ADLI MANZUM TARiHITiYATROSU ÜZERİNE BİR DEGERLENDiRME

Transkript

1 tem Yıl:7 Sayı: HARUN ÖGÜŞ'ÜN ~~DV, DOUZ U?n ı ADLI ANZU ARHIYAROSU ÜZRİN BİR DGRLNDR ehdn ÇFÇ Şrmak Ünverte lahyat Fakülte ÖZ debyatımııda ndülü çerkl eerlern on halkaını teşkl eden Deve m Domuz mu? adındak manzum tarh tyatro, ndülü'te mev hlafetnn çöküp her ln mütakl br devlet halne geldg avaf- mülük (Beylkler) dönemndek emrlerden olan u'temd b. Abbd'ın hayatını ve panyol tehdd ne karşı urabıt hükümdan Yuuf b. aşfın'den yardım temen şlemektedr. 16 ahne ve 37 ayfadan oluşan eer, aruz kalıplarıyla yazılmış olup olaylar tarh verlere mutabık olarak verlmş, şahı ve yer mlernn açıklamaları ve şr veznler dpnotlarda belrtlmştr. erdek şrlern br kımı olayın kahramanarına at olup ürkçe tercümeleryle verlmş, az da ola kahramanlara hayal şrler de öyletlmştr. Anahtar Kelmeler: ndülü, mevler, anzum yatro, u'temd, Abbadler, Yuuf b. aşfın. ABSRAC An valuaton on the Htarcal Play In Vere Cal/ed camel or Pg by Harun Öğmüş he htarcal play called "Camel or Pg?" whch repreent the lat lnk of Andaluan lterature about the lfe of u'temd b. Abbad, one of the mr of the provnce formed a a reult of the collape of the Umayyad Calphate of Andalu and about how u'temd b. Abbad aked for help from the lord of urabt, Yuuf b. ahfın agant the Spanh threat. h lterature cont of 16 cene and 37 page and all event concur wth htory gvng all name, place and poetry foot a a footnote. Same part of poetry n lterature belong to the heroe of event whch let them to recte a poetry a lttle and thee part were gven wth urkh tranlaton. Key word: Andalua, Umayyad Calphate, Play n vere, u'temd, Abbadd, Yuuf b. ahfın. GRŞ Ayda br yayınlanan Yüzakı dergnde Hazran 2007-Ağuto 2008 tarhler araında tefrka edlen ve Harun Öğmüş'e at olan "Deve m Domuz mu?" adını Harun Ögmüş, Deve m, Domuz mu? (anzum arh yatro), Yüzakı Derg, Sayı (Hazran 2007-Ağuto 2008), tanbul.

2 472 ehdn Çftç dak manzum tarh tyatro, konuunu ndülü'te mev hlafetnn çöküp her ln mütakl br devlet halne geldğ av~f- mügk (Beylkler) dönemnden almaktadır. Blndğ gb bu devrde, beylkler feodal br yapı arzedyordu. Ortada halkının hayır ve refahını teyen, emnyet ve düzen ağlayan br devletten çok şah malahatlarını gözeten, ervet brktrmeye, durumunu ve nüfuzunu güçlendrmeye çalışan lderler vardı. Halk, bu lderler nazarında verg verme dışında hçbr önem taşımıyordu. mrler, topladıkları verglerle göterşl araylar yapıyor ve hakmyet alanlarını genşletmek çn ordu kuruyorlardı. Sya hakmyet dama kend dndaşları olan rakp emrler aleyhne gelşyordu. mrlern dn ve vatan duyguları on derece zayıf, bencllk ve şah arzuları had afhadaydı. Hatta kendlern Hırtyan kralların eşğne atıp kardeşlerne karşı onlardan yardım ternekten ble kaçınmıyorlardı. panya'nın kuzeyndek Katolk Katlya Kralı, onlardan ağır vergler alıyor ve onların elçlerne uşak muamele yapıyordu. üellfn tercümeyle, o zamank emrler hakkında: "ek blnler k menfaat var, Bunlar haça canla kul olurlarr ~ dyen bn Hazm (ö. 456/1064) ve bütün emrler dolaşıp ya brlğ ağlamaları yönünde tavyelerde bulunan faklh bn Bacl (ö. 474/1081) gb tnaları br tarafa, dönemn fukahaı da emrlern azgınlık ve zulmünü temze çıkaran br ahlak evyezlk çndeyd. Onlar da mal toplamak ve nüfuzlarını arttırmak çn emrlern araylarında hzmet görüyorlardı. Dn, ya ve aker durumları ç karartıcı ola da emrler; alm, edp ve şarlern koruyucuuydular. Bu huuta özellkle şbye (Sevlla), Batalyev (Badajoz) ve erye (Amera) arayları brbrleryle yarışıyorlardı. Abbadl emr u'tedıd ve oğlu u'temd gb emrlern kendler de şard. Alm, edp ve şarler durum ve şartlara göre şehrden şehre gezerlerd. Hakm olan ç avaş ve ftneye rağmen, bu dönemde ülkede yen kütüphaneler de kurulmuştu. mrler bu huuta da rekabet çndeydler. Kurtuba, hala en zengn kütüphaneye ahpt ve lm bakımdan başı çekmeye devam edyordu. knc ırada şb1lye gelyordu. avaf- mügk devrnde şr ve edebyatın bu derece parlak oluşunun en öneml ebepler araında baha derecende genş br hürryetn olmaı, şarabın haramlığı, kadının teettürü gb dn kayıtlardan uzak kalınmaıdır. debyat ve eğlence mahfllernde şarap ve kadın bulunduruluyor, dnen yaak olan fller alenen yapılıyordu. ern az ve öz mecllernde akettrlmeye çalışıldığı gb moık de çok evlyor, özellkle şbllye ve uleytula araylarında mgıkşna kadınlar bulunduruluyordu. Blhaa u'temd mgıkye aşık olup, avaşa gderken ble berabernde mgıkşnalar götürüyordu. Harun Öğmüş'ün bu manzum tyatrou, o dönemdek emrlktern en büyüğü olan Abbadlern emlr u'temd b. Abbad'ın hayatını ve panyol tehddne karşı urabıt hükümdan Yuuf b. aşfn'den yardım temen şlemektedr. ern çok çarpıcı ve mandar olan adını müellfe lham eden u'temd'n br özüdür. u'temd, Katlya Kralı Alfono'ya karşı Yuuf b. aşfn'den yardım

3 Harun ögmüş'ün anzum arhyatrou Üzerne Br Degerlendrme 473 temş ancak oğlu karşı çıkmıştır. Bunun üzerne u'temd: "Oglum! Benm hakkımda ala ndülü'ü küfür dyarına çevrdgm, onu Hırtyan/ara bıraktıgım öylenmeyecek ve ala bana lanet edlmeyecektr. Deve gütmek domuz gütmekten ydr'' demştr. SRIN ÖZLLIKLRI Aruz kalıplarıyla yazılan eerde olaylar tarh verlere mutabık olarak verlmş olup şahı ve yer mlernn açıklamaları ve şr veznler dpnotlarda belrtlmştr. erdek şrlern br kımı olayın kahramanarına at olup kaynaklarda geçmektedr. Bu şrler, aılları dpnotlarda verlmek uretyle, ürkçe tercümeleryle verlmştr. Az da ola kahramanlara hayarı şrler de öyletlm ştr. Aruz vezn kullanılmış ola da dln yalınlığı eer ıkıcı kılmıyor, akne kelmeler araındak ahenk metn oldukça akıcı hale getryor. Böylece okuyucu bu eer okurken olağanütü güzellkte br şr zevkyle o dönemn tarhn adeta yaşayarak öğrenyor. er, 16 ahne ve 37 ayfadan oluşmaktadır. Her ahnenn grşnde önce olayın geçtğ yıl ve yer, daha onra ahnedek dğer şahyetler hakkında tanıtıcı kıa blgler verlmş, onra olaya geçlmştr. erde anlatılan olayl~r, / yılları araında ndülü ve urabıtların ülke ağrp'te geçmektedr. yatrodak dyaloglar, özellkle şblye emr u'temd, ale, vezrler, komutanları, onun meclne devam eden şarler, Yuuf b. aşfn gb şahılar araında geçmektedr. Ancak, "Alm, anatkarları even, şar ruh/u cömert br emr" olarak tanıtılan u'temd, hep başroldedr. SRN UHVASlNDAN ÖRNKLR Yukarıdak genel tanıtımdan onra eern manzum ve tarh değern daha y ortaya koymak çn kıa açıklamalarla brlkte eerden bazı örnekler unmak tyoruz: u'temd, anat ve anatkarlara on derece önem veren br emrdr. Farab'nn rat peşrevyle başlayan lk ahnede o, şr ve muknn önemn, anat çn özgür br ortamın oluşturulmaı gerektğn şöyle dle getrr: ag olun, huzzarı hya ettnz, Kendmzden geçmşz çaldıkça z! Ş're meftun uz gönülden, vakıa! Cezb eden br hr vardır dama! Oıknn başkadır lakn yer, Gevşetr a'abı, güya br per! Adetayaktıkça ş'rn coşkuu, Oık erper o kızgın na ra u! Akdr her an'at ç dünyamızın, Hep br hanıdır evla'mızın! Gönlü onlardır dernden beleyen, Ruhu her rengyle dam ü/eyen! Amma h ür br bahçe bahşetmek gerek, a k an'at gün görüp açın ççek!

4 474 ehdn Çftç Çevrendek devlet ve anat adamları da böyle br ortamın zaten u'temd tarafından ağlandığını, ek ndülü hlafetnn kendyle canlanacağını düşünmektedrler. u'temd'n en yakın adamı, gençlk arkadaşı ve baş vezr şar bn Ammar, şr öyleme kablyet de olan u'temd'n brck eş tmad tarafından kıkanılmaktadır. Bununla brlkte u'temd, eşnn bu kaprlern büyük br müamahayla karşılar ve bn Arnmar'ın değern şöyle anlatarak eşn kna etmeye çalışır: bn- Am mar y br şardr, Dp/omatlrta da pek mahrdr! utacakan şuara zümren, Hoş görüp çekme/ n kaprn! Büyük olmak bunu Icab eyler, Böyle davranmalı dam beyler! Olur olmaz şey çn harcaram, Kalmaz ülkernde mah8retl adam! Ütelk bah edlmekte olan, Dplomatlıkta de br nan! Kato/kler/e olan dert/ere, bn- Am mk oluyor tek çare! Şam tüm yurda yayılmış gdyor, Onu Alfono da takdfr edyor! Bu arada u'temd, yarımadadak ülüman emrlern en büyüğü olarak ürye şehrnn bazı ler gelenlernden, şehrlernn ülkene lhak edlme yönünde öteden ber davet almaktadır. aen bu yönde brkaç teşebbüte de bulunmuş fakat başarılı olamamıştır. Bu şe kat' br netce vermek üzere maharetyle blnen baş vezr bn Ammar'ı görevlendrr. bn Ammar, ttfak kurduğu bn Reşk le brlkte ürye'y ele geçrr. Ne var k emrnden oldukça uzak meafede olan bu şehrde mütakl br emr olma hayalne kapılır ve tabatıyla u'temd'le araı açılır. Ancak bn Arnmar'ın hayal çok çabuk ona erer. Çünkü bn Reşk, bn Arnmar'ın çevredek arazy teftşe çıktığı br gün şehrn kapılarını onun yüzüne kapatıverr. Bunun üzerne bn Arnmar kaçarak önce Katlya kralı Alfana'ya ığınır, onra da Sarakuta (Saragoa)'dak Ben Hud'un hzmetne grer. Çok maceraperet olan bn Ammar, hayatının bu afhaında da Şakura şehrn, yen efend bn HOd adına ele geçrmeye kalkışır. Ancak kalenn müdaf kurnazca br tedbrle bn Arnmar ve ler gelen adamlarını kale çne alarak tutuklar ve durumu u'temd'e bldrr. Bu arada, en evdğ adamının hanetne uğradıktan onra Katlya Kralı Alfana le de araı açılmış ve ülke yağmalanmış olan u'temd, tamamen yıkılmış br vazyettedr ve ek neşe kalmamıştır. erde bu durum u'temd'n ağzından şöyle anlatılır: Ne öz eğlendryor gönlü ne az! Neyleem almworum artık haz! Savmıyor derd m çem bade! Zrve yapmakta baş ağrım ade! Böyle br halde ken çok büyük br hınç duyduğu bn Arnmar'ın yakalanmaı u'temd' evndrr ve onu Şakura emrnden almak çn hçbr fedakarlıktan

5 Harun Öğmüş'ün anzum arh yatrou Üzerne Br Değerlendrme 475 kaçınmaz. Oğlu Yezd'n başında bulunduğu br heyet göndererek bn Ammar'ı zncre vurulmuş br halde önce Kurtuba'ya onra da şblye'ye getrtr ve halka teşhr eder. kbal çernde geçen br ömürden onra yaşamakta olduğu earet ve ek efendnden gördüğü Yne de gençlk günlerndek dotluklarını bu hakaret bn Ammar'a çok ağır gelmektedr. hatırlatarak affedlmen ternekten ger durmamakta, zaman zaman bu yolda şrler yazarak u'temd'e göndermektedr. üellf tarafından ürkçeleştrlen br şr, -eerde terch edlen ade dln akne bazı ağdalı fadeler htva ete de- tercemeden zyade telf andıracak kadar güzeldr. Anlam bütünlüğünü dkkate alarak bu şrn yoruz: ger affeylemek teren elbet af şarmdır, Ceza vermek dleren, km olur man? Kararmdtr! Sehavet bende- zarm, emahat tavr-ı hem-va rm, ürüwet dama karın, şecaat hem üvanndır! utlm canla, çıkın katmn fermanı tek enden, Feda olun enn ugrunda kellem, br narmdır! Ve lakn dökme kanım elern ta'nıyla, rahmey/e! Nedamet çekme ahr, ba~ ah u nzanndtr! Şe/ep şehrnde hem-dem oldugu n yaranı yad ey/e! K benden her ne denl ola m ücrm ek yar ndr! tamamını ver Sanata ve anatkarlara çok düşkün olan u'temd, onunda rkkate gelerek bn Ammar'ı bağışlamaya meyleder. Ne var k başta u'temd'n yen vezr bn ZeydGn olmak üzere bn Arnmar aleyhnde olanlar bu eğlm öğrennce, bn Arnmar'ın hattıyla yazılmış olan ve onun ürye'de ken Ben Abbad ve u'temd'n eş 'tmad hakkında öyledğ hcvyeler u'temd'e göterrler. Netcede bunlara tahammül edemeyen u'temd, 477/1085 yılında ek vezr ve ha nedm bn Ammar'ı Katlya Kralı Alfono'nun hedye ettg br baltayla bzzat katleder. Bu arada yarımadanın kuzeyne hükmeden Katolk Katlya Kralı Alfono gücünü yce arttırmış, ülümanlara at şehrlern en önemllernden br olan uleytula'yı (oledo) ele geçrmş ve u'temd'e de ülken telm etme çn Yahud aıllı brn elç olarak göndermştr. lç, ya dplomatk kuralları çok y blmedğnden ya da Alfono'dan özel br talmat almış oldugu çn u'temd'e kütahça özler öyler. Bunun üzerne u'temd kendne hakm olamayarak elçy dam ettrr. Artık Hırtyanlarla br ulh yapma mkanı neredeye kalmamıştır. Bu ebeple u'temd Kuzey Afrka'da büyük br mparatorluk kurmuş olan urabıt lder Yuuf b. aşfn'den yardım teme kararını alır. Buna ragmen Serber aıllı olan urabıtların ndülü'e gelmeler durumunda br daha gtmeyeceklernden endşe eden bazı devlet adamları ve özellkle Şehzade Reşd bu karara drenmektedr. Ancak u'temd, "Deve gütmek domuz gütmekten haytrltdtr" anlamındakyj\.;.;..ll ı.r_; manzum br şeklde şöyle fade edlr: LJ.o ~ JI...;JI ı.r_; tarh özünü öyler. erde bu öz, Bu garp yurda Yuuf gelmee Alfono gelr, ülümanlar gavur ellerde kalır hor ve ha kr!

6 476 ehdn Çftç Br gücün yurdumu şgal muhakkaka eğer, ülüman olun o güç bar behey gaf/ler! ülüman hükmünü terch ederm klfre ben, Deve gütmek y elbette domuz gütmekten I Böylece adamlarını kna eden u'temd, ndülü'tek bütün ülüman emlrlklere elçler göndererek ek hlafet merkez Kurtuba'da büyük br kongre toplanmaı çn önayak olur. Bu kongrede, muhalf bazı emlrlere ra~men, urabıtlardan yardım tenme büyük br ço~unlukla karara ba~lanır ve u'temd'n vezr bn Zeydun'un ryaetnde br heyet urabıt hükümdan Yuuf b. aşfn'e gönderlr. Dndar br hükümdar olan Yuuf b. aşfn, durumu adamlarıyla da görüştükten onra ndülü'e geçer ve başta u'temd olmak üzere ndülü emrlernn de katkııyla Zellaka denlen mevkde 479/1086 tarhnde Katlyalıları büyük br bozguna u~ratır. erde onun zaferden onrak halet- ruhye şöyle dle getrlr: Bldrn alem- İlam'a, yazın: Çoğu mhaı naıl oldu azın? Geçecekken nce yükeld Boğaz? Hakk'a bzler naıl ettkt nyaz: Rabbmz! Hayr e yol ver gdelm! Şere derhal dönüp avdet edelm! O zaman, dnd de brden derya! Kıldı meltemler han evla! Küfre ürküntü verp kölermz, Hakk'ın znyle zafer bulduk bz! Yuuf b. aşfn, ndülü emrlerne aralarında brl~ a~lamaları yönünde tavyelerde bulunduktan onra ülkene döner. k yıl onra ndülü'ün do~u taraflarında ülümanlar çn tehdt oluşturan Lebt kalen almak çn de yardımcı olur. Ne var k ndülü emrler, aralarındak htlaflara br türlü on veremezler. Bu durum e dört aırdır ülüman hakmyetnde olan ndülü topraklarının elden çıkmaına ve belk Kuzey Afrka'nın da tehdt altına grmene ebep olablecektr. Bu tratejk durumları de~erlendren Yuuf b. aşfn, mam Gazzalfnn de çnde bulundu~u eşrk ve ağrp ulamaından fetva alarak zaten cazbene kapılmış oldu~u ndülü'ü ülkene lhak eder ve emrlern Kuzey Afrka'ya ürgüne gönderr. u'temd b. Abbad da aleyle brlkte erakeş'n güneynde Atla Da~ları'nın eteklernde bulunan A~mat kaabaına ürgün edlmştr. Burada dört yıl acı br earet hayatı yaşadıktan onra vefat eden u'temd, kbal devrnde öyled~ zevk ü afa şrlernden onra aıl olarak bu bahtız günlernde yazmış olduğu meryelerle edebyat tarhne geçer. Onun yazmış oldu~u bu a~ıtlara telmhen müellf aşağıdak şrle eerne on verr: Hakaret etmen ey yolcu böyle her nazann! Değerl han da br gül kadar bu gülzarm. Çıkıp geznmeye ütünde yok mudur ann? ezarıdır bu yığın ek br hükümdtrın!

7 Harun Ögmüş'ün anzum arhyatrou Üzerne Br Degerlendrme 477 uahbyd onun dama kılıç ve kalem, Verrd hakkını meydan ve mahfln her dem! Kalem de etn onunçün kılıç kadar matem, ezarıdır bu yıgın ek br hükümdarın Gazaya gte ygt, bezme gele şard, Hüda blr k bütün şlernde ma h rd, cel gelp o dah ka bre akıbet grd, ezarıdır bu yıgın ek br hükümdarın! Uzun zaman edp cra-yı altanat şan la, u radı üzre afa ürdü dot ve yaranla, Fe/ek onunda blnmez k hang z'anla, Ne vara aldı elnden o şan/ı hünkarın! Chan karardı bütün, başka br chan oldu, O ek debdebe/er şmd br yalan oldu, Zıyaı alem çn pek büyük zyan oldu, ezarı oldu bu çöller o şan/ı hünkarın! Bu maceraya agıt yaktı ölmeden bzzat! Blnn ted yoktur bu köhne handa et! Görülün şte nedr altanat, nedr da rat? ezarıdır bu yıgın ek br hükümdarını SONUÇ Deve m Domuz mu? edebyatımııda Abdülhak Harnt arhan'la başlayıp uallm Nac ve Yahya Kemal Beyatlı le devam eden ndülü çerkl eerlern on halkaını teşkl etmektedr. Harnt'n ndülü'le alakah manzum-menur karışık beş tyatro eer vardır. Bunların araında en çok tanınan ve evlen, çnde meşhur. a kber şarkıının özler de bulunan arık'tır. uallm Nac'nn e Gırnata'nın telm edlmeme çn büyük mücadeleler veren ua b. b'i Gaan'ın kahramanıkarını şleyen br manzume vardır. Yahya Kemal'n - tarhle alakah olmaa da - ndülü'te Rak adındak şr meşhurdur ve betelenmştr. üellf, bu manzum eern yazarken özellkle uhammed Abdullah nan'ın altı cltlk Devletü'l-lam f'i-nde/ü ve ehmed Zhn fend'nn eşahru'n Na adlı eerler le DV lam Ankloped'nn lgl maddelernden faydalan j mıştır. ' Bzce ndülü tarhn manzum olarak ele alan bu eern tek kuuru, br dergnn on beş farklı ayıında yayımanmış olmaıdır. Çünkü br çırpıda okunmaı gereken br eer, okuyucunun bu kadar farklı ayıda takp etme çok zordur. Bu yazımız, eern br bütün olarak yayınanmaına vele olura bu da bzm çn övünç kaynagı olur.