ODÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü. Sosyal Bilimler Aratırmaları Dergisi. Issn: Cilt: 2 Sayı: 3 Haziran 2011

Transkript

1 ODÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Aratırmaları Dergisi Issn: Cilt: 2 Sayı: 3 Haziran 2011 BÖLGESEL MÜZK KÜLTÜRLER ÇNDE BULUNAN ETNK KMLK KODLARI ÜZERNE ANALTK BR DEERLENDRME AN ANALITICAL INVESTIGATION ONTO ETHNIC IDENTITY CODES WHICH EXIST IN THE REGIONAL MUSIC CULTURES Banu MUSTAN DÖNMEZ Özet Kod kavramı, Türkçede harf veya ifre olarak tanımlanır ve lengüistikte ve semiyolojide iletiim fenomenini anlamlandırmak için kullanılır. Bu kavramın, sosyal bilimlerde etnisitelere ait kültürel iaretleri anlatabilmesi için, etnisite ve kimlik sözcükleriyle bir arada, etnik kimlik kodları biçiminde düünülmesi gerekir. Etnik kimlik kodları kavramı, bu çalımada bölgesel müzik kültürlerini çözümleyebilmek amacıyla, etnomüzikoloji için önerildi. Öncelikle çalımada, müzikteki etnik kimlik kodlarının lengüistiksemiolojik modeller içindeki yeri üzerinde duruldu. Ardından etnik kimlik kodlarının etnisite, bölgesellik ve ideoloji ile ilikisi üzerinde duruldu. Çalımada, müzikte var olan etnik kimlik kodları nın deiken kombinasyonları ile oluan farklı müzik türlerinin, tıpkı dier kültürel öeler (edebiyat, yemek, giyim vb.) gibi din, devlet, Marksizm vb. tabanlı farklı ideolojilerin kurulmasında ve pekitirilmesinde gördüü ilev üzerinde ayrıca duruldu. Son olarak çalımada, etnik kimlik kodlarına örnekler verildi. Müzikteki tür, çalgı, biçem, dinsel-dünyasal müzik sözleri ve dans, bölgesel lehçe ve dil gibi tüm özgün/ayırt edici kültürel öeler, etnik kimlik kodları kavramı çatısı altında incelendi. Anahtar Sözcükler: Etnik Kimlik Kodları, Bölgesel Müzik Kültürü (Halk Müzii), Lengüistik, Semiyoloji Yrd. Doç. Dr., nönü Üniversitesi, Güzel Sanatlar ve Tasarım Fakültesi, Müzikoloji Bölümü Öretim Görevlisi, bmustan@inonu.edu.tr

2 Abstract The concept of code is known as a cipher in English and it is used in the linguistic and semiology for defining the communication phenomenon. The concept of code should be conceived with ethnicity and identity as ethnic identity codes for connoting cultural emblems of ethnicities in social sciences. In this study, the concept of ethnic identity codes is offered for ethnomusicology to analyse regional music cultures. Before all else in this study, it was emphasized that the place of ethnic identity codes in the linguistic and semiologic models. After, it was emphasized that the relation of ethnic identity codes with ethnicity, regionality and ideology. In this study, it was specially laid stress on different music genres, which consist of variable combinations of ethnic identity codes in music, and their function, which provide to constitute and to strengthen different ideologies such as the bases of religion, state, Marxism etc., like other cultural elements (literature, food, clothing e.t.c.) Lastly, it was exemplified about ethnic identity codes in music in this study. All the original/discriminative cultural elements of music such as genre, instrument, style, religious-non religious musical lyrics and dance, regional dialect or language was handled under the umbrella of ethnic identity codes. Key Words: Ethnic Identity Codes, Regional Music Culture (Folk Music), Linguistic, Semiology. Giri Bu çalımanın amacı, bölgesel müzik kültürlerini, etnik kimlik kodlarını içinde barındıran birer iletiim gereci olması yönüyle çözümlemektir. Bu nedenle, çalımada öncelikle etnisite, kimlik ve kod kavramlarının nitelii ve birbiriyle ilikisi üzerinde durulacak, ardından bu kavramların bir bilekesi olan etnik kimlik kodları tanımlanacak ve tartıılacak. Ardından müzikteki etnik kimlik kodları, var olan lengüistik ve semiolojik literatürdeki modellerle ilikilendirilecek. Çalımanın bu aamasında, müzik ve dilin ortak noktaları ve kod kavramının iletiim teorileri içindeki yeri üzerinde durulacak. Ardından müzikteki etnik kimlik kodlarının etnisite, bölgesellik ve ideoloji ile ilikisi ele alınacak. Çalımanın bu aamasında, etnisiteye balı kodların niçin bölgesel bir nitelik taıdıı ve ideolojilerin kurulmasında ve pekitirilmesinde bu kodları taıyan müziin ne gibi bir ilev gördüü

3 üzerinde durulacak. Son olarak da tıpkı dier kültürel öeler gibi bölgesel kültürlerin balamsal bir devamı olan bölgesel müziklerin barındırdıkları etnik kimlik kodları na bazı örnekler verilecek. Müzikolog ve etnomüzikologlar, son yıllarda sosyoloji ve dier sosyal bilim disiplinlerinden de devirdii birçok kuram ve metodolojiyi kendi alanlarına katmı bulunmakla birlikte; çok gerekli olmasına ve semiyolojiden devirilmesi halinde son derece analitik olarak kullanılabilecek bir kavram olan kod üzerinde, bu zamana kadar sistematik bir tartıma gerçekletirmemilerdir. Bu çalıma, etnik kimliklerin birer iareti/göstergesi olarak deerlendirilebilecek ve direk kültürle açıklanabilecek olan etnik kimlik kodları kavramı üzerine, müzik alanında yeni bir katkı salamayı hedeflemektedir. Etnisite, Kimlik, Kod Etnisite ve Kimlik: Etnisite, Dil, kültür, gelenek ve görenek bakımından birbirine balı ve genellikle aynı soydan gelen bireylerin oluturduu, görece küçük ölçekli insan topluluu olarak tanımlanır (Demir-Acar 202: 143). Etnik ve etnisite sözcükleri, sosyal bilimler için kullanılıdır; çünkü ırk teriminde olduu gibi itibarını kaybetmi bir bilimin ve kötü niyetli uygulamaların çarıımlarıyla yüklü bir geçmii yoktur (Fenton 2001: 6). Sosyolojide etnik veya etnik gurup terimleri özellikle kültürel farklılık balamlarında kullanılırlar (Fenton 2001: 5). Etnik toplulukların çizdii tüm kültürel farklılıklar, edinilmi olan kimlik le sıkı bir iliki içindedir. Kimlik, ortak bir tarih ve bu tarihin salamı olduu kolektif bellein, topluluklar üzerinde oluturmu olduu aidiyet ve cemaatlilik hissi ve kültürel farklılık durumudur. Kolektif kimlikte geçmie dönük bir yan vardır; çünkü kolektif kimlik, birtakım semboller, anılar, sanat eserleri, töreler, alıkanlıklar, deerler, inançlar ve bilgilerle yüklü bir gelenekten, geçmiin mirasından, kısacası kolektif bellekten hareketle ina edilir (Bilgin 1999: 60). Kültürel Bellek ( kolektif bellek ile e anlamlı) adlı çalımasında Assmann, hatırlamanın ve bellein, zamana, mekâna, toplulua balı olmayla gerçekleebilen bir olgu olduunu ele alır (2001: 41 47). Öz olarak söylemek gerekirse etnisite; kimlik ve kolektif bellekle birlikte var olagelmi bir aidiyet ve cemaatlilik hissidir. Kod: Fransızca kökenli kod sözcüü, 1) Harf 2) ifre olarak tanımlanmaktadır (TDK 2005: 1194). Dolayısıyla harf veya ifreyi ifade eden bir kavram, öncelikle harf ve ifrelerden oluan dil in bilimi, e

4 deyile lengüistik için kullanılmaktadır. Lengüistikte kod, verici ve alıcının iletiim için kullandıı iaretler kümesi (Herrlitz 1983: 17) olarak tanımlanır, baka bir deyile iletiim amacıyla kullanılan sembollerin bütünüdür. Belirli sembollerle, ancak bu sembollere yüklenmi olan anlamlardan haberdar olan insanların iletiime geçebilmesi söz konusudur. Eer bir konuucu, dinleyicisinin tanımadıı bir kodu (mesela ngilizceyi) kullanırsa hiçbir iletiim hâsıl olmaz (a.g.e.: 20). O halde diyebiliriz ki; iki insanın iletiime geçebilmesinin temel yolu, ortak bir kodu, baka bir deyile ortak bir semboller bütününü kullanabilmesidir. Bu olguyu Herrlitz (a.g.e.: 21), ortak (kolektif) kod olarak adlandırır. letiimin kodlar aracılııyla nasıl gerçekletiini u örnekle göstermeye çalıalım: Bu yazıyı yazarken, aırlıklı olarak Türkiye de kullanılan lengüistik semboller sistemini (Türkiye Türkçesi) kullanıyoruz. Bu dil aracılııyla, iaretçi (signifier) olarak dinleyiciye (listener) birçok sembol iletiyoruz. Baka bir deyile ontolojik varlıı olmayan düüncelerimizi maddi bir ortamda (sonik ortam), maddi bir biçime (seslere) dönütürüp paketleyerek karımızdaki dinleyiciye ulatırıyoruz. Bu sembol sistemini bilen karımızdaki dinleyici, bu paketi alarak açıyor, deifre (decode) ediyor. Bu kez dinleyici, yeni bir paket oluturarak bize iletiyor. Bu andan itibaren dinleyici iaretçi, iaretçi ise dinleyici oluyor. ki insan ya da gurup arasındaki iletiim, bu dinleyici-iaretçi rollerinin nöbetlee deimesiyle gerçekleiyor. O halde denilebilir ki kod, göndericinin iletiim amacıyla alıcıya yolladıı anlam yüklü iaret paketleridir. Semiyoloji, anlam yüklü algı nesneleri için daha çok gösterge sözcüünü kullanma eilimindedir. Ancak göstergeler içindeki anlamlar, sayı, renk, ses, ekil gibi iaretlerle, yani kodlarla alıcıya taınmaktadır. Bizim burada tüm algılanabilen nesneler ve nihayetinde müzikteki ve müzik metindeki 1 algı nesneleri için önerdiimiz kavram kod dur. Çünkü kültürel kimliin dıa vurulmasını salayan göstergeler, bunu içerdikleri kodlar/iaretler aracılııyla gerçekletirirler. Barthes ın ifadesiyle; Anlam bir kodun kalkı noktasıdır, bir koda doru hareket etmemizi salayan ve bir kod içeren eydir. (1993: 122). Nattiez e göre de kod ve iletiim, semiyoloji teorisine ilikin iki anahtar kavramdır ve kod, gönderici ve alıcı için ortak bir haberleme kanalıdır (1990: 18). Dolayısıyla 1Burada metin kavramı, söz ya da düz yazı anlamında deil, göstergebilimdeki anlamıyla, okunması gereken tüm göstergeler olarak kullanılmıtır. Bu göstergelere, performansçının giydii kıyafetten, kullanılan sahne dekoruna ve müzik sözleri içinde geçen jargonlara kadar her ey dâhildir.

5 sayılar, renkler, harfler, amblemler ve sesler hep karı tarafa taınan anlamları oluturan kodlardır. Kodlar, çok farklı amaçlara dayanan iletiim biçimlerine hizmet ederler. Bu iletiim biçimlerini Guiraud, semiolojik açıdan kabaca u ekilde ayırır: Tabloda da görüldüü gibi yazar, göstergeleri mantıksal-nesnel düzgüler ve güzel duyusal-öznel düzgüler olarak iki ana kola ayırmıtır. On bölü iki be eder önermesindeki gibi bir mantıksal-nesnel düünce sistemi, her yerde evrenseldir. Ancak kültür; baka bir deyile gelenekler, sanat ve ayinler vb., Guiraud un deimiyle güzel duyusal-öznel düzgüler, bölgeseldir. Kültüre ilikin ifade biçimleri, yukarıdaki tabloda uygun olarak sınıflandırılmıtır. Etnik Kimlik Kodları Kodlar nasıl iletiimi salayan iaret paketleriyse, etnik kimlik kodları da belirli bir etnisitenin/cemaatin iletiimini salayan iaret paketleridir. Etnisitelere ait kültürel donanımlar, bir takım iaret ve semboller aracılııyla kimliin dıa vurulmasını salar. Biz, çalımamızda bu iaretleri etnik kimlik kodları olarak adlandıracaız. Bizim etnik kimlik kodları olarak adlandırdıımız göstergeler sistemi, elbette bölgesel farklılıktan kaynaklanan görelilik ilkesine dayandıı için, Guiraud dan yukarı alınan tablonun güzelduyusal öznel düzgüler kategorisi altında ele alınmalıdır. E deyile etnisitelere ait olan tüm kültürel kodlar, tabloda gösterilen mantıksal-nesnel düzgüler gibi düz anlamlarla deil, güzel duyusal öznel düzgüler içeren yan anlamlarla oluur. Zaten tabloda da gösterilen ve etnik kimlik kodlarını içeren

6 görenekler, davranılar, ayinler, bayramlar, oyunlar ve sanatlar, güzel duyusal öznel düzgüler içine alınmıtır. imdi, etnik kimlik kodları nın özelliklerine ilikin üç madde üzerinde ayrı ayrı duralım: 1) Etnik kimlik kodları bölgeseldir. Bu bölgesellik Laponların Norveç te ve sveç te, Lazların ve Gürcülerin Dou Karadeniz de, Rumların Kıbrıs ve Yunanistan da yaaması gibi etnik demografi durumu ile ilikilidir ve bölgesel kültürler göç ve diasporik hareketlilik aracılııyla taınabilmektedir. Bölgesel kültürlerdeki farklılıkların nedeni, elbette ki bölgelere göre deien etnik demografidir. Etnik demografi, her bölgenin farklı kültürel renklerle yorulmasını salar. Japon mutfak kültürü, Arap müzik kültürü, Anadolu giyim kültürü, Kızılderili kültürü gibi ifadelerle, aynı zamanda kültürlerin bölgesel farklılıkları vurgulanmı olur. 2) Etnik kimlik kodları, ritüeller, deerler, davranılar, sözler, söylemler ve müzik gibi cemaatsellii salayan her kültürel öeyi alıcıya taıyan; cemaat üyeleri arasındaki ortak kimlii dorulamayı ve pekitirmeyi salayan geni skalalı semboller kombinasyonudur. nsan, yalnızca mantııyla hareket eden bir varlık deildir ve davranılarında kültürel kimliinin teminatı olan kolektif bellei önemli bir rol oynamaktadır. Davranıların ve düüncelerin ana-babadan ve toplumdan görülerek kazanılan ve kimlii pekitiren manevi anlamları vardır. Sözgelimi batıl bir itikat olmasına karın Anadolu ya özgü nazar inancı, elit kesimlerin dahi davranılarına yön vermektedir. Kimlik bilinci öyle güçlüdür ki, kimliin bir parçası olan tutumların da sorgulanmadan benimsenmesini gerektirir. Bu tutumlar aynı zamanda kiinin kimliiyle ilgili duygusal baları da içerir, birliktelii salayan bu kültürel öelerin mantıksal muhasebesi de yapılmaz. Etnik kimlik kodlarının cemaatsel görelilii ve bu görelilikten kaynaklanan öznellik, bir etnisitenin/cemaatin tamamına özgüdür. Özellikle performatif alandaki etnik kimlik kodları söz konusu olduunda, kültürden kültüre deien estetik, etik ve ayinsel yan anlamların deifre (decode) edilebilmesi için, incelenecek etnisitenin yan anlamsal bilgisinden haberdar olmak gerekir. Kültürel antropologların alan aratırması aracılııyla elde etmeye çalıtıkları da, bir yönüyle farklı kültürler içinde bulunan bu yan anlamlardır. Sözgelimi, somut kültür ürünlerinden birine örnek vermek gerekirse, Tevrat ın emri üzerine dört tarafı püsküllü tallit 2 giyen bir kiinin Yahudi olması, Yahudi inancı hakkında bilgisi olan bir 2 Musevi erkeklerinin sabah dualarında taktıkları beyaz üzerine mavi çizgili al.

7 kiiye ulamı olan yan anlamsal bir koddur. Somut olmayan kültür ürünlerine ilikin bir örnek vermek gerekirse Anadolu kültüründe da, ulaamamayı, aılamamayı, çaresizlii, ayrılıı ve dolayısıyla hüznü ifade eden bir koddur. Ancak da, her kültürde bu ekilde metaforize edilmek zorunda deildir ve bu durum, kültürel görelilie bir örnektir. 3)Etnik kimlik kodları, cemaat üyelerinin kendilerinden olanlara yolladıkları iaretlerdir. E deyile, ortak bir cemaate (dinsel, etnik, ideolojik vb.) mensup üyelerin, aralarında oluturduu bir iletiim ve haberleme biçimidir. Bu durumu, yaamı olduumuz ve benzerlerinin yaanması her zaman için muhtemel olan bir örnekle dorulayalım. Sekiz mart dünya kadınlar gününde devam etmi olduumuz kursa, kursiyer iki arkadaımız da bizim gibi on be dakika erken gelmiti. Kursiyerlerden biri, bayan arkadaının dünya emekçi kadınlar gününü kutladı. Daha sonra iki arkada, dünya kadınlar gününün nasıl, nerede ve hangi amaçla ortaya çıktıını ve kapitalizme nasıl adapte edildiini tartıtı. Üstüne basa basa arkadaının dünya emekçi kadınlar gününü kutlayan kursiyer, kurs bitmezden biraz daha erken çıkmadan önce, tüm bayan kursiyerlerin ve bayan okutmanımızın yalnızca dünya kadınlar günü nü kutlamıtı. Kursiyer, sınıfın dier üyelerinin dünya kadınlar gününü kutlarken, emekçi sözcüünü ortadan kaldırmıtı. Çünkü emekçi sözcüü, tıpkı içi, sendika, devrim ya da Che gibi sol görülü cemaatin kendi kimliini pekitirmek üzere kullandıı kimlik kodlarından biriydi. Kursiyerin emekçi sözcüünü sınıfa hitap ederken ortadan kaldırmasının nedeni, bu sözcüün kendi cemaatsel kimliine dâhil olduuna inanmadıı bir ortamda gereksiz ve iddialı bir ayrıntı olduuna inanmasıydı. Bu örnek de bize gösterir ki; cemaat üyeleri, kendi cemaatine dâhil olan üyelere kimlik kodu yollarken, dâhil olmayan üyelere yollamaz. Bölgesel Müzik Kültürleri çinde Var Olan Etnik Kimlik Kodları Üzerine Analitik Bir Deerlendirme Müzikteki Etnik Kimlik Kodları Kavramının Lengüistik-Semiolojik Modellerle likisi: Müzik ve dil, farklı ifade potansiyelleriyle, ortak seslerin benzer ve farklı karakterlerini kullanabilecek bir biçimde, birbirlerine yakından balıdır. (Shepherd-Wicke 1997: 206). Her eyden önce her ikisi de sonik ortam aracılııyla taınan sembollerin ve sonik ortam için gereksinim duyulan zaman boyutunun kullanılması açısından ortaktır. Müzik ve dilin her ikisinin artikülasyon biçimlerinin yapısal ilkeleri de, varlıklarının ilikili olduu fenomenler yönünden ortak bir zemine sahiptir (Shepherd-Wicke 1997: 136).

8 Sonik ortamda insanın kendi iradesiyle yaydıı iaretler, müziksel kodları olutururlar. Dilsel anlatım içinde mantıksal tutarlılık taıyan sembollerin yerini, müzikte keyfiyet, estetik haz ve kimlik kodlarını içeren semboller almıtır. Baka bir deyile müzie ve müzik metnine ilikin semboller sistemi düz anlamsal deil yan anlamsaldır, bu nedenle müziin kendisi, balı baına bir metafor dur. Blacking e göre Direk olarak anlaılamayan bir dil olan müzikten, duyguların metaforik ifadesi olarak, kendine özgü yanıtlar üretmesi beklenir (Blacking 1995: 35). Bu özel iaretlerin düzenlenmesini salayan en önemli etmen ise etnisite ve kimlik olgularıyla sıkı bir ilinti içinde bulunan kültür ve bu kültürü karı tarafa ulatıran kimlik kodları dır. Nattiez e göre sembolik bir olgu olan müzik, karmaık yorumsal dokuyla karakterize edilir (1990: 102). Müzii semboller aracılııyla oluturan iaretçilerin (composer/performer) ifadesini onayan/beenen, e deyile bu ifadedeki anlamları çözümleyen ve bu çözümden estetik bir haz alan kitle, izler kitle dir. Burada izler kitleyi birletiren, ortak estetik beenidir. te bu mutabakat durumu için Herlittz in (1983: 21) lengüistikte kullandıı ortak kod kavramını, biz de müzik için kullanacaız. Baka bir deyile dil nasıl anlamsal mutabakatı ortak kod aracılııyla salıyorsa, müzik de ortak kod aracılııyla salamak durumundadır. Aksi takdirde müzik göndericisi/iaretçisi (musical signifier) olan bestecinin ve icracının oluturduu iaretlere, müzik alıcısı (listener) estetik anlamlar yükleyemeyecektir. Bu düünceden hareketle Herlittz e ait lenguistikteki ortak kod kavramını, kültürün dier öelerine ve müzie etnik kimlik kodu olarak devirebilmek mümkündür. Çünkü müziksel performans içinde, etnisiteye ait ortak iaretleri kullanarak iletiime geçme, birletirici ve kimlik pekitirici ileve sahip bir davranıtır. Bu iletiim sonucu pekien kimlik duygusu, ortak etnisitedeki gurupların örgütlenmesinin ve birbirlerini desteklemesinin de teminatlarından biridir. Müzikteki Etnik Kimlik Kodlarının Etnisite, Bölgesellik ve deoloji ile likisi: Etnik kimlik kodları, müzik içinde de fazlasıyla mevcuttur. Çünkü kültürün yalnızca dil ve dier öeleri için deil, müzik için de semboller sistemi geçerlidir. Etnik kimlik kodlarının müzik üzerindeki varlıı tartıılmadan önce, birçok etnomüzikologun üzerinde anlatıı üzere, müziin evrensel bir dil olmadıının tekrar vurgulanması gerekir: Müzik evrensel bir dil deildir, umuma ait iletiim biçimi olarak müziksel sistemler, sözsel dilden daha yabanıl ve spesifiktir. Müziksel sistemlerin

9 çevirisi yapılamaz ve yabancılara göre belirli bir halk tarafından kabul edilebilir ve algılanabilir (Blacking 1995: 239). Müziin evrensel bir dil olması, müzikteki kimlik kodlarının bölgesel bir deikenlie sahip olmaması anlamına gelmektedir ki, tersine soysal ya da cemaatsel birliktelikle ilikili olmakla birlikte müzik de dier kültür öeleri gibi bölge bölge deimektedir. Yorubaların Batı Afrika da, Keltlerin skoçya ve rlanda da, Azerilerin Azerbaycan da varlıklarını sürdürmesi, etnisitenin bölgesel olduunun bir kanıtıdır. Bölgesel müzik kültürlerini biçimlendiren en önemli faktör de, bu etnisitelere ait bölgesel demografidir. Bu nedenle bölgesel müzik kültürleri, özgün karakterleriyle etnik kimliin bir göstergesi, kültürel kimlie ait dier etnik kodların da balamsal bir devamıdır. Afgan ulusal kimliinin yaratılmasında müziin rolünü ele aldıı çalımasında Baily (1997), Brezilya folk müzii uyanıını ele aldıı çalımasında Livingstone (1999), Liverpool ün kendine özgü rock sound unu ele aldıı çalımasında Cohen (1997), özgün bir müzik türünden söz ederken bu türlerin bölgeselliine vurgu yapmıtır. Belirli bir bölge ye özgü müzik stili (müzik metni-performans-daar-beeni) için kullanılan scene kavramı ve yine belirli bir bölge ye ilikin müziksel tınıyı ifade eden sound kavramı, direk olarak bölgesellik ve dolaylı olarak bölgelere ilikin müzik kodlarını ifade etmi olur. Toplumsal deiimden, göçten ve diasporadan kaynaklanan folk müzie ait bölgesel deiimler söz konusu olduunda Slobin, yapısalcı bir yaklaımla sosyo-lengüistikten devirdii ve alt kültür müziklerini incelemek için kullandıı code-swithing (kod anahtarı) kavramını önerir. Slobin; dil, lehçe, düzey, perde gibi kavramların, tıpkı sosyo-lengüistikteki gibi müzikte de kod kavramıyla ifade edilebileceini düünmekte ve türler arasındaki biçemsel ödünç alma davranıı için code-switcing sözcüünü önermektedir (1993: 87). Etnik toplulukları temsil etmesi bakımından folk müzikler, etnik kimlik kodlarını içlerinde en fazla barındıran türlerdir. Bu düünce etnomüzikologlar tarafından da kabul görür. Blacking, Folk müzik, bir araya gelerek birbirlerine balılıklarının iareti olan ses kalıplarını üreten halkların gerçek birlikteliini ifade eder (1995: 52) diyerek, Bohlman ise, Folk müzik ve sosyal temeli arasındaki sıkı iliki, birçok folk müzik teorisinin merkezinde yer alır (1988: 53) diyerek folk müziin etnisite ve cemaat ruhu ile olan balantısını vurgulamı olur.

10 Bu nedenle folklorik niteliklerin sergilendii cemaat toplantılarında etnisiteye ilikin dier ayırt edici nitelikler, müzikle birlikte sergilenmektedir. Sözgelimi Savaglio, Detroit te yaayan Polonya göçmenlerini ele aldıı çalımasında, Polonyalı koro topluluklarının, bölgesel giyimleriyle Polonya yı görsel olarak da temsil ettiklerini vurgular. (1996: 38). Aynı biçimde Bohlman, Birçok folk festivali, pek çok yaygın ortak paydaya, en çok da yiyecek, giyim ve folk müzik gibi etnik kimliin etkin biçemine indirgenir (1988: 66) diyerek, kültür ve balamsal devamı olan müziin sıkı ilikisini vurgulamı olur. Benzer örnekleri Türkiye den de verebiliriz. Büyük bir kentte düzenlenecek olan bir Karadenizliler gecesinde temsil edilen Karadeniz müzii, çalgıları ve dansları; bölgesel yemeklerin, kıyafetlerin ve azın (ive) yer aldıı etnik kimlik kodlarının balamsal ve bir o kadar da çarpıcı bir devamıdır. Çünkü müzik kültürü, tıpkı etnisiteye ait dier kültür öeleri gibi çalımanın baında sözü edilen kolektif bellek in bir devamıdır. Kültürün iitsel sembollere ilikin sonik bir açılımı olan müzik de, tıpkı dier kültürel öeler gibi (edebiyat, yemek, din vb.) farklı kod ları nedeniyle bir toplulua, ulusa, etnisiteye özel bir vurgu yapıp onu dierlerinden ayırıcı bir ilev görmekte, dolayısıyla ideoloji oluturmada ve pekitirmede hayati bir rol oynamaktadır. Ezan ve Kur an slami ideolojinin, içi marları sol ideolojinin, bölgesel nitelikli etnik müzikler ulus-devlet ideolojisinin oluturulmasında ve pekitirilmesinde kullanılır. Baily nin (1997) yılları arasında Afgan ulusal kimliinin yaratılmasında müziin rolünü ele aldıı çalıması; ya da Daughtry nin (2003) eski Rus ezgileri üzerine yazılan yeni anthemlerin bugünkü Rusya Federasyonu ideolojisi ile ilikisini ele aldıı çalıması, hep ina edilen yeni devlet lere ilikin yeni ideolojilerin içinde müziin oynadıı önemli rolün ele alındıı çalımalardır. Yine Boleviklere katılan Ekim Devrimi nin önemli ideoloji mimarlarından Sovyet politikacı A. A. Jdanov, belirli aralıklarla düzenlenen konferanslarda yaptıı konumalar aracılııyla, düün, sanat ve müzik etkinliklerini sol ideolojiye uygun olarak yönlendirilmesi için çabalamıtır (Jdanov 1996: 64 65). Bu ve benzeri örnekler, farklı kimlik kodlarının bileiminden oluan farklı müzik türlerinin, ideoloji oluturmada ve pekitirmede de önemle kullanıldıını gösterir. Müzikteki Etnik Kimlik Kodları na Örnekler: Yukarıda etnik kimlik kodlarının genel özellikleri, müzikteki yeri ve kullanımı üzerinde durulduuna göre, bu kodların müzikteki görünümüne ilikin örnekler de verilmesi gerekmektedir. Bu örnekleri vermeden önce, u noktanın

11 üzerinde durulması gerekir: Müzik içindeki kodlar, ezgi, söz, armoni, ritim, dans, çalgılar gibi müzik gereçleri üzerinde ayrı ayrı çözümlenmeli ve bu çözümleme sırasında, müziin içinden çıktıı dier kültür ürünleri, müzikten dılanmamalı, müzikle birlikte ele alınmalıdır. Sözgelimi Çerkez müzii, bu müzii oluturan ezgi, ritim, çalgılar, dil vb. gibi müzik gereçleri yönünden çözümlenirken, bu müziin içinden çıktıı kültürün tarih, yemek, giyim veya gelenekler gibi alanları, müzii bütünleyen bütüncül birer öe olarak ele alınmalıdır: Akordeon un topluluun en temel çalgılarından biri olması, müzik ve dans ritimlerinin hızlı ve özgün olması, danslarının özgün mitolojilerinden beslenmesi, arkı sözlerinde ve dillerinde Adige dil gurubunun kullanılması; et, süt, peynir ve tahıl ürünlerinden oluan bir mutfak kültürüne sahip olmaları; gabili, çerkeska, kalpak gibi kendilerine özgü kıyafetleri ve misafirperverlik gibi töreleriyle bir bütün olarak düünülmesi gereken etnik kimlik kodlarıdır. Çerkez tarihinin bir parçası olan Çerkez sürgünü, Çerkez aıtlarını içeren repertuarın bir kısmını oluturur ki bu durum bile müziin, kendi dıında gibi görünen hiçbir öeden baımsız olmadıını göstermektedir. Bölgesel (Bozlak 3 ), dinsel (mevlit 4 ) ya da etnik (klezmer 5 ) vurgusu aır basan her özgün müzik türü ele alınırken, aslında anılmı olan isimle türe ilikin kod kombinasyonu da kastedilmi olunur. Kod kombinasyonu, sözü edilen müzik türüne özgü ayırt edici karakteristii veren kodların bütünüdür. Sözgelimi bozlak ya da mevlit dediimizde, aaıdaki dipnotta açıklanmı olan ya da olmayan ayırt edici karakterlerin birer toplamını kastetmi oluruz. Daha ayrıntılı bir örnek vermek gerekirse, taksim dediimizde aaıda sıralanan taksim yaratısına özgü kodların kombinasyonunu bir sözcükle ifade etmi oluruz: 3 Bozlamak fiilinden türeyen bu sözcük, alayı, haykırı gibi anlamlara geçer. Orta Anadolu, Çukurova ve Toroslar da balamayla çalınan, geni bir ses genlii içerisinde icra edilen, serbest ritme ve makamsal bir yapıya sahip olan hüzünlü halk arkıları. 4 Mevlit, Müslümanların sünnet, düün ya da ölüm yıldönümlerinde konuklarına sundukları pilav, helva, erbet vb. ikramlar eliinde icra ettikleri makamsal ezgili ve dinsel sözlü ilahiler. 5 Bata klarnet ve keman olmak üzere viyola, viyolonsel, kontrbas, bakır üflemeler ve davul gibi birçok çalgı gurubuyla, Dou Avrupa Yahudi dili Yiddiçe kullanılarak, genellikle düün ve bayramlarda elence amacıyla icra edilen Yahudi müzik türü.

12 ) Teksesli ve bazen ostinato 6 olarak eliklendirilebilen, 2) Serbest ritimli, 3) Çalgısal (sözsüz): Dou ya özgü makamsal türlerin yalnızca vokal olarak icrası, gazel olarak nitelendirilmektedir. Bu anlamda taksimler, çalgısal olması yönüyle de kendine özgüdür. 4) Douya ait makam gelenei ile icra edilen, 5) Doaçlama ve notasız olarak icra edilen, bilindik veya Karl Signell in deyimiyle kamusal alana ait olan ezgi öbeklerinin, özeklerinin veya çekirdeklerinin kullanımı da bu doaçlama balamına ilikindir. 6) Balanacak arkının makamı ile aynı makama sahip olan ve o arkıyı hem aldıı deitirgeçler, hem de ezgi seyri ile makamsal olarak tanımlayarak açılı nitelii taıyan, ilgili eserin ezgisini anıtıran, ima eden veya onun bir parçası olan ezgiciklerin de kullanımı gelenektendir. Baka bir deyile yukarıdaki sıralanan ya da sıralanmamı olan kodların total kombinasyonuna sahip olan müzik türüne taksim demekteyiz. Müzikte anlam çözümlemesi, ancak müziin içinden çıktıı kültürün de anlaılmasıyla mümkün olabilir. Baka bir deyile müzik, var olan kültürden baımsız olmadıı için, kültürel balamın bir uzantısı olarak ele alınmalıdır. Müziin kültürle birlikte ele alınarak anlaılması ve anlamlandırılması düüncesinde, temel olarak yapısalcı bir yaklaım bulunur. Yapısalcı yaklaım, lenguistik, hatta semiyolojik modellerin etnomüzikolojiye uygulanmasıyla kendini gösterir. Bu yaklaıma göre nasıl dili yapısal olarak çözümleyebilmek mümkünse, kültürü, dolayısıyla müzii de çözümleyebilmek mümkündür. Müzikteki çözümleme, yalnız müziin deil, dier kültürel öelerin de ipuçlarını verir. Bu nedenle müzikteki kodlar, toplumsal yapıyı da ifade eder. Etnik ya da inançsal öelere sahip bölgesel nitelikli bir müzikten u özellikler beklenir; 1. Toplumsal beeni, kiisel beenileri gölgede bırakır. 2. Toplumsal beeni, kolektif bellekten kaynaklandıı, belirli toplulukları birbirine baladıı ve bu toplulukların kültürel kimliini sembolize ettii için zor deiir. 6 Ezgilerin eliklendirilmesinde kullanılan; çalgı ya da vokal aracılııyla belirli ve görece kısa bir ezgisel ve ritmik kalıbın sürekli tekrarına dayanan ve daha çok bölgesel müziklerde kullanılan bir çokseslilendirme yöntemidir.

13 Zor deiimden dolayı geleneksel müzikler yenilik rüzgârlarına karı daha dirençli ve kapalıdır. Bölgesel müzik kültürünü gösteren etnik kodlar arasında hem bölgesel çalgılar, hem de bölgesel biçemler yer alır. Öncelikle çalgılardan söz etmek gerekirse; Çalgı olarak adlandırdıımız ses üretim gereçleri, dünyanın her yerinde, kesinlikle bölgesel müzik kültürlerine gömülüdür (Dawe 2003: 274). Bölgesel müzik türlerinin ve çalgılarının, etnik karakterde olmasına örnek vermek gerekirse: Sirtaki Rumların, klezmer Yahudilerin, semah Alevilerin, horon Karadenizlilerin kültürel kimliini sembolize eden müzik türleridir Klasik kemençe Rumların, Karadeniz kemençesi Lazların, balama Alevilerin, duduk Ermenilerin, gayda skoçların, tar Azerilerin kültürel amblemidir ve bu örnekler daha da artırılabilir (Mustan Dönmez 2008: 215). Ancak bu kültürel sembolleri mutlak olarak düünmemek gerekir, çünkü varyantları bulunmaktadır. Balama Alevilerin kültürel bir amblemi nitelii taısa da Sünni âıkların da elinden dümemektedir. Gayda skoçlara ait bir çalgı olsa da spanya da gaita, Polonya da Gajdy, Girit de Askambandoura gibi farklı adlarla anılan çalgılar, aslında aynı çalgının deiik versiyonlarıdır. Duduk Ermenilere ait bir çalgı olsa da, bu çalgının akrabası olan dier çalgılar Dou Anadolu da mey ya da Kafkaslarda balaban gibi isimlerle ortak bir corafyanın farklı birer varyantı olarak yaamaktadır. Türklerin klasik kemençe olarak adlandırdıı çalgının akrabaları Ukrayna hudok u ya da Rus gudok udur. Hiç kimse Yunan buzikisi ve Anadolu balaması arasındaki akrabalıı inkâr edemez. Aynı kültürel varyantlar yalnızca çalgılarda deil, müzik türleri ve kültürün dier bütün öeleri içinde de görülmektedir ve farklı etnik kimlik kodları arasındaki bu varyantlardan, kültürel-etnik akrabalıkları, alıverileri, yakınlıkları ve ilikileri çözümleyebilmek mümkündür. Bölgelere göre deien etnik kimlik kodları denildiinde kabaca, müzik metni de dâhil olmak üzere, bir müzik geleneine özgünlüünü veren ve onu dier geleneklerden ayıran tüm biçem ve kültür öeleri kastedilmektedir. Aynı biçimde bu kodlardan yalnızca farklılıa ilikin deil, ortaklıa ve akrabalıa ilikin öeleri de okuyabilmek mümkündür. Bu çalımada kod lar, etnik kimlik kodları kavramı içinde ele aldıımız bu biçem ve gelenek öeleridir. Bu öelere bazı müziksel örnekler verilebilir: 1) Belirli bir etnisiteye ait olan türler: Klezmer Yahudi, Roman havası Roman, Sirtaki Rum

14 ) Belirli bir etnisiteye ait olan çalgılar: Klasik kemençe Rum, duduk Ermeni, balaban Azeri 3) Belirli bir etnisiteye ait olan biçem: Aksak ritim Makedon; Balkan; Laz 4) Belirli bir etnisiteye ait olan dinsel-dünyasal müzik sözleri: Bhajan Hint, deyi Alevi, Kur an Müslüman 5) Belirli bir etnisiteye ait olan dinsel-dünyasal dans: Semah (dinsel) Alevi, horon (dünyasal) Laz, govend (dünyasal) Kürt 6) Belirli bir etnisiteye ait olan dil Rumca sözlü müzik, Adigece sözlü müzik 7) Belirli bir etnisiteye ait ive/aız Laz ivesi, Azeri ivesi, Arguvan azı. Yukarıda sıralanabilen ve elbette sıralanamayan pek çok ayırt edici biçemsel ve gereçsel (çalgı, söz, ezgi vb.) öe, etnik kimlik kodları na dâhildir. Müziksel ve müzik dıı etnik kimlik kodlarını anlayabilmenin, bir kültürü tanıyabilmek dıında hiçbir formülü de bulunmamaktadır. Antropolojinin ve etnomüzikolojinin alan çalıması ve katılımcı gözlem gibi etnografik bilgi edinme çabaları ise, bir anlamda belirli bir bölgesel kültürü tanıma çabasıdır ve kültürü tanımaysa ancak etnik kimlik kodlarını tanıma ile gerçekleebilecektir. Sonuç aret ve ya ifre anlamına geçen kod, lengüistik ve semiyolojide metin çözümlemesinde kullanılan bir kavramdır. Tüm sosyal bilimlerde i görebilecek bir kavram olan etnik kimlik kodları, cemaat halinde yaayan toplulukları birbirine balayan ritüeller, giyimler, dil, yemekler, mimari, kutsal nesneler ve sayılar gibi tüm kültürel öelerin çözümlenmesinde kullanılabilir. Kavram, bu çalımada etnomüzikoloji disiplini için tasarlandı ve etnisitenin müziksel iaretleri olarak ele alındı. Etnik daılım, kültürel yapının bölgesel bir görelilik taımasını salar ve etnisitelere ait göç ve diasporik hareketlilik, kültürel yapıyı da

15 devindirir. Dolayısıyla tıpkı dier kültürel öeler gibi müzik de demografik yapıya göre deikenlik gösteren bölgesel bir karaktere sahiptir. Sonuç olarak, bölgesel bir nitelie sahip olduu için folk müzikler, içlerinde etnik kimlik kodlarını en fazla barındıran türlerdir. Folk müzikte tür, çalgı, dinsel-dünyasal sözler, dans, bölgesel lehçe ve dil gibi tüm özgün/ayırt edici müziksel gereçler ve biçemler, etnik kimlik kodları çatısı altında ele alınmalıdır. Bu çalımada bölgesel müzikler içindeki kimlik kodları, bölgesel kimliin anlamlandırılmasını salayan analitik bir öe olarak tanımlandı ve etnik kimlik kodları kavramı, etnomüzikoloji literatürü için önerildi. Çalımada ayrıca, farklı kimlik kodlarının kombinasyonundan oluan (kod kombinasyonu) farklı müzik türlerinin, ideoloji oluturmadaki ve pekitirmedeki ilevi üzerinde de duruldu. KAYNAKÇA ASSMANN, Jan (2001). Kültürel Bellek. Çev. A. Tekin. stanbul: Ayrıntı Yayınları. BAILY, John (1997). The Role of Music in the Creation of an Afghan National Identity, , Ed. Martin Stokes, Ethnicity, Identity and Music, New York: Berg Publishers. BARTHES, Roland (1993). Göstergebilimsel Serüven, Çev. M-S. Rifat, stanbul: Yapı Kredi Yayınları. BLGN, Nuri (1999). Kolektif Kimlik. stanbul: Sistem Yayıncılık. BLACKING, John (1995). Selected Papers of John Blacking, ed: Reginald Byron. Chicago & London: The University of Chicago Press. BOHLMAN, Philip V. (1988). The Study of Folk Music in the Modern World, Indiana University Press. COHEN, Sara (1997). Identity, Place and the Liverpool Sound, Ed. Martin Stokes,. Ethnicity, Identitiy and Music, New York: Berg Publishers. DAUGHTRY, J. Martin (2003). Russia s New Anthem and the Negotiation of National Identity, The Society for Ethnomusicology, S. 47, s DAWE, Kevin (2003). The Cultural Study of Musical Insruments, Ed. M. Clayton, T. Herbert and R. Midletton, The Cultural Study of Music, Great Britain: Routledge Publish. DEMR, Ömer ve ACAR, Mustafa (2002). Sosyal Bilimler Sözlüü, Ankara: Vadi Yayınları. FENTON, Steve. (2001). Etnisite, Çev. N. ad. Ankara: Phoenix Yayınevi.

16 GUIRAUD, Pierre (1994). Göstergebilim, Çev. M. Yalçın. Ankara: mge Kitabevi. HERLITZ, Wolfgang (1983). letiimin Temel Esaslarına Giri, Modern Lengüistie Giri, Ed. K. Baumgartner, Çev. M. Akalın. zmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fak. Yayınları. LIVINGSTONE, Tamara E. (1999). Music Revivals: Towards a General Theory, Journal of the Society for Ethnomusicology, S. 43, s MUSTAN DÖNMEZ, Banu (2008). Anadolu Balamasına Ait Çoul Anlam Havuzunun Çözümlemesi, Folklor/Edebiyat, S. 55, s NATTIEZ Jean-Jacques (1990). Music and Discourse, Translated by C. Abbate. New Jersey: Princeton University Press. SAVAGLIO, Paula (1996). Polka Bands and Choral Groups: The Musical Self- Representation of Polish-Americans in Detroit, The Society for Ethnomusicology, S. 40, s SHEPHERD John and WICKE, Peter (1997). Music and Cultural Theory, Great Britain: Polity Press. SLOBIN, Mark (1993). Subcultural Sounds: Micromusics of the West, Hannover & London: University Press of New England. TÜRK DL KURUMU SÖZLÜÜ (2005). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.