrencler Bu bölümde yurt dışında bulunan Türk öğrenclern ger dönme nyetlern belrleyen etkenler ncelenmektedr 6. Pek çok bağımsız değşken yurt dışında çalışan Türk şgücü analznde kullanılan değşkenle aynıdır. Bu yüzden, üçüncü bölümdek değşkenlerle lgl açıklamalar bu bölümde de geçerldr. Cnsyet ve Yaş Etkler: Öğrenc grubunda ger dönme nyet cnsyet ve yaşa göre anlamlı br farklılık göstermemektedr. Öğrenc katılımcıların yaşları çalışanlara göre daha düşük varyanslı olduğundan böyle br sonuç bekleneblr. Yurt Dışına Çıkmadan Öncek Nyetlern Etkler: Yurt dışında yüksek öğrenm görenler çn gtmeden öncek dönme nyetlern belrleyen değşkenlern katsayıları poztf ve statstksel olarak %1 düzeynde anlamlı bulunmuştur. Yurt dışında çalışanlar analzndek gb, yurt dışına çıkmadan önce kesn dönmeme nyet veya dönme konusunda belrszlk gösteren katılımcılar kesn ger döneceklern belrtenlere göre daha kuvvetl ger dönmeme eğlm göstermektedrler. Ale desteğnn etks: Brnc ale desteğ (yurt dışına lk çıkıştak ale desteğ) değşkenn katsayısı negatf ve statstksel olarak %5 düzeynde anlamlı çıkmıştır. Alelern katılımcıların yurt dışına yerleşmeler konusundak tutumun etks beklendğ gbdr. Alenn desteğn gösteren k kukla değşken, çok destek ve braz destek, poztf ve %1 ve %5 düzeynlernde anlamlıdır. Alenn yurt dışına yerleşme konusundak desteğ arttıkça, katılımcının ger dönmeme nyet de artmaktadır. Yurt Dışında Sosyal Yaşamın Etks: Çalışanlar anketnde olduğu gb, öğrenclern öğrenm gördükler ülkedek sosyal yaşamı Türkye dek sosyal yaşama göre değerlendrmeler stenld. Çok daha kötü kategors baz alınarak, dğer kategorler kukla değşken olarak modele konulmuştur. Daha kötü kategors dışındak değşkenlern katsayıları poztf ve statstksel olarak %1 oranında anlamlı bulunmuştur. Yurt dışındak sosyal yaşamlarını ne daha y, ne daha kötü, daha y veya çok daha y olarak ntelendrenlern Türkye ye ger dönmeme nyetler baz kategorye göre daha yüksektr. Öğrenclern Yurt Dışındak Yaşam Standartları na dar Değerlendrmeler: Ankette, yurtdışında okuyan öğrenclerden, dışardak yaşam standartlarını değerlendrmeler stenmştr. Bu soruya verlen yanıtların statstksel dağılımı çok daha y kategorsne doğru eğlmldr. Dışardak yaşam standartlarını Türkye dekne göre daha y ya da çok daha y olarak 6 Öğrenc anket sonuçlarının daha ayrıntılı değerlendrmes çn bk. Tansel ve Güngör (2003). 6

9 değerlendren öğrenclern baz alınan dğer kategorlere göre yurtdışında kalma nyetlernn daha fazla olduğu anlaşılmaktadır. Bu değşkenn katsayısı poztf ve %1 de anlamlıdır. Yurt Dışında Türk Öğrenc Brlklerne Üye Olmanın Etks: Anket yanıtlayan öğrenclerden yarıdan fazlası yurt dışında okudukları ünverstelerdek Türk öğrenc brlklerne üye. Probt analz sonuçlarına göre, yurt dışında Türk öğrenc brlklerne üye olmanın beyn göçüne etks, negatf ve statstksel olarak yüzde br oranında anlamlı. Bu sonuç, Türk öğrenc brlğ üyeler arasında Türkye ye dönme nyetne sahp olanların daha fazla olduğuna şaret edyor. Türk öğrenc brlklerne üye olmanın, Türkye ye hssedlen kültürel bağların belk daha güçlü olduğunun br gösterges olarak düşünüleblr. Yurt Dışında kalma süresnn etks: Regresyon sonuçlarına göre, yurtdışında kalma süresnn Türk beyn göçüne olan etks poztf ve statstksel anlamda yüzde br oranında anlamlı. Sonuçlara göre, yurtdışında kalma süres uzadıkça, Türkye ye dönmeme eğlm de kuvvetlenyor. Bu beklenlen br sonuç, zra yurtdışında kalma süresnn uzaması, yurtdışındak hayata ntbakı güçlendrdğ gb (örneğn, yurtdışında br yabancıyla evlenmek), anavatana olan bağların zayıflamasına da yol açablyor. Meslek Alanının Etks: Chen ve Sue (1995), daha önce de değndğmz çalışmalarında, tıp, mühendslk ve şletme gb captal dependent mesleklerde görülen beyn göçünün dğer mesleklere göre daha yoğun olduğunu bulmuştur. Chen ve Sue nun bu çalışmalarında kullandıkları ekonometrk analz, Türk beyn göçüne yönelk olarak yürüttüğümüz anketten elde ettğmz verlere uygulanmıştır, fakat sonuçlarımızda, çalışılan meslek alanının Türk beyn göçüne olan etks statstksel olarak anlamsız çıkmıştır. Çekc ve İtc Etkenler: Öğrenclere yönelk olan ankette, yurtdışına beyn göçünde öneml rol oynadığı düşünülen 12 çekc ve 12 tc etken sıralanmış, ve anket yanıtlayanlardan bu etkenler, kend aldıkları yurtdışına çıkma kararında taşıdıkları öneme göre değerlendrmeler stenmştr. Regresyon sonuçlarına göre, Türkye le lgl sıralan tc faktörlern çoğu statstksel olarak anlamsız çıkmıştır. Modeln tanımına göre anlamlı etkenler şunlardır: Uzmanlık alanında ş olanaklarının azlığı ve dğer tc nedenler. Dğer kategorsn şaretleyenler mecburî askerlğ ertelemek, Türkye dek yolsuzluklar gb nedenler ler sürmüşlerdr (%5 de anlamlı). Türk öğrenc beyn göçünü kuvvetlendren yabancı ülkeye bağlı çekc etkenler şunlardır: Yurt dışında ssteml ve düzenl br ortamın olması ve eşn yurtdışında bulunması statstksel olarak %1 oranında anlamlı bulunmuştur; Daha yüksek maaşlar ve yurt dışında henüz btrlmemş olan br proje üzernde çalışmak statstksel olarak %5 oranında anlamlı bulunmuştur. Sonuç Probt analz sonuçları, son dönemde yaşanan ekonomk krzn ve syas belrszlğn yurt dışında çalışanların Türkye ye ger dönme nyetlernde etkleyc rol oynadığını kanıtlamıştır. Yurt dışında öğrenm gören öğrencler çn ger dönmeme nyetlernde çekc faktörler daha öneml gözükmektedr. Lteratürde, yüksek ntelkl şgücünün yurt dışına göç etmesnde ekonomk nedenlern önem vurgulanmaktadır. Yurt dışında kazanılan yüksek maaşlar, beyn göçünün en öneml nedenlernden br olarak görülmektedr. Çalışmamızda beklenenn aksne yurt dışında çalışanların Türkye ye ger dönmeme kararında yurt dışındak yüksek gelrler statstksel olarak anlamlı bulunmamıştır. Öğrenc grubunda ste gelr farkları beklenldğ gb öneml bulunmuştur. Öğrenclern yurt dışında kalma kararındak en öneml çekc faktör yurt dışındak ssteml ve düzeml yaşam tarzı olmuştur. Yurt dışında çalışanların Türkye ye ger dönmeme kararındak en öneml tc nedenlerden br se Türkye dek ekonomk ve syasî stkrarsızlık olmuştur. Analzde, her k grup çn Türkye ye ger dönme veya yurt dışında kalma kararında gtmeden öncek dönme nyetler ve alenn rolü öneml çıkmıştır. Ger dönmeme nyetnde yaş ve cnsyet farkları, yurt dışında çalışan Türkler çn öneml 7

10 bulunmuştur. Öğrenc grubunda ger dönme nyet cnsyet ve yaşa göre anlamlı br farklılık göstermemektedr. Tablo 2: Yurt Dışında Çalışan Türklern Ger Dönmeme Nyetler: Sıralı Probt Kestrmler Değşkenler katsayı z-statstğ Cnsyet (1=kadın) (2.61)** Yaş (2002) (2.03)* Yaş Kare (1.75) Seçlen Anket Dl (1=İnglzce) (3.94)** İlk Baştak Nyet (1=ger dönmemek) (10.12)** İlk Baştak Nyet (1=kararsız) (5.55)** Ale Desteğ 1: Destekler (3.41)** Ale Desteğ 2: Braz destekler (2.79)** Ale Desteğ 2: Destekler (5.07)** Sosyal Yaşam: Çok daha y (2.16)* Yaşam standardı: Daha y (3.48)** En yüksek öğrenm dereces: captal dependent alan (2.70)** Respondent has no FT job exp. n Turkey (2.58)** Yurt dışında çalışma süres (yıl) (0.49) Şmdk ülkedek çalışma süres (yıl) (2.25)* Şmdk kurumda çalışma süres (yıl) (0.42) Çekc_A: Yüksek meslekî gelr (0.70) Çekc_B: Mesleğmde yükselme olanağının daha fazla olması (0.51) Çekc_C: Daha y ş ortamı (esnek ş saatler, rahat ortam, vs.) (0.32) Çekc_D: Uzmanlık alanımda ş bulma olanağı (0.21) Çekc_E: Uzmanlık alanımda daha ler sevyede yetşme olanağı (0.58) Çekc_F: Herşeyn ssteml ve düzenl olması (2.41)* Çekc_G: Daha doyurucu toplumsal ve kültürel yaşam (2.47)* Çekc_H: Büyük blm ve yenlk merkezlerne yakınlık (0.87) Çekc_I: Eşmn şnn burada olması, burada kalmayı terch etmes (2.79)** Çekc_J: Çocuklarımın yurt dışında daha y eğtm görmeler veya (2.45)* Çekc_K: Grştğm ğt l çalışma ü dü ya lda projenn devam etmes / btmemes (4.44)** Çekc_L: Dğer (1.40) İtc_A: Düşük meslekî gelr (1.57) İtc_B: Mesleğmde yükselme olanaklarının azlığı (1.38) İtc_C: Uzmanlık alanımda ş olanakların az olması ya da hç olmaması (0.29) İtc_D: Alanımda kendm daha ler sevyede gelştrme olanaklarının azlığı (2.19)* İtc_E: Alanımdak büyük blm merkezlernden uzak bulunmak (0.93) İtc_F: İş kurmak çn gerekl maddî destek ve fnansmanın bulunmaması (2.69)** İtc_G: Toplumsal, kültürel yaşamın doyurucu olmayışı (0.28) İtc_H: Bürokratk engeller, kurumların y şlemeyş (1.73) İtc_I: Syasî baskılar, huzursuzluklar (0.30) İtc_J: Sosyal güvenlğn yeterszlğ (0.24) İtc_K: Ekonomk stkrarsızlık, belrszlk (2.59)** İtc_L: Dğer (2.06)* Gözlem sayısı = 1046 ; -Log Olablrlk = 1140 ; K-Kares (80) = 596 Parantez çndekler z-statstğnn mutlak değerlerdr. * %5 de anlamlı; ** %1 de anlamlı İstatstksel olarak anlamlı olmayan değşkenlern çoğu tabloda gösterlmemştr. 8

11 Tablo 3: Yurt Dışındak Türk Öğrenclern Ger Dönmeme Nyetler: Sıralı Probt Kestrmler Değşkenler (1) (2) (3) (4) Cnsyet (1=kadın) (0.33) (0.32) (0.18) (0.03) Yaş (2002) (0.26) (0.36) (0.41) (0.33) Yaş Kare (0.14) (0.15) (0.17) (0.10) Seçlen Anket Dl (1=İnglzce) (1.33) (1.59) (1.65) (1.43) İlk Baştak Nyet (ger dönmemek) (10.94)** (10.84)** (10.80)** (11.05)** İlk Baştak Nyet (kararsız) (7.31)** (6.90)** (6.85)** (7.21)** Ale Desteğ 1: Destekler (1.80) (1.81) (1.76) (1.80) Ale Desteğ 2: Braz destekler (2.59)** (2.55)* (2.54)* (2.71)** Ale Desteğ 2: Kesn destekler (5.20)** (5.63)** (5.66)** (5.71)** Kalma süres (yıl) (3.92)** Öğrenm alanı: captal dependent (2.74)** (2.81)** Türk öğrenc brlğ üyes (1=evet) (3.33)** (2.75)** (2.70)** Sosyal Yaşam: daha kötü, çok daha kötü (5.13)** (5.15)** (5.01)** (4.96)** Yaşam Standardı: daha y, çok faha y (2.39)* (2.55)* (2.53)* (2.51)* İtc_A: (1.03) (1.02) (1.09) (0.93) İtc_C: (1.72) (1.82) (1.95) (2.00)* İtc_L: (1.86) (2.01)* (2.14)* (2.43)* Çekc_A: (2.48)* (2.55)* (2.49)* (2.25)* Çekc_F: (2.97)** (2.88)** (2.89)** (2.75)** Çekc_I: (3.01)** (3.22)** (3.28)** (3.43)** Çekc_J: (0.08) (0.21) (0.04) (0.02) Çekc_K: (1.75) (2.03)* (2.01)* (1.92) Çekc_L: (0.35) (0.38) (0.24) (0.10) Gözlem sayısı Log Olablrlk K-Kares (38),(37),(36),(35) Parantez çndekler z-statstğnn mutlak değerlerdr. * %5 de anlamlı; ** %1 de anlamlı İstatstksel olarak anlamlı olmayan değşkenlern çoğu tabloda gösterlmemştr. 9

12 Kaynaklar Chen, T.-J. and Su, H.-Y. (1995), On-the-job tranng as a cause of bran dran, Weltwrtschaftlches Archv, 131(3), Lao, T. F. (1994) Interpretng Probablty Models: Logt, Probt, and Other Generalzed Lnear Models, Sage Unversty Paper seres on Quanttatve Applcatons n the Socal Scences, , Thousand Oaks, CA: Sage. Maddala, G. S. (1983) Lmted-Dependent and Qualtatve Varables n Econometrcs, Econometrc Socety Monographs, Cambrdge: Cambrdge Unversty Press. Pampel, F. C. (2000) Logstc Regresson: A Prmer, Sage Unversty Paper seres on Quanttatve Applcatons n the Socal Scences, , Thousand Oakes, CA: Sage. Tansel, A. (1999) Türkye de Kız ve Erkek Çocukların Okulda Erşmn Belrleyen Etkenler, ERC Araştırma Raporu No. 99/16, Ankara: ODTÜ İktsat Bölümü. Tansel, A. (2002) Determnants of School Attanment of Boys and Grls n Turkey, Economcs of Educaton Revew, 21, Tansel, A. ve N. D. Güngör (2003) Bran Dran from Turkey: Survey Evdence of Student Non- Return, Career Development Internatonal, 8(2),