The Effect of Group Guidance Program on the Social Acceptance Levels and Sociometric Status of Adolescents *

Transkript

1 Elementary Education Online, 7(1), , lköretim Online, 7(1), , [Online]: The Effect of Group Guidance Program on the Social Acceptance Levels and Sociometric Status of Adolescents * Sezai Demir ** Alim Kaya *** ABSTRACT: This study aims to investigate the effect of a structured goal-oriented group guidance program designed to improve friendship skills on the social acceptance levels and sociometric status of the adolescents. A total 244 students were given a sociometric test for the purpose of assigning control and experimental groups. The data obtained were analyzed by using the Coie, Dodge and Coppotelli s classic sociometric classification method so that the students were categorized under sociometric status. Both groups were consisted of 16 students. The students in the experimental group participated to a four-week group guidance program which intended to improve their friendship skills. The subjects in the control group did not receive any treatment. Following the program, sociometric test was administered again and the students were reclassified. Pre-test and post-test scores of both groups were analyzed for any differences by using 2x2 ANOVA for repeated measures. The results showed that the program was effective in improving the social acceptance levels of the students in the experimental group and there was a positive change in their sociometric status. Finally, the results were discussed under the light of relevant literature. Key Words: Group guidance, social acceptance, socimetric status SUMMARY Purpose and significance: Peer relations is one of the subjects of great importance in developmental psychology. Having positive relations with peer groups is a critical developmental task starting from early childhood period. During the period of adolescence, peer relations gain greater importance. The acceptance levels of children and adolescents by their peers determine their sociometric status. It is known that children and adolescents unable to have good relations with their peers, especially those who are neglected and rejected by their peers, suffer considerable psycho-social problems in the following developmental periods. The contemporary understanding within the field of developmental and preventive psychological counseling and guidance requires attempts to increase students levels of acceptance by their peer groups in order to prevent especially those students, neglected and rejected by their peers, from experiencing serious psycho-social problems during the next developmental periods. This study aimed to analyze the effect of a structured goal-oriented group guidance program designed to improve friendship skills on the social acceptance levels and sociometric status of the adolescents. Method: In this study, an experimental design was used, and there were 16 students in each group. A total of 244 students were given a sociometric test for the purpose of assigning control and experimental groups, and data obtained were analyzed by using the Coie, Dodge and Coppotelli s classic sociometric classification method, so that the students were categorized under five sociometric status including popular, rejected, neglected, controversial and average. Four students from each category except the controversial group were assigned * Bu çalıma, Sezai Demir tarafından nönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü nde Doç.Dr.Alim Kaya danımanlıında yapılan yüksek lisans tez çalıması temelinde hazırlanmıtır. ** Uzm.Psikolojik Danıman, Anadolu Kız Meslek Lisesi-Malatya *** Doç.Dr., nönü Üniversitesi, Eitim Fakültesi, Eitim Bilimleri Bölümü, akaya@inonu.edu.tr

2 into both control and experimental groups. The students in the experimental group participated to a group guidance program which intended to improve their friendship skills for eight weeks. The control group did not receive any treatment. Following the program, sociometric test was readministered and the students were reclassified. Pre-test and post-test scores of both groups were analyzed for any differences by using 2x2 ANOVA for repeated measures Results: The variance analyses of the social acceptance scores of the students in the experimental and control groups from pre-test and post-test applications revealed that the differences between the groups (Experiment x Control) [F (1-30) =7.53, p<.01)] and between two measures (Pre-test x Post-test) [F (2-30) =15.33, p<.000)], and the shared effect (Group x Measurement) [F (1-52) =19.59, p<.000)] were significant. These findings showed that the group guidance program was effective in improving the social acceptance levels of the students in the experimental group. Discussion and Conclusions: The results of the study prove that the program is effective and it increased the social acceptance levels of the students in experimental group. It is possible to assert that this program is effective in increasing the social acceptance levels of especially those students with low levels of social acceptance, neglected and rejected by their peers, thus constituting a risk group in terms of psycho-social development. As a matter of fact, out of four students classified as neglected before starting the program, two were reclassified under popular category and two under controversial one after the program, and out of four students classified as rejected, one maintained the same while two had increased levels of social acceptance progressing to controversial category can indicate that cognitive, affective and behavioral gains of the program are transferred to the relations in the real world. Moreover, the fact that all four students classified under average sociometric status for their moderate social acceptance by their peers before the program were accepted by their peers highly and promoted to popular category after completion of the program suggests that this program can work in helping not only those risk groups characterized with a negligence and rejection by their peers but also the students in average category in their psycho-social development. 128

3 Grup Rehberlii Programının Ergenlerin Sosyal Kabul Düzeyleri ve Sosyometrik Statülerine Etkisi * Sezai Demir ** Alim Kaya *** ÖZ: Bu aratırmada arkadalık becerilerini gelitirmeye dönük, yapılandırılmı,-amaç yönelimli grup rehberlii programının ergenlerin sosyal kabul düzeyleri ve sosyometrik statülerine etkisi incelenmitir. Deney ve kontrol gruplarının oluturulması için 244 örenciye sosyometrik test uygulanmı, veriler Coie, Dodge ve Coppotelli nin klasik sosyometrik sınıflama yöntemine göre analiz edilerek örenciler sosyometrik statülere ayrılmıtır. Deney ve kontrol gruplar on altıar örenciden olumutur. Deney grubundaki örenciler sekiz hafta süreyle arkadalık becerilerini gelitirmeye dönük grup rehberlii sürecine katılmılardır. Kontrol grubuna herhangi bir ilem yapılmamıtır. Programdan sonra sosyometrik test tekrar uygulanmı ve sosyometrik sınıflama yeniden yapılmıtır. Grupların ön-test ve son-test puanları arasındaki fark tekrarlanmı ölçümler için 2x2 varyans analizi ile analiz edilmitir. Sonuçlar programın etkili olduunu, deney grubundaki örencilerin sosyal kabul düzeylerinin yükseldiini ve sosyometrik statülerinde olumlu yönde deitiini göstermitir. Bulgular literatürdeki bilgiler ııında tartıılmıtır. Anahtar Sözcükler: Grup rehberlii, sosyal kabul, sosyometrik statü GR Sosyal ilikilerin bireyin psikososyal geliimi üzerindeki belirleyici etkisi ve önemi, geliim psikolojisinde üzerinde önemle durulan konulardan biridir. Geliimsel süreç içinde çocuklar sosyal ilikilerin iki önemli formunu yaarlar. Bunlardan ilki, çocuun kendinden sosyal olarak daha güçlü kiilerle kurmu olduu ilikilerdir. Bu ilikiler dikey ilikiler olarak tanımlanır ve tipik olarak çocuun anne-baba ve dier yetikinlerle kurmu olduu ilikileri ifade eder. kincisi ise çocuun kendisi ile benzer sosyal güç ve statüdeki kiilerle kurmu olduu ilikilerdir. Bu tür ilikiler yatay ilikiler olarak tanımlanır ve tipik olarak çocuun akranları ile ilikilerini ifade eder (Hartup, 1989). Hem dikey hem de yatay ilikiler çocuun psikososyal geliimi üzerinde önemli etkilere sahiptir. Akranlarla iliki kurma erken çocukluk döneminin önemli geliimsel görevlerinden biridir. Bu ilikiler sadece sosyal geliimi desteklemekle kalmaz aynı zamanda geliimin dier boyutlarını da destekler (Guralnick, 2005). Yaın artmasıyla birlikte akran ilikileri çocuun yaamında önemli bir rol oynar (Reijntjes, Stegge, Meerum, 2006). Akran ilikileri çocukların sadece psikolojik ve duygusal deiimine katkıda bulunmakla kalmaz aynı zamanda onların evde ve okulda elde edemeyecekleri sosyal ve fiziksel beceriler kazanmalarına da yardımcı olur (Hartup, 1983, Buhrmester, 1990). Çocukların akranlarıyla iliki kurmadaki eksiklikleri uyumsuz olmalarına, okuldan kaçmalarına, düük akademik baarıya, antisosyal davranılara ve ileriki yaamlarında ruhsal bozukluklara yol açabilir (Juffer, Stams & Ijezndoorn, 2004). Çocuun ilikide olduu akranları tarafından nasıl algılandıı önemlidir. Bu algı kabul ya da red yönünde olabilmektedir. Çocuun akranları tarafından kabul edilme düzeyi onun akran grubu içindeki sosyal statüsünü gösterir. Sosyal kabul, sosyal popülarite ve sosyal red gibi iki boyutu içermektedir. Klasik sosyometrik sınıflama yöntemini gelitiren Coie, Dodge ve Coppotelli (1982) çocukların sosyometrik statülerini sosyal tercih (social preference) ve sosyal etki (social impact) gibi iki boyutta kavramsallatırmı ve popüler, reddedilen, ihmal edilen, ihtilaflı ve ortalama olmak üzere be sosyometrik statü önermilerdir. Popüler çocuklar akranları tarafından yüksek düzeyde kabul, düük düzeyde red edilen çocuklardır. Reddedilen (rejected) çocuklar ise akranları tarafından düük düzeyde kabul edilip yüksek düzeyde red edilen çocuklardır. hmal edilen (neglected) çocuklar * Bu çalıma, Sezai Demir tarafından nönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü nde Doç.Dr.Alim Kaya danımanlıında yapılan yüksek lisans tez çalıması temelinde hazırlanmıtır. ** Uzm.Psikolojik Danıman, Anadolu Kız Meslek Lisesi-Malatya *** Doç.Dr., nönü Üniversitesi, Eitim Fakültesi, Eitim Bilimleri Bölümü, akaya@inonu.edu.tr 129

4 akranları tarafından düük düzeyde kabul edilen ve aynı zamanda düük düzeyde red edilen çocuklardır. htilaflı çocuklar ise akranları tarafından hem yüksek düzeyde kabul edilen hem de yüksek düzeyde red edilen çocuklardır. Ortalama çocuklar ise akranları tarafından orta düzeyde kabul ve red edilen çocuklardır. Çocukların akranları tarafından algılanıı ve onlardan görmü olduu kabul veya red, onların akranları ile ilikilerinde göstermi oldukları davranılarla ilikilidir. Literatürde farklı sosyometrik statülerdeki çocukların kiilik ve davranı özelliklerine ilikin pek çok aratırma bulgusu yer almaktadır. Reddedilen çocuklar, akranlarıyla ilikilerinde dier çocuklara göre daha olumsuz (Koivusaari, 2004), daha saldırgan (Parkhurst & Asher, 1992; Wentzel, 2003; Prinstein & LaGreca, 2002), düük olumlu sosyal problem çözme becerilerine (Pakaslahti, Karajalainen &Keltikangas- Jarvinen, 2002) ve düük akademik baarıya sahip çocuklardır. Buna karın arkadaları tarafından yüksek düzeyde kabul edilen popüler çocukların akranlarına daha fazla olumlu pekitireç verdikleri (Hartup, Glazer &Charlesworth, 1967), empati, yardım etme ve ibirlii gibi olumlu sosyal davranılar gösterdikleri (Pakaslahti, Karajalainen &Keltikangas-Jarvinen, 2002; Parkhurst & Asher, 1992), akademik baarılarının dier çocuklardan daha yüksek ve sosyal becerilerinin daha iyi olduu ( Coie & Dodge, 1988; Stuart, Gresham & Elliott, 1991; Parkhurst & Asher, 1992) bildirilmektedir. Akran kabulünün psikolojik sonuçlarına ilikin olarak yapılan çalımalar; popüler çocukların benlik saygılarının yüksek (Boivin & Begin, 1989), yalnızlık düzeylerinin düük (Asher & Wheeler, 1985), kendilerine ilikin algılarının daha olumlu (Kaya, 2005) olduunu göstermektedir. Buna karı reddedilen çocukların kendilerini daha yalnız hissettikleri (Asher, Parkhurst, Hymell & Williams, 1990; Kaya, 2005), grup etkinliklerine katılmada daha yetersiz oldukları (DeRossier, Kupersmidt & Patterson, 1994), daha fazla depresyon yaadıkları (Coie, 1990; Peretti & McNaire, 1987; Coie & Dodge, 1988; Rubin & Mills, 1988), sosyal kaygılarının daha yüksek olduu (LaGreca, Dandes, Wick, Shaw & Stone, 1988), akademik baarılarının daha düük ve okuldan ayrılma oranlarının daha yüksek (Dodge, 1983; Kupersmidt, Coie & Dodge, 1990) olduu bildirilmektedir. Genel olarak akran ilikileri yaamın her döneminde önemli olmakla birlikte ergenlik döneminde daha fazla önem kazandıı bilinmektedir. Aratırma sonuçları, özellikle akranları tarafından düük düzeyde kabul gören, reddedilmi ve ihmal edilmi ergenlerin ciddi psikolojik sorunlar yaadıklarını göstermektedir. Yaanan bu sorunlar, onların duygusal ve sosyal geliimlerini (Hay, 2005) ve gelecek yaamlarındaki uyum düzeylerini de etkilemektedir. Mize (2005) nin de belirttii gibi; çocukların ileriki yalarda bu tür problemlerle karılamamaları için önleyici bir yaklaımı benimsemek gerekir. Bu önleyici yaklaım çerçevesinde, çocuklara bu yalarda yaam boyu kullanabilecekleri becerilerin kazandırılması gerekir. Kazanılabilecek bu beceriler daha sonra ortaya çıkabilecek psikolojik sorunları da ortadan kaldırabilir (Grossmann & Grossmann, 2005). En azından koruyucu ve önleyici bir rol oynayarak onları ileride karılaabilecekleri sorunlar karısında daha dirençli kılabilir. Ergen geliimi alanındaki çalımalar, popüler çocukların arkadaça ve ibirlikçi davranılarının yanında, dürüstçe iletiim kurma yeteneklerine de sahip olduunu göstermektedir. Akranları tarafından daha az popüler olarak deerlendirilen ergenler ise ya saldırgan ya da oldukça utangaç davranırlar, uygunsuz davranılar sergilerler, akran grubunun normlarına uymazlar ve yetersiz iletiim becerilerine sahiptirler (Smead, 2005). Akranları tarafından düük düzeyde kabul edilen, sosyometrik olarak reddedilen ve ihmal edilmi ergenlere yapılandırılmı grupla psikolojik danıma uygulamaları yoluyla yardım edilebilir. Bu tür uygulamalarla ergenlerin arkadalık ilikilerini balatma ve sürdürme becerileri gelitirilebilir, iletiim beceriler artırılabilir. Ergenler grupta örenmi oldukları bu arkadalık ve iletiim becerilerini gerçek yaama aktarabilir, akranlarıyla daha doyurucu ilikiler kurabilir ve böylece akranlarının kendilerine ilikin algılarını, bir baka deyile sosyometrik statülerini deitirebilirler. Bu çalımada içerii Smead (2005) tarafından gelitirilen, arkadalık becerilerini gelitirmeye dönük yapılandırılmı bir grup rehberlii sürecinin ergenlerin sosyal kabul düzeyleri ve sosyometrik statülerine etkisi incelenmitir. 130

5 YÖNTEM Deney ve Kontrol Grupları Aratırmanın denekleri akademik yılı bahar döneminde Malatya Kemal Özalper lköretim okulunun 6 ve 7.sınıflarına devam eden 244 (Kız=114, Erkek:130, 6.Sınıf= 119, 7.Sınıf= 125) örenci arasından seçilmitir. Deneklerin seçimi için 244 örenciye sosyometrik test uygulanmı ve Coie, Dodge ve Coppotelli (1982) nin klasik sosyometrik sınıflama yöntem ve kriterleri kullanılarak örenciler çeitli sosyometrik statülere ayrılmıtır. Sosyometrik statünün belirlenmesindeki ilemler aaıda açıklanmı ve Tablo-1 de deneklerin seçildii grubun sosyometrik statülere daılımı sunulmutur. Örencilere bir yönergeyle birlikte bo bir sayfa verilmi ve bu sayfanın ön tarafına en çok sevdikleri üç arkadalarını arka tarafına da sevmedikleri üç arkadalarını yazmaları istenmitir. Uygulama tamamlandıktan sonra her sınıftaki her bir örencinin sevilme (Liking) ve sevilmeme (Disliking) frekansları sayılmı ve bu frekanslar her bir örencinin sevilme ve sevilmeme ham puanları olarak alınmıtır. Daha sonra bu ham puanlar her sınıf düzeyinde standart z puanlarına dönütürülmü böylece her bir örencinin bir standart sevilme (Liking Puanı-L) bir de sevilmeme (Disliking-D) puanı elde edilmitir. Daha sonra sosyometrik statünün kavramsallatırılmasındaki iki temel boyut olan sosyal tercih edilme (Social Preference-SP) ve Sosyal Etki (Social Impact-SI) hesaplanmıtır. Sosyal tercih edilme SP=L-D, sosyal etki SI=L+D formülleriyle hesaplanmıtır. Böylece her bir örencinin hangi sosyometrik statüde yer alacaına karar vermede kullanılacak olan dört temel kriter her bir örenci için hesaplanmıtır. Bu kriterler; standart sevilme puanı L, standart sevilmeme puanı D, sosyal tercih edilme puanı SP ve sosyal etki puanı SI dir. Bunlara göre; bir örenci hesaplanan bu puanlarından SP>1.0 L>0, D<0 ise popüler, SP<-1.0 L<0, D>0 ise reddedilen, SI<-1.0, L<0, D<0 ise ihmal edilen, SI>1.0, L>0, D>0 ihtilaflı-tartımalı, SP puanı-0.5 ile +0.5 ve SI puanı -0.5 ile +0.5 arasında ise ortalama sosyometrik statü grubuna alınmıtır. Bu sınıflamada hiçbir gruba girmeyen örenciler de Dierleri olarak sınıflanmıtır. Tablo-1 Deneklerin Seçildii Grubun Sosyometrik Statülere Daılımı Sosyometrik Statü f % Popüler Reddedilen hmal Edilen htilaflı Ortalama Dier (sınıflanamayan) Daha sonra sınıflanamayan 60 ve ihtilaflı 7 denek dıındaki 177 denek arasından aratırmanın deney ve kontrol grupları oluturulmutur. Gruplar her bir sosyometrik kategoriden (popüler, reddedilen, ihmal edilen ve ortalama) tesadüfi olarak alınan 4 er örenciden olumutur. Deney grubunda 8 erkek, 8 kız toplam 16 örenci yer almıtır. Deney grubundaki 16 örenciden 4 ü popüler, 4 ü reddedilen, 4 ü ihmal edilen ve 4 ü de ortalama sosyometrik statü grubundan gelmektedir. Benzer ekilde kontrol grubunda da 16 (8 kız, 8 erkek) örenci yer almı, bunların da 4 ü popüler, 4 ü reddedilen, 4 ü ihmal edilen 4 ü de ortalama sosyometrik statü grubundan gelmitir. Deney ve kontrol gruplarına deneklerin seçiminde grupların ya, cinsiyet, sınıf düzeyi gibi deikenler açısından heterojen olmalarına dikkat edilmitir. Çalımadaki esas amaç reddedilen ve ihmal edilen örencilerin akranları tarafından kabul düzeylerini artırmaktır. Bu tür yapılandırılmı, amaç yönelimli grup çalımalarına olumlu rol modelleri sunması için popüler örencilerin de alınması Smead (2005) tarafından özellikle önerilmektedir. Çalımada bu öneriye uygun olarak gerek deney grubu gerekse kontrol grubunda popüler örencilerin bulunmasına özen gösterilmitir. Uygulanan sosyometrik test sonucunda her bir örencinin akranları tarafından tercih edilme (istenme) sayıları onların sosyal kabul puanları, akranları tarafından istenmeme sayıları da sosyal red 131

6 puanları olarak alınmıtır. Deneysel aratırmalarda deney ve kontrol gruplarının aratırmanın baımlı deikeni açısından ilem öncesinde durumlarının eit olması önemlidir. Aratırmanın baımlı deikeni olan sosyal kabul puanları açısından deney ve kontrol gruplarının ortalamaları arasında deneysel ilem öncesinde anlamlı düzeyde fark olup olmadıı t-testi ile test edilmi ve deney ve kontrol gruplarının sosyal kabul puanlarının ortalamaları arasında anlamlı düzeyde fark bulunmamıtır (t=0.098, p>0.05). Böylece deney ve kontrol gruplarının baımlı deiken açısından deneysel ilem öncesinde eitlii kanıtlanmıtır. Veri Toplama Araçları Sosyometrik Test Aratırmada veri toplama aracı olarak sosyometrik test kullanılmıtır. Örencilere birer kaıt verilerek sınıflarındaki en çok sevdii ve en az sevdii üç arkadaını yazmaları istenmitir. Veriler bu ekilde toplandıktan sonra Coie, Dodge ve Coppotelli (1982) nin önerdii klasik sosyometrik sınıflama yöntem ve ilemlerine göre önce her bir örencinin sevilme (Liking) ve sevilmeme (Disliking) puanları elde edilmi, daha sonra bunlar standart z puanlarına dönütürülmütür. Hesaplanan z puanlarından her bir örencinin sosyal tercih (SP) puanı (SP=L-D) ve sosyal etki (SI) puanı (SI=L+D) belirlenmitir. Son olarak bu puanlar dikkate alınarak Coie, Dodge ve Coppotelli (1982) nin belirledii kriterlere göre her örencinin hangi sosyometrik statü grubuna ait olduu tespit edilmitir. Verilerin Toplanması Veriler akademik yılı bahar döneminde yukarıda açıklandıı ekilde toplanmıtır. Sosyometrik testin uygulandıı 244 örenciye aratırmanın amacı açıklanmı, aratırmaya katılıp katılmamakta özgür oldukları ifade edilmi, verilerin aratırma amacı dıında kullanılmayacaı ve gizli tutulacaı konusunda güvence verilmitir. Uygulama sırasında örenciler için güven verici bir atmosfer yaratılmaya çalıılmıtır. lem Aratırmada deney grubu, haftada bir kez 40 dakika süreli, sekiz oturumdan oluan, Smead (2005) tarafından hazırlanan arkadalık becerilerini gelitirmeye dönük bir grup rehberlii programına katılmılardır. Deney grubunda bulunan örencilerin velilerinden yazılı izin alınmıtır. Program ikinci yazarın süpervizyonu altında birinci yazar tarafından uygulanmıtır. Programın amacı örencilerin arkadalık becerilerini gelitirmek ve bunun sonucunda da akranları tarafından kabul edilme düzeylerini yükseltmektir. Deney grubuna uygulanan program akılcı, duygusal ve davranısal yaklaım temelli bir programdır. Programın temel stratejisi, bilisel ve duygusal farkındalıı artırmaya dönük etkinliklere ve davranısal pratikler yapmaya dayanmaktadır. Genel olarak programın hedefleri aaıdaki gibidir: 1. Arkada olmanın ve arkadalara sahip olmanın ne anlama geldiine ilikin bir anlayı oluturmak. 2. Örencilerin yapıcı olmayan arkadalık davranılarını daha uygun olanlarla deitirmek. 3. Düünce, duygu ve davranıları birbirinden ayırt etmede ve arkada ortamlarındaki olumsuz duygularıyla uygun bir ekilde baa çıkmayı örenmelerinde örencilere yardım etmek. 4. Örencilerin yeni arkada edinmelerini tevik etmek 5. Örencilerin klik olgusunu anlamalarına yardım etmek. 6. Yeni becerileri kefetmeleri için üyelere güvenli ve kabul edici bir ortam salamak. 7. Örencilerin bakalarının duygularını anlayabilme ve kabul edebilme becerilerini gelitirmek. 8. Örencileri arkadalık ilikilerini balatabilmeleri için cesaretlendirmek. Programın birinci oturumunda örencilerle tanıılmı, genel olarak grubun amaçları ve bu oturumun hedefleri açıklanmıtır. Grupta uyulması gereken; gizlilik, kavga ve tartımanın olmayacaı, herkesin birbirini dinlemesi gibi kurallar hakkında konuulmutur. Üyelerin kendileri 132

7 ile ilgili bazı özellikleri hakkında paylaımda bulunmaları tevik edilmitir. kinci oturumda, örencilerin arkadalık ilikilerinde deer verdikleri özellikler tartıılmı, arkadalık ilikilerinde holarında giden olumlu özellikler ve olumsuz özellikler üzerinde durulmutur. Üçüncü oturumda örencilerin arkadalık ilikilerinde sergiledikleri olumlu ve olumsuz davranılar hakkında içgörü kazanmaları amacıyla, kendi ilikilerinde gösterdikleri olumlu ve olumsuz davranılar üzerinde durulmutur. Dördüncü oturumda, örencilerin bir arkadalık ilikisini balatabilmeleri için gerekli beceriler üzerinde durulmu, bunlardan tanıma egzersizleri yapılmıtır. Beinci oturumda, arkadalık ilikilerinin bitmesine neden olabilecek bazı olumsuz (kızgınlık, kıskançlık, korku gibi) duygu, düünce ve davranılar tartıılmı, bununla ilgili örencilerin yaantıları paylaılmıtır. Altıncı oturumda, örencilerin arkadalık ilikilerinde yaadıkları olumsuz duygular üzerinde çalıılmıtır. Özellikle arkadalık ilikilerinde ben dili ni kullanabilme ile ilgili alıtırmalar yapılmıtır. Yedinci oturumda örencilerin daha fazla arkadalık kurabilmeleri için örendikleri beceriler üzerinde durulmutur. Sekizinci ve son oturumda ise imdiye kadar grupta örendiklerinin bir özeti yapılmı, örencilerin gruptan olumlu duygularla ayrılmaları için her bir üyenin olumlu özellikleri grupça ifade edilmi ve vedalaılarak grup sona erdirilmitir. BULGULAR Tablo-2 de deney ve kontrol gruplarının ön-test ve son-test sosyal kabul puanlarına ilikin betimsel istatistikler sunulmutur. Tablo-2 Deney ve Kontrol Gruplarının Ön-test ve Son-test Sosyal Kabul Puanlarına likin Betimsel statistikler Gruplar Ölçümler n X Ss Deney Grubu Ön-test Kontrol Grubu Son-test Ön-test Son-test Tablo-2 de görüldüü gibi, deney grubundaki örencilerin sosyal kabul puanlarının ortalamaları ilem öncesi 2.69 puan iken ilem sonrası 5.75 puana yükselmi, kontrol grubundaki örencilerin sosyal kabul puanlarının ortalaması ise 2.63 puandan 2.44 puana dümütür. Betimsel istatistiklere bakıldıında, deney grubunun ön-test ve son-test puanlarının ortalamaları arasında beklendii gibi aritmetik olarak 3.06 puanlık bir artı gözlenmitir. Kontrol grubunun ön-test ve sontest puanlarının ortalamaları arsında ise aritmetik olarak 0.19 puanlık bir düü gözlenmitir. Deney ve kontrol gruplarının ön-test ve son-test ölçümlerinde almı oldukları puanların ortalamaları arasında gözlenen bu farkların anlamlı olup olmadıı Tekrarlanmı Ölçümler (Repeated Measures) çin Çift Yönlü Varyans Analizi (Büyüköztürk, 2001) ile test edilmi ve sonuçlar Tablo- 3 de sunulmutur. Tablo-3 Deney ve Kontrol Gruplarının Ön Test ve Son Test Ölçümlerinden Almı Oldukları Sosyal Kabul Puanlarının Karılatırılmasına likin ANOVA Sonuçları Varyansın Kaynaı KT Sd KO F p Gruplar Arası Grup (Deney/Kontrol) Hata Gruplar çi Ölçüm (Ön-Son) Grup-Ölçüm Hata Toplam

8 Tablo-3 de görüldüü gibi, deney ve kontrol gruplarının ön-test ve son-test ölçümlerinde almı oldukları sosyal kabul puanlarına ilikin varyans analizi sonucunda, hem deney ve kontrol grupları arasında (Deney x Kontrol) [F (1-30) =7.53, p<.01)], hem de ölçümler arasındaki (Ön-test x Son-test) farkın [F (2-30) =15.33, p<.000)] ve ortak etkinin (Grup x Ölçüm) [F (1-52) =19.59, p<.000)] anlamlı olduu gözlenmitir. Bu sonuçlar, uygulanan grup rehberlii programının (baımsız deiken) deney grubundaki örencilerin akranları tarafından sosyal olarak kabul edilme düzeylerini (baımlı deiken) anlamlı düzeyde artırmıtır. Yapılan bu analize ilave olarak deney ve kontrol gruplarındaki örencilerin sosyometrik statülerinde kategorik olarak nasıl bir deiim meydana geldii de incelenmitir. Bunun için son test olarak uygulanan sosyometrik test sonuçlarına göre deney ve kontrol grubundaki örencilerin sosyometrik statüleri yeniden belirlenmitir. Buna ilikin sonuçlar Tablo-4 de sunulmutur. Tablo-4 Deney ve Kontrol Gruplarındaki Deneklerin Program Öncesi ve Sonrası Sosyometrik Statüleri Deney Grubu Kontrol Grubu Denek Ön-test Son-test Denek Ön-test Son-test 1 Popüler Popüler 1 Popüler Dier 2 Popüler Popüler 2 Popüler hmal Edilmi 3 Popüler Popüler 3 Popüler Popüler 4 Popüler Popüler 4 Popüler Dier 5 Reddedilmi Reddedilmi 5 Reddedilmi Reddedilmi 6 Reddedilmi htilaflı 6 Reddedilmi htilaflı 7 Reddedilmi Dier 7 Reddedilmi Reddedilmi 8 Reddedilmi htilaflı 8 Reddedilmi Reddedilmi 9 hmal Edilmi Popüler 9 hmal Edilmi Ortalama 10 hmal Edilmi Popüler 10 hmal Edilmi Dier 11 hmal Edilmi htilaflı 11 hmal Edilmi Popüler 12 hmal Edilmi htilaflı 12 hmal Edilmi Popüler 13 Ortalama Popüler 13 Ortalama hmal Edilmi 14 Ortalama Popüler 14 Ortalama Popüler 15 Ortalama Popüler 15 Ortalama Dier 16 Ortalama Popüler 16 Ortalama htilaflı Tablo-4 de görüldüü gibi; deney grubunda ilem öncesinde popüler olan 4 örencinin ilem sonrasında da bu statülerini korumular, 4 ihmal edilen örenciden ikisi popüler ikisi de ihtilaflı kategoride yer almı, 4 reddedilmi örenciden biri bu statüsünü korumu iki örenci sosyal kabul puanlarını yükselterek ihtilaflı kategoride yer almıtır. Reddedilen dier örenci ise bu kategorilerden herhangi birinde yer almamı/sınıflanamamıtır. lem öncesinde deney grubunda yer alan 4 ortalama statüdeki örencinin tamamı ilem sonrasında popüler statüde yer almıtır. Deney grubundaki örencilerin ilem sonrası sosyometrik statülerinde gözlenen bu deiimlere karın kontrol grubundaki örencilerin sosyometrik statülerinde ise u deiimler gözlenmitir: Ön test ölçümleri sonucunda popüler kategoride yer alan 4 örenciden ikisi son test ölçümlerinin deerlendirilmesi sonucunda herhangi bir sosyometrik statü grubunda yer almamı, dier iki popüler örenciden biri mevcut statüsünü korumu dieri ise ihmal edilmi kategoride yer almıtır. Kontrol grubundaki 4 reddedilmi örenciden üçünün sosyometrik statüsü son testte deimemi biri ise ihtilaflı grupta yer almıtır. Kontrol grubunda ön test sonuçlarına göre ihmal edilmi kategoride yer alan 4 örencinin ikisi son test sonuçlarına göre popüler kategoride, bir tanesi ortalama statüde yer almı bir tanesi de herhangi bir kategorik grupta yer almamı bir baka deyile sınıflanamamıtır. Ön test sonuçlarına göre ortalama grupta yer alan dört örenciden biri ihmal edilmi, biri popüler biri ihtilaflı statüde yer almı biri ise sınıflandırılamayarak dier kategorisinde yer almıtır. 134

9 TARTIMA, SONUÇ ve ÖNERLER Bu çalımada, arkadalık becerilerini gelitirmeye dönük, amaç yönelimli-yapılandırılmı bir grup rehberlii programının ergenlerin (ilköretim II.kademe örencilerinin) akranları tarafından kabul edilme düzeyleri ve sosyometrik statülerine etkisini incelenmitir. Yapılan varyans analizi sonuçları programın etkili olduunu, deney grubundaki örencilerin sosyal kabul düzeylerinin arttıını kanıtlamaktadır. Özellikle bu programın psiko-sosyal geliim açısından bir risk grubu olarak kabul edilen, sosyal kabul düzeyleri düük, akranları tarafından ihmal edilmi ve reddedilmi örencilerin sosyal kabul düzeylerini artırdıını söylemek olanaklıdır. Nitekim, programa katılmadan önce ihmal edilmi statüde yer alan dört örenciden program sonrasında ikisinin popüler ikisinin de ihtilaflı kategoride yer alması, dört reddedilmi örenciden birinin bu statüsünü koruyup iki örencinin sosyal kabul düzeylerini artırarak ihtilaflı kategoride yer alması programla elde edilen bilisel, duygusal ve davranısal kazanımların gerçek yaamdaki ilikilere transfer edildiini gösterebilir. Ayrıca, akranları tarafından sosyal olarak orta düzeyde kabul edilen ortalama sosyometrik statü grubunda yer alan dört örencinin tamamının program sonrasında akranları tarafından yüksek düzeyde kabul edilmeleri ve popüler kategoride yer almaları, bu programla sadece risk grubu olarak kabul edilen ihmal edilen ve reddedilen örencilere deil ortalama örencilere de yardım edilebileceini onların psiko-sosyal geliimlerine katkıda bulunulabileceini göstermektedir. Programa katılan örencilerin, arkadalık kavramının ne anlama geldiini kavradıkları ve bu konuda yapıcı bir anlayı gelitirdikleri, arkadalık ilikilerinde yapıcı olmayan davranılarını deitirdikleri, arkadalık ilikilerindeki olumsuz duygularıyla uygun bir ekilde baa çıkmayı örendikleri, yeni arkadalık ilikileri kurabilmek için gereksinim duydukları becerileri kazandıkları ve bu konuda cesaretlerinin arttıını söylemek olanaklıdır. Konuyla ilgili üçüncü ve beinci sınıfta okuyan 220 örenci üzerinde yapılan bir çalımada, (Franz ve Gross, 2001) grup rehberlii programına katılan sosyal kabul düzeyi düük örencilerin sosyal kabul düzeylerinin arttıı gözlenmitir. Bierman ve Erath (2004) tarafından anaokulu örencileri üzerinde yapılan bir baka çalımada, örencilere birlikte çalıma ve oynama, dili kullanabilme, iletiim kurabilme, davranıların nedenlerini anlayabilme, saldırgan davranıları kontrol edebilme ve sosyal anlamazlıkları çözebilme becerileri kazandırmaya dönük bir program uygulanmı ve bir yıllık programın sonunda, programa katılan örencilerin ilkokula baladıklarında dier örencilere göre sosyal kabul düzeylerinin daha yüksek ve karılatıkları sosyal anlamazlıkları çözmede daha baarılı oldukları gözlenmitir. Bilgiç (2000) tarafından yapılan bir çalımada ise arkadalık becerilerini gelitirmeye dönük bir programın ergenlerin yalnızlık düzeylerini azaltmada etili olduu bulunmutur. Hatipolu (1999) tarafından yapılan bir çalımada da sosyal beceri eitimi programının ilköretim altıncı ve yedinci sınıftaki örencilerin sosyal kabul düzeylerine etkisi incelenmi ve programa katılan örencilerin sosyal kabul düzeylerinin yükseldii gözlenmitir. Türkçe literatürde ilk, orta ve yükseköretim örencilerine dönük yapılandırılmı grup rehberlii ve grupla psikolojik danıma program ve uygulamalarının etkili olduunu gösteren aratırma bulguları yer almaktadır. Grup rehberlii programlarına katılan örencilerin benlik saygılarının arttıı (Kaya ve Saçkes, 2004; Çeçen ve Koçak, 2007), benlik kavramlarının daha olumlu olduu (Cerraholu, 2002), sınav kaygılarının azaldıı (Yurdabakan, 1999; Özdemir ve Ergene, 2005), iletiim becerilerinin gelitii (Yüksel-ahin, 1997), mesleki kararsızlıklarının (Çakır, 2005) ve sosyal kaygı düzeylerinin azaldıı (Palancı ve Özbay, 2005), karar verme (eyhun-diniz, 2000), sosyal beceri (Yüksel, 1997), çatıma özme (Çoban,2002) ve öfke denetimi becerilerinin gelitii (Akgül, 2000) ve kendilerini daha fazla açtıkları (Avarolu ve Üre, 2005) gözlenmitir. Sonuçları yukarıda özetlenen çalımalar ve bu aratırmadan elde edilen bulgular ilk ve ortaöretim çaındaki çocuk ve gençlere yapılandırılmı, amaç yönelimli grup rehberlii programları yoluyla geni bir yelpazede pek çok yaam becerisinin kazandırılabileceini ve bu yolla onların salıklı bir ekilde gelimelerine katkıda bulunulabileceini göstermektedir. Kukusuz nsan geliiminde bütün geliim dönemleri önemlidir ve her geliim döneminin kendine özgü, çözülmesi gereken geliimsel sorunları ve kazanılması gereken geliimsel özellikleri vardır. Bununla birlikte ergenlik dönemine kadar kazanılacak yeterliklerin/yetersizliklerin daha sonraki geliim dönemleri için belirleyici olduu da kabul edilmektedir. Ergenlerin toplumsal kabulde önemli gördükleri özelliklerden biri, bakalarının takdir ettii kiisel nitelikler gelitirerek bu kiisel 135

10 nitelikleri toplum içerisinde göstermek ve toplumsal kabulü salayan sosyal becerileri örenmektir (Ladd, 2005). Bu toplumsal becerilerin daha erken geliimsel dönemlerde kazanılması gerekir. Çünkü erken dönemlerde gelitirilecek olan beceriler daha sonraki dönemlerde belirleyici olmaktadır. Özellikle akran ve arkada ilikileri konusunda ergenlik dönemine kadar kazanılmı olan beceriler bireyin i ve evlilik yaamında önemli bir belirleyici olabilmektedir. Gerek yurt içi gerekse yurt dıında yapılan aratırmalar incelendiinde; sosyal beceri ve arkadalık becerilerini gelitirmeye dönük grup rehberlii programlarına katılan örencilerin akranları ile daha iyi ilikiler kurdukları ve akranları tarafından daha fazla kabul edildikleri gözlenmektedir. Bu çalımada da, daha önceki aratırmalarla tutarlı bir sonuç elde edilmitir. Genel olarak okul öncesi ve ilköretim çaındaki çocuk ve ergenlere, bu çalımada kullanılan programa benzer, çeitli alanlarda beceri kazandırmaya dönük amaç yönelimli grup rehberlii programları ile yardımcı olunabilir. Çocuk ve ergenlere yaamlarının dier dönemlerinde onların karılaabilecekleri geliimsel sorunları çözmede yardımcı olabilecek bazı beceriler erken dönemlerde kazandırılabilir. Bu amaçla grup rehberlii süreçlerinden yararlanılabilir. Aratırma sonuçları grup rehberlii programlarının etkiliini göstermektedir. Bu çalımadan elde edile bulgulara dayalı olarak aaıdaki öneriler sunulabilir: 1. Bu aratırmada kullanılan program okullarda özellikle akranları tarafından reddedilmi ve ihmal edilmi örencilerin akranları tarafından kabul düzeylerini artırmak için kullanılabilir. Bu onların gelecekte ortaya çıkabilecek bazı geliimsel sorunlarını önleyebilir. Dahası, sadece bu program deil amaç yönelimli, yapılandırılmı grup çalımaları yoluyla çocuk ve ergenlere iletiim beceriler, çatıma cözme, karar verme gibi yaam becerilerini kazandırılabilir. 2. Bu aratırmada, reddedilmi statüdeki örencilere göre ihmal edilmi ve ortalama örencilerin sosyal kabul düzeyleri daha fazla artmı ve sosyometrik statülerinde daha fazla deiim yaanmıtır. Bir baka deyile bu programdan ihmal edilmi ve ortalama örenciler reddedilmi örencilere göre daha fazla kazanım elde etmilerdir. Bu durum ileriki yaamda ortaya çıkabilecek psiko-sosyal sorunlar açısından daha fazla risk altında olan rededilmi örenciler için programın içeriinin deitirilerek test edilmesin gereini düündürmektedir. 3. Bu tip çalımalar genellikle reddedilmi-ihmal edilmi ve/veya popüler olmayan örencilere yöneliktir. Bazı aratırmacılara göre, reddedilmenin tek sorumlusu reddedilen örenci olmayabilir. Bazı örencilerin reddedildikleri için saldırgan davranılar sergileyebilirler. Bu nedenle, popüler ve ortalama örencilere yönelik olarak hazırlanacak programlar, bir yandan bu örencilerin becerilerini artırıp kendi öz farkındalıklarını artırmaya katkıda bulunurken dier örencileri (popüler olmayanları) daha iyi anlamalarına, onlarla daha üst düzeyde empati kurmalarına katkıda bulunabilir. Bu empatik anlayı onların popüler olmayan akranlarını daha iyi anlamalarına ve onları daha fazla kabul etmeye götürebilir. 4. Bu çalımada kullanılan programın akran ilikileri dıındaki deikenler üzerindeki etkilerinin test edilemeye ihtiyacı vardır. Dolayısıyla aratırmacılar bu programın, ilikili olabilecek dier psikolojik deikenler üzerindeki etkilerine yönelik çalımalar yapabilirler. Aratırmanın bazı sırlılıkları da bulunmaktadır. Bu sınırlılıkların baında bir plesebo grubunun oluturulmamı olması ve son testten sonra makul bir süre içinde izleme ölçümünün yapılmamı olması gelmektedir. Deneysel aratırmalarda plesebo gruplarının varlıı sonuçlara olan güveni artırıcı bir faktördür. Dolayısıyla konuyla ilgili olarak ileride yapılacak olan çalımalarda plesebo grubu oluturulmalıdır. zleme çalımaları ise deneysel iemle elde edilen kazanımların kalıcılıının test edilmesi için önemlidir. Bu nedenle izleme çalıması da yapılmalıdır. Bir dier nokta ise bu çalıma okul ortamında ikinci dönem gerçekletirilmitir. Çalımadan kısa bir süre sonra okullar tatil olmutur. Bu durum programa katılan çocukların elde ettikleri beceriler sergileme olanaklarını sınırlandırmı olabilir. Bu nedenle ileride düzenlenecek aratırmalarda bu nokta dikkate alınmalıdır. KAYNAKÇA Akgül, H. (2000). Öfke denetimi eitiminin ilköretim II. kademe örencilerinin öfke denetimi becerilerine etkisi. Yayınlanmamı yüksek lisans tezi, Gazi Üniversitesi Eitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara. 136

11 Asher, S. R., Parkhurst, J., Hymell, S., & Williams, G. (1990). Peer rejection and loneliness in childhood. In S. R. Asher & J. D. Coie (Eds.), Peer rejection in childhood (pp ). New York: Cambridge University Press. Asher. S., & Wheeler V. (1985). Children s loneliness: A comparison of rejected and neglected peer status. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 53, Avarolu, S. ve Üre, Ö. (2005). Grupla psikolojik danımanın üniversite örencilerinin kendini açma davranılarına etkisi. (Editörler: Erkan, S ve Kaya, A). Deneysel Olarak Sınanmı Grupla Psikolojik Danıma ve Rehberlik Programları-II, , Ankara: PegemA Yayıncılık. Bierman, K.L. & Erath, S. A. (2004). Prevention and intervention programs promoting positive peer relations in early childhood education. [In.Trembley R.E, Barr, R.G, Peters, RDeV, Eds.] Encyclopedia on early childhood development. [Online]. Montreal, Quebec: Centre of Excellence for Early Child Development; 2004: 1-5, [Online] Retrieved on , at URL: Bilgiç, N. (2000). Arkadalık becerisi eitiminin ilköretim ikinci kademe örencilerinin yalnızlık düzeylerine etkisi. Yayınlanmamı yüksek lisans tezi, Gazi Üniversitesi, Eitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara. Boivin, M., & Begin, G. (1989). Peer status and self-perception among early middle school children: The case of the rejected children. Child Development, 60, Buhrmester, D. (1990). Intimacy of friendship, interpersonal competence, and adjustment during preadolescence and adolescence. Child Development, 61, Büyüköztürk,. (2001). Deneysel desenler: Öntest-sontest kontrol gruple desen ve veri analizi. Ankara: PegemA Yayıncılık. Cerraholu, S. (2002). Sosyal beceri eitiminin ilköretim örencilerinin öz kavramı düzeylerine etkisi. Yayınlanmamı yüksek lisans tezi, 19 Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun. Coie, D. A. (1990). Relation of social and academic competence to depressive symptoms in childhood. Journal of Abnormal Psychology, 99, Coie, J.D., & Dodge, K.A. (1988). Multiple sources of data on social behavior and social status in the school: A cross-age comparison. Child Development, 59, Coie, J. D., Dodge, K. A., & Coppotelli, H. (1982). Dimensions and types of social status: A cross-age perspective. Developmental Psychology, 18, Çakır, M.A. (2005). Bir mesleki grup rehberlii programının lise I.sınıf örencilerinin mesleki kararsızlık düzeylerine etkisi. (Editörler: Erkan, S ve Kaya, A). Deneysel Olarak Sınanmı Grupla Psikolojik Danıma ve Rehberlik Programları-II, , Ankara: PegemA Yayıncılık. Çeçen, A.R. ve Koçak, E. (2007). Deneysel bir çalıma: lköretim II. kademe örencilerine uygulanan benlik saygısı programının benlik saygısı üzerindeki etkisi. Eitim Aratırmalar, 27, Çoban, R. (2002). Çatıma çözümü eitiminin ilkokul örencilerinin çatıma çözümleme stratejileri üzerine etkisi. Yayınlanmamı yüksek lisans tezi, Ortadou Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. 137

12 DeRosier, M. E., Kupersmidt, J. B., & Patterson, C. J. (1994). Children s academic and behavioral adjustment as a function of the chronicity and proximity of peer rejection. Child Development, 65, Dodge, K. A. (1983). Behavioral antecedents of peer social status. Child Development, 54, Franz, D.Z. & Gross, M.A (2001) Child sociometric status and parents behavior. Behavior Modification, 25 (1), Grossmann, Karin & Klaus Grossmann (2005) The impact of atachment to mother and father at an early children s psychooscial development through young adulthood. [In.Trembley R.E, Barr, R.G, Peters, RDeV, Eds.] Encyclopedia on early childhood development. [Online] Montreal, Quebec: Centre of Excellence for Early Child Development; 2005: 1-6, [Online] Retrieved on , at URL: Guralnick, M.J. (2005). Strutting young adolescent s peer relation. [In.Trembley R.E, Barr, R.G, Peters, RDeV, Eds.] Encyclopedia on early childhood development. [Online] Montreal, Quebec: Centre of Excellence for Early Child Development; 2005: [Online] Retrieved on , at URL: Hartup, W.W.(1989). Social relationship and their developmental significiance. American Psychologist, 44(2), Hartup, W.W. (1983). Peer relations. In Handbook of Child Psychology: Vol. IV. Socialization, Personality, and Social Development, Hetherington E.M (Ed.). Wiley: New York; Hartup, W.W., Glazer, J.A & Charlesworth, R. (1967). Peer reinceforcemen and sociometric status. Child Development, 38 (4), Hatipolu, Z.S. (1999). The effect of social skills training on percieved dimensions of social skills and sociometric status of primary school students. Yayınlanmamı doktora tezi, Orta Dou teknik Universitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. Hay, D.F (2005). Early peer relations and their impact on children s develpment. [In.Trembley R.E, Barr, R.G, Peters, RDeV, Eds.] Encyclopedia on early childhood development. Montreal, Quebec: Centre of Excellence for Early Child Development; 2005: 1-6, [Online] Retrieved on , at URL: Juffer, F., Stams, J. Ve Van Ijezndoorn, M (2004). Adopted children s problem behavior is sifnificantly related their ego resilency, ego control and sociometric status. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 45(4), Kaya, A (2005) Farklı sosyometrik statülerdeki ilköretim II.kademe örencilerinin benlik kavramı ve yalnızlık düzeyleri Türk Psikolojik Danıma ve Rehberlik Dergisi,.23, Kaya, A ve Saçkes, M. (2004). Benlik saygısını gelitirme programının ilköretim sekizinci sınıf örencilerinin benlik saygısı düzeylerine etkisi. Türk Psikolojik Danıma ve Rehberlik Dergisi, 3 (21), Koivusaari, R. (2004). Children s sociometric membership group computer and supported interaction in school settings. Educational Psychology, 24(3), Kupersmidt, J. B., Coie, J. D., & Dodge, K. A. (1990). The role of poor peer relationships in the development of disorder. In S. R. Asher & J. D. Coie (Eds.), Peer rejection in childhood (pp ). New York: Cambridge University Press. 138

13 Ladd, G.W. (2005) Children s peer relations and social competence. Yale University Pres. LaGreca, A. M., Dandes, S. K., Wick, P., Shaw, K., & Stone, W. L. (1988). Development of the social anxiety scale for children: Reliability and concurrent validity. Journal of Clinical Child Psychology, 17, Mize, J (2005). Social skils intervention and peer relationship difficulties in early childhood: Comments on Bierman and Erath, Manz, Mc Wayne and Odom. [In.Trembley R.E, Barr, R.G, Peters, RDeV, Eds.] Encyclopedia on early childhood development. [Online] Montreal, Quebec: Centre of Excellence for Early Child Development; 2005: 1-7, [Online] Retrieved on , at URL: Özdemir, A ve Ergene, T. (2005). Sınav kaygısıyla baa çıkma programının lise II.sınıf örencilerinin sınav kaygısı düzeyine etkisi. (Editörler: Erkan, S ve Kaya, A). Deneysel Olarak Sınanmı Grupla Psikolojik Danıma ve Rehberlik Programları-II, , Ankara: PegemA Yayıncılık. Pakaslahti, L., Karjalainen, A., & Keltikangas,-Jarvinen, L. (2002). Relationships between adolescent prosocial problem-solving strategies, prosocial behaviour, and social acceptance International Journal of Behavioral Development, 26 (2), Palancı, M ve Özbay, Y. (2005). Lise ve üniversite örencilerinin sosyal kaygı problemlerini gidermeye yönelik gerçeklik terapisi oryantasyonlu yardım programı. (Editörler: Erkan, S ve Kaya, A). Deneysel Olarak Sınanmı Grupla Psikolojik Danıma ve Rehberlik Programları-II, , Ankara: PegemA Yayıncılık. Parkhurst, J. T. & Asher, S. R. (1992). Peer rejection in middle school: Subgroups differences in behaviour, loneliness and interpersonal concerns. Developmental Psychology, 28, Peretti, P. O., & McNair, A. (1987). Psychological and social self-perceptions of the sociometric isolate. Social Behavior and Personality, 15, Prinstein, M. J., & LaGreca, A. M. (2002). Peer crowd affiliation and internalizing distress in adolescence: A longitudinal follow-back study. Journal of Research on Adolescence, 12, Reijntjes, A., Stegge, H., & Meerum, M. (2006). Children s coping with peer rejection: The role of depressive symptoms, social competence, and gender. Infant and Child Development, 15, Rubin, K. H. & Mills, R. L. (1988). The many faces of social isolation in childhood. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 56, Smead Morganett, R (2005) Yaam becerileri: Ergenler için grupla psikolojik danıma uygulamaları. (Çev: Güçray, S; Kaya, A ve Saçkes, M). Ankara: PegemA Yayıncılık. Stuart, D. L., Gresham, F. M., & Elliott, S. N. (1991). Teacher ratings of social skills in popular and rejected males and females. School Psychology Quartely 6, eyhun, H. (2000). Karar verme becerileri eitim programının ilköretim son sınıf örencilerinin karar verme becerilerine etkisi. Yayınlanmamı yüksek lisans tezi, Gazi Üniversitesi, Eitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara. 139

14 Wentzel, K.R. (2003). Sociometric status and adjustment in middle school: A longitudinal study. Journal of Early Adolescence. 23(1), Yurdabakan,. (1999). Grup rehberlii programının ilköretim sekizinci sınıf örencilerinin sınav kaygı düzeylerine etkisi. Yayınlanmamı yüksek lisans tezi, nönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya. Yüksel, G. (1997). Sosyal beceri eitiminin üniversite örencilerinin sosyal beceri düzeyine etkisi. Yayınlanmamı doktora tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. Yüksel-Sahin, F. (1997).Grupla iletiim becerileri eitiminin üniversite örencilerinin iletiim beceri düzeylerine etkisi. Yayınlanmamı doktora tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. 140