ENDÜLÜSLÜ FiLOZOF-SOFT ibn SEB'iN'E GÖRE HAKiKATi ARAYANLAR. Dr. Birgül BOZKURT Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmeni ÖZET

Transkript

1 tem Yıl:7 Sayı: NDÜLÜSLÜ FLOZOF-SOF BN SB'N' GÖR HAKKA ARAYANLAR Dr. Brgül BOZKUR Dn Kültürü ve Ahlak Blg Öğretmen ÖZ Bu makalede bn Seb'n'n hakkat arayan gruplarla lgl düşüncelern nceledk. bn Seb'n'e göre hakkat arayanlar fakhler, kelamcılar, flozoflar, üfler ve mukarreb/muhakkklerdr. Ona göre bu gruplar araında yalnızca mukarrebler hakkate ulaşmıştır. Ayrıca bu çalışmada bn Seb'n'n metot ve ülübunu da özetledk. Bunun yanında onun düşüncendek çelşkler ve dğer flozoflarla olan benzerlklern de tartıştık. Anahtar Kelmeler: bn Seb'n, Hakkat, aawuf, Felefe, Kelam, Fıkıh. ABSRAC Searcher for ruth Accordng to Anda/uan Suf-Ph/oopher lbn Sab7n In th artcle, t ha been analyed lbn Sab'n' thought about group earchng for truth. Accordng to lbn Sab'n, the one earchng for truth are faqh, mutakallmun (Ah'arte), falafa, ufı and muqarrabun/muhaqqkun. o hm, among thee ect the only one reached the truth were ukarrabun. However, n th artcle, we have ummarzed lbn Sab'n' method and tyle. oreovr. we have dcued dcrepance n h thought and h mlarte to other phloopher. KeyWord: lbn Sab'n, ruth, ytcm, Phloophy, Kalam, Fıqh. GRŞ bn Rüşd'ten ( ) onra ndülü'te felefe geleneğnn temlclernden br olan bn Seb'n ı ( ), flozof-ofı ntelğe ahp düşünürlerdendr. Steml ve tutarlı br şeklde lk defa bn Arab düşüncende görülen vahdet- vücqd anlayışı, aynı zamanda felef taavvufta yen br dönemn açılmaını da ağlamıştır? Felefe ve taavvufun br arada bulunmaı, daha onral< yıllarda benzer br şeklde bn Seb'n'de de yer almıştır. Fakat bn Seb'n'de farklı olarak lk göze çarpan unur, felefenn temeln vahdet- mutlaka anlayışının oluşturmaıdır. "utlak brlk" olarak bat br şeklde anlamlandırılacak ı bn Seb'n'n hayatı, eerler ve bunlarla lgl kaynaklar çn bkz. Brgül Bozkurt, "İbn Seb'n'n Hayatı, lm Kşl8 ve erler", CÜİF Derg, Sva, 2008, Xll/2, ,. - - A.. Afff, uhyddn lbnu'i-arab'nn aawuf Felefe, çev. ehmet Dag, AUIF, yay., Ankara, 1975,

2 284 Dr. Brgül Bozkurt olan "vahdet- mutlaka" fade, görünür alemdek varlıklara gerçeklk vermeyp onları br hç evyende görmey ve yegane varlık olarak Allah'ı tanımayı öngören br düşünce tarzıdır. 3 bn Seb'n'n düşünce tem, mutlak vahdet fkr etrafında şekllenmştr. örneğn, onun, blg vaıtalarının başında keşf ve tharnı görme, 4 alem konuunda bu dünyanın (alemu'l- ewel = lk alem) dışında gerçek alem adını verdğ farklı br alem anlayışına ahp olmaı, 5 mutluluğun Allah' ı blmek (marfetullah) ve ona benzemekle (teşebbüh) mümkün olacağı 6 vb. fkrlernde ve bu konularda ulaştığı onuçlarda vahdet- mutlaka düşünce hakmdr. Bunların yanı ıra özellkle Buddu'l-arf adlı eernde ve taawuf çerkl çeştl ralelernde rnekalemze konu ettğmz hakkat arayanlar huuunda da vahdet- mutlaka fkrnn etkn görmek mümkündür. 7 bn Seb'n'n bu ıradışı fkrler,ömrü boyunca nanlar tarafından anlaşılamamaına ve tepk toplamaına neden olmuştur. Onun belk de doğup büyüdüğü ürye'den ayrılmaında, hayatını farklı şehrlerde geçrmende bu eleştrlerden kaynaklanan huzuruzluğun etk vardır. 8 Bu çalışmamızda bn Seb'n'n hakkat arayanlara dar ınıflandırmaını,bu hakkat arayışlarıyla lgl düşüncelern, bunlardan hangn mutlak manada hakkata ulaşmış olarak gördüğünü ele alacağız. Bu doğrultuda fkrlerndek çelşklerne de değneceğz. Ancak onun bu konulardak görüşlernn daha y anlaşılablme çn metod ve üobu önem kazanmaktadır. Bu nedenle onun metod ve ügbunu özetledkten onra hakkat arayanlara dar düşüncelerne geçeceğz. A. bn Seb'n'n etodu ve Ülübu bn Seb'n Buddu'J-arf ve dğer ralelernde çoğunlukla takp ettğ ve öğrenclernn de eerlernde ve şerhlernde kullandıkları br metoda ahptr. Bu konuda göze çarpan lk huu bn Seb'n'n benmedğ fkrler unmadan önce konuyla lgl farklı gruplardan faklı görüşler peşpeşe ıralamaı ve konuyu onların görüşler doğrultuunda açıklamaıdır. Bu noktada fakhler, kelamcılar, flozoflar, Ofler ve on olarak da mukarreblern görüşlern aktaran bn Seb'n, aynı zamanda hakkat arayan grupları belrlemş olmaktadır. 9 Bunlar çernde 3 bn Seb'n, Raletu'r-Rdvanyye, Rea/u bn Seb'n çnde, thk. Abdurrahman Bedev, Daru'I ıryye l't-e'lf ve't-~ercüme, Kahr7, 1956,. 328; Ra/etu'I-Fakryye, Rea/u bn Seb'n çnde ; Ktabu'llht, Rea/u lbn Seb'n çnde, Vahdet- mutlaka hakkında ayrıca bkz. Abdullah b. eud e-balyan, utlak Brlk, haz. Al Vafı Kurt, nan yay., tanbul, 2003, bn Seb'n, Buddu'l-rf, thk. Core Ketture, Daru'I-ndelu-Daru'I-Knd, Beyrut, 1978, A.g.e, A.g.e, , bn Seb'n, Ktabun fh hkem ve mevz, Rea/u bn Seb'n çnde, Şerefettn Yaltkaya, Grş, Sc/ya Cevaplan çnde, Felefe Y1111g1, Bozkurt atb., t, 1935, c. ll, bn Seb'n, Buddu'l-rf,

3 ndü/ü/ü Ffozof-Süf bn Seb'n'e Göre Hakkat Arayanlar 285 mukarrebler, hakkate ulaşan yegane gruptur.onun br konu hakkında mukarreblerden önce görüşlern unduğu bu gruplar, alında hakkatn nha ahpler olan mukarreblern görüşlernn anlaşılmaında br ön blg ntelğne ahp olmaktan başka br şey değllerdr. Km zaman uzun uzadıya naklettğ bu ön unumları kabul edyor gözüke de alında bunları mukarreblern görüşlernn anlaşılmaı çn br açıklama olarak belrtmektedr. Bu noktada düşüncenn öneml kaynaklarından br olan hvan-ı Safa'nın yöntemyle benzerlk göterr. 1 Fakat o, anlatmış olduğu bu fkrlern büyük br çoğunluğunu kabul etmedğn defalarca öyler. örneğn nefn bedene grş le lgl bölümde şöyle demektedr: on/ann br araya gelme bakmından tekleşme, "Bl k, netn bedenle brleşme, nerede bttğ, knden hangnn "kül/" olduğu, buna dar özlern kaça ayndğ ve konulanndak araşt1rmay1 bu konunun fayda ve bunlardan her brnden neyn katedldğ bu ktap [Buddu'/-arf] çermez. Bazlan bu konuda konuşmuş ve zanlannca bunu hal/etmşlerdr. Bunu on/ann ktaplannda göreblrn. Benm amac1m ana (burada tlazotu katedyor) kend yolunu, bana ayan olduğu ölçüde anlatmaktr. Bununla, ennle olan tart1şmam1 unmak çn br mukadd1me yapmak tyorum ve bunun ütüne cevab1m1 ve htab1m1 bna edeceğm. Benm amac1m en rşad etmektr. Bunu Allah blr ve Allah şaht olarak yeter." ı ı bn Seb'n, zah etmek tedğ konuyla lgl farklı görüş ve fkrlere yer vermenn ebeplern, almern hata ve yanlışlarını açıklığa kavuşturmak, brbrlernden naıl ayrıldıklarını, özlernn naıl çeştllk göterdğn, tanımlarının naıl yanlış olduğunu, takp ettkler kanıtlamalarda hakkatten naıl yokun kaldıklarını, faydalı şeylere naıl ekk br bakış le baktıklarını ve onları naıl ağır br kulakla br mürştten dnledklern ortaya koymak olarak da belrtmektedr.12 Bunların yanı ıra almern akıllıanna.hakkı götermek ve mukarreblern kend yanındak değern vurgulamak çn de bu ön blglere yer verdğn öylemektedr. ı 3 Bu doğrultuda bn Seb'n adece ülüman almlerden görüşler unmaz. O, özellkle flozofların görüşlern aktarırken "hakm" myle belrttğ Arto'dan( ) aktarmalar yapar. Km zaman Arto takpç olarak kabul edlen ülüman flozofların Arto'yu ne kadar takp ettklern de orgular ve hatalarını ortaya koyar. ı 4 Hatta bazen Arto felefene ne derece vakıf olduğunu göterrcene onun eerlern özetler, makatlarını açıklar ve naıl anla- 10 hvan-ı Safa'nın yöntem çn bkz. hvan-ı Safa, Rea/u hvan-ı Safa ve hllan'l-vefa, atbaatu'i Arabyye, ıır, 1928, örnek olarak bkz. c. IV, Ayrıca Gazal de hvan-ı Safa'nın böyle br yöntem takp ettgn öylemştr. Gazal, e/-unkız mne'd-da/al, çev. Yahya Pakş, Umran yay., t, 1998,. 61. ı ı bn Seb'n, Buddu'l..frf,. 230; dger örnekler çn e bkz.. 257; ; 291. j? - A.g.e,. 94. ı3 A.g.e, ı4 A.g.e, ;

4 286 Dr. Brgül Bozkurt şılmaı gerektğn belrler. Bütün bunların, onun yöntemnde br ön açıklama olduğuna da dkkat çeker. 15 bn Seb'n, fkrlern açıklamada ön unumlara o derece önem verr k, Hrtyanlık, Yahudlk ve dğer dnlern kutal metnlernden <ılıntılar yapmaktan ble kaçınmaz. 16 Bunun yanııra bn Seb'n, kavramları açıklamak ve onların muhtemel brçok anlamını vermek şeklnde br yöntem de kullanır. Bu durum onun bütün eerlernde görülür. örneğn "fakr'' kelmen anlatırken, kelmey dl, fıkıh, felefe, taavvuf ve on olarak da tahkk lm (mukarreblern lm) açıından açıklar. 17 Buddu'J-arfte "lmn tanımı" bölümünün başlarında onlarca tanımı peş peşe verr. 18 Yne hakkat arayan grupları tanıtırken ve onların lm konuundak fkrlern unarken anklopedk brçok blgy vermek uretyle onların anaşılmaını ağlar.ı 9 bn Seb'n'n şu ana kadar açıkladığımız ve eerlernde ıkça kullandığı metodu, Ahd Rale'ne şerh yazan ama m bell olmayan br öğrenc tarafından da özetlenmştr. 20 lgnç olan nokta şudur k, öğrenc de şerh boyunca hocaının tam br takpç olarak aynı metodu kullanmıştır?' ' Br konuyu tartışırken dkkat edlme gereken huular konuunda açıklayıcı ve yol göterc fadeler kullanan bn Seb'n, metodu hakkında da blg vermş olur. 22 Ntekm o, nef hakkında, kendne orulan oruların ıralamalarının yanlışlığına dkkat çeker ve örneğn "Nefn yok olamayacağının dell nedr?" oruu, "Nef bak kalır mı?" oruundan onra orulmalıdır, 'çünkü brnc oru knc orunun cevabından onra gelmeldr', der. 23 Bu doğrultuda, Sclya Cevaplan boyunca oruları düzeltmel<te, oru ormayı blmenn ve doğru oru ormanın öneml olduğunu, yanlış oruya verlen cevabın, orulan orudan daha kapalı olacağını hararetle vurgular? 4 lam flozoflarının özellkle de tehafüt geleneğ flozoflarının ıkça kullandığı tartışma kurgulama yöntemne bn Seb'n de yer verr. Çünkü muhatabı olan Arto, Farab( ), bn Sna( ), Gazal( ), bn Rüşd( ), bn Bacce(ö.1138) gb flozoflar kendnden önce yaşamıştır. Bu nedenle onların kendne cevap vermeler olanakızdır. O, bu durumu 15 bn Seb'n, Sclya Cevap/an, çev.. Ş. Yaltkaya, Felefe Yllğ, Bozkurt atb., t., 1935, c ı 6 bn Seb'n, Raletu'n-naha ev'n-nüryye, Rea/u bn Seb'n çnde,. 164, bn Seb'n, Raletu'I-Fakryye, bn Seb'n, Buddu'l-arf, ı9 A.g.e, w... (Im Blnmeyen üellf), Şerhu Ahd, Rea/u /bn Seb'n çnde, lbn Seb'n'n Ahd Ra/e'ne br öğrenc şerh yazmıştır.ancal\ bu öğrencnn mn blememekteyz.bu yüzden özkonuu kşy "m Blnmeyen üellf" şeldnde adlandırmaktayız A.g.e, lbn Seb'n, Sclya Cevap/an,. 101.?' _, A.g.e, ?4 - A.g.e,. 86.

5 ndü/ü/ü Flozof-Süf İbn Seb'n'e Göre Hakkat Arayanlar 287 şöyle fade eder: "Sennle konuşableydk, bütün bunları ana zah ederdm. Benm ennle /wnuşmam br kurgudur. 1pk1 br emerc ve pek üretc gb. 25 Çünkü ben şaret edlen mertebeler lm/e flme aktanyorum ve onunla hakkat barz oluncaya dek konuşuyorum." 26 Bu yönden, bn Seb'n, muhatabıyla tartışırken onunla aynı zemnde olmaya dkkat eder. örneğn ud Or nazaryen eleştrmeye geçmeden önce flozofların kullandığı bazı kavramların (zorunlu, zorunluluk, br ve yokluk gb) anlamlarını, onlara göre açıklar. Burada flozofların görüşlerndek çelşkler, yne onların kend görüşeryle geçerz kılma çabaına grer. 27 Bu konuda bn Seb'n'n metodunda dkkate değer başka br huu, flozofların kavramlarını kullanmaıdır. Vahd, vacbu'l-vücod, mümknu'l-vücod, elmevcod vahde, 28 kadu'l-evvel ve kadu'-an, 29 bu kavramlardan bazılarıdır. Bunlara farklı anlamlar vermekle beraber bazen bunları benzer anlamlarla da kullanmaktadır. Özellkle, vacb, mümkün gb varlıkla lgl kavramara aynen yer vermş, nan nefle lgl fkr ve kavramları her ne kadar açıkça öylemee de kabul etmştr. Bu konuda şu fadelere dkkat çekmek gerekr: "NOruy/a blnen ve kulluk edlen, huzuruy/a blnen ve şehfdet edlen Al/ah'a hamdolun. O, Güneş ve Ay'1, boyun egen yldzlan yaratmştr. Ruhları, lk ahdnn 1rnna yerleştrmştr. "ufank uret" maddeden ayrmlştr. Kalpler en olgun meleklernn tezfhürü kmlş, on/an lmler ve "m ütefa d ak11/a" ülemştr... " 30 bn Seb'n bu gb fadelere eerlernde yer vere de fkrel anlamda flozoflara katılmadığını her fıratta öylemştr. bn Seb'n'n metodunda lg çeken öneml konulardan br de her ne kadar mukarrebn dışında yer alan dört grubu (fakhler,kelamcılar,flozoflar,ofler) eleştre de onların doğru olan fkrlern dkkate almaıdır. Ntekm o, "Bundan dolay dört grubu her ne kadar benden on/an eleştrdgm ve kötüledgm duyan da kafle alworuz." dyerek hakkattek paylarını onlara vermş ve devamında şöyle öylemştr: "Zannetme k ben on/an mutlak anlamda kötü/üyorum; on/an ancak mukarrebe oranla ekk görüyor, alkn ve mürdn bunlar dogrultuunda hataya düşme/ern, Hakk't terk edp tarkatt hmal etmelern engellemek çn on/an mukarrebten aşagt görüyorum. Özetle eger benden amel konuunda fal<hten, şerat evg konuunda ş'arller'den, arnel anatlar konuunda flozoflardan ve ad1k hal, mükaşefeler, kep le elde edlmeyen durum-,- _, uhtemelen İbn Seb'n burada tartışmada yapt@ kurguyu, bu şlern planlamaya dayanma yönüne benzetmak temştr. 26 İbn Seb'n, Buddu'l-trf, A.g.e, İbn Seb'n, Ra/e (2), Rea/u İbn Seb'n çnde, İbn Seb'n'n Abdurrahman Bedev neşrnde yer alan bazı ralelernn özel br adı yol<tur. Bu yüzden Bedev, bunları adece "Rale" myle belrtmştr. Bz de bu ralelern karışmaını engellemek çn onları neşrdek ıraya göre numaralandırdık. 29 İbn Seb'n, Buddu'l-trf, İbn Seb'n, Rale f envar'n-neb, Rea/u bn Seb'n çnde,. 201.

6 288 Dr. Brgüt Bozkurt f lan elde etme, bu huulardak kavram, telf, öz ve görüşler konulannda üf/erden yararlamlmaı gerektgn şteblrn. Fakat mukarrebn, bütün öyledklern ve yaptıklarını anlatır, bunu dgerlernden ütün görürüm. Sen başkaına bakma." 3 ı üm bunlara laveten bn Seb'n, eerlernde rehberlk etme ntelğnde kabul edebleceğmz yol göterme ve nahatjere de yer verr. Bu tür nahatler, özellkle, ele aldığı konuyu onuçlandıracağı zaman dle getrr. 32 bn Seb'n'n metodu kadar kullandığı dl ve üoba da dkkat çekmek yararlı olacaktır. HurOf lmyle uğraşmaı gereğ harfere anlamlar yükleyen 33 ve ebced heabına dayalı br dl kullanan bn Seb'n, ktaplarında rumuzlu fadelere de yer vererek kapalı br anlatımı terch etmştr. Özellkle harflern ve ayıların fade ettğ anlamlar neredeye hç anlaşılmaz. Örneğn "müfred non", "mücerred kat", "bağlayıcı ra" fadeler ya da "vav" ve "" harflern çok ayıda ve peş peşe tekrarlamaında, ney kat ettğ blnmez. 34 Ayrıca adının yetmş (70) anlamına gelmeyle lgl ola gerek, yed ve yetmş ayılarını ık ık kullanır.35 bn Seb'n'n daha çok taawufı ntelkl ralelernde karşılaştığımız ve anlamını tam olarak blemedğmz "yyeh" veya "h" faden br atırda on k defa tekrar ettğn 36 ya da bazı ralelernde her konu başında "AIIahu fekad" lafıını kullandığı nı da görmekteyz. 37 Buna, ancak şatah8t 38 durumunda öylenen bazı özlern de ekleyeblrz. 39 bn Seb'n'n çağdaşı olan Fa'nn bu konuda arf ettğ özler lg çekcdr: "bn Seb'n' ekke'de gördüm öyle br şeklde konuşuyordu k, kelmeler anlaşılıyor ama cümleler anlaşılmjyordu." 40 Alında bn Seb'n'n kapalı br üoba ahp olmaı onun avunduğu yolun, dolayııyla mukarrebler farklı görmenn br onucudur. Çünkü ona göre mukarreblern özlernde makatlar gzlenmş ve rumuzlandırılmıştır. Onlara verlen blgler yalnızca hava ve mukarreb olanlara açıklanmalı ve avamdan gzlenmeldr. Bu noktada mukarreblern, fkrlern herke gb anlaşılır fadelerle anlatmalarına htyaç yoktur. 4 ı Onun bu yaklaşımı mukarreblern dğer gruplardan ütünlüğünü göteren başka br yoldur. bn Seb'n'n dlel üobunda dkkat çeken öneml noktalardan br de 3 ı bn Seb'n, Buddu't-8rf, Bu nahatlerden br çn bkz. bn Seb'n, Ra/e (6), Rea/u bn Seb'n çnde, bn Seb'n, Rate Htabullah b /an nürh, Rea/u bn Seb'n çnde, bn Seb'n, Buddu't-8rf,. 291,149, A.g.e, bn Seb'n, Ktabu't-hta, bn Seb'n, Raıe Htabuttah b /an nürh, Bu kelmenn anlamı çn bkz.them Cebecoğlu,aawuf ermler ve Deymler Söz/ügü,Ankara,1997, bn Seb'n, Buddu'l-8rf, , Kütüb, Fevatu'l-vefayat, atbaatu'-saade, ıır, arhz, c. 1, ı bn Seb'n, Buddu't-8rf , ütahazat ata Buddu't-8rf (ftahu Buddu't-8rf), Rea/u bn Seb'n çnde,

7 ndülülü F/ozof-Süf bn Seb'n'e Göre Hakkat Arayanlar 289 eleştr fadelernn aşırıya kaçmaıdır. Özellkle mukarrebn dışındak ekallerden fakh, kelamcı ve flozoflara yönelk, br alme yakışmayacak cümleler kullanmıştır. Hatta bn Sna, bn Bacce, Farab, bn Rüşd ve Gazal hakkındak özler yer geld~nde hakaret boyutlarına varır. 42 Hayat ahnenden çeklmş olan bu kşlere tdall yaklaşmaı gerekrken adeta karanlı~a yumruk atarcaına özler arf etmek bn Seb'n'e ha olan br özellktr. 43 Onun bu tür özlern lerde lgl bölümlernde görece~z. bn Seb'n'n metodu ve dlel üobunu kıaca özetledkten onra şmd onun hakkat arayanlara dar düşüncelern ele ala blrz. B. bn Seb'n'e Göre Hakkat Arayanlar bn Seb'n'e göre, hakkate ulaşma çabaında olan beş grup vardır. Bunlar; ıraıyla fakhler, ş'ar (kelamcılar), muttak flozoflar, evlya Ofler ve "mukarrebn"dr (mukarreblerjmuhakkkler). Ona göre bu gruplardan mutlak manada hakkate ulaşan ve kemal noktaında ekkz olan mukarrebjmuhakkklerdr.44 Şmd onun bunlarla lgl düşüncelerne geçeblrz: 1. Fakhler bn Seb'n, hakkate ulaştıklarını dda eden grupların başında fakhler görür. Ancak bu, onların en üt derecede oldukları anlamına gelmez. Ona göre fakh, çoğunlukla zahr, az olarak da batın düşünür. 45 Dolayııyla fakhn brnc özellğ zahrn embolü olmaıdır. Fakh, kıya hükümlerden ve ruhan manalardan ancak haberlern bldrdğn, eerlern unduğunu ve şeratın zahr konuunda vurguladıklarını blr. Onun bu meelelerde adece zkredlen ve ştlen şeylerdr. Yaptı~ı amaçızca br davranıştır. Ürettğnden br fayda çıkıyora da bu, teadüfendr. 46 Bu açıdan fakh naklc olarak ntelendrlmektedr. bn Seb'n'e göre fakhler öz konuu ebeplerden dolayı alm olamadıkları gb hakkatn ahb de değllerdr hatta ona lşememşlerdr ble. Onlar bu yüzden gerçeğ öyler ama anlamını blmezler. Dğer yandan onlar, yollarında kelamcılardan daha çok hak üzeredrler. 47 Çünkü mezheplernn ötene geçmemşler, ona ınırlar be!rlememşler, adece onunla meşgul olmuşlar, alını bozmamışlar, ona ekleme yapmamışlar, adece önlerndekn anlama yokunlu~u yaşamışlardır. 48 Ancak, yne de fakh, hakkat bulma noktaında makul ayılablecek br düzeyde değldr. 49 üm bu özellklernden dolayı, bn Seb'n, fakhler hakkında şu tavyelerde ~ 42 leştrler çn ıraıyla bkz. bn Seb'n, Buddu'l-rf,. 144, 142, 307, 143, Şerafetln Yaltkaya, Grş, Sclya Cevaplan çnde, ( m Blnmeyen üellf), Şerhu Ahd, bn Seb'n, Buddu'l-rf, A.g.e, A.g.e,. 99; bn Seb'n, ülahazt ala Buddu'l-rf, t n Seb'n, Buddu'l-rf, A.g.e,. 335.

8 290 Dr. Brgül Bozkurt bulunmuştur: Sen fakhn öyledklern tutma, çünkü o, kötülüğ;ün geldğ;n şeytandan öyler ama şeytanın ne olduğ;unu, ne yaptığ;ını, flernn nereden adır olduğ;unu, kebn ne olduğ;unu blmez. 50 bn Seb'n'e göre fakh ve kelamcılardan öyleler vardır k, onları natık olmayan hayvandan ayırt eden br hüküm yoktur. Onların ahp olduğ;u blgler, gülünç boyutlardadır. Onlar dalalettedrler. Onların vahmlernden uzak durmak gerekr Kelamcılar bn Seb'n knc grup olarak kelamcıları ayar. Fakhlerden çok da fazla ler gdemeyen kelamcıları alında mütekellm olarak değ;l büyük çoğ;unlukla ş'ar olarak mlendrr. Fakat eleştrlernden adece ş' ar ve ş' arler değ;l de bütün kelamcılar nabn aldığ;ı çn bz bu knc gruba "kelamcılar" adını verdk. bn Seb'n'e göre kelamcıların anatı zayıftır. Onlar, batın ve zahr tamamen bldklern zannederler. Dne muhalf olanla mücadele eder, şüphelern ortadan kaldırırlar. Bundan onra yaptıkları şeylern hep hatadır. Hakkat ehlne muallat olmuşlar, lmn manaında kararız, özlernde afatacı ve boşturlar.52 Onlar yollarını kendler çzmş, aılları dn ve mezheplernden ayrılmıştır. Dalaletler açıktır. 53 Özellkle ş'ar'nn keb konuundak özlernde fayda yoktur. Şeytan konuundak özlernde e bazı doğ;rular vardır. ayet vetaat konuunda -çok az br bölüm harç- nanların onların özlerne htyacı yoktur. Onların problemler vardır ama cevabını blmezler. 54 Kelamcıların özler çok, fakat manaları azdır; yolları e doğru değldr. Onlara meyledlmemeldr, çünkü onlar muhalflern görüşlernden yararlanmaktadırlar. Onların doğ;ru özün blg üzerne de öncüler olmadığ;ı gb, br olan yaratıcının blg konuunda da çok az blgler vardır. Sahp oldukları blgler de gülünç boyutlardadır. Onların vehmlernden uzak durulmalıdır. 55 bn Seb'n, "y kardeşm, onlara güvenme ve onları hor gör, çünkü onlar b d' at ehldrler. " 56 dyerek kelamcıları eleştrmştr. Ayrıca kelamcı, şerata aygılı olana düşmandır,onun, şerata ve şerat konuundak özlerne muhalftr. Şerata aygılı olanı rahatız eder ve onu başka br şeye yönlendrr. ş' ar mezheb cedel, htabet ve afatada n oluşmuştur ve doğ;ru br yol üzere değ;ldr. 57 Bu hakaret ntelğ;ndek özlernden onra bn Seb'n, bu k mezhebn kım doğ;ruluklarına da vurgu yapar. Ona göre, her k de (fakh ve kelamcı) aıl- 50 A.g.e, A.g.e, A.g.e, A.g.e, A.g.e, A.g.e, A.g.e, A.g.e,. 99.

9 ndülü/ü Flozof-Süf bn Seb'n'e Göre Hakkat Arayanlar 291 ları, mezhepler ve fazletlernden dolayı yne de yücedrler. 58 Onlar arızolarak mutludurlar. 59 Onların hatalı olmalarının ve dolayııyla kımen doğruluklarının nedenn e şöyle belrtr: ğer kelamcı ve fakhler de mezheplerne nanalardı, flozoflardan daha rezl ve daha dışanmış olurlardı. Bu görüşleryle, hama karşı avunma ve onlarla mücadele etmey amaçlaalardı, bzath hak olmaalar da bu kötü durumdan daha faydalı olurdu. 60 Bütün bunlar göteryor k, fakh ve kelamcının bn Seb'n'n yanında hakkat anlamında çok fazla br değer yoktur. Ancak o, metodu gereğ bunlardan bazı alıntılar yapmaktan çeknmemştr. Çünkü bunları, nanlar araında öz edlmeye değer bulmuştur. 3. Flozoflar bn Seb'n üçüncü ırada flozofları belrtr. Burada flozoflar derken en genel manada Arto'yu, lam dünyaından Arto takpçler olan eşşa flozofları, Gazal'y ve ndülü'te kendnden önce yaşamış olan lam flozoflarını kat eder. ülüman olmayan flozoflardan Arto dışındaklere her ne kadar atıflarda buluna da onları çok fazla önememez. erlernde Sokrate (ö.m.ö.399), Platon(m.ö ), mpedokle(m.ö ), kender e Afrod, hemtu, Phorphyro gb flozoflardan öz ete de onları Arto ölçüünde ön plana çıkartmaz. Çünkü bn Seb'n'e göre bu flozoflar, Arto kadar lam flozofları üzernde etkl olmamış, onlar çoğunlukla Arto'nun görüşern benmemştr. Ona göre, Arto'nun görüşlernn azı faydalı, büyük çoğunluğu da hatalıdır. 51 bn Seb'n'e göre, flozofların anatları hoş, lkeler doğru olmakla beraber faydadan yokundur. Onların gayeler e bozuktur. Ona göre kelamcılar ve fakhler arız olarak mutlu ken, flozoflar bzath bundan mahrumdurlar. Şayet flozoflar kendlerne at olan lkeler kelamcıların amaçları doğrultuunda kullanacak olalardı ve adık haberde onuç bulalardı bzath mutlu olur:ardı. Fakat mezheplernn dalaletler üzerne devam ettler, bozuldular, hürana uğradılar ve cışlandılar.bu doğrultuda düşünülecek olura, flozofların yolunun kural ve öncüler doğru, fakat onuçları yanlıştır. Doğru onucu her ne kadar maum öğretmen (Peygamber) olmakızın elde etmek teeler de bu konuda başarılı olamamışlardır. Şayet eşyaya hakkını vermş olalardı, doğruyu bulur, başarır, tkamet üzere olurlardı. 62 Dolayııyla bn Seb'n'e göre, flozoflar doğruya ulaşamamış, hakkat bulamamış ve tahkk derecene erşememşlerdr. Onun bu konuda arf ettğ şu özler mandardır: Flozoflara gelnce, onların hep, eşşaern önde gelenler, 58 A.g.e, A.g.e, A.g.e, A.g.e, A.g.e, ; bn Seb'n, ülahazat ala Buddu'I-Arf,. 252.

10 292 Dr. Brgül Bozkurt önderler Arto, hemtu, kender e-afrod, Kıbrılı Phorphyro, Sclyalı mpedokle gb ülüman olmayan takpçler, Fan3bl, bn Sna, bn Bacce, bazı durumlarında bn Rüşd, Sühreverd( ), br yönüyle Gazal, bazı konularda Fahreddn Raz(ö.1210) ve dğ;er önde gelen ülüman takpçler, ekklklernden dolayı tahkk derecene ulaşamamışlardır. Çünkü onların ve anatları, tahkkten uzaktır. 63 bn Seb'n'e göre, flozofların lahları çoktur fakat bunlar hedef bulamaz. Sayı ve teçhzatları çoktur fakat yardımları azdır. Ömürlern "nçn" ve "neden"le yormaktadırlar. Ne dünyalarını ne de ahretlern kazanırlar. Kötülükler güneşten daha zahr, aşırılıkları e şmşek ve rüzgardan daha ortadadır. Hakkı lan ederler,fakat hakkın zıddına yardım edp, batılı deteklerler. Sonra tabat,metafzk,eğtm ve eğtmn amaçları konuunda açma konuşurlar. Bu konularda mantıkal manalarla konuşurken,alında mümnlere ham öz öylerler.64 Bu noktada mukarreblerle flozofları karşılaştıran bn Seb'n, mukarreblern kalplernn açık, gönüllernn aydın olduğunu, hdayet, başarı, lm, marfet ve tahkk nuruyla genşledğ;n, flozofların e kalplernn dar, ıkı, kapalı ve karanlık olduğunu, akıllarının kıt, fkrlernn apık, neflernn, özlernn veveeleryle dolu olduğunu belrtr. O, bu konuda Kur'an'da mukarreblern ve cahl olan zalmlern (flozofu kat edyor) durumunu açıklayan brer ayetn olduğunu öyler. "Allah göklern ve yern norudur." (NQr Sure, 24/35.) ayetnn mukarreble lgl olduğ;unu, "... ya da (küfredenlern yaptıkları) dern br denzdek karanlıklar gbdr k, onu br dalga bürümüştür, ütünde br dalga onun ütünde de br bulut bulunmaktadır. Kıacaı üt üte yığılmış karanlıklar. ln çıkardığı zaman onur. görme htmal ble yoktur. Allah her kme br aydınlık (nur) vermedye, artık onun çn hçbr nur yoktur." (NQr Sure, 24/40) ayetnn de flozoflarla lgl oldugunu belrtr. Bu ayetler yorumlayan bn Seb'n, flozoflara şöyle elenr: " lm : y flozof, doğru yola dön, onu te. O, en yüce matoba ulaştırır. Şaşkınlığı bırak, şaşkına tab olma yoka cehenneme düşern. Şunu bl k, endek karanlıkların aynıı, dalaletn ta kenddr. Senn tedğ;n nokanlığın ta kend, kemaln zıddı alandır. Sen mutlak olarak dern br çukur çnden. Senn lmnde kurtuluş ve rehberlk yoktur. Senn grubun kötü br gruptur. Sana düşen şudur: Şeratı, u hammed hdayet araştır! bubekr ve Ömer! lafızla rı an la, hl- Beyt'n şaretlern ve metnlern elde et. Onların hayatlarını kendne rehber edn. ğer mutlu olmak, yücelmek, ödüll'enmek, kram edlmek ve uzak kalmamak tyoran bunları yap. Hçbr flozofun alı yoktur. Onlar çn br kazanç öz konuu değldr. ukarrebler e böyle değldr, onlar mutluluğu elde etmş nanlardır."65 63 bn Seb'n, Raletu'J-Fakryye, İbn Seb'n, Buddu'l-rf, A.g.e,

11 ndü/ü/ü Flozof-Süf bn Seb'n'e Göre Hakkat Arayanlar 293 bn Seb'n'n ayetler kullanarak flozofları eleştrme Gazal'nn ta mna benzemektedr. Zra Gazal de flozofların küfre düştüklern, dn lkeler nkar ettklern, ayetler de kullanarak ık ık vurgular. 66 Ancak mander olan şudur k, Gazal'yle bu derece ortak yönler olan bn Seb'n'n eleştrlernden, görüleceğ üzere, Gazal de nabn almıştır. lerde bn Seb'n, flozoflara yönelk bu genel eleştrlern bazen m belrterek de yapmıştır. öncelkle, kendnn de hakm dedğ Arto'yu "Nefne meftun, afatanm bolca oldugu brdr." şeklnde ntelemştr. 67 Bunun yanında onun mantık ve dğer ktaplarındak blglern br önemnn olmadığını öylemş ve bazı ekklklern belrtmştr. bn Seb'n'e göre Arto'nun öyledkler hakkat çermez, özellkle mantık ve tabyyat ktaplarında anlattıkları, hkaye ve örneklemelerden başka br şey değldr. Ona göre bazı nanlar hendee lmne ahp olmadığı çn br takım mantık meelelernde şüpheye düşmüşler, Arto da bu meeleler genel fadelerle zah etmş ve doğru olmayan hende şekllerden örnekler getrmştr. Bu konulara meyll olan kşler de çelşkl durumları zaha grşmş, ancak bu konular kendlerne ağır gelnce Arto'nun büyüklüğü onları etklemş ve bu meeleler hakkında tereddütle kalmışlardır. Ayrıca bn Seb'n, Arto'nun lahyat konuunda da br kör gb olduğunu belrtr. 68 bn Seb'n, Arto'ya yönelk tenktlernn çok ayıda olduğunu, bunları anlatmak çn özel br eer yazacağım da öylemştr. Ancak böyle br eer elmze ulaşmamıştır. O, Arto'yla lgl özlern şöyle btrr: "Arto'nun hkmet bütün nanlar üzernde etk b1rakm1ş, ta k onlar çn mutlak br hakfm olmuştur. Fakat hakkat blmş olalard onun hkmet nanlar yanmda ancak br burhan, ra h m et br c:eza, ylg br kötülük ve özler de br hezeyan olurdu. " 69 bn Seb'n'n eleştrlernden bn Sna da payını almıştır. Ona göre bn Sna, afata yapan, lafı çok, faydaı az brdr. Yazmış olduğu eerlern br faydaı yoktur. eşrk felefey anladığı zannedlr ancak anlamış olaydı, o felefeden üzernde braz koku olurdu. erlernn çoğu flatun'un ktaplarından zler taşır. bn Sna'nın özüne tbar olunmaz, Şfa en meşhur eerdr fakat brçok belrzlklerle doludur. Şükran borçlu olduğu hakme (Arto) muhalf davranmıştır. lahyat, el-şarat ve't-tenbhbt, Hayy b. Yakzan gb en güzel eerlernde, flatun'un Kanunlar'ı ve Oflern özlernden alıntılar ve etklenmler vardır. edenyet ve felef araştırmaları çn de aynı durum öz konuu olup bu konularda da özüne tbar edlmez örne~n Gazal flozofların durumunu, "AIIah'ın yolundan döndüren, onda e~rlk arayan ve aynı zamanda ar.ret nkar eden..." (Hud ure, 11/19) ayatyle fade etmştr. Bkz. Gazal, ehafutu'/ fe/afe, çev.. Kaya-H. Sarıo~lu, Klak yay., t., 2005,. 1, 9; unkız, bn Seb'n, Buddu'l.frf,. 143; Gazal'nn benzer yaklaşımı çn bkz. Gazal, ehffutu'/-fe/afe, bn Seb'n, Buddu'l.frf, A.g.e, A.g.e,. 144; Gazal'nn benzer eleştrler çn bkz. Gazal, ehffutu't-felafe,. 4-5; unkız,

12 294 Dr. Brgüt Bozkurt bn Seb'n gb taavvufa önem veren brnn Gazal'ye yönelk ağır eleştrlerde bulunmaı gerçekten anlaşılmaı güç br durumdur. Zra Gazal'nn taavvufa dar yaklaşımları ve bn Seb'n'n de brçok konuda onunla benzer fkrler benmerne göz önüne alındığında onun bu eleştrlern anlamamız daha da zorlaşmaktadır. Özellkle Gazal hakkındak şu özler lgnçtr: O, açıklamaız br dl, konuşmaız br e, zıtların brktrdğ br karmaşa ve nanın çne şleyen br tuhaflıktır. Br kez Of, br kez flozof, br kez kelamcı, br kez fakh, br kez de bunların araında br yer alır. 71 Kadm lmler konuundak drak, örümcek ağından daha zayıftır. aavvuf konuunda da aynıdır. Çünkü o, Qf yola mecburen grmştr. Anlattıklarının hep boş, açmalık ve dkkate değer olmayan faydaız şeylerdr. Şayet zamanım olaydı bütün bu durumlar çn eerler yazardım.72 bn Seb'n ndülü'te kendnden önce yaşamış olan lam flozoflarını eleştrmştr. örneğn bn Bacce hakkında şunları öyler: bn Sağ (bn Bacce) felef bazı meeleler çözdüğünü, bu konuda doğruya ulaştığını ve bununla gayeye vardığını konuunda yaptığı bütün araştırmalar ve Raletu'l-ttal eernde bah anatıyla zannetmektedr. "nan tan ve bak olan k şeyden müelleftr" Bu konudak nançlarında hataya düşmüştür. O, nefne düşkün, afataı çoktur. adde ve Oret konuunda öyledkler ve bu konudak tartışmaları btrdğne dar özler ve mantık alanındak düşünceler bunlara örnek verleblr. O, flatun'un bazı ktaplarında bunları öyledğn ştmş ve bunların kend yaptığı yorumtarla örtüştüğünü zannetmştr. Onun kavrayışı yoktur, nefn gzleyememş ve dellğn tedav edememştr. Hatta bn Rüşd onunla lgl olarak şöyle der: "bn Bacce, mezheb üzernde br müddet devam ett, onra Allah ona lütufta bulundu ve Arto'nun özleryle dogruyu buldu ve mezhebnden ayn/dı. u73 bn Seb'n, her ne kadar bn Rüşd'den alıntılar yaparak onu referan göteryora da eleştrlernden o da nabn almıştır. Ona göre bn Rüşd, Arto'ya meftun, onu yücelten, duyular ve lk makulatlar konuunda neredeye onun takltç olan brdr. erlernn çoğu Arto'nun özlernn ya özetdr ya da onlarla aynı doğrultuda yazılmıştır. O, alında güçüz, blgz, drakten yokun açma br taavvura ahptr. O y br nan olmadığı gb, fazlet az, aczlğyle alm ve adl br nandır. çthadında ona güvenlmez çünkü o tam br Arto takltçdr.74 da "vahdun bz-zat" ve "vahdun bl-araz"a dar ler ürdüğü fkrler konuunda ulaştığı onuçlar doğru değldr. Araştırmaları Arto'nun anatından alınmadır. bn Seb'n'n Farab'ye yönelk tenktler e dğer flozoflara nazaran daha 71 Bu fadeler bze bn Rüşd'ün meşhur eleştrn hatırlatmaktadır. Bkz. bn Rüşd, Fa/u'/-mak!ıl (Felefe Dn lşkler), çev. Bekr Karlığa, şaret yay., t., 1992., bn Seb'n, Buddu'l-tırf, A.g.e, A.g.e,.143.

13 ndü/ü/ü Rlozof-Süf bn Seb'n'e Göre Hakkat Arayanlar 295 yumuşaktır. Ona göre Farabf, heyulan akıl konuunda zorlanmış, şüphelere ve çelşklere düşmüş ve onuçta hata yapmıştır. Ktabu'/-Ahlak, e-ednetu'lfaztla ve e-syaetu'l-medenyye ktaplarında zkrettğ doğrultuda, netn bekaı konuunda nancı farklılaşmıştır. bn Seb'n, Farab'nn yetmş beş cvarındak eernden çoğunun mantıkla, dokuzunun da lahyatla lgl olduğunu belrtr ve onunla lgl şu olumlu cümleler arf eder: "Bu adam [Farabl] İ/am flozoftarınm en kavrayış ahb olanı, kadm lmler en y blen, onlarm aramdak tek flozottur. Gerçeg drak etmş, muhakkk br olarak ölmüştür. O anlattık/arımdan [eleştrlermden] uzak, öz ve davranışlarında hakkat zahr olan brdr.''75 Buna laveten bn Seb'n, Farabf'nn, başlangıçta çelşkler çeren özler ola da daha onra zühde yöneldğn, hakkat avunduğunu ve taavvufa meylettğn fade ederek ona yönelk bu olumlu yaklaşımını eerlernn çeştl yerlernde götermştr. 76 Flozoflara yönelk bu denl tenkt ve hakaretlerde bulunan bn Seb'n, unların haklı olduğu taraflarının ve lmlernden faydalanılablecek yönlernn bulunduğunu da öylemştr. Onun cdd br çelşk olarak görüleblecek bu yaklaşımı eerlernde dkkat çekecek kadar yaygındır. Ntekm şu fadeler bu durumu açıkça götermektedr: "Flozof ve Of/ern özlerndek manayı açıkladım k bu manayı zamanımızdak bazılan zann durumlardan kabul etmştr. Gazal ve onun dışmdak/ern şaret ettg budur. Zannetme k, dört gruba dar aktardık/arım gaye ve kemal degldr. nanann öyledg şeyler enn çn topladım ve mukarrebn bu görüşlerle her yönden lgl durumunu belrttm." 77 Ancak bn Seb'n flozofların kabul edleblr yönlerne de br ınır koymuştur. Onların görüşlernn br tek aleme (alem- evvel = dünya) at olduğunu, bütün alemere at olmadığını, bu nedenle de tamamen doğru olamayacağını öyler. Ona göre flozofların blgler adet (alışkanlıklar) le lgldr, bunun ötendek konularda da cahllerdr. Ntekm onların nefe dar fkrlernn Oflern fkrlerne göre ekk olmaı, buna br örnek olarak verleblr. 78 bn Seb'n flozofların düşüncelernde kımen doğru şeylern bulunduğuna dar onların dokunma duyuuyla lgl görüşlern örnek verr. Flozofların her ne kadar bu konuda mukarreb kadar hakkate ulaşamamışlara da br açıdan kabul edleblr olduklarını da öyleyerek bunu şöyle zah etmştr: ğer tab varlık, kendlerne şaret edldkler bçmyle mü lahaza edlecek olura flozofların özler kabul edleblr ve bunlarla amel edleblr; yok eğer varlık, "kadu'lkadm"de, "<adu'-an"de, lletl, mukayyed varlıkta olmaları açıından rnülahaza edlecek olura flozofların özler doğru değldr. Bu özlerden meydana 75 A.g.e, A.g.e,. 307; Farab'nn zahdane br hayat yaşadıılına dar bkz. ehmet Bayrakdar, lam Felefene Grş, DV yay., Ankara, 1998, bn Seb'n, Buddu'l-!rf ; Gazal de eller hakkat flozoflarda olura kabul edece!ln öyler. Bkz. Gazal, unk1z, bn Seb'n, B;ıddu'l-!rf,

14 296 Dr. Brgül Bozkurt gelen uret, br benzetmeye, hoş ya da kötü br şeyenpet edemeyz. 79 bn Seb'n'n bu yaklaşımı bazı felef akımlar çn de geçerldr. örneğn o, Hkmet- eşrkyye'den ve bu akıma at fkrlerden Buddu'l-arfte öz etmştr. Fakat eşrk Felefe'nn fkrlern mutlak manada kabul etmedğn de açıkça öylemştr. Ancak bu fkrlern hakkate yakınlığından dolayı dğer fkrlere terch edlebleceğne dkkat çekmştr. 80 Dğer yandan bn Seb'n'n eşrk Felefe'den ney ve kmler kat ettğ de net değldr. Sonuç tbaryle bn Seb'n, flozoflardan alınmaı gereken yönler şu cümlelerle özetlemştr: Flozoftan alınmaı gereken mutluluğa dahl olan şeyler değl, ancak hendee ve heap gb yönler olmalıdır. Flozofun nefn mutluluğu konuunda htyaç duyulmayan lmler olduğu gb htyaç duyulanı da vardır. Netn mutluluğuna dahl olan, flozofun blgnden daha gerekl, daha olgun ve nebnn yanında alandır. Hak olan budur, başkaı değl. Flozofun yanında olan her re kadar bu lk alemdek (alemu'l-ewel) mutluluğu veryor ve nanı yüceltyora da tamamen btrmş br blg değldr. Dolayııyla mutlunun uymaı gereken nebnn blgdr. 8 ı bn Seb'n'n bu on düşüncelerne baktığımızda Gazal'yle benzerlk ergledğn görmekteyz. Çünkü Gazal de matematk ve mantık gb, flozofların kullandığı lmern dn açıdan br akıncaı olmadığını, bu konularda flozoflardan yararlanılableceğn fade eder. 82 Ancak Gazal'nn "Her ne kadar bu lmern dn P. lşk yoka da felefenn temel lmlernden br olduğu çn felefeclern kötülüğü ve uğuruzluğu ona da bulaşır. Bu lm/e meşgul olup da dnden Çkmayan ve takva gemnden wntmayan pek az kme vard1r." 83 fade onun bn Seb'n kadar flozoflara hoşgörülü davranmadığını götermektedr. 4. SQfler bn Seb'n dördüncü grup olarak ütler belrtr. Onun yanında Oflern öneml br yer vardır. Onun Oflerle lgl aktardığı blgler, genelde Kuşeyr'nn er-r::;a/etu'i-kuşeyryye ve bnu'i-arf'n efathu'/-muhakkk adlı eerlerne dayanır. Bu yüzden onun taawufı konulardak blgler çoğunlukla orjnal değldr. bn Seb'n taawufa dar bu eerlerden yararlanarak Oflern, cumhur Oflk, müşark Oflk, vaıl olamayan Ofler, kaml Oflk ve muharrr ütlk olmak üzere beş ınıfa ayrıldığını, bunların da kend aralarında çeştl gruplar oluşturduğunu anlatır. 84 bn Seb'n'e göre Ofler, yukarıda aydığı dğer üç grubun(fakh, kelamcı, flozof) çeştl görüşlern bazen toplamış, bazen de ayıklamış ve bu şeklde onla- 79 A.g.e, A.g.e,. 37, A.g.e, Gazal, unk1z,. 47, 51; ehafutu'/-felfe, Gazaı, unk1z, bn Seb'n, Buddu'l..frf,

15 ndü/ülü F/ozof-Süf bn Seb'n'e Göre Hakkat Arayanlar 297 rın blglern kullanmışlardır. Çünkü ona göre taavvuf yolu, lmern netce n, nan kemaln gerçekleşme ve onuçlandınmaı çn gerekl olan şeyler ter.85 Bunun zahı bn Seb'n'de şu şekldedr: SQfler başlangıçta fıkıhtan, taavvuftan ve dğer dört gruptan (burada mukarrebler de dahl edlmş olmalıdır) yararlanır. Yolunu oluştururken şeratın ırlarını ve ahkamı kullanır. Nha~ etn (vulat) de Nzam-ı Kadm'de (AIIah'ın nzamı) onuçlandırır. Örneğn fakhten netn yönetmyle lgl htyacı olan şeyler alır. Farz, vacb, mendub gb hüküm çıkarma uuller; ktap, ünnet, akıl gb kaynakları; nehy, emr gb konuları fıkıhtan alır. Fakat o, bunu yaparken htyacı kadarını alır, fazlaını almaz. ran, ank o, başlangıçta fıkıh la amel eder, fıkhın mükellefe önerdğ şeyler yapar k, mükellef br düzene grn ve amel konuunda örnek olun. Süf, fıkıhtan tedklern aldıktan onra -k fıkıh onun bzzat taleb ve gaye değldr- gaye olan "tahkk"e doğru yönelr. Ak takdrde fıkıhtan yararlanma noktaında kalacak olura üf olmaz. Hedef adece alet olan br konumunda kalır. Zaten yeryüzündek almern çoğu, Qfler harç, lm, nef kontrol çn temezler, akne cm çn terler. Böylece nef helak ederler. 86 bn Seb'n'e göre üf, fakhlerde olduğu gb, kelamcılardan da şne yarayan noktalardan faydalanır. Kelamcılar makulat üzerne konuşmakta, akl ve em' delller kullanarak şeratı avunmaktadırlar. Bunları yaparken de şeratı, onun lafızlarını ve Arap dln kullanırlar. Dolayııyla onların şerata manları vardır. Bu açıdan üf, alem- evvel'de şeratın anlaşılmaı noktaında lk nanç ve lk yakn konularında(zahr hakkatler anlamında) kelamcılardan faydalanır. 87 bn Seb'n, üflern böyle br metoda ahp olmalarını, onların gaye üı:ernde durmalarına ve hçbr lmn onları hedeflerne ulaştıramamaına bağlamaktadır. SQf, almere bakar, onları dnler ama onları vermz görür; gerekl olanı alır, hakkı kabul eder, batılı reddeder ve lafızlara değer vermez. Çünkü onun amacı ve makad ı hakkattr. SQf, fakh ve kelamcıların yöntemlern ve çabalarını önememez. Flozofların cevhern olgunlaşmaına yönelk düşüncelern de kabul etmez. 88 bn Seb'n'e göre, Qf, Allah'ı blen, tanıyan, mutlak manada mutlu nanın gayene ulc:şan kşdr. 89 Fıkıh ve kelam ktaplarına muttal olmuş, onlarla amel etmş, nazar lmler blmş, btrmş ve hepn kuşatmış olan üfılere bn Seb'n, vaıl, hakm ve kutub der ve onlara teşekkür edlme gerektğn belrtr. ' Nazaryatı hmal etmş, adece tecrübey kabul etmş ve nef meşgaleyle uğraşmış olan üfıler e cahl, bdatç ve mahrum olarak nteler. Dğer yandan 85 A.g.e, A.g.e, ;Burada bn Seb'n, Gazal'nn de belrttğ ve üflern temel prenb olan "kal ehl değl hal ehl" fadene br vurgu yapmıştır. Bkz. Gazal, unk1z,. 85; bn Haldun, ukaddme, çev. Hall Kendr, Yen Şafak yay., Ankara, 2004, c. ll, bn Seb'n, Buddu'f-tırf, A.g.e, A.g.e,. 124.

16 298 Dr. Brgül Bozkurt aklyata bakan, lm ve ame anatlarda taarrufta bulunan, Of lafızları makatları ve mahyetler dışında arf eden, kalb haller, ruhan man~ları, melek ahlakı, şer' hükümlerle kontrol edlmey terk eden Ofıler de küfür, cehalet, haram şleme ve yan etmeyle vaıflandırır. bn Seb'n, kaml Ofy, menkulü, ma'kulü, haller, mevahbler, ttafı, ruhan drakn bütün çeştlern, cman drak de bütün çeştleryle ve bu her k yönün (ruhan ve cmanl) ortaklığını kuşatan kş olarak tavr eder. Bu durumdak Ofnn mürd, taavvufunun da ına kabul edlme gerektğn belrtr. Ona göre, Of hakkatte erna- hüna le ahlaklanan, bunu nefyle, netnden dolayı, netnden ve nef çn değl de nefnde bulan kşdr. 90 O, Ofılern değern şu cümlelerle dle getrr: "Sana öy/eyecegm şudur k,ilam mlletler çernde en ütün o/am Oflerdr. Zra onlar şeratt anlamtşlar ve şerattn netce de taawuftur. Hakkat Oflerdedr, başkatnda degldr. üm mllet ve topluluk/ann mutlu/an, vu /ata ancak ütlere benzeyerek ulaşablrler. Vu/atta on/ann mezheb atldtr. Onlar mutlulardtr, AJ/ah'tn yo/culartdtrlar. Gdşler gdşern en güze/, yollan yol/ann en doğruu, neter netern en fazlet/, aktan akt/ann en terche şayam ve en o/gunudur. Onlardak ylk bzath, önderlkler bzath, şerefler bzatfh, olgunluklan bzath ve blgler bzathdr. Kendlernde ylgn olmat ve başkalannda bu ylğn bzath o/mamatntn ebeb, bunlann ekklğ, rezalet, aptal/tğt, cahllg terk etmemeler ebeby/edr. aflerde ah/aktn en güzeln elde etmek şartttr. Aym durum Allah'tn blg çn de geçerldr. Yapttklan her şey nübüwet nurundan altnmtşttr. Özetle üt/er arf,aml ve müdrk olarak mlendrlr. Durum böyle olunca, on/ann takp ettğ yolda ortaklan ve benzerler yoktur.'m SOfler konuunda bu derece olumlu fadeler kullanan İbn Seb'n, bu noktadan onra öyle br yere varmıştır k, buraı onun ütlere bakışını netleştrmemz engellemştr. Zra İbn Seb'n'n, "Bütün bunlardan onra nan/ kemal, Allah'a ulaşma, hakkt blme, ancak ütnn tedg ve onuçlandtrdtğt lm/e düşünüleblr. Bütün bunlar da üf çn ancak "tahkk" le ve muhakkkn kendler çn verdg şeyle gerçekleşr. uhakkk de mukarrebtr.'' 92 fade, onun, Ofler, hakkat yolu gördüğü mukarreb mezheb çn gerekl br ön aşama olarak kabul ettğn açıkça götermektedr. ğer Of Allah'a ulaşma konuunda üzerne düşen yapara hakkate ulaşmak çn gerye htyaç duyduğu br şey 90 A.g.e, A.g.e, ; ayrıca benzer fadeler çn bkz.. 126, 154; bn Seb'n, ülahazat ala Buddu'/ Arr; bn Seb'n'n bu fadeleryle, eleştrdl Gazal'nn şu özler araındak benzerlk dkkat çekcdr: "Yaknen anladım k, üfler gerçekten Allah eala'nın yoluna ülük edenlerdr. Onların davranışları, davranışların en güzel, gttkler yol yolların en dogruu, ahlakları ahlakların en güzel ve fazletldr. Dünyadak bütün akıllı kmelern akılları, hkmet ahplernn hkmetler, şeratın ırrına vakıf olan mern lmler onların tutum ve ahlakını daha yyle degştrmek üzere h r araya getreler buna çare ve yol bulamazlar. Onların ç ve dış, yaşayışlarındak bütün hareket ve hareketzlkler, peygamberler kandlnn nurundan alınmadır. Blndg gb yeryüzünde peygamberlk nurundan başka kendyle aydınlanacak başka br nur yoktur." Gazal, unktz, bn Seb'n, Buddu'/-arf,. 343.

17 ndülü/ü Flozof-Sıf bn Seb'n'e Göre Hakkat Arayanlar 299 kalmıştır, o da muhakkkn ona vereceğ "tahkfk"tr. bn Seb'n'n br taraftan Oflern yolunu en doğru yol olarak göterrken, dğer taraftan da onların mukarrebe muhtaç olduklarını belrtme, anlaşılamayan yönlernden brdr. Ona göre Ofılern tek ekk yanı, mukarreb talep etmeler ve ona htyaç duymalarıdır. Fakat bn Seb'n'n mukarrebten kat ettğ le Oflern ka::ıtettğ aynı değldr. Zra o şöyle der: "Şayet mukarrebten Of/ern muhakkkn kat etmş olaydtm şunu bl k ben bunu kat etmyorum, kabul etmyorum ve buna razt deglm. Her ne kadar Oflern muhakkkler yantmda yüce olalar ve mukarrebn yanmda dgerlerne göre muhatap kabul edleler de... " 93 bn Seb'n'e göre, Ofler, alemler vaıflandırırlar, tanımlarlar, onları kat eder, haller makamları kıımlandırıp vaıflandırırlar ve çeştlendrrler. lm, amel ve marfetle bu hal ve makamlarda yükelrler. Zahrn, batının, haddn, lam'ın, manın ve hanın hakkatn drak ederler. Ancak onlar bu noktadan onra muhakkke muhtaçtırlar. Br yönden ondan ayrı ken br yönden de onunla brlktedrler. 94 Bunları:: ek olarak, bn Seb'n, Ofılere eleştrlerde de bulunmuştur. 95 O, Ofler yücelklerne rağmen "tahkfk" derecene ulaşamamakla ntelemştr. 96 Bu çerçevede Gazal'nn taavvufı yaklaşımını gelenekel br yaklaşım olarak 97 görmüş ve onu hakkate varamamakla tharn etmştr. Dğer yandan "Korku, nzva ve halvet konulan dtşmda Of olma!" 98 özünü de öylemştr. Fakat bu eleştrleryle yukarıda Ofıler çn kullandığı olumlu fadeler br çelşk oluşturmaktadır. "y kardeşm! aavvuf bahçene grmek çn zndamndan çtk!" 99 dyen ve Ofıler adeta mukkarrebler gb görerek "Şmd aflere dönelm ve Allah'm yardtmtyla muhakkk ve mukarreblern yolunu anlataltm."ıoo dyen bn Seb'n'n Of m mukarreb m olduğu br oru şaret olarak ortada durmaktadır. Ancak onun mukarreb ve muhakkkler Ofılerden farklı ama knn brbrne çok benzedğ de ken gbdr. br grup olarak gördüğü bn Seb'n ufler eleştre de,flozof-of olmaı gereğ bazı konularda taavvufı fkrler benmemştr. le aldığı bazı felef meelelerle lgl olarak Oflern gö~üşlern de aktarmıştır. Örneğn Oflern nef anlayışlarının br kımını beğenmee de 101 brçok kımını benmemştr. Zkrle lgl olarak cınlattıkları,dğer Oflern zkr anlayışlarından pek de farklı değldr. O bu konuda, mutaavvıfların zkr tanımlarını, zkrn derecelern, zkr yapmada dkkat edle- 93 A.g.e, A.g.e, ; bn Seb'n çn üfler, muhakkklern denznden br damla gbdr. bn Seb'n, Raletu'I-Kavyye, Rea/u bn Seb'n çnde, bn Seb'n, Buddu'l-rf, bn Seb'n, Ra/etu'/ Fakryye,. 6-7; Buddu'I-Arf, bn Seb'n, Buddu'f-rf,. 128; uhammed Yar Şeref, Fe/efetu'f-vahdet'/-mutlaka nde bn Seb'n, Oaru'r-Reşd l'n-neşr, Irak, 1981, bn Seb'n, Buddu'l-rf, A.g.e, A.g.e, ıoı A.g.e,

18 300 Dr. Brgüt Bozkurt ' cek huuları, zkr özlern (La lahe llallah, La fale llallah, La mevcode llallah) bunların zühd, takva, vera, makam ve derecelerle olan bağlantılarını, brahm b. them gb Oflern fkrleryle zengnleştrerek, aktarır. 102 Zkrn hang durumlarda ve nerelerde yapılmaı gerektğn anlatır. 103 eleklern farklı zkr çeştlernn olduğunu, canlı ve canız her varlığın Allah'ı zkrettğıı, öyler. 104 Daha onra adeta br zkrn naıl yapıldığını, bemaleden başlayarak, hang duaları, hang kelmeler, hang eler öyleyeceğne kadar ayrıntılı br şeklde ve ıraına göre anlatır. 105 bn Seb'n, Oflerdek, Allah'a ulaşmada engeller kaldırmak olan, "takattu"dan da öz eder. Br nev, Ofnn vulatı ve bunun naıllığı, kul le yaratıcıı araındak araç ve alakaları ortadan kaldırmak olan "takattu" kend tarafından benmenr. 106 Ayrıca, Oflern, metafzk konularla lgl yaklaşımarına Ja değnr. O, Oflern, anrı, Br, kend le kam olan cevher gb konularda, başkaları tarafından yapılan açıklamaları harflerden ve boş laflardan baret gördüklern anlatır. 107 bn Seb'n Oflerle flozofları da karşılaştırır. Ona göre Oflerle lgl anlatmış olduğu şeylerdek dell ve kavramlar flozoflarınkyle aynı değldr. SOflern lkeler le alemler, ruhan zatlar, hareket, muharrk ve varlıklar hakkındak düşünceler, flozoflarınknden farklıdır. Flozofların nan olgunluğa ulaşma bçmyl Oflernk başka türlüdür. Flozoflarda omut ve zorunlu aracılar vardır. Bu aracılardan brnn kelme hedefe ulaşmayı engeller. Onların vacbu'lvücod ve mümknu'l-vücod lşkler, Oflern yanında anlamızdır. Flozoflardak yükelşte antelektüel boyut önemldr ve onlar lm de ancak araştırma ve nazarla blrler. Flozoflar bunlara dayanarak mutluluğa gden yolları katederken, Oflern Allah'a yükelmeler, dğer yükelen, mutlu olan ve alm olanların hepne oranla gerçek br yükelmed r. 108 bn Seb'n şu ana kadar aydığı dört gruptan hakkate en yakın olanın Ofler olduğuna nanır. 109 Gazal hakkat arayışının on noktaını Oflerde göre de 110 bn Seb'n, burada ona katılmaz. O, her zaman yaptığı gb bazen Ofler övüp nanları onların yolunu terch etmeye yönlendrrkan bazen de onları e'leştrmştr. Ancak bu eleştrler kenlkle fakh, kelamcı ve flozoflara yönelttklernden fazla değldr. 102 bıı Seb'n, Raletu'n-Naha ev'n-nüryye, A.g.e, A.5.e, A.g.e, ; bn Seb'n'n muhakkkıere at oldugunu öyledg ryazetler, Gflernknden çok da farklı degldr. Bkz. bn Seb'n, Rale (4), Rea/u bn Seb'n çnde, Ketture, Grş, Buddu'l-trf, bn Seb'n, Buddu'/-trf, A.g.e, A.g.e, Gazal, unkız,. 93.

19 ndü/ü/ü Flozof-Süf İbn Seb'n'e Göre Hakkat Arayanlar ukarrebler 1 uhakkkler bn Seb'n çn durulacak on nokta, yan bütün grupların ütünde ve :::;efer yolunda olanlar, mukarrebler, dğer adıyla muhakkklerdr. ı ı ı Ona göre mukarrebn dğer adı muhakkktr. ı ı 2 Onun bu gruba muhakkk deme, hakkatı elde etmş olmaları ve "tahkk"e ulaşmaları ebebyledr. ukarreb adını verme e Allah'a yakınlıklarını, dolayııyla da Hakk'a ve hakkate en yakın olmaları nedenyledr. ı ı 3 Bu ebeple hakkate ulaşanlar yalnızca mukarrebjmuhakkklerdr. ı ı 4 ukarrebler; fakh, kelamcı, flozof ve Qf le konuşurken harfler, harflern brleşm ve özlerle konuşurlar. Hakkat bazı yerlerde remz ederler, bazı yerlerde de açıkça öyleyp bazı yerlerde genel fadelerle, bazı yerlerde de ayrıntılarıyla unarlar. Sözlern bazen kend yollarının dışındak br yöntemle, bazen ortak br yolla zah ederler. Km zaman bazı anatlarır dlyle htyacı ölçüünde (örneğn efer anatı), bazen nazar ehlnn, bazen de mya ehlnn özleryle konuşurlar. Örneğn nef konuunda bazen blnen adet üzere yazarken, bazen de yazmazlar. Bazen ayrıntıya grmeden manaı üzerne konuşurken bazen de ayrıntılara grerler. Bazen bu görüşler kabul etmezken bazen doğrularlar": Bazen de onu dört grubun fade ettğ bçmden çıkarırken bazen de onların görüşler doğrultı.:unda ve onları doğrular ntelkte tahll ederler. Ama bunu yapmadan önce bu dört grubun, fat araştırma ve nkarcı öz üzerne brleştkp.rn, bozuk açmalık, kötü anlayışlı lık, aşırı tevehhümlük, yalanla uğraşma, şehvetlere düşkünlük vb. özellklere ahp olduklarını belrterek konuşurlar. ı bn Seb'n mukarreblern blg kaynaklarının telekern ötenden gelen vardatlar olduğunu öyler. Ona göre, mukarrebe gelen (vard) şeyler bu alemden farklı olan br alemden, yan teemmül alemndendr. ukarrebn yanında alemler çoktur ve kendndek gayelere göre çoğalmaktadır. 15 Ancak bn Seb'n bu noktada "Onun alemern çok olduğunu öyledğn zannetme yoka hata yaparm." dyerek alemern çokluğunun madd olarak anaşılmamaı gerektğne dkkat çeker. Ona göre Arto zaten ema ve alemle lgl on özler öylemş, alemern çok olduğunu da belrtmştr. Ancak bu blgler mukarrebn aıl olmayıp onun çn brer ön blgden barettr. 116 amacı 111 bn Seb'n, Buddu'l-trf, ukarreb kavramı daha çok taawufı br kavramdır ve bu anlamda kullanılmıştır. Bu kavramın Arapça yakınlaştırılan ve Allah'a yakın olan vel anlamı olduğu gb, peygamberler ve melekler hakkında da kullanıldığına dar blgler vardır. them Cebecoğlu, aawuf ermler ve Deymler Sözlü gü, Rehber yay., Ankara, 1997, bn Seb'n, Buddu'/-trf, ı ı4 A.g.e, A.g.e, bn Seb'n, Buddu'l-rf,. 205.Vard: Arapça "gelen" demektr. Kul, rade etmeden, kend katkıı bulunmadan, eger kalbne br mana gelre buna vard denr. Allah'tan gelen varde Vard- Hakk, lmden gelen varde de Vard- lm denr. Gelen vard, kulu etk altına alır, onu evndrr ve hüzünlendrr, o zaman gelen bu vardler, pkolojk olarak çıkardığı duruma göre Vard- Hüzün, Vard- Sürur gb mler alır. Allah'tan gelen feyz veya lhama va r d denr. Cebecoğlu, a.g.e, V ar- --