IĞDIR VE ERZURUM-PASİNLER BÖLGELERİNDE KULLANILABİLECEK EVAPOTRANSPİRASYON TAHMİN YÖNTEMLERİNİN BELİRLENMESİ

Transkript

1 Attürk Üniv.Zirt Fk.Derg. 9 (1), 131, 1998 IĞDI VE EZUUMASİNLE BÖLGELEİNDE KULLANILABİLECEK EVAOTANSİASYON TAHMİN YÖNTEMLEİNİN BELİLENMESİ Üstün ŞAHİN Attürk Üniversitesi, Zirt Fkültesi, Trımsl Ypılr ve Sulm Bölümü, Erzurum ÖZET: Bu rştırmd Iğdır ve Erzurumsinler ölgelerinde çeşitli itkilere it deneysel su tüketimi sonuçlrı kullnılrk en uygun evpotrnspirsyon thmin yöntemlerinin elirlenmesine çlışılmıştır. 4 yrı evpotrnspirsyon thmin eşitliği ess lınmıştır. Deneysel sonuçlrl thmin yöntemleri sonuçlrı rsındki ilişki genel olrk tüm yöntemler ve itkilerde önemli ulunmuştur. Aylık devreler için su tüketiminin sezinlenmesinde çoğunlukl sıcklık olmk üzere rdysyon ve kominsyon gruu yöntemler içerisinde yerln ir çok eşitliğin kullnılileceği gösterilmiştir. DETEMINATION OF THE BEST EVAOTANSIATION EDICTION METHODS FO IĞDI AND EZUUMASİNLE EGION SUMMAY: The ojective of this study ws to determine the est methods in prediction of evpotrnspirtion using experimentl evpotrnspirtion results of different plnts grown in Iğdır nd Erzurumsinler region. The prediction of evpotrnspirtion were evluted using twentyfour different methods. The reltionships etween the experimentl results nd dt predicted using the evpotrnspirtion methods were significnt in ll plnts. The est methods were generlly in the tempereture sed methods, followed y rdition nd comintion methods. GİİŞ Bitki su gereksiniminin krşılnmsı y doğl olrk yğışlrl vey yğışlr yeterli olmdığınd ypy olrk sulmlrl olmktdır. Suyun ypy olrk sğlnmsı plnlı ir sulmyı d ererinde getirmektedir. İşte urd ilinmesi gereken önemli ir prmetre, itkilerin su tüketimleridir. Anck u prmetre itki, iklim ve toprk fktörlerine göre frklılık gösterdiğinden dolyı, su tüketiminde zmn ve yere göre değişiklikler oluşmktdır. Bitki su tüketimi değerleri kullnılrk sulm sistemlerinin projelendirilmesi gerçekleştirilmekte, sisteme su sğlyck şeekenin oyutlndırılmsı ypılmkt, kynktn lınck su miktrı ve sulm zmnı elirleneilmektedir. Bütün u konulrd optimum plnlm, etkin kynk kullnımı çısındn önemlidir. Bu nedenle konuyl ilgili oln kuruluşlrc su tüketimlerinin elirlenmesi mcıyl çeşitli trl denemeleri ypılmktdır. Anck deneysel olrk zı ölçümlerin ypılm güçlüğü olduğu gii, hrcnck zmn ve ypılck msrftn d tsrruf sğlmk mcıyl çeşitli thmin yöntemlerinin kullnımı söz konusu olmktdır. Aşğıd, ülkemizde çeşitli thmin yöntemlerinin kullnılilirliğinin elirlendiği, zı rştırmlr kısc özetlenmiştir. Benli (1980), Devlet sulm şeekelerinde su kullnımı üzerine yptığı çlışmnın ir ölümünde, 14 sulm şeekesi lnınd BlneyCriddle, enmn, ChristinsenHrgreves ve JensenHise yöntemleri ile su tüketimleri hesplmlrı ypmış, ulunn toplm su ihtiycı hesplmlrı rsınd isttistiksel olrk önemli ir frklılık ulmmıştır. Anck Türkiye' de projeleme zınd BlneyCriddle yöntemi yerine JensenHise yönteminin dh emniyetle kullnılileceğini ifde etmiştir. Çukurov koşullrınd pmukt BlneyCriddle, enmn, Turc, Hrgreves ve Thornthwite yöntemleriyle elde edilen su tüketim sonuçlrını lizimetre sonuçlrıyl krşılştırn Tekinel ve Kner (1981), deneysel değerlerle mprik sonuçlr rsınd yüksek ir ilişki ulmuşlr ve ölgede ylık devreler için pmuk su tüketiminin thmin edilmesinde sırsıyl BlneyCriddle, Hrgreves, enmn yöntemlerinin kullnılileceğini elirtmişlerdir. Kner ve Kırd (1984) trfındn d yine Çukurov iklim koşullrınd pmukt, 13 yrı mprik yöntemle sezinlenen su tüketim sonuçlrı lizimetre kullnılrk elirlenen deneysel su tüketim sonuçlrı ile krşılştırılmış, ylık devreler için enmn, ChristinsenHrgreves, Mkkink, BlneyCriddle, Hrgreves ve Hmon eşitlikleri kullnılilir ulunmuştur. Kodl ve Benli (1987), İç Andolu Bölgesinde kullnılilecek uhrlşm essın dynn ve toprk sıcklığı ile y etmenine ilişkin düzeltmeleri içeren ir thmin yöntemi elde etmişlerdir. Arştırmd elde edilen ve kullnılmsı önerilen yöntem ile BlneyCriddle, enmn ve JensenHise yöntemlerinin ylık ve mevsimlik olrk krşılştırmsını d ypn rştırıcılr irçok itkide gerçek itki su tüketimine en ykın sonuçlrı önerilen yöntemin verdiğini, isttistiksel çıdn ise, önerilen yöntemle irlikte BlneyCriddle yönteminin de yeterli sonuç verdiğini, diğer yöntemlerin ise yetersiz kldığını ifde etmişlerdir. Güngör (1990) trfındn ypıln ir rştırmd, Türkiye' de Köy Hizmetleri Arştırm Enstitüleri trfındn çeşitli yıllrd çeşitli itkiler için elirlenen ylık su tüketim sonuçlrı dikkte lınrk, itki su tüketimlerinin sptnmsınd kullnılilecek, güneş rdysyonu, ylık ortlm sıcklık ve ylık ortlm

2 Iğdır ve Erzurumsinler Bölgelerinde Kullnılilecek Evpotrnspirsyon Thmin Yöntemlerinin Belirlenmesi nisi nem değerlerini içeren ir eşitlik elde edilmiştir. Bu eşitlikle hesplnn su tüketimi değerlerinin, deneysel değerlere, BlneyCriddle yöntemine göre dh ykın olduğunu gözlemiştir. Seleny (199), zı rştırıcılr trfındn Ankr (4 yıl) ve Şnlıurf ' d (3 yıl) domteste ypıln trl denemelerinde ölçülen su tüketimlerini, FAO BlneyCriddle, Hrgreves, FAO dysyon (Mkkink), FAO enmn ve FAO Kp Buhrlşmsı yöntemleriyle elirlenen su tüketim sonuçlrıyl krşılştırmış, FAO BlneyCriddle yönteminin diğer yöntemlere ornl ölçülene dh ykın mevsimlik su tüketimi thminleri verdiğini sptmıştır. Kodl ve rk. (1995), frklı sulm uygulmlrının domtes verimine etkisini elirlemek mcıyl Ankr koşullrınd yptıklrı çlışmd itki su tüketiminin thmininde enmn (FAO) yönteminin kullnılileceğini elirlemişlerdir. Yıldırım ve Kodl (1996), Ankr koşullrınd mısır su tüketimini BlneyCriddle (FAO), dysyon (FAO), A sınıfı kp uhrlşmsı (FAO), enmn (FAO), orijinl enmn, Hrgreves, enmnmonteith ve JensenHise yöntemleriyle hesplmışlr ve mısır su tüketiminin thmininde enmn (FAO) ve dysyon (FAO) yöntemlerinin kullnılileceğini sptmışlrdır. Yüksel ve Erdem (1997), Kırklreli koşullrınd uğdy, şeker pncrı ve yçiçeği itkilerine it trl deneme sonuçlrı ile ulunn su tüketimi değerlerini, BlneyCriddle, enmnmonteith, enmn (FAO) ve JensenHise yöntemleriyle thmin edilen su tüketimi değerleriyle 10 r günlük dönemlerde krşılştırmışlr ve uğdyd enmn (FAO), şekerpncrı ve yçiçeğinde ise BlneyCriddle yönteminin yeterli sonuç verdiğini sptmışlrdır. Yukrıd çıklnn çlışmlrd d görüleileceği gii, ir yöntem ütün ölgeler için kullnılilir değildir. Yöntemler geliştirildikleri ölgenin iklim koşullrın ship ölgelerde uygulndıklrınd güvenilir sonuç verirler. Bu nedenle ölgesel çlışmlr gereksinim vrdır. Bu çlışmd ölge olrk Iğdır ve Erzurum sinler ovlrı seçilmiştir. Bölgede Erzurum Köy Hizmetleri Arştırm Enstitüsünce, ir çok itkide yürütülmüş trl denemelerinde, su tüketimlerine yönelik sonuçlr elde edilmiştir. Dolyısıyl u deneysel sonuçlrın, ir çok thmin yöntemi ile elirlenen sonuçlrl krşılştırılmsı düşünülerek, u ve enzeri ölgelerde ylık thmin için kullnılilecek yöntemlerin elirlenmesini mçlyn öyle ir çlışm yürütülmüştür. MATEYAL VE METOT Mteryl Iğdır ovsınd; pmuk, şekerpncrı, domtes, kışlık uğdy ve mısır, Erzurumsinler ovsınd; yçiçeği, pttes, şekerpncrı ve kışlık uğdy ilişkin trl denemeleriyle elirlenmiş oln su tüketim değerleri gerçek itki su tüketimi değerleri olrk lınmıştır (Sevim, 1984, 1986, 1988, 1988, 1991; İstnulluoğlu 1989; Sevim ve rk., 1991; Evren, 1995; Evren ve İstnulluoğlu, 1995; Evren ve İstnulluoğlu, 1995; İstnulluoğlu, 1995). Söz konusu denemelerdeki su tüketimlerinin gerçek su tüketimi değerleri olrk lınm nedenleri; elde edilen verim, verimin klitesi, sulm suyu miktrı, sulm syısı ve uygulnilirlik gii kriterler çısındn u değerlerin, çlışmyı yürüten rştırmcılrc önerilmiş olmsındn dolyıdır. Çlışmd yrıntılrı Şhin (1997) de yerln, 4 yrı grup içinde çıklnmış 4 yrı thmin yöntemi kullnılmıştır. Yöntemlere it eşitliklerde gereksinim duyuln iklim verileri, gerçek su tüketimlerinin ylık zd elirlenmiş olmsındn dolyı, ylık ortlm değerler hlinde Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğünden temin edilmiştir. Amprik yöntemlerle çözümde, itkilerin deneme yıllrın ilişkin hesplmlrd o dönemlerdeki iklim verileri kullnılmıştır. Deneysel su tüketimlerinin 10 günden z olduğu, vejetsyon döneminin şın ve sonun denk gelen ylr ise dikkte lınmmıştır. Evpotrnspirsyonun thmin edilmesinde enmn (1963), enmn (FAOdüzeltilmiş), enmn (Gündüz rüzgr hızlı), enmnmonteith (FAO), Net rdysyon, dysyon (FAO), riestleytylor (α=1.6), riestley Tylor(α=1.00), BlneyCriddle (FAO), BlneyCriddle (SCS), HrgrevesI ve n Buhrlşmsı (FAO) yöntemleri için IAM_ETo pket progrmı kullnılmıştır (Snyder ve Steduto, 1994). enmn (Kimerly197), enmn (Kimerly198), enmn (FAO17), enmn (MervFernndez), enmnmonteith, Turc, JensenHise I, JensenHise II, BlneyMorin, Hrgreves II, HrgrevesSmni ve Christinsen n Buhrlşmsı yöntemleri için de ilgisyrd yrıc progrm ypılrk çözüm sğlnmıştır. Kullnıln yöntemlerden enmn (Kimerly197), enmn (Kimerly198), enmnmonteith, HrgrevesSmni, JensenHise I ve JensenHise II yöntemleri yonc referensli, BlneyMorin ve Blney Criddle (SCS) yöntemleri özel ir itki için, diğer yöntemler de çyır referensli evpotrnspirsyon thminleri vermektedirler. Yonc referensli thminler 0.87 ktsyısı ile çrpılrk çyır referensli thminlere dönüştürülmüştür (Deliş, 1994). Thmin yöntemleriyle elde edilen değerlerin gerçek değerlere uyrlnmsınd kullnıln kc itki ktsyılrı çyır referensli yöntemler için Deliş (1994) ile

3 Ü.Şhin Doorenos ve ruitt (1977) den, BlneyMorin için Yüksel (1988) den, BlneyCriddle (SCS) için Güngör ve Yıldırım (1989) dn lınmıştır. Metot En uygun itki su tüketimi thmin yönteminin elirlenmesinde, Kner ve Kırd (1984) te elirtilen ilgiler doğrultusund, % Etref, MS (oot Men Squre) ve ilişki derecesini gösteren değerleri dikkte lınmıştır. Amprik yöntemlerin seçiminde önemli ir gösterge oln % Etref değerlerinin hesplnmsınd şğıdki eşitlik kullnılmıştır. % Etref = (Etref / ET ). 100 (1) Eşitlikte; % Etref = Sezinlenen su tüketimlerinin deneysel su tüketimlerine yüzde olrk ornı, Etref = Sezinlenen su tüketimi ve ET = Deneysel su tüketimidir. MS değerleri gerçek itki su tüketimleri ile thmin yöntemlerinden elirlenen itki su tüketimleri rsındki frklrdn gidilerek şğıdki eşitlikle hesplnmıştır. MS = ( D 0.5 / N ) () Eşitlikte; D = Aylık su tüketimleri rsındki frk ve N = Gözlem syısıdır. Eşitlik de verilen isttistiksel ölçüt, yöntemler rsı frklrın eşit ğırlıkt krşılştırılmlrını sğlmk mcıyl kullnılmktdır. Thmin ve gerçek değerler rsındki ilişkinin denkleminin elde edilmesinde, ğımlı değişken olrk gerçek değerler lınrk şğıdki eşitlik kullnılmıştır (Jensen ve rk., 1990). ET = +. ETref (3) Eşitlikte; ve regresyon ktsyılrıdır. Eşitlik 3 ile ilişki denklemleri elde edilirken u denklemlere it ilişki dereceleri ve vryns nlizi sonucu regresyonun önemlilik durumunu gösteren değerleri de tespit edilmiştir. SONUÇLA VE TATIŞMA Mevsimlik toplm olrk thmin yöntemleriyle sezinlenen su tüketimlerinin trl denemeleriyle elirlenmiş oln deneysel su tüketimi değerlerine yüzde olrk ornlrı Tlo 1 de verilmiştir. Tlod yrıc deneysel mevsimlik su tüketimleriyle, ylık deneysel gözlem syılrı d gösterilmiştir. ETref kriterine göre, 100 e en ykın değerler Iğdır ölgesinde, pmukt HrgrevesSmni, şekerpncrı ve domteste BlneyCriddle (SCS), uğdyd BlneyCriddle (FAO), mısırd JensenHise I yöntemlerinde çıkmıştır. Erzurumsinler ölgesinde de, yçiçeğinde riestleytylor (α=1.6), ptteste FAO dysyon, enmn (FAO Düzeltilmiş), şekerpncrınd JensenHise I, BlneyCriddle (SCS) ve uğdyd enmnmonteith yöntemlerinde çıkmıştır. En frklı rkmlr ise Iğdır ölgesinde şekerpncrınd elirlenmiştir. Tlo 1 deki sonuçlr, itkiden itkiye, yöntemden yönteme ve ölgeden ölgeye göre frklılıklr olduğunu göstermektedir. Bitkilerin su tüketimlerinin, yöntemlerde gereksinilen iklimsel prmetrelerin, iklimsel prmetrelerin eşitliklerde kullnım etkinliklerinin ve son olrk t frklı ölgelerde iklimsel prmetrelerin ldığı değerlerin değişmesinin u frklılığ neden olduğu söyleneilir. 3

4 Iğdır ve Erzurumsinler Bölgelerinde Kullnılilecek Evpotrnspirsyon Thmin Yöntemlerinin Belirlenmesi Tlo 1. Sezinlenen Su Tüketimlerinin Deneysel Su Tüketimlerine Yüzde Olrk Ornlrı Tle 1. ercentge of redicted Evpotrnspirtion Over Experimentl Evpotrnspirtion BÖLGELE IĞDI EZUUMASİNLE BİTKİLE BİTKİLE mu k Ş.n c Dom. Buğ. Mısır Ayç. ttes Ş.nc Buğ. Deneysel Mevsimlik Su Tük. (mm) Deneysel Gözlem Syısı KOMBİNASYON YÖNTEMLEİ 1. ENMAN (1963) ENMAN (FAODüzeltilmiş) ENMAN (Gündüz rüzgr hızlı) ENMAN (Kimerly197) ENMAN (Kimerly198) ENMAN (FAO17) ENMAN (MervFernndez) ENMANMONTEITH (FAO) ENMANMONTEITH ADYASYON YÖNTEMLEİ 1. NET ADYASYON FAO ADYASYON IESTLEYTAYLO (α= 1.6) IESTLEYTAYLO (α= 1.00) TUC JENSENHAISE I JENSENHAISE II SICAKLIK YÖNTEMLEİ 1. BLANEYMOIN BLANEYCIDDLE (FAO) BLANEYCIDDLE (SCS) HAGEAVESI HAGEAVESII HAGEAVESSAMANI KA BUHALAŞMASI YÖNTEMLEİ 1. AN BUHALAŞMASI (FAO) CHISTIANSEN AN BUH Eşitlik kullnılrk elirlenen MS değerleri Tlo de verilmiştir. MS değerleri % Etref değerlerinde olduğu gii itki, yöntem ve ölgelere göre frklılıklr göstermiştir. En küçük MS değerleri Iğdır ölgesinde, pmukt enmn (FAODüzeltilmiş), şekerpncrınd BlneyCriddle (SCS), domteste Blney Criddle (FAO), uğdyd JensenHise II, mısırd HrgrevesSmni yöntemlerinde elde edilmiştir. Erzurum sinler ölgesinde de yçiçeğinde BlneyMorin, ptteste enmn (FAODüzeltilmiş), şekerpncrınd JensenHise I ve uğdyd Turc yöntemlerinde elirlenmiştir (Tlo ). Thmin yöntemleriyle elirlenen değerlerin mevsimlik toplmı ynınd vejetsyon periyodu içerisinde dğılımı d önemlidir. Çünkü periyod içerisinde deneysel değerlerden oln spmlr MS değerlerinin üyümesine neden olmktdır. Nitekim en üyük MS değerlerinin elde edildiği Iğdır ölgesinde şekerpncrınd, vejetsyon periyodunun üyük ir kısmınd, sezinlenen su tüketimi değerlerinin gerçek su tüketimi değerlerinden elirgin derecede düşük olmsı, MS değerlerinin yüksek çıkmsın neden olmuştur. Thmin yöntemleri değerleriyle gerçek su tüketimi değerleri rsınd elirlenen ilişki denklemlerine it ve ktsyılrı, değerleri ve regresyon vryns nlizine it değerleri Tlo 3 te verilmiştir. Bu tlod değerleri incelendiğinde, Erzurumsinler ölgesinde uğdyd enmnmonteith (FAO), Net dysyon, 4

5 Ü.Şhin riestleytylor (α=1.6) ve riestleytylor (α=1.00) yöntemlerinin dışınd tüm yöntemler için regresyonun çok önemli ( < 0.01) vey önemli ( < 0.05) olduğu görülecektir. Bu durum thmin değerleriyle gerçek değerler rsınd ir uyumun olduğunu göstermektedir. Erzurumsinler ölgesinde uğdyd irkç yöntemde regresyon önemsiz olmsın rğmen ilişki dereceleri yine de yüksek çıkmıştır. En yüksek ilişki derecesi Iğdır ölgesinde, pmukt enmn (FAODüzeltilmiş), riestleytylor (α=1.00), şekerpncrınd BlneyMorin, domtes ve mısırd enmnmonteith, uğdyd JensenHise I, JensenHise II yöntemlerinde çıkmıştır. Erzurumsinler ölgesinde de, yçiçeğinde BlneyMorin, ptteste Christinsen n Buhrlşmsı, şekerpncrınd enmnmonteith ve uğdyd BlneyCriddle (SCS) yöntemlerinde gözlenmiştir (Tlo 3). Tlo. Sezinlenen ve Deneysel Su Tüketimi Frklrındn Hesplnn MS Değerleri Tle. MS Vlues Clculted From The Differences Between redicted nd Experimentl Evpotrnspirtion BÖLGELE IĞDI EZUUMASİNLE BİTKİLE BİTKİLE mu k Ş.n c Dom. Buğ. Mısır Ayç. ttes Ş.nc Buğ. KOMBİNASYON YÖNTEMLEİ 1. ENMAN (1963) ENMAN (FAODüzeltilmiş) ENMAN (Gündüz rüzgr hızlı) ENMAN (Kimerly197) ENMAN (Kimerly198) ENMAN (FAO17) ENMAN (MervFernndez) ENMANMONTEITH (FAO) ENMANMONTEITH ADYASYON YÖNTEMLEİ 1. NET ADYASYON FAO ADYASYON IESTLEYTAYLO (α= 1.6) IESTLEYTAYLO (α= 1.00) TUC JENSENHAISE I JENSENHAISE II SICAKLIK YÖNTEMLEİ 1. BLANEYMOIN BLANEYCIDDLE (FAO) BLANEYCIDDLE (SCS) HAGEAVESI HAGEAVESII HAGEAVESSAMANI KA BUHALAŞMASI YÖNTEMLEİ 1. AN BUHALAŞMASI (FAO) CHISTIANSEN AN BUH

6 Iğdır ve Erzurumsinler Bölgelerinde Kullnılilecek Evpotrnspirsyon Thmin Yöntemlerinin Belirlenmesi Tlo 3. İlişki Denkleminlerine Ait ve egresyon Ktsyılrı, ve Değerleri Tle 3. Coefficients of nd, nd Vlues For egression Equtions BÖLGELE IĞDI EZUUMASİNLE BİTKİLE BİTKİLE m. Ş.n Dom. Buğ. Mısır Ayç. t. Ş.n Buğ. KOMBİNASYON YÖNTEMLEİ ENMAN (1963) (ETpen) ENMAN (FAODüzeltilmiş) (ETpfo) 3. ENMAN (Gündüz rüzgr hızlı) (ETpud) 4. ENMAN (Kimerly197) (ETpwj) 5. ENMAN (Kimerly198) (ETpw) 6. ENMAN (FAO17) (ETpfp)

7 Ü.Şhin Tlo 3 ün Devmı Tle 3 Continued BÖLGELE IĞDI EZUUMASİNLE BİTKİLE BİTKİLE m. Ş.n Dom. Buğ. Mısır Ayç. t. Ş.n Buğ. 7. ENMAN (MervFernndez) (ETpmf) ENMANMONTEITH (FAO) (ETpmfo) ENMANMONTEITH (ETpm) ADYASYON YÖNTEMLEİ 1.NET ADYASYON (ETrn) FAO ADYASYON (ETfor) IESTLEYTAYLO (α= 1.6) (ETpt) IESTLEYTAYLO (α= 1.00) (ETpt1)

8 Iğdır ve Erzurumsinler Bölgelerinde Kullnılilecek Evpotrnspirsyon Thmin Yöntemlerinin Belirlenmesi Tlo 3 ün Devmı Tle 3 Continued BÖLGELE IĞDI EZUUMASİNLE BİTKİLE BİTKİLE m. Ş.n Dom. Buğ. Mısır Ayç. t. Ş.n Buğ. 5. TUC (ETturc) JENSENHAISE I (ETjh1) JENSENHAISE II (ETjh) SICAKLIK YÖNTEMLEİ 1.BLANEYMOIN (ETm) BLANEYCIDDLE (FAO) (ETfoc) BLANEYCIDDLE (SCS) (ETscsc) HAGEAVESI (EThrg1)

9 Ü.Şhin Tlo 3'ün Devmı Tle 3 Continued 5.HAGEAVESII (EThrg) 6.HAGEAVESSAMANI (EThs) BÖLGELE IĞDI EZUUMASİNLE BİTKİLE BİTKİLE m. Ş.n Dom. Buğ. Mısır Ayç. t. Ş.n Buğ KA BUHALAŞMASI YÖNTEMLEİ 1.AN BUHALAŞMASI (FAO) (ETfopn).CHISTIANSEN AN BUH. (ETcpn) En uygun yöntemin seçimi, yüksek ilişki derecesi ( ), 100 e ykın % Etref ve küçük MS değerleri elde edilecek şekilde ypılmıştır (Kner ve Kırd, 1984). Bu kriterlere göre her itki için elirlenmiş oln yöntemler Tlo 4 de krrtılrk gösterilmiştir. En uygun yöntemlerin, Iğdır ölgesinde; pmukt kominsyon ve rdysyon, şekerpncrınd sıcklık, domtes, uğdy ve mısırd rdysyon ve sıcklık, Erzurumsinler ölgesinde; yçiçeğinde kominsyon ve sıcklık, ptteste kominsyon, rdysyon ve sıcklık, şekerpncrınd rdysyon ve sıcklık, uğdyd kominsyon ve rdysyon gruu yöntemlerin içerisinde olduğu elirlenmiştir. Kp uhrlşmsı yöntemlerinin de thmin ypılmış itkiler için en uygun yöntemler içerisine giremediği görülmüştür (Tlo 4). 9

10 Iğdır ve Erzurumsinler Bölgelerinde Kullnılilecek Evpotrnspirsyon Thmin Yöntemlerinin Belirlenmesi Tlo 4. Deneysel Verilere En İyi Uyumu Sğlyn Thmin Yöntemleri Tle 4. The Best rediction Methods Bsed on Experimentl Evpotrnspirtion BÖLGELE IĞDI EZUUMASİNLE BİTKİLE BİTKİLE KOMBİNASYON YÖNTEMLEİ ENMAN (FAODüzeltilmiş) ENMAN (Kimerly198) ENMAN (FAO17) ENMAN (MervFernndez) ENMANMONTEITH ADYASYON YÖNTEMLEİ FAO ADYASYON TUC JENSENHAISE I JENSENHAISE II SICAKLIK YÖNTEMLEİ BLANEYMOIN BLANEYCIDDLE (FAO) BLANEYCIDDLE (SCS) HAGEAVESI HAGEAVESII HAGEAVESSAMANI mu k Ş.n c Dom. Buğ. Mısır Ayç. ttes Ş.nc Buğ. Ayrıc uygun ulunn u yöntemlerle elde edilen ortlm ylık su tüketimleri ile gerçek su tüketimleri değerlerinin zmn krşı değişimleri de Şekil 1 ve de gösterilmiştir. Şekillerin incelenmesinden de görüleileceği gii thmin değerlerinin gerçek değerlere uyumund frklılıklr söz konusudur. Bzı dönemlerde uyum görülürken zı dönemlerde spmlr olmuştur. Anck her itki için önerilen thmin yöntemlerine it su tüketim değerlerinde ise enzerlikler olduğu görülmektedir. Iğdır ölgesinde; domtes, uğdy ve mısırd, Erzurumsinler ölgesinde; yçiçeği, pttes ve şekerpncrınd thmin yöntemleriyle elirlenen değerler, deneysel değerlere, yklşık ve prlel seyretmiştir (Şekil 1 ve ). Iğdır ölgesinde pmuk ve şekerpncrınd (BlneyMorin yöntemi dışınd) pik su tüketiminin olduğu y gerçektekinden frklılık göstermiş, şekerpncrınd sezonun çoğund thmin edilen değerler gerçek değerlerin ltınd klmıştır. mukt toplm su tüketiminde ykınlşm olmsın rğmen ylık su tüketimlerinde elirgin frklılıklr görülmüştür (Şekil 1). Erzurumsinler ölgesinde yçiçeğinde hzirnğustos döneminde BlneyCriddle (SCS) ve enmnmonteith yöntemlerinde dh yüksek thminler elde edilmiştir. Buğdyd vejetsyon peryodunun ilk ve son dönemlerinde thminlerin dh z olduğu, pik dönemde ise thminlerin gerçek değerlere oldukç yklştığı gözlenmiştir (Şekil ). Spmlrın olmsı thmin yöntemlerine it ilişki derecelerinin küçülmesine, MS değerlerininde üyümesine neden olmktdır. İşte u noktdn hrketle en iyi uyumun görüldüğü yöntemler içerisinden ilişki derecesi en yüksek oln yöntemler seçilmiştir. Bu yöntemlere it ilişki denklemleri ve ilişki dereceleri Şekil 3 de gösterilmiştir. İlişki dereceleri pmuk dışınd genel olrk yüksektir. En yüksek ilişki derecesinin ise ptteste olduğu görülmektedir. İlişki derecesi 1 e yklştıkç uyumun iyileştiği söyleneilir. Zten Şekil 3 te de ilişki derecelerinin yükselmesine ğlı olrk noktlrınd ir ht üzerinde toplndıklrı görülmektedir. 10

11 Ü.Şhin Şekil 1. Iğdır Bölgesine Uygun Yöntemlerle Sezinlenen İle Deneysel Su Tüketimlerinin Zmnsl Değişimleri Figure 1. Chnges of redicted nd Experimentl Evpotrnspirtion with Time for Iğdır egion 11

12 Iğdır ve Erzurumsinler Bölgelerinde Kullnılilecek Evpotrnspirsyon Thmin Yöntemlerinin Belirlenmesi Şekil. Erzurumsinler Bölgesine Uygun Yöntemlerle Sezinlenen İle Deneysel Su Tüketimlerinin Zmnsl Değişimleri Figure. Chnges of redicted nd Experimentl Evpotrnspirtion with Time for Erzurumsinler egion 1

13 Ü.Şhin Şekil 3. Figure 3. En Uygun Yöntemler İçin Sezinlenen İle Deneysel Su Tüketimi Arsındki İlişkiler eltionships Between redicted nd Experimentl Evpotrnspirtion for The Best Methods Genel olrk u rştırmd ulunn sonuçlr kıldığınd, Ülkemizde ypıln ir çok rştırmnın sonucuyl urd ulunn sonuçlrın enzerlikler gösterdiği görülmektedir. Mesel, Benli (1980), Türkiye de projeleme zınd JensenHise yönteminin kullnılileceğini elirtmiştir. Tekinel ve Kner (1981), Çukurov koşullrınd, pmukt enmn, Kner ve Kırd (1984) ise enmn ve Mkkink yöntemlerinin kullnılileceğini ifde etmişlerdir. Seleny (199), Ankr ve şnlıurf koşullrınd domteste Blney Criddle (FAO) yönteminin ölçülene dh ykın mevsimlik su tüketimleri thminleri verdiğini elirlemiştir. Yüksel ve Erdem (1997), Kırklreli koşullrınd, uğdyd enmn (FAO), şekerpncrı ve yçiçeğinde BlneyCriddle yönteminin yeterli sonuç verdiğini tespit etmişlerdir. Ayrıc, Deliş (1994) Blney Criddle yönteminin kurk ölgelerde iyi sonuç veren ve yygın olrk kullnıln ir yöntem olduğunu, Alut ve Yüksel (1997) de, duyrlı ve geçerli sonuç veren yöntemlerin BlneyCriddle (FAO), BlneyCriddle, enmn 13

14 Iğdır ve Erzurumsinler Bölgelerinde Kullnılilecek Evpotrnspirsyon Thmin Yöntemlerinin Belirlenmesi Monteith, JensenHise ve enmn (FAO) yöntemleri olduğunu ifde etmişlerdir. şoğlu (1995) d, Hrgreves yönteminin doğruy oldukç ykın sonuçlr veren, enmn (Kimerly198) yönteminin değişik ülkelerde kullnılilen, FAO dysyon yönteminin de kurk ölgeler için uygun oln yöntemler olduğunu elirtmiştir. Bu rştırmd kullnıln deneysel verilerin yeterliliği doğrultusund ve ylık iklim verilerinin kullnılmsı durumund sonuç olrk şunlr söyleneilir. Iğdır ölgesinde; pmukt enmn (FAO Düzeltilmiş), şekerpncrınd BlneyMorin, domtes ve uğdyd JensenHise II, mısırd HrgrevesII, Erzurumsinler ölgesinde de; yçiçeğinde sblneymorin, ptteste enmn (FAODüzeltilmiş), şekerpncrınd HrgrevesSmni ve uğdyd Turc yöntemlerinin kullnılmsı dh sğlıklı sonuçlr verecektir. Anck eşitliklerde frklı iklim verileri kullnıldığı için, elde ulunn iklim verilerine göre, önerilen diğer uygun yöntemler içerisinden seçim ypılrk, şk lterntif eşitliklerin kullnılmsı d söz konusudur. Bu yöntemlerle çözüm ypılrk, su gereksiniminin en çok olduğu y ilişkin değerlerden sulm sisteminin kpsitesinin elirlenmesi ve mevsimlik toplmdn d gidilerek depolnmsı gereken su hcimleri konusund fikir edinileilir. Dh hsss sonuçlr için ise kıs zmn rlıklrınd su tüketim değerlerinin elde edilerek, hem itki ktsyılrının ve hem de kullnılilecek thmin eşitliklerinin yeniden elirlenmesine yönelik çlışmlrın ypılmsı gereklidir. KAYNAKLA Alut, S., A.N. Yüksel, Tekirdğ İlinde Yetiştiriciliği Ypıln Bitkilerin Sulm Suyu İhtiyçlrının Frklı Yöntemlerle Hesplnmsı. 6. Ulusl Kültürteknik Kongresi Bildirileri, 58 Hzirn 1997, Burs, 435. Benli, E., Devlet Sulm Şeekelerinde Su Kullnımı Üzerinde Bir Arştırm. Ankr Üniv. Zirt Fk. Yyınlrı:748, Bilimsel Arştırmlr ve İncelemeler:437, Ankr. Deliş, L., BitkiSu İlişkileri. Trky Üniv. Tekirdğ Zirt Fk. Genel Yyın No:0, Yrdımcı Ders Kitı No:9, 187. Deliş, L., Sulm. Trky Üniv. Tekirdğ Zirt Fk., Yyın No:13, Ders Kitı No:4, 3554, Doorenos, J., W.O. ruitt, Guidelines for redicting Crop Wter equirements. FAO Irrig. nd Drin. per, 4, ome, Itly, 115. Evren, S., Iğdır Ovsı Koşullrınd Buğdy Su Tüketimi ve Su Verim İlişkileri. Köy Hiz. Gen. Müd. Erzurum Arş. Ens., Genel Yyın No:55, Erzurum. Evren, S., A. İstnulluoğlu, Iğdır Ovsı Koşullrınd Mısır Su Tüketimi ve SuVerim İlişkileri. Köy Hiz. Gen. Müd. Erzurum Arş. Ens., Genel Yyın No:56, Erzurum. Evren, S., A. İstnulluoğlu, Iğdır Ovsınd Domtes Su Gereksinimi. Köy Hiz. Gen. Müd. Erzurum Arş. Ens., Genel Yyın No:41, Erzurum. Güngör, Y., O. Yıldırım, Trl Sulm Sistemleri. Ankr Üniv. Zirt Fk. Yyınlrı :1155, Ders Kitı: 35, Güngör, H., Bitki Su Tüketiminin Belirlenmesinde Kullnılilecek Amprik Bir Yöntem Üzerinde Arştırm. Köy Hiz. Gen. Müd. Eskişehir Arş. Ens. Müd. Genel Yyın No:3, Teknik Yyın No:3, Eskişehir, İstnulluoğlu, A., Iğdır Ovsı Koşullrınd muk ve Şekerpncrı Üretiminde Sulm Yöntemlerinin Krşılştırılmsı. Köy Hiz. Gen. Müd. Erzurum Arş. Ens., Genel Yyın No:4, Erzurum. İstnulluoğlu, A., Iğdır Ovsınd muk Su Tüketimi ve Son Su Verme Zmnı. Köy Hiz. Gen. Müd. Erzurum Arş. Ens., Genel Yyın No:49, Erzurum. Jensen, M.E.,.D. Burmn,.G. Allen, Evpotrnspirtion nd Irrigtion Wter equirements. ASCE Mnuls nd eports on Engineering rctice No:70, Amer. Soc. of Civil Eng., NewYork, 533. Kner,., C. Kırd, Çukurov İklim Koşullrınd muk Su Tüketiminin Sezinlenmesinde Kullnılilecek Çeşitli Ampirik İlişkilerin İrdelenmesi. Doğ Bilim Dergisi, Seri:D, Cilt:8, Syı:, 136. Kodl, S., E. Benli, İç Andolu Bölgesi nde Bitki Su Tüketimi Hesplmlrınd Kullnılilecek Yeni Bir Thmin Yöntemi. Doğ Türk Trım ve Ormncılık Dergisi, Cilt:11, Syı:, Kodl, S., M. Olgun, M.F. Seleny, Y.E. Yıldırım, A. Öztürk, A. Güny, K. Demir, Frklı Sulm Uygulmlrının Domtes Verimine Etkisi. 5. Ulusl Kültürteknik Kongresi Bildirileri, 30 Mrt Nisn 1995, KemerAntly, şoğlu, S., Bitki Evpotrnspirsyon İhtiycının Hesplnmsınd enmnmonteith ve Hrgreves Eşitlikleri. DSİ Teknik Bülteni, Syı:84, Seleny, F., 199. Domtes Sulmsı ve Su Tüketimi. TİGEM, Yıl:7, Syı:39, 531. Sevim, Z., Erzurum Koşullrınd Ayçiçeğinin Su Tüketimi. Köy Hiz. Gen. Müd. Erzurum Arş. Ens., Genel Yyın No:5, Erzurum. Sevim, Z., Erzurum Koşullrınd ttesin Su Tüketimi. Köy Hiz. Gen. Müd. Erzurum Arş. Ens., Genel Yyın No:11, Erzurum. Sevim, Z., Erzurumsinler Koşullrınd Şekerpncrı Sulm Suyu Miktrının Açık Su Yüzeyi Buhrlşmsındn Yrrlnılrk Sptnmsı. Köy Hiz. Gen. Müd. Erzurum Arş. Ens., Genel Yyın No:1, Erzurum. Sevim, Z., Erzurum Koşullrınd Buğdyın Su Tüketimi. Köy Hiz. Gen. Müd. Erzurum Arş. Ens., Genel Yyın No:19, Erzurum. Sevim, Z., Erzurum Koşullrınd Şekerpncrı AzotSu İlişkileri. Köy Hiz. Gen. Müd. Erzurum Arş. Ens., Genel Yyın No:35, Erzurum. Sevim, Z., A. İstnulluoğlu, S. Evren, Iğdır Ovsı Koşullrınd Şekerpncrı AzotSu Ylişkileri. Köy Hiz. Gen. Müd. Erzurum Arş. Ens., Genel Yyın No:34, Erzurum. Snyder,.L.,. Steduto, IAM_ETo User's Guide y WUENET. Instituto Agronomico Mediterrneo Bri, Itly, 19. Şhin, Ü., Evpotrnspirsyon Thmin Yöntemleri ve Uygulnilme Özellikleri. Attürk Üniv. Zirt Fk. Dergisi, 8 (5): Tekinel, O.,. Kner, Çukurov Koşullrınd muk Su Tüketiminin Belirlenmesinde Kullnıln Bzı Yöntemlerin Kıyslnmsı Üzerinde Bir Arştırm. Toprksu Teknik Dergisi, Syı:56,

15 Ü.Şhin Yıldırım, Y.E., S. Kodl, Ankr Koşullrınd Mısır Su Tüketiminin Thmininde Kullnılilecek Yöntemler. Ankr Üniv. Zirt Fk. Trım Bilimleri Dergisi, (1), Yüksel, A.N, Sulm. Trky Üniv. Tekirdğ Zirt Fk. Yyın No:5, Yüksel, A.N., Y. Erdem, Kırklreli Koşullrınd Bitki Su Tüketimi Thmin Eşitliklerinin Krşılştırılmsı. 6. Ulusl Kültürteknik Kongresi Bildirileri, 58 Hzirn 1997, Burs,