TÜRK SYASAL YAAMINDA AVRUPA NIN KONUMLANMASI AÇISINDAN KRTK BR EK: DÖNEM

Transkript

1 T.C. DOKUZ EYLÜL ÜNVERSTES ATATÜRK LKELER VE NKILÂP TARH ENSTTÜSÜ DOKTORA TEZ TÜRK SYASAL YAAMINDA AVRUPA NIN KONUMLANMASI AÇISINDAN KRTK BR EK: DÖNEM Levent YILMAZ Dan*+man Prof. Dr. Engin BERBER 2009

2 YEMN METN Doktora Tezi olarak sunduum Türk Siyasal Yaamnda Avrupa nn Konumlanmas Açsndan Kritik Bir Eik: Dönemi adl çalmann, tarafmdan, bilimsel ahlâk ve geleneklere aykr düecek bir yardma bavurmakszn yazldn ve yararlandm eserlerin bibliyografyada gösterilenlerden olutuunu, bunlara atf yaplarak yararlanlm olduunu belirtir ve bunu onurumla dorularm. Tarih.../.../... Levent YILMAZ 8mza II

3 TUTANAK Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk 8lkeleri ve 8nklâp Tarihi Enstitüsü nün.../.../... tarih ve... sayl toplantsnda oluturulan jüri, Lisansüstü Öretim Yönetmelii nin... maddesine göre Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Anabilim Dal Doktora örencisi Levent YILMAZ n Türk Siyasal Yaamnda Avrupa nn Konumlanmas Açsndan Kritik Bir Eik: Dönemi konulu tezi incelenmi ve aday.../.../... tarihinde, saat... da jüri önünde tez savunmasna alnmtr. Adayn kiisel çalmaya dayanan tezini/projesini savunmasndan sonra... dakikalk süre içinde gerek tez konusu, gerekse tezin dayana olan anabilim dallarndan jüri üyelerine sorulan sorulara verdii cevaplar deerlendirilerek tezin... olduuna oy... ile karar verildi. BA=KAN ÜYE ÜYE ÜYE ÜYE III

4 YÜKSEKÖ3RETM KURULU DOKÜMANTASYON MERKEZ PROJE VER FORMU Tez No: Konu Kodu: Üniv. Kodu: Not: Bu bölüm merkezimiz tarafndan doldurulacaktr. Tez Yazarnn Soyad: YILMAZ Ad: Levent Tezin Türkçe Ad: Türk Siyasal Yaamnda Avrupa nn Konumlanmas Açsndan Kritik Bir Eik: Dönemi Tezin Yabanc Dildeki Ad: Tezin Yapld Üniversite: A Critical Threshold of Situating Europe in the Turkish Political Life: The Era Between Dokuz Eylül Üniversitesi Enstitü: Atatürk 8lkeleri ve 8nklâp Tarihi Enstitüsü Yl: Tezin Türü: Yüksek Lisans: Doktora: Dili: Türkçe Sayfa Says: 234+XII Tpta Uzmanlk: Referans Says: 260 Sanatta Yeterlilik: Tez Danmanlarnn Unvan: Prof. Dr. Ad: Engin Soyad: BERBER Türkçe Anahtar Kelimeler: 8ngilizce Anahtar Kelimeler: 1- Türk Siyasal Hayat 1- Turkish Political Life 2- Avrupa 2- Europe 3- Bat 3- West 4- Batllama 4- Westernisation Tarih: 8mza: Tezimin Eriim Sayfasnda Yaynlanmasn 8stiyorum Evet Hayr IV

5 ÖZET Osmanl 8mparatorluu ile Bat arasndaki ilikilerin uzun bir tarihi vardr. Osmanllar kurulularndan itibâren yönlerini Batya çevirmitir. Osmanl için XVIII. yüzyla kadar düman olan Bat, bu tarihten sonra model olmutur. Baty gelime modeli olarak almak, batllama olarak adlandrlmaktadr. Batllama aslnda bir modernleme hareketidir ve 8slâmclk, Osmanlclk, Batclk ve Türkçülük ideolojilerince de farkl biçimlerde benimsenmektedir. Bu ideolojilerin temel amac 8mparatorluu kurtarmaktr. Fakat Cumhuriyetin kuruluuyla, bu ideolojiler yerlerini cumhuriyet ideolojisine brakmtr. Cumhuriyetçilik de Batya yönelmitir fakat bu yöneli iki kart özellie sahiptir: Cumhuriyetçilere göre Bat hem kültürü hem de emperyalizmi temsil etmektedir arasndaki dönemin nispeten özgür ortamnda, Osmanldan mirâs kalan batllama tartmasnn yeniden canland görülmektedir. Dönemin bir baka özellii de sa ve sol ideolojilerin yükseliidir. Buna karlk batllama sorunsal sa ve sol akmlar içinde tartmal bir konu olmutur. Bu nedenle konunun iktisadî, siyasal ve kültürel düzeylerde incelenmesi gerekmektedir. Bu inceleme sonucunda, dönemi siyasal ideolojilerindeki Bat alglamasnn, Cumhuriyetin ilk dönemine nazaran çeitlendiini ortaya çkmaktadr döneminden itibâren Batya yönelik tavr, siyasal ideolojilerin ayrt edici özellii olmaktadr. V

6 ABSTRACT The relationship between the Ottoman Empire and the West had a long history. The Ottomans turned their direction to the West since their inception. The West which had been an enemy until the eighteen century became a model. Taking the West as a model for development is called westernisation. Westernisation is in fact a modernisation movement, and shared by ideologies ranging from pan-islamism and pan-ottomanism to Westernism and pan-turkism. The main objective of these ideologies was to save the empire. But all these ideologies were superseded by the republican ideology with the foundation of the Republic. The republicanism too looked toward the West but its westernism has a dichotomous character. To republicans the West represented both civilisation and imperialism at the same time. Relatively liberal environment of the era between saw the revival of westernisation debate inherited from the Ottoman Empire. Another characteristic of the era was the rise of ideological division between the right and the left. However, the westernisation problematic was a contentious issue both within the left and the right. Therefore the issue needs to be examined at economic, political and cultural levels. From this perspective, it appears that the perception of the West in political ideologies between was quite diversified from those of the early Republican period. From then on the attitude toward the West has become a distinctive element of political ideologies. VI

7 ÖNSÖZ Türk siyasal yaamnda, Avrupa olgusuna nasl bakldna ilikin doktora çalmas yapmak düüncesi bugüne kadar yaptm okumalar çerçevesinde ilginç bir konu olarak göründü. 8lginçliinin temelinde ise Türk siyasal yaamnda etkin olan aktörlerin, Avrupa karsndaki tavrlarnn çok boyutlu olmas yatmaktayd. Zirâ baz alanlarda Avrupa kart bir tavr alan siyasal oluum ya da düünce, baz alanlarda Avrupa ile uyum içinde olabilmektedir. Bu balamda sa-sol gibi, 8slâmî-laik gibi Türk siyasal yaamndaki klâsik snflamalar çerçevesinde konuyu çözümlemek neredeyse olanaksz olmaktadr. Bu zorluu amak için üç boyutlu bir inceleme yaplmaya çallmtr. 8lk boyutta, siyasal yaamda etkin olan aktörlerin iktisadî açdan Avrupa hakknda ne düündükleri; ikinci boyutta siyasal balamda Avrupa ya nasl yaklatklar, üçüncü boyutta ise kültürel (toplumsal) açdan Avrupa y nasl konumlandrdklar incelenmeye çallmtr. Çalmay yaparken beni en çok zorlayan mesele; bir siyasal düünceyi temsil edecek kii ya da kurumlarn seçimi ile bu kii ya da kurumlarn hangi tavrlarnn, onlarn Avrupallk hakkndaki kanaatlerine tekabül ettii oldu. Zirâ hem tarihsel balamdan kopmamak hem de olgular cmbzla çekmek durumuna dümemek için olabildiince dikkatli davranmaya çalld. Tüm bunlardan öte, konu seçiminde ufuk açc olan ilk tez danmanm saygdeer hocam Prof. Dr. Ergün Aybars a, yapc eletirilerinden çok yararlandm, danmanm Prof. Dr. Engin Berber e, tezin içerii oluturulurken verdii katkdan dolay Doç. Dr. Kemal Ar ya teekkür ederim. Ayrca, ariv çalmalarnda bana yardmc olan kütüphane ve ariv çalanlarna teekkürü bir borç bilirim. Tezin ariv aratrmas ksmnda bana çok yardmc olan kardeim sosyolog Buket Ylmaz n gayretlerini unutamam. Her türlü sorunun almasnda bana yardmc olan oda arkadam Dr. Naci Sevkal a ve hocam Yard. Doç. Dr. Nazmi Üste ye ayrca teekkür ederim. Bunun yan sra, meslektam ve arkadam Umut Karabulut, M. Emre Güler ve =ebnem Saylgangil e; sevgili örencilerimiz Cans VII

8 Ik, Çada Uzun, Feritah Ylmaz ve Erhan Ezici ye tezi ksa zamanda okuyup bana çok faydal uyarlarda bulunduklar için ayrca teekkür ederim. Umarm çok büyük hatalar yapmadan tezi yazabilmiimdir. Levent YILMAZ zmir-buca, VIII

9 ÇNDEKLER YEMN METN...II TUTANAK... III YÜKSEKÖ3RETM KURULU DOKÜMANTASYON MERKEZ... IV PROJE VER FORMU... IV ÖZET...V ÖNSÖZ...VII ÇNDEKLER... IX KISALTMALAR... XI GR...1 BRNC BÖLÜM CUMHURYETN LÂNINDAN 1960 A AVRUPA VE BATI OLGUSU I) KAVRAMSAL ÇERÇEVE...26 II) AVRUPA VE BATI MGES...41 A) B8R KAR=ITLIK: BAVIMSIZLIKÇILIK VE BATICILIK...41 B) 8KT8SADÎ ALAN: DEVLETÇ8L8V8N KURULMASI...48 C) TOPLUMSAL-KÜLTÜREL ALAN: TOPLUMUN LA8KLE=T8R8LMES D) S8YASAL ALAN: M8LL8YETÇ8L8K VE BATICILIK...62 E) 8DEOLOJ8K B8R KAYNAK OLARAK KADRO HAREKET F) II. DÜNYA SAVA=I VE BATI ALGISININ DÖNÜ=ÜMÜ...69 G) DEMOKRAT PART8 (DP) VE ABD N8N YÜKSEL8= KNC BÖLÜM TÜRK SYASAL YAAMINDA SORGULAMA DÖNEM: TÜRKYE DEN AVRUPA NIN GÖRÜNÜÜ I) MERKEZ SA3IN AVRUPA YA BAKII...80 A) 8KT8SADÎ OLARAK: PLÂNLI DÖNEM VE 8THAL 8KAMEC8 HIZLI KALKINMA...80 B) S8YASAL OLARAK: PARLÂMENTAR8ZME ONAY, SOLA VE ANAYASAYA MUHALEFET C) KÜLTÜREL OLARAK: M8LLÎ VE MANEVÎ DEVERLER II) MERKEZ SOLUN AVRUPA YA BAKII A) 8KT8SADÎ OLARAK: SOSYAL DEMOKRAT KAP8TAL8ZM ELE=T8R8S B) S8YASAL OLARAK: 1961 ANAYASASI NI SAVUNAN B8R PARLÂMENTAR8ZM C) KÜLTÜREL OLARAK: KAPSAYICI BATICILIK III) SA3-SOL ARASINDAK GEÇLER A) BAVIMSIZLIKÇILAR B) BATICILAR IX

10 C) MUHAFAZAKÂRLAR VE 8SLÂMCILAR D) ENTELEKTÜELLER ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TÜRK SYASAL YAAMINDA BATIYA ELETREL BAKILAR I) TÜRKYE DE BATI KARITLI3ININ SOL KÖKENLER A) YÖN HAREKET B) TÜRK8YE 8=Ç8 PART8S8 GELENEV C) RAD8KAL SOL II) TÜRKYE DE BATI KARITLI3ININ SA3 KÖKENLER A) M8LL8YETÇ8-MUHAFAZAKÂRLAR B) 8SLÂMCILAR SONUÇ KAYNAKLAR X

11 KISALTMALAR a.g.e. Ad geçen eser ABD Amerika Birleik Devletleri AET Avrupa Ekonomik Toplumluu AP Adalet Partisi ATÜB Asya Tipi Üretim Biçimi Bkz. Baknz CHP Cumhuriyet Halk Partisi Çev. Çeviren Der. Derleyen DGM Devlet Güvenlik Mahkemesi DSK Türkiye Devrimci 8çi Sendikalar Konfederasyonu DP Demokrat Parti ng. Çev. 8ngilizceden Çeviren MDD Millî Demokratik Devrim MNP Millî Nizam Partisi MSP Millî Selâmet Partisi NATO Kuzey Atlantik Anlamas Örgütü s. Sayfa numaras SKD Sosyalist Kültür Dernei Söy. Yap. Söyleiyi yapan ss. Sayfa numaralar SSCB Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii Tar. Yön. Tartmay Yöneten TBMM Türkiye Büyük Millet Meclisi TP Türkiye 8çi Partisi TÖB-DER Tüm Öretmenler Birleme ve Dayanma Dernei TSK Türk Silâhl Kuvvetleri Yay. Haz. Yayna hazrlayan Yay. Yön. Yayn yönetmeni XI

12 Dünya yüzünde hiç bir ulus, havan topunun ve H)ristiyanlar taraf)ndan icat edilen pek çok,eyin kullan)m)n)n kan)tlad)-) üzere, yabanc)lar)n faydal) icatlar)n) kullanmaya kendisini Türklerden daha çok haz)r hissetmi,tir. Ama Türkler kutsal kitaplar) bas)l)rsa kutsall)-)n) yitirece-i dü,üncesiyle matbaa kullanmamaktad)r, ya da kamu için saatler yap)ld)-)nda müezzinlerin yetkilerinin azalaca-) ve dolay)s)yla eskiden gelen usul ve ananelerinin zay)flayaca-) zannetmektedir. Habsburg 8mparatorluu nun Büyükelçisi Ogier Ghiselin de Busbecq in 1560 da yazd bir mektuptaki ifâdesidir. Bernard Lewis, Modern Türkiye nin Do-u,u, (Çev. M. Kratl),Türk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 2000, s. 42. XII

13 GR Osmanl Devleti kurulduu andan itibâren corafî anlamda hep Avrupa ile ilikide olmutur. Bu anlam ile Osmanl Avrupa nn içindedir, bir Avrupa devletidir; hattâ Anadolu ya ve Asya ya yaylmas Avrupa da güçlenmesinden sonra olmutur 1. Ancak Bat Avrupa nn oluumunu belirleyen Antik Roma, Hristiyanlk ve feodallik gibi kökenlere sahip olmadndan Avrupa nn dndadr 2. Bu corafî, diplomatik ve ksmen siyasal birliktelik ile kültürel ayrlk anlamnda okunabilecek bir durumdur. Osmanl Devleti nin yapsna ilikin görüleri Emre Kongar iki ana kategoride toplamtr. Bunlar, Osmanl toplumunu feodal bir yapya sahip olduunu düünenler ile Osmanl nn Avrupa dan farkl bir yapya sahip olduunu düünenlerdir 3. Osmanl nn ortaya çk, 8slâm uygarlnn kendi kritiini yapt IX. yüzyln aksine, duraanlat ve skolastiklie girdii bir döneme tekabül etmektedir. Taner Timur, Klçbay n aksine, XVIII. yüzyla kadar Avrupa nn da Osmanl ile ayn sistemde olduunu iddia etmektedir. Buna göre, Osmanl da da benzer uygarlklar gibi, çok az kast hareketi gözlenmektedir 4. Osmanllk, Türklerin yeni bir kültür küresine geçmesini ifâde etmektedir. Gerek Orta Asya devlet gelenei gerekse 8slâmiyet -özellikle 8slâmiyet in devlet geleneinin olumasnda etkili olmu antik kültür ve onun kalt imparatorluk düüncesi- bugünkü Türk siyasal kültürünün olumasndaki en önemli etkenlerdir. XVIII. yüzyln ikinci yarsndan itibâren Bat, Osmanl için örnek alnacak bir konuma gelmitir. Batllama hareketi aslnda bir modernlemedir. XIX. yüzylda modernleme hareketine çeitli noktalardan bakan ideolojiler Osmanl nn siyasal 1 Mehmet Ali Klçbay, Do-u nun Devleti Bat) n)n Cumhuriyeti, 8mge Yaynlar, Ankara, 2001, ss Klçbay, 2001, s Emre Kongar, Toplumsal De-i,me Kuramlar) ve Türkiye Gerçe-i, Remzi Kitabevi, 8stanbul, 1995, s Muzaffer Sencer ise Osmanl toplumun yapsn feodalizm olarak görenleri (H. A. R. Gibb ve H. Bowen, 8. Hüsrev Tökin, B. Boran, K. Fiek, M. Erdost, M. Kray, H. Berktay) belirttikten sonra, Osmanl nn Avrupa dan farkl olduunu savunanlar (N. Berkes, S. Divitçiolu, =. Mardin, M. Sencer, H. Cin, M. Doan, M. A. Klçbay) kendi arasnda Asya tipi üretim biçimini (AYÜB) savunanlar ile yapnn pre-kapitalist olduunu savunanlar olarak ayrmaktadr (Srasyla S. Divitçiolu ile D. Avcolu). Bu snflandrmaya bir de tarihçileri eklemekte ve onlarn genelinin Osmanly feodal olarak nitelemedii görüünü dile getirmektedir. Bu görülerin ayrntlar için bkz. Muzaffer Sencer, Osmanl) Toplum Yap)s), Sarmal Yaynevi, 8stanbul, Taner Timur, Osmanl) Kimli-i, 8mge Yaynlar, Ankara, 2000, ss

14 yaamna girmitir. 8slâmclk, Osmanlclk, Batclk, Türkçülük temelde bir modernleme ideolojisidir. 8slâmclk düüncesi, Cemaleddin Afgânî, Reid Rza, Muhammed Abduh gibi yazarlarn eserlerinde, geleneksel 8slâm düüncesi ve anlaynn eletirisiyle ilk belirtilerini göstermeye balamtr. Söz konusu yazarlarn eserlerinde görülmeye balayan dindeki doaüstü baz ifâdelerin hurâfe olarak nitelendirildii, geleneksel dinî otoritelerin önemsizletirildii ve dinin yeniden yorumlanmasna gereksinim duyulduu anlay tüm Müslüman ülkelerde yank bulmaya balam; Osmanl da da dindarlklaryla bilinen bir ksm entelektüel bu görülerden etkilenmitir. Böylelikle Mehmet Âkif Ersoy, Mustafa Sabri Efendi ve nice yazar, Müslüman ile 8slâmiyet arasndaki ayrm güçlü bir ekilde vurgulayp dönemin 8slâm anlaynn 8slâm toplumlarn geri brakt eklinde bir yaklam savunmutur. Teknik ile düünce arasndaki ilikiyi görmeyerek; dini salt ahlâkî boyutta kabul edip teknolojiyi yüceltmek gibi bir çelikiyi 8slâmclk akm kendinde barndrmaktadr. Türkiye ve dier Müslüman ülkelerde 8slâmî düünceyi temsil eden yazarlarn etkisi hâlâ derin bir ekilde sürmektedir 5. Bu durum 8slâmclk akmnn daha yakndan incelenmesini gerektirmektedir. 8slâmiyet, Osmanl Devleti'nin kuruluundan balamak üzere belirleyici bir etkiye sahip olmutur. Fakat 8slâmclk adyla ortaya çkan düünce akmnn amac ve ilevi çok farkldr. Bir düünce akm kimliiyle 8slâmcln, tam olarak ne zaman baladn söylemek zordur. 8slâmclk, youn olarak II. Abdülhamit döneminde kendisi ve rakipleri tarafndan tartlmaya balanmtr 6. 8slâmclara göre, Osmanl 8mparatorluu nda bir çökü durumu vardr. Bu çöküün nedeni, Batclarn ileri sürdüü gibi 8slâmiyet ten kaynaklanmyordu 7. Çünkü, aslnda 8slâmiyet bilime ve yeniliklere açk bir dindir. Demokrasi, merûtî rejim ve en geni özgürlükler 5 Tark Zafer Tunaya, slâmc)l)k Ak)m), 8stanbul Bilgi Üniversitesi, 8stanbul, 2003, ss ve II. Abdülhamit, 8slâmclk politikasyla hem Balkanlardaki Panislavizm i etkisiz duruma sokmak, hem de içeride siyasal rakiplerinin halk içindeki gücünü krmak istiyordu. Tunaya, 2003, s Bu noktada, Batl bir oryantalist ve ark dilleri uzman olan Ernest Renan n 8slâm Terakkiye Mâni mi? adl eserini, 8slâm ülkelerindeki tepki ve eletirilerin merkezî olduunu söylemekte yarar vardr. Edward McNall Burns, Ça-da, Siyasal Dü,ünceler: (Çev. A. =enel), Ankara, Birey ve Toplum Yaynclk, 1982, ss

15 8slâmiyet in özünde vardr. Bu yüzden 8slâmclar merûtiyete kar deillerdir. Ancak, rejimin memleket artlarna uydurulmas taraftardrlar. Said Halim Paa ya göre 8slâmlamak demek; slâm')n, itikat, ahlâk, içtimâiyat ve siyaset sistemini daima zaman ve muhitin ihtiyac)na en muvaf)k bir surette tefsir ve bunlara uymakt)r 8. Sait Halim Paa, Batl uluslar hakknda tad olumsuz kanaatleri Batdan alnmak istenen siyasal kurumlar için de tamaktadr. Ona göre, Batnn siyasal kurumlar bir takm toplumsal savalarn ürünü olduu için, bu gibi savalarn ortaya çkmasna ve sürmesine uygun nitelikler tar. Bu nedenle doal olarak saldrgan ve yan tutucu bir karakter tamaktadr. Söz konusu kurumlarn ahlâkî ve idarî deerleri çok kukuludur. Bunlar âdalet ve bakalarn gözetme düüncelerini zorunlu olarak yok saymaktadrlar 9. Bat hakknda böyle olumsuz düünceleri olan Sait Halim Paa nn, Batllamaya olumlu yaklamas düünülemez. Ona göre ülkeyi Batllatrmaya çalmalarnn nedeni, aydnlarn, kendi ülkelerini tanmamalar ve ona düman olmalardr. Sait Halim Paa ya göre, Osmanl toplumu yüzyllar önce kurulmu, görkemli bir uygarlk oluturmu ve dünya tarihinde önemli bir görevi yerine getirmitir. Buna karn Batclar, kendi ahlâkî ve manevî hayatlarn, toplumsal ve siyasal yasalarn, kaynaklarn, ksaca ulusun dehâsnn temsil eden, ulusal varln, ahlâkn ve düüncelerini kuran eyleri küçümsüyor, aalyor, bunlar aratrmakta ve incelemekte bir yarar görmüyorlard. Bu tutumlar nedeniyle de bilgisizliin en kötüsüne, kendini bilmemeye düüyorlard 10. 8slâmclar çounlukla Srat-el-Müstakim, Sebilürreat ve Beyan-ul Hakim gibi dergilerin etrafnda toplanmlardr. Yazlarnda devletin çökü sebebini arayp kurtulu yollarn önermilerdir. Akmn önemli temsilcilerinden =emsettin Günaltay a göre, çöküün sebebi Cinci Hoca, Seyyit Mustafa gibi dar görülü adamlardr. Bunlarn yerine ilimli, çada düünce ile silâhlanm bir 8slâmcln 8 8smail Kara, slâmc)lar)n Siyasî Görü,leri, Dergâh Yaynlar, 8stanbul, 2002, s Sait Halim Paa, Buhramlar)n)z, Tercüman Yaynlar, (Haz.: M. Ertugrul Düzda), (tarihsiz), 8stanbul, s Sait Halim Paa, s

16 kurtarc olabileceini savunmutur. Kalknmann yönteminin bilgili olmak olduunu vurgulayan Günaltay, câhil gericilikle câhil ilericilik arasnda zarar bakmndan hiçbir fark görmez. Bu nedenle her,eyden önce küflü kafalar y)kanmal)d)r demitir 11. 8slâmclar, Batnn, Osmanl Devleti nden ileride olduunu kabul etmilerdir. Bu yüzden Batnn teknik bilgisinin alnmasnn art olduunu savunmulardr. Buna karlk ahlâk ve manevîyat bakmndan zayf olduunu ileri sürüp Bat taklitçiliine kar çkmlardr 12. =emsettin Günaltay n, Avrupa yaln)z kendisini dü,ünür. Amac) ba,ka ülkeleri sömürmektir. Avrupa'dan merhamet beklemek bo,unad)r. Kendimiz uyanal)m 13 biçimindeki çeitli sözleri, 8slâmclarda yer alan bakn bir özeti gibidir. Çözümü millet te bulan 8slâmclardan biri de Mehmet Âkif'tir. O da Batnn teknolojik üstünlüünü kabul etmitir. Mehmet Âkif in eserlerindeki ana tema, 8slâm dininin ilerlemeye ve modernlemeye engel olmad tezidir 14. Gerçekte Mehmet Âkif, 8slâmc akm içinde Cemaleddin Afgânî ve onun örencisi Muhammed Abduh un çizgisini tâkip eden modernlemeci bir 8slâmcdr. Bu tür 8slâmclk, Avrupa nn tamamen taklit edilmesi ve Avrupa dan gelen her yeniliin reddedilmesi eklindeki zt fikirlere karlk, Avrupa nn bilim ve tekniinin alnarak maneviyatn korunmasn ve 8slâm n hurâfelerden arndrlarak gerçek 8slâm n yaanmasn savunmutur. Mehmet Âkif in ifâdesiyle, sadece Baty veya Douyu savunanlar aslnda ne savunduklar ne de kar çktklar Baty ve Douyu bilmektedirler. Ünlü eseri Safahât ta öyle demektedir: 15 Al)n)z ilmini Garb )n, al)n)z san at)n) Veriniz hem de mesainize son sür atini, Çünkü kabil de-il art)k ya,amak bunlars)z; Çünkü milliyeti yok san at)n, ilmin; yaln)z Mehmet Âkif bunu gerçekletirmek için de Japonlar örnek göstermektedir. 8lerleyen dönemlerde de Japonya, özellikle muhafazakâr çevrelerde doru 11 Nuray Mert, slâm ve Demokrasi: Bir Kurt Masal), 8z Yaynlar, 8stanbul, 1998, s Mert, s Mert, s Mustafa Erdoan, Safahat n Temalarndan Biri: 8slâmî Modernleme Görüü, Mehmet Âkif Ersoy u Anma Kitab), Ankara Üniversitesi Yaynlar, Ankara, 1986, s Mehmet Âkif Ersoy, Safahat, 8nklâp Yaynlar, 8stanbul, 2003, s

17 modernlemenin adresi olarak görülecektir. Çünkü Japonlar sadece Batnn ilmini almaya özen göstermi ve Bat medeniyetinin deersiz, moda eklinde gelen olumsuz unsurlarn almamlardr. Mehmet Âkif teki bu Japon hayranl, Türk muhafazakârlnn ayrt edici özelliklerindendir 16. Bat tekniinin alnmasn isterken taklitçilii reddetmitir. =u sözler Mehmet Âkif in düüncesinin genel özelliini yanstr 17 : ( ) Dini taklit, âdetleri taklit, k)yâfeti taklit, selâm) taklit, kelâm) taklit hûlâsa her,eyi taklit bir milletin fertleri de insan taklidi demektir ki, kâbil de-il gerçek bir sosyal topluluk vücûda getiremez, binaenaleyh ya,ayamaz. 8slâmclar, uluslararas siyasal alanda, Batnn Osmanl 8mparatorluu ve dier Müslüman ülkelere uygulad zorba politikalar engellemenin tek yolu olarak 8ttihâd- 8slâm görmülerdir. Ancak böyle bir birlemenin ksa sürede baarlmasnn mümkün olmadn da dile getirmilerdir. Dier düünce akmlarndan olan Batclar, körü körüne bir taklitçilik peinde olduu için eletiri bombardmanna tutmular; balangçta Osmanlcla olumlu bakmalarna karn Balkan Sava ndan sonra bu konudaki düüncelerini deitirmilerdir. 8slâmclar, Batllama meselesini Dou-Bat kyaslamasndan elde ettikleri sonuçlara balamlardr. Öteki düünce akmlarnda olduu gibi, 8slâmclar da 8slâm dünyasnn, dolaysyla Osmanl 8mparatorluu nun gerileme ve yklma krizi içinde olduunu açkça ortaya koymular ve bu durumun sebeplerini aratrmlardr. Onlar için önemli olan Osmanl 8mparatorluu gibi bir 8slâm devletinin Batdan ne alacadr. 8slâmclara göre Bat ve Dou medeniyetleri ayr artlarn ve sebeplerin eseridir. Bedevî bir kavmi yeryüzünün en ileri devleti haline getirmi olan 8slâmlk, XX. yüzylda Batnn varm olduu toplumsal ve siyasal artlara sahiptir. Bu alanda Bat medeniyetine muhtaç deildir. Demokrasi 8slâm dünyasnda yüzyllarca evvel kurulmutur. Bat bu alanda geç bile kalmtr. Batnn asl zayf olan taraf ahlâk ve maneviyatdr. 8slâm bu alanda Batdan hiç bir ey almaa mecbur deildir. Bat, Douya nazaran srf teknik bakmdan üstündür. Yalnzca iktisadî ve maddî alandaki 16 Erdoan, s Erdoan, s

18 kalknma için gerekli yöntem ve malzemeyi Batdan almak mümkündür ve gereklidir 18. 8slâmc akm, bu tezini çeitli kantlara dayandrmtr. Batnn maneviyat bakmndan geriliinin ba sebebi olarak laiklik rejimini görülmütür. Sonuç olarak Bat, dini devletten ayrmtr. Bunun yannda Bat zâlimdir. Zirâ bu derece makinelemi, maddîlemi bir dünya içinde, âdalet ve hakkaniyet duygular bir hayal haline gelmitir. Bat istismarcdr. O yalnz kendi insanlarn deil, Douyu, birçok memleketleri medeniyet getiricilii maskesi altnda istilâ etmitir. Onlarn geri kalmalarna, ilerleyememelerine sebep olmutur. Bat, uluslararas ilikilerde de bencildir. Oysaki Dounun temsilcisi Müslümanlk, maneviyat alannda Batdan çok kuvvetlidir. Bu bakmdan Bat, Douya muhtaçtr. 8slâmclar bu giriten sonra 8slâmiyet in içinde bulunduu güç durumu saklamamlardr. 8slâmc cephenin Batllama ilkeleri bu suretle açklk kazanmtr: Batnn ahlâkn ve toplumsal düüncelerini bir tarafa brakmak, Batnn ahlâk krizinden kendimizi korumak ve fakat teknik ilerlemelerini almak arttr 19. 8slâmclara göre Batllama iki esas kurala dayanmaldr. Birinci kural, taklitten kaçnmaktr. Batllamann öteki kural ise Batdan alnacak öelerin memleketin kendi (8slâmî) gelime kanunlarna ve gerçek ihtiyaçlarna göre yaplmasdr. Bu ise sadece teknik alanda olmaldr. Muhakkak ki 8slâm dünyasnn düünsel bir kalknmaya da ihtiyac vardr. Fakat bu 8slâm n kurallarna göre gerçekletirilecektir 20. Görüldüü üzere 8slâmc akm her dinsel ideolojide olduu ekilde, gelenekçidir. Mensuplar içinde rasyonalist bir tavra mensup olanlar da vardr, fakat bu durum bile ancak gelenekçilikle badatrlabildii nispette deer kazanmtr. 8slâmclk akmnn mensuplar bütün slahat tezlerini 8slâmc bir rönenans formülüne balamlardr. Osmanl 8mparatorluu nun ve bütün 8slâm dünyasnn kurtuluunun ancak bu ekilde olabileceine inanmlardr. 18 Tunaya, 2003, ss Tunaya, 2003, s. 84; Enver Ziya Karal, Osmanl) Tarihi Cilt: VIII, Hürriyet, 8stanbul, 1999, ss Tunaya, 2003, ss

19 Sonuç olarak, 8slâmclk akm Osmanl 8mparatorluu nun kurtuluunu, kendi birliini salamasna; ardndan bütün 8slâm dünyasnn kurtuluunu 8slâmî Rönesans formülüne balamtr. Onlara göre, ülkenin yeniden kalknmas ve yükselmesi ancak 8slâmlamakla mümkündür. Bat tehlikelidir: Gözleri mâziye bakan milletin, Ömrü temâdisi olur nekbetin. Kar,)na müstakbeli dikmi, Hüda, Görmeye, lâkin daha yok niyyetin. Ey koca Jark, ey ebedî meskenet! Sen de k)m)ldanmaya bir niyyet et. Korkuyorum Garb)n elinden yar)n, Kalmayacak çekmedi-in mel anet. Hakk-) hayat)n daha çi-nenmeden, Kan dökerek almal)s)n merd isen. Çünkü bugün ortada hak sahibi, Bir ki,idir: Hakk)m) vermem! diyen 21. Osmanlclk ideali, Osmanl 8mparatorluu içindeki tüm etnik gruplarn üzerinde bir Osmanllk duygusunu ve bu duyguya kout olarak bir Osmanl Milleti ni ortaya çkarmaya yönelik bir düünce akmdr. Bu düüncenin savunulmaya baland Tanzimat döneminde, 8mparatorluk içindeki deiik etnik gruplarn Bat devletlerinin desteini alarak bamszla yöneldikleri göz önüne alnrsa, Osmanlclk düüncesini ileri süren devlet adamlarnn bu yolla iç çekimeleri yavalatmaya ve d basklar hafifletmeye çaltklar görülecektir 22. Bir Osmanl milleti oluturma siyaseti Sultan II. Mahmut un u ünlü sözüyle sloganlamtr: Ben tebaam)n Müslüman olan)n) câmide, H)ristiyan olan)n) kilisede, Yahudi olan)n) havrada fark ederim. Aralar)nda ba,ka bir güna fark yoktur. Cümlesi hakk)ndaki muhabbet ve âdaletim kavidir ve hepsi gerçek evlâd)md)r 'da ilân edilen Tanzimat ile bu düünce hukuksal bir ilke olarak belirlenmitir. Dolaysyla Osmanlclk düüncesinin esas geliimi Tanzimat n 21 Ersoy, ss Selçuk Akin Somel, Osmanl Reform Çanda Osmanlclk Düüncesi ( ), Modern Türkiye'de Siyasi Dü,ünce Cilt: 1, (Der. M. Ö. Alkan), 8letiim Yaynlar, 8stanbul, 2001, ss Tark Zafer Tunaya, Türk Siyasi Hayat)nda Bat)l)la,ma Hareketleri, 8stanbul Bilgi Üniversitesi Yaynlar, 8stanbul, 2004, s

20 ilânndan sonra olmutur. Osmanl devlet adamlarnn bu tezlerini sistematik olarak savunduklar söylenemez. Ancak Yeni Osmanllar ve Jön Türkler, pek çok konuda birbirlerinden farkl düünmelerine karn Osmanlclk düüncesi her ikisinde de ortaktr. Bu dönemde çeitli dinlere mensup Osmanllar arasnda eitlik prensibinin oluturulmas yoluna gidilmi, dönemin ifâdesi ile toprak karde,li-i prensibi temel siyaset kural yaplmak istenmitir. 8ttihat- Anâsr (Unsurlar Birlii) terimi bu yeni idealin ifâdesi olmu ve çokluun, çeitliin birliini açklamakta kullanlmtr 24. Bu noktada, dönemin çada olan dier akmlarn temsilcilerinin de, bazen Osmanlcn temel argümanlarn kullandklarndan söz edilebilir. Osmanlcln gerekli bir politika olduunu savunan 8slâmclara yakn Süleyman Nazif, Cengiz Hastal adl makalesinde "Bizim damarlar)m)zda bugün husûsî bir kan vard)r ki o da Osmanl) kan)d)r 25 demitir. Batc görüleriyle tanna Celâl Nuri, Osmanlcla yaplan eletirileri tenkit ederken u cümleleri söylemektedir: (...) Bunun gibi Osmanl)c)l)k, yani anâs)r)n müsâvat) siyaseti de b)rak)lamaz. Böyle bir sakim politika milletleri herc-ü merc edece-i gibi Avrupa'y) husûsuyla baz) akvâm-) Osmaniye'ye hamilik eden düvel-i muazzamay) aleyhimize sevk eder (...) 26. Yusuf Akçura ise Üç Tarz- Siyaset adl eserinde Osmanlclk fikrini gerçekçi bulmadn, "(...) muhtelif cins ve dine mensup olup,imdiye kadar birbirleriyle kavga ve sava,tan hâli kalmayan unsurlar)n,imdiden sonra kayna,malar)n)n mümkün olmad)-) (...) 27 yönündeki sözleri ile ifâde etmitir. Atatürk de, Osmanlclk idealinin gerçekçi olmadn u sözleri ile ortaya koymutur: (...) Osmanl) mparatorlu-u içindeki muhtelif kavimler hep millî âkidelere sar)larak, millîyet mefkûresinin kuvvetiyle kendilerini kurtard)lar. Biz ne oldu-umuzu, onlardan ayr) ve onlardan yabanc) bir millet oldu-umuzu sopa ile içlerinden kovulunca anlad)k (...) Anlad)k ki kabahatimiz kendimizi unutmakl)-)m)zm),. Dünyan)n bize hürmet göstermesini istiyorsak kendi benli-imize ve milletimize bu hürmeti 24 Tunaya, 2004, s Tunaya, 2004, s Tunaya, 2004, s Yusuf Akçura, Üç Tarz-) Siyaset, Lotus Yaynlar, 8stanbul, 2008, s

21 gösterelim. Bilelim ki millî benli-ini bulamayan milletler ba,ka milletlerin,ikâr)d)r 28. Osmanlclk düüncesinin en önemli hedefi, Mithat Paa ve arkadalarnn çabalaryla 1876'da Kanun- Esâsî nin ilânyla gerçeklemitir. Fakat Osmanlcln zaferi olarak görülen bu hareket uzun sürmemitir. II. Abdülhamit in, Osmanlclk düüncesinin zararl olduu kanaatine varmas; Merûtiyet yönetimine ara vermesi ve yeniden bütün yetkileri kendisinde toplayarak 8slâmclk fikrini ön plâna çkarmas ve özellikle toplumun temel nüvesini oluturan Türklerin Osmanlclk fikrine scak bakmamas bu düüncenin öneminin kaybolmasna sebep olmutur 29. Osmanlclk aslnda, özellikle Fransz 8htilâlinden sonra Osmanl 8mparatorluu nun temel meselesi hâline gelen; çeitli milletlerin bamszlk hareketlerini ve 8mparatorluktan kopma çabalarn, her türlü etnik milliyetin üzerinde Osmanllk kavram yaratarak önlemeye çalan siyasal düünce hareketine verilen isimdir. Yusuf Akçura ise Osmanl) memleketindeki müslim ve gayrimüslim ahaliye ayn) siyasi haklar) tan)mak ve vazifeleri yüklemek; böylece aralar)nda tam müsavat husule getirmek; fikirlerce ve dince tam serbesti vermek, bu müsavat ve serbestiden faydalanarak, söz konusu ahaliyi aralar)ndaki din ve soy ihtilaflar)na ra-men yekdi-erine kar),t)rarak ve temsil ederek, Amerika Birle,ik Hükümetlerindeki amerikan milleti gibi mü,terek vatanla birle,mi, yani bir millîyet, Osmanl) milleti meydana ç)karmak ve bütün bu zor ameliyat)n neticesi olarak da, Devlet-i Aliyye-i Osmaniye yi asli,ekliyle yani eski hudutlar)yla muhafaza eylemekti demektedir 30. Osmanl 8mparatorluu nun geniledii topraklar üzerinde çeitli din ve etnik kökenler bal çok sayda grubun bulunduunu ve bütün bu gruplar Osmanl siyasal sisteminin oluturduu bir denge içinde örgütlemeye çalld bilinmektedir. Bu gruplar daha sonra, Osmanl yöneticilerinin millet sistemi adn verdikleri bir sistem çerçevesinde örgütlenmilerdir. Buradaki millet terimi bugün kullanlan anlamda olmayp dinî cemaat anlamna gelmektedir. 28 Atatürk'ün Söylev ve Demeçleri ( ) Cilt I-III, Türk 8nklâp Tarihi Enstitüsü Yaynlar, Ankara, 1981, s Somel, s Akçura, s

22 Millet sistemi, Fransz 8htilâli sonrasna kadar büyük bir güçlükle karlamamtr. Fransz 8htilâli sonras iki güçlüe göüs germe durumunda kalmtr. 8lki, 8htilâli tâkip eden dönemde Fransa da yeeren milliyetçilik düüncesinin, Osmanl Avrupa snda da yaylmaya balamasdr. Osmanllarn kurmu olduu dengenin karlat ikinci büyük güçlük ise devletin bir modernleme sürecinin içine girmi olmasdr. Devletin bu çabas ve modern teknolojiyle ulamaya çalmas, o zamana kadar 8mparatorlua bal ama kendisine eriilemedii için sanki özerk yaayan çeitli gruplar yönetime kar mücadele içine sokmutur. 8te bu noktadan itibâren, Osmanl yöneticilerinin yeni bir kimlik yaratma ihtiyacn hissettikleri görülmektedir. Bata Tanzimat olmak üzere, bütün modernleme hareketleri, bir yandan Bat tipi kurumlar Osmanl 8mparatorluu nda kurmaya çalrlarken dier yandan da 8mparatorluk içinde yaayan çeitli unsurlar arasndaki farklar ortadan kaldrma çabas içine girmitir. Bata hukuksal alandakiler olmak üzere, reform hareketlerinde bir Osmanl bireyi yaratma çabas kolaylkla görülmektedir. Tanzimat ricali sürekli olarak böyle bir tipin yaratlmas için gayret göstermilerdir 31. Osmanllk siyasetinde 1876 sonrasnda karmza çkan en önemli düünce insanlarndan biri de Tunal Hilmi Bey olmaktadr. Tunal Hilmi, 8mparatorluun tek kurtulu çâresini, bütün millî balantlar aacak bir Osmanl kimliinin yaratlmasnda ve bunu salayan bir devlet modelinin kurulmasnda görmütür. Meveret gazetesi, bu ideali göstermek için çeitli unsurlarn temsilcilerinden oluan bir bayazarlk kadrosu oluturmutur. Fakat bu çabalara 8mparatorluun dier unsurlar tarafndan olumlu cevaplar verildiini söylemek son derece zordur. Yabanc müdahalesini salamak için isyan hareketlerini younlatran Hristiyan unsurlar için Osmanllk ideali, tamamen bir efsane ekline dönümütür. Bu kavram kendi ulusal deerleri üzerinde gören gayrimüslimler aznlkta kalmtr. Ayn ekilde Müslüman unsurlara bal fakat Türk olmayan kimselerin kendi milliyetçilikleriyle Osmanllk ideali arasnda kararsz kaldklar bir dönem göze çarpmaktadr. Nitekim 8brahim 31 Somel, s

23 Temo, Dervi Hima (Maksut 8brahim) gibi kimseler bir yandan Osmanl 8ttihat ve Terakki Cemiyeti için çalrken, dier yandan Arnavutluk bamszl için çalan örgütlere para yardmnda bulunmulardr 32. Osmanlclk, millî bir devlet olmayan Osmanl 8mparatorluu ndaki tüm milliyetleri honut klmaya yönelik bir anlay olarak, Merûtiyetin siyasal amac olmutur. 8nanç ve dil fark gözetmeksizin bütün yurttalar merûtî bir devlette eit haklara sahip klma düüncesi, 1908 hareketinin resmî ideolojisi haline gelmitir. Bu durum milliyetçi ayaklanmalar, özellikle de 1913 Balkan Sava nn Osmanly büyük ölçüde zayflatmasna kadar devam etmitir 33. Bir siyasal ideal olarak Osmanlclk, 1913 ten sonra çok snrl bir etkiye sahip olmutur. Bu dönemden sonra iktidar elinde bulunduran yönetim, Osmanlclk konusunda bazen görüler ileri sürmü ve bu kavramdan bir toplumsallama arac olarak yararlanmak istemitir. Fakat bu yararlanmann son derece snrl kald gerçektir. Türkçülük düüncesi dier akmlara oranla daha geç ortaya çkmtr. Bu akmn önemli temsilcilerinden Yusuf Akçura, Türkçülük akmnn balangcn, Mustafa Celâlettin Paa nn 1869'da Sultan Abdülaziz e sunduu bir kitaba kadar götürmektedir. Fakat ilk defa toplumbilimsel bir yöntemle sistemletirmesi, II. Merûtiyet döneminde salanmtr. 1908'de Rusya'dan 8stanbul a gelen baz Türkçülerin kurduklar Türk Dernei bu akmn beii olmutur 34. Türk Dernei nin kendi kendisini kapatmasndan sonra Türkçüler bu kez 1911'de kurulan Türk Yurdu Cemiyet inde toplanmaya balamlardr. Fakat Türkçülüün asl örgütlenmesi, bu dernein de kendisini feshederek Askerî Tbbiyelilerin öncülüünde 3 Temmuz 1911'de kurulan Türk Oca derneinde gerçeklemitir. Dernein kurucular âir Mehmet Emin (Yurdakul), Aaolu Ahmet ve Dr. Fuat Sabit (Veznedar) Beylerdir. Balkan Sava ndan sonra seçilen yönetim kurulu Hamdullah 32 Somel, s Erik Jan Zürcher, Modernle,en Türkiye nin Tarihi, (Çev. Y. Gönen), 8letiim Yaynlar, 8stanbul, 2003, s Rdvan Akn, Osmanl) mparatorlu-u'nun Da-)lma Devri ve Türkçülük Hareketi , Derin Yaynlar, 8stanbul, 2003, s

24 Suphi Bey (Reis), Akçuraolu Yusuf (8kinci Reis), Halis Turgut, Hüseyin Ragp, Dr. Akil Muhtar ve Dr. Hüseyin Erturul Beylerden olumaktadr 35. Özellikle Balkan Sava ndan sonra Osmanlclk akmnn baarsz olmasyla ortaya çkan boluu dolduran Türkçülük akmnn hedefini, genel hatlar ile u ekilde özetlemek mümkündür 36 : Osmanl bayra altnda bilinçsiz bir ekilde yaayan Türkleri, millî bir duygu ile bilinçlendirmek. Türk milletini 8slâm âlemine güçlü bir unsur olarak yeniden sokmak. Osmanl saltanatnn dayanaklarn yeniden kuvvetlendirmek. Modernlemek. Ancak bu son noktada baz çekinceler de vardr. Körü körüne bir Bat taklitçilii içine girmemek önemli bir vurgudur Zirâ Türkçülere göre özellikle Tanzimat kafasnn Türk toplumunu özünden uzaklatrma husûsunda büyük zararlar olmutur. Bu yüzden, Batllamann ilk art olarak millet haline gelmek ilkesi belirlenmitir. Bu aamadan sonra, temel amaç, Türk milletini Bat uygarl içinde durmadan ilerleyen, hiçbir milletten geri kalmayan bir düzeye yükseltmektir. Bat medeniyetine dâhil olmak, uluslararas topluluk içinde yaamaktr. Ancak bu Millî hüviyetinden ve,ahsiyetinden taviz vermek deildir 37. Siyasal amaçlara ulaabilmek için, millî bir iktisat siyasetinin izlenmesi ve özellikle kapitülasyonlardan kurtulmak gerekmektedir. Bu yüzden Ziya Gökalp, Tekin Alp gibi yazarlar Türk Yurdu, 8ktisâdiyat Mecmuas gibi dergilerde yazlar yazarak kamuoyunu aydnlatmaya çalmlardr 38. Siyasal bamszln salanmas için, önce kültürel bamszln salanmas gerektii düüncesi skça ifâde edilmitir. Dilde sâdelemeyi, tarih bilincini alamaya çalmlardr. Bu hususta Mehmet Emin Bey in Cenge Giderken adndaki iiri, skça atf yaplan bir yapttr 39 : 35 Sina Akin, Siyasal Tarih, Ça-da, Türkiye Cilt: 4, (Yay. yön. S. Akin), Cem Yaynlar, 8stanbul, 2005, s Tunaya, 2003, s Tunaya, 2004, s Akn, s Mehmet Emin Yurdakul, 12

25 Ne mutlu bana ki Türk yarat)ld)m Gönlümün en yüksek gururudur bu Ne esir edildim, ne de sat)ld)m Türk benli-i, Türk,uurudur bu Bütün bunlarn gerçekletirilmesinden sonra Türkçülük akmnn nihaî amac Asya da birbirine biti,ik olarak yay)lm), olan Türk illerini Osmanl) bayra-)n)n gölgesinde toplayarak büyük ve kuvvetli bir lhanl)k 40 kurmaktr. Ziya Gökalp Turan adndaki iirinde Türkçülük akmnn bu amacn öyle açklar: Vatan ne Türkiye dir. Türklere, ne Türkistan Vatan büyük ve müebbet bir ülkedir; turan Sonuç olarak, Türkçüler için Osmanl ancak siyasal bir organizasyondur. Toplumsal bir gerçein ad deildir. Öyleyse bu organizasyonu salam bir sisteme oturtmak gerekmektedir. Balkan Savalar, gayrimüslimlerin ayrlmasn salamtr. Ortadou da Araplar kendi yaplanmalaryla megûldür. O halde devlet ancak Türk milletini bilinçlendirip güçlendirmekle kurtarlabilir 41. Tanzimat tan sonra devleti kurtarmak ve modernletirmek yolunda ortaya çkan düünce akmlarndan biri de Batclk (Garpçlk)tr. Bu düüncenin, kökenini slahat faaliyetlerinin balangc ile bütünletirmek mümkündür. I. Merûtiyet, Batllama hareketlerinde bir dönüm noktasdr. Bu akmn etrafnda toplananlar, düüncelerini çounlukla 8çtihad dergisinde ortaya atmlardr. Ancak, Batclarn da kendi aralarnda tam bir fikir birlii içinde olduklar söylenemez. Gerilemenin bir dizi gerekçeleri arasnda aydnlar ba sorumlu tutmalar ve kendisine nur verilmeyenden nur istemeye hakk)m)z yoktur 42 ifâdesi dikkat çekicidir. Bununla birlikte, son dönemlerini yaayan Osmanl nn her eye ramen kalknabileceine inanmlardr. Bunun bir koulu vardr: Toplumsal inklâp yaplmaldr ve bunun yöntemi de ilmî metot tur 43. Batclara göre, Osmanl Devleti nin en büyük sorunu Batl ol(a)mamaktan kaynaklanmaktadr. Dolays ile kurtuluun yolu, yüzyln düünce ve ihtiyaçlarna.htm, ( ). 40 Akn, 2003, s Akin, 2005, s =erif Mardin, Türk Modernle,mesi, 8letiim Yaynlar, 8stanbul, 1995, s Mardin, 1995, s

26 uygun, uygar bir devlet ve millet hâlini almaktr. Çünkü ikinci bir medeniyet yoktur. Batclar bu noktada ikiye ayrlmtr. Abdullah Cevdet ve arkadalar Batnn bir bütün olduunu ve olumlu-olumsuz yanlaryla külliyen benimsenmesini savunmutur. 8kinci grubu oluturan Celâl Nuri ve arkadalar ise Batnn yalnz teknolojisinin alnmas gerektiini, Osmanl Devleti hakknda dümanca duygular besleyen Batya kültürel açdan kar çklmasnn kaçnlmaz olduunu savunmutur 44. Batclarn belli bal tezlerini u ekilde özetlemek mümkündür 45 : Batlamak, yani Bat devletlerine benzer bir hâle gelmek kaçnlmazdr. 8mparatorluun gelimesine ve ilerlemesine din, tek bana bir engel deildir. Fakat 8slâmiyet'in yanl yorumlanmas ve bir dizi bâtl itikatlarn gelimesi kalknmaya engel olmaktadr. Özel teebbüsün desteklenmesi gerekmektedir. Batclar 8ttihad- Anasr a taraftardrlar. Bu anlamda Tanzimat ve Tanzimatçl savunmaktadrlar. Bu görülerin yan sra Batclar, o dönem için radikal diyebileceimiz fikirleri de savunmulardr. Bunlarn arasnda padiahn tek eli olmas; fesin atlarak apkann benimsenmesi; kadnlarn diledikleri tarzda giyinmelerine ve dolamalarna izin verilmesi; alfabe olarak Latin harflerinin kabul edilmesi; okuyuculuk, üfürücülük, falclk vb. davranlarn yasaklanmas; medreselerin kapatlarak Bat okullar tipinde okullarn açlmas; tekke ve zaviyelerin kapatlmas gibi istekler de bulunmaktadr 46. Osmanl 8mparatorluu nda II. Merûtiyetin ilânndan itibâren balayan özgürlükçü hava içinde çeitli siyasal düünce ve eylemlerin yannda, sosyalizm düüncesi de gündeme getirilmitir. Ancak son derece zayf bir akm olarak kalmtr. 8lk sosyalist nitelikli parti, 1908 yl sonundaki grev hareketleri ve 1909 ylnda parlâmento da uzun tartmalara sebep olan içi sendikalar tartmalarndan sonra Eylül 1910 da Osmanl Sosyalist Frkas ad ile kurulmutur. Parti, beyannâmesinde sosyalizm in Osmanl 8mparatorluu'nda uygulamasn istemitir Tunaya, 2003, s Tunaya, 2003, s Niyazi Berkes, Bat)c)l)k, Ulusçuluk ve Toplumsal Devrimler, Kaynak Yaynlar, 8stanbul, 2002a, s Mete Tunçay, Türkiye de Sol Ak)mlar-1 ( ), BDS Yaynlar, 8stanbul, 2000, s

27 Osmanl sosyalistleri düüncelerini partinin kuruluundan önce 1910'da Hüseyin Hilmi (Sosyalist Hilmi) tarafndan çkarlmaya balanan 8tirak dergisinde açklamlardr 48. Osmanl sosyalistleri için Batlama meselesi, sosyalizmin gerçeklemesine balanmtr. Bu bakmdan, iki aamal bir programlar vard. Birinci aama siyasîdir. Dier aama ise sosyalizmin gerçekletirilmesidir. Siyasî devre 1908 de Merûtiyetle gerçeklemitir. Osmanl sosyalistlerine göre Hürriyet ancak harp ve darp ile büyük fedakârlklarla, "parça parça feth olunur 49. Bu bakmdan Merûtiyet sosyalist bir hareket deildir. O halde yeni bir devrime gerek vardr. Ancak, devrimden sonra nasl bir uygulamaya geçilecei ya da toplum refahnn arttrlaca konusunda her hangi bir çözüm yolu önerilmemitir. Osmanl 8mparatorluu nun çöküü ve Cumhuriyetin kuruluunu sürecinde ortaya çkan Batllama ideolojisi, Mardin in çeitli boyutlarn ortaya koyduu çalmasnda etraflca çözümlenmitir 50. Batcln davransal boyutta, züppelik olarak ele alnd durumlarda bile Batllamaya tümden kar çklmad, hattâ ona direnilemedii söylenebilir. Üst tabakalara, saray çevresine, okumulara yöneltilen bu eletiriler daha ziyâde Bat aklnn kavranmasndan deil, yanl Batllama örneinde olduu gibi, Batllamann baz biçimsel konularnadr 51. Bu noktada, bu karakteristii yanstan bir kiilik olan Yahya Kemal den bir alnt yaplabilir: ( ) Acaba biz Türklerin Avrupa daki siyasî fikirleri istidâd)m)z yok mu? Böyle bir suâl abes olur. Jahsen güzide olanlar)m)zdan baz)lar) daha vakit bile bir Frans)z cemiyetinde herhangi bir Frans)z kadar zekâ, anlay),, vukuf meziyetleri ibrâz ediyoruz. Fakat kendimize yâni Türkiye ye nispetle muayyen bir siyâsî meslekten olarak ayr)lam)yordu. Pierre Qillard )n Ahmet R)zâ Bey e bir gün: Sizin siyâsî fikirlerinizle Abdülhamit in siyâsî fikirleri aras)nda zerre kadar fark yoktur! demesi, Ahmet R)zâ Bey in o zaman zannetti-i gibi asla bir tahkîr de-ildi. Bir tahkîkti, bir hakikati ifâde ediyordu. Bu hüküm do-ru idi. Ahmet R)zâ Bey in ve hepimizin fikirleri gibi, mevcut Memâlik-i Osmâniyye de kendi 48 Foti Benlisoy ve Y. Doan Çetinkaya, 8tirakçi Hilmi, Modern Türkiye'de Siyasi Dü,ünce Cilt: 8, (Der. M. Gültekin), 8letiim Yaynlar, 8stanbul, 2007, s Benlisoy ve Çetinkaya, s =erif Mardin, 1995, ss Ahmet Çidem, Batlma, Modernite ve Modernizasyon, Modern Türkiye'de Siyasi Dü,ünce Cilt: 3, (Der. U. Kocabaolu), 8letiim Yaynlar, 8stanbul, 2002, s

28 millî tefevvukumuzu têmin etmek hedefine müteveccihti. Ancak Abdülhamit res en pâdi,ah oldu-u için bu tefevvukun ancak kahir bir istibdâd ile kaim oldu-u neticesine varm),t). Biz ise muhalif oldu-umuzdan bu tefevvukun bir me,rût)yyet,ekliyle me,rûiyyet kesbedece-ini tevehhüm ediyorduk ( ) 52. 8te tam bu noktada, önemli bir tespit yapmak olanakl olmaktadr. Türkiye deki modernlemenin köklerinde var olan devleti kurtarma düüncesinin, aslnda Batllamann tüm kesimlerce zmnen veya açkça içerilmesi, bu düüncenin olumlanmasnn temel dayana olduu söylenebilir. Ne kadar muhalif olursa olsun, dier siyasal akmlar (Osmanlclk ve 8slâmclk) Batllamann -bu anlamdagereklilii üzerinde mutabktr. Bat, tekniin ve ilerlemenin kâbesi konumundadr. Ziya Paann Diyar-) küfrü gezdim beldeler ka,aneler gördüm / Dola,t)m mülkü slâm ) bütün viraneler gördüm beyiti de bu bak açsn yanstr 53. Devletin kurtarlmas ideali, dier tüm çelikilerin önüne geçmektedir. Bu balamda, Batllamann bu yönünün, dier ideolojik ayrmalardan âzade olduunu söylemek yanl olmayacaktr. Bu durum ksmen Cumhuriyet sürecinde de sürmütür 54. Ancak Cumhuriyetin üst yapsal devrimlerinin görünür etkisinin Batya olan kültürel-siyasal tepkinin dozunu arttrdn, bunun da özellikle 1960 larn sonunda siyasal alanda belirdii söylenebilir. Bununla birlikte, Türkiye deki siyasal alann temel yapsn belirlemek anlamnda, devletin kurtarlmas idealinin, devletten özerk kesimlerin yaratlmasna engel olduunu savlayan görülerin hakllk pay bulunmaktr. Zirâ 1970 lere kadar, bu türden siyasal akmlar olumamtr. Bu noktada Abdullah Cevdet in tespitinin Osmanl dönemi Batclnn niteliini yanstt söylenebilir. Ona göre tek bir uygarlk vardr ve o da Bat uygarldr. Bu uygarl almak ve ona dâhil olmak gerekmektedir 55. Bu noktada sorulmas gereken soru niçin Abdullah Cevdet in deil de, Ziya Gökalp n Cumhuriyetin ideolou olduu ve ileri dönemlerde Batllama düüncesindeki varyantlarn oluumunda, Gökalp e atfla dile getirilen medeniyet-kültür ayrlna sklkla yaplan vurgunun etkili olduudur. Eer tek bir medeniyet varsa ve ona 52 Yahya Kemal, Çocuklu-um, Gençli-im, Siyasî ve Edebî Hât)ralar)m, 8stanbul Fetih Cemiyeti, 8stanbul, 1986, s Seyit Kemal Karaaliolu, Ziya Pa,a Hayat) ve Jiirleri, 8nklâp Yaynevi, 8stanbul, 2004, s Çidem, 2002, s Akin, 2005, s

29 iltihak etmek uygarlk gereiyse, kültürün yâni Türkiye nin özgün yapsnn etkisi söz konusu olmayacaktr. Çidem in Türk bakal olarak adlandrd bu durum, Cumhuriyetin Batya olan bak tartlrken daha ayrntl ilenecektir. Niyazi Berkes, Osmanlnn son döneminde Batllamayla ilgili tutumda üç görü belirler 56 : 1. lerlemenin yöntemi Bat)l)lar)n yapt)klar)n) yapmakt)r; bunlar) almak, taklit etmektir. Bat)l)la,ma bu anlamda ilerlemedir. 2. Hay)r, bu hem olamaz, hem de olmas) gerekli de-il. 3.,in bir s)n)r)n) çizelim: Bat)l)la,aca-)m)z yanlarla Bat)l)la,amayaca-)m)z yanlar) ay)ral)m; ona göre bir parça Bat)l)la,al)m. Bir parça da biz olarak kalal)m. Osmanl Devleti nde Batl yenilik hareketlerinin ilk önce balatld yer askerî alanlar olmutur. Giriilen askerî reformlar kapsamnda açlan yeni askerî okullardan yetien genç subaylar, tutuculuk ve gericiliin karsnda yüzleri Batya dönük kimselerdi ve kötü gidii sorgulayabilecek donanmdaydlar 57. Askerî alanda reform ile ilgili ilk ciddî admlar I. Mahmut döneminde atlmtr. Bu balamda 1734 ylnda Üsküdar da bir Hendesehane açlmtr. Böylece geleneksel eitim sistemi dnda yeni bir eitim kurumu da yaratlmtr. I. Abdülhamit döneminde Hendesehane yeniden düzenlenerek 1773 ylnda Mühendishane-i Bahrî-i Hümâyûn adn almtr. III. Selim döneminde de askeri alanda yenileme hareketleri devam etmi ve 1795 ylnda Mühendishane-i Berrî-i Hümâyûn kurulmutur. Ayrca 1826 da Askerî Tbbiye ve 1874 ylnda da Harbiye okullar açlmtr. Tanzimat ile balayan deiim süreci eitim alannda da yeni okullarn açlmasn beraberinde getirmitir. Tanzimat tan önce artlar ve ihtiyaca dönük olarak pratik nedenlerle gelitirilen okullar, askerî okullar iken Tanzimat sonras sivil eitim kurumlarnda da bu geliim hzlanmtr Berkes, 2002a, s lber Ortayl, mparatorl-un En Uzun Yüzy)l), 8letiim Yaynlar, 8stanbul, 2002, s II. Mahmut un döneminde kurulan Mekteb-i Maarif-i Adliye (1838) ve Mekteb-i Ulûm-i Edebiye (1839) sivil okullarn balangcdr. Bu okullar araclyla, doa bilimleri, matematik ve tp giderek daha modern bir yöntemlerle verilmeye balanmtr. XIX. yüzyln ikinci yarsnda artk müspet ilimler gerek orta ve gerekse yüksek öretimde okutulmaya balanmtr. 8lhan Tekeli ve Selim 8lkin, Osmanl) mparatorlu-u nda E-itim ve Bilgi Üretim Sisteminin Olu,umu ve Dönü,ümü, Türk Tarih Kurumu Yaynalar, Ankara, 1993, s

30 Sonuçta asker ve sivil aydn kesim, imparatorlukta yeni bir hava estirmeye balamlardr. Dönemin çada düünceleri tartlmaya balanm; devrimci Fransa örnei, gözünü Avrupa ya çevirmi bu kuak için önemli bir rehber olmutur 59. Osmanl da nesil olgusunun 60 ortaya çk 8mparatorluun sonuna, XIX. yüzyldan XX. yüzyla geçie rastlar. Bu durum bir dizi gelimenin ürünüdür: Mektepli bir gençliin ortaya çkmas, Sultan Abdülhamit in otoriter rejimine kar büyük bir muhalif hareketin belirmesi ve Genç Türk 8htilâli nin patlak vermesi. Burada dikkate alnmas gereken nokta, özellikle 8mparatorluun bakentinde ortaya çkan mektepli gençlik tir. Sonuçta, gençliin kendisini nesil kavram içerisinde tasavvur edebilmesi için, ilk olarak, akran olan bu kiilerin bir camia içinde yer almas ve bir topluluk oluturmas gerekmektedir. Bu koullar, Osmanl 8mparatorluu nda XIX. yüzyln sonuna doru, özellikle 8stanbul daki büyük okullarda (Harbiye, Mülkiye, Tbbiye) vücût bulmutur. Kukusuz söz konusu okullar yeni deildir; ancak bu döneme yaklalrken okula alnma biçimleri standartlamaktadr. Bu da örencilerin yalarnn denk olmasn salamtr 61. Çou taral olan bu örenciler, birbirleriyle çok sk görümekte; aile ortamndan uzakta birlikte zaman geçirmekte; ayn yaam koullarn paylamakta, benzer eserleri okumakta, ayn umutlar tamakta, ayn rüyalar görmektedirler. Varolan güçlü 59 Oral Sander, Anka n)n Yükseli,i ve Dü,ü,ü: Osmanl) Diplomasi Tarihi Üzerine Bir Deneme, Ankara, 8mge Kitabevi, 1993, s Nesil olgusu, tarihçiler ile toplumbilimcilerin yöntemsel anlamda, son dönemdeki önemli kesime noktas olmaktadr. Toplumbilimcilerin ardndan, Avrupal tarihçiler de nesil sorununa büyük önem atfetmeye balamtr. Tarihçiler, nesillerin tarihsel evrimdeki rolü nedir? sorusunu yantlamaya çalmaktadr. Son dönemde Pierre Nora, Hafza Mekânlar adl ünlü eserinde, çada Fransa tarihindeki nesil olgusuna dâir yeni bir yaklam önermitir. Nora ya göre, kendinin ve aabeylerinden farkl olduunun bilincinde olan ilk gerçek nesil romantik dönemdekilerdir. Nihâyetinde bu nesil bir model, bir yol gösterici olarak söz konusu kurucu döneme atf yapp zamann seyrini nesil kavram ile düünen sonraki dönemlerin düünür ve entelektüelleri için hafza mekân gibi ilev görmütür. Pierre Nora, La génération (Nesil), Les Lieux de Mémoire (Hafza Mekânlar) içinde, III, Les France, 1, Conflits et Partages (Çatmalar ve Paylamlar), Paris, 1992, ss Türkçeye, yalnzca Nora nn seçme yazlarndan oluan bir kitap olarak Hafza Mekânlar adyla çevrilmitir. Ancak bu ad, Fransa da Nora nn yönetiminde 3 cilt olarak çkan derleme kitabn addr. 61 François Georgeon, Nesil, Osmanl 8mparatorluu ndan Kemalist Türkiye ye Geçii Anlamada Anahtar Olabilir mi?, (Çev. L. Ylmaz), Tarihsel Sosyoloji Stratejiler, Sorunsallar ve Paradigmalar, (Der. Ferdan Ergut, Ayen Uysal), Tarih Vakf-Dipnot Yaynlar, Ankara, 2007, s

31 hiyerariye dayal dikey dayanmaya (hoca-örenci, usta-çrak), bu akran geçler arasnda gelien -yatay ilikilerin olduu- yeni bir dayanma türü eklenmitir 62. Böylece, bu okullarda farkl bir dayanma ilikisinin kurulmasyla yeni bir figür olan snf arkadal domutur 63. Bunun sonucunda da, dostluk ve arkadala dayal yeni bir iliki a örülmütür. Zürcher, bu ilikiler ann Genç Türkler örneindeki önemini ortaya koymutur 64. Ayn yorum, Georgeon a göre, 1919 da balayan Atatürk ün ulusalc hareketi için de yaplabilir. Kurtulu Sava nn öncü komutanlar yalarndadr ve ayn ekilde, Ankara hükümetinin vekilleri, 8stanbul daki nâzrlara göre hayli gençtir 65. Osmanl 8mparatorluu nda nesil olgusunun domasn açklayan ikinci bir etken ise söz konusu gençlerin, payla,)lan tarihsel bir deneyim e 66 sahip olmalardr. Buna örnek olarak, Abdülhamit in istibdat rejimine ( ) kar yürüttükleri mücadele verilebilir. Genç Türk Hareketi olarak adlandrlan bu eylem, öncelikle bir örenci hareketidir; hareketin temeli gençlerce atlmtr. Kurucular olan genç insanlarn yalar 20 ilâ 25 arasnda deimektedir 67. 8mparatorluun içinde bu oluumun mimarlar mektepli gençler olmutur. Rejime kar olan mücadeleler sözü geçen büyük okullarda biçimlenmitir 68. Çou Erkânharbiye Mektebi ile Askerî Tbbiye örencisi yüz kadar gencin, 1897 de Trablusgarp a sürgün edilmesinde olduu gibi, bazen çok sert olabilen basklara da maruz kalmlardr. Pierre Nora ile Ernest Renan n belirttii gibi mazlumluk hissi, bir neslin olumasndaki temel 62 Georgeon, s Bu durum Atatürk ün yakn çalma arkadalarndan Ali Fuat Cebesoy un an kitab olan Snf Arkadam Atatürk ün adnda da açkça görülmektedir. Ali Fuat Cebesoy, S)n)f Arkada,)m Atatürk, 8nklâp Kitabevi, 8stanbul, Eric Jan Zürcher, Millî Mücadelede ttihatç)l)k, (Çev. N. Saliholu), 8letiim Yaynlar, 8stanbul, 2007, s Georgeon, 2007, s Bu kavramlatrma André Burguière e aittir. André Burguière, Les Rapports Entre Générations: Un Problème Pour L Historien (Nesiller Arasndaki 8likiler: Tarihçi 8çin Bir Sorun), Communications, Say : 59, 1994, ss Georgeon, s Bu mücadele, gürültülü örenci toplantlar düzenlemek; çalma koullarn, hocalar, karlatklar kötü muameleyi, kantindeki yiyecekleri protesto etmek; toplu dilekçe vermek, gösteri yapmak, disiplinsiz hareket etmek, yasakl kitaplar okuyup yasak eylemlerde bulunmak gibi çeitli biçimler ald. Bu itiraz ayn zamanda ideolojiktir de: Her türden siyasal düünceye uygulanan sansüre, rejimin yetkeciliine muarz bir liberalizm ve vatanseverlik. Georgeon, s