ENDÜLÜS islam HUKUK TARiHi: GENEL BiR BAKJş

Transkript

1 tem Yıl:7 Sayı: NDÜLÜS SLA HUKUK ARH: GNL BR BAKJş Prof. Dr. uhammed Hald SUD"" Çev: Dr. uhammed ayyb KILIÇ Dcle Ünverte lahyat Fakülte ÖZ Bu makalede ndülü lam edenyetndek fıkıh çalışmaları ele alınmaktadır. akale dört bölümden oluşmaktadır. Brnc bölümde alk mezhebnn n. dülü'e grş, knc bölümde alk mezhebnn ndülü'te teşekkülü, üçüncü bölümde alk mezhebnn ndülü'e kök almaı, dördüncü bölümde de alk mezhebnn ndülü'tek dğer hukuk ve düşünce ekalleryle etkleşme grme üzernde durulmuştur. alk mezhebnn hakm mezhep konumunda olduğu ndülü hukuk tarh br anlamda alk mezhebnn de gelşm tarhdr. akale bu yönüyle de önem arz etmektedr. Anahtar Kelmeler: ndülü, alk mezheb, Fukaha, Kadı'l-cemaa, Şeyhu'I Guzat, Şatıb ABSRAC Htory of llamc Law n Andalua: A General Look In th artcle, t ha been examned the work of fqh n the llamc Cvlzaton of Andalua. h artcle cont of four part. he Frt Part deal wth the ntroducton of the alk chool of law n Andalua. he Second Part concern wth the formatan of alk chool of law n Andalua. he hrd Part about the conoldaton of alk chool of law n Andalua. And the Fourth Part examne the nteracton of alk chool of law wth other chool of law and thought. In a manner of peakng, the htory of Andaluan law whch the alkm wa domnant chool the htory of development of alk chool of law. In th repect, th artcle mportant. Key Word: Andalua, alk School of Law, Fuqaha, Qad a-jama'ah, Shaykh a-ghuzat, a-shatb. Genel olarak lam hukuk tarhçler lam hukuk ekallernn başlangıçta bölgeel gelenekler şeklnde gelştğn fade etmektedrler. Bu gelenek de Hz. Peygamber'n ahabından br veya daha fazla nel gerye gderek çoğunlukla üç nel almlernn uygulamalarını kapamaktadır. e-hudar, lam hukukunda A Htory of llamc Law n Span: An Overvew, llamc Stude, Sprng-Summer, Vol: 30/1-2, Gerek makalenn başlgında gereke makalenn çnde geçen "Span" (panya) kelmen "ndülü" olarak tercüme etmey daha uygun gördük. (Çev.) Prof. Dr. uhammed Hald eud, Goverment of Paktan, Councl of llamc ldeology Başkanı olarak görev yapmaktadır.

2 404 Prof.Dr. uhammed Hald eudjçev: uhammed ayyb K111ç ekke, edne, Kufe, Bara, Surye, ıır ve Yemen olmak üzere bu tp yed bölgeel gelenekten öz etmektedr. 1 Bz e konumuza doğrudan lgl olmaı ebebyle adece edne ve Surye geleneğn ele alacağız. edne: Hz.Peygamber'n Hanımı Hz.Aşe (v. 57), 2 Abdullah b. ömer (v. 73) ve bu Hureyre (v. 58) edne geleneğnn çekrdeğn oluşturmuşlardır. Bunlar, tabnden Sad b. el-üeyyeb (v. 94), Urve b. ez-zubeyr (v. 94), bu Bekr b. Abdurrahman (v. 94), Al b. Hüeyn (v. 94), Ubeydullah b. Abdullah b. eud (v. 98), Süleyman b. Year (v. 107), Kaım b. uhammed b. bu Bekr (v. 106), Naf (v. 117), uhammed b. ülm bn Şhab ez-zuhr (v. 124),Yahya b. Sad (v. 143) ve Reba b.abdurrahman (v. 136) tarafından takp edlmştr. alk b. ne edne'de yetşp bu gelenekten belenmştr. Bu gelenek de gelşerek daha onraları alk hukuk ekolüne dönüşmüştür. lerleyen ayfalarda bu ekol hakkında daha fazla blg vereceğz. Surye: Surye'de hukuk geleneğ, Ömer b. e-hattab tarafından buraya gönderlen üç hukukçu; Abdurrahman b. Ganem e-şar (v. 78), bu dr e HGan (v. 80) ve Kaba b. Düveyb (v. 86) le gelşmştr. Bu gelenek daha onraları ekhul b. b ülm (v. 113), Raca b. Hayveh (v. 112) ve ömer b. Abdulazz (v. 101) tarafından devam ettrlmştr. alk mezhebnden önce ndülü'te hüküm ürmüş olan vza ezheb de bu gelenek çnde gelşmştr. lam hukukunun ndülü'te gelşme de aynı bölgeel örneğ takp etmştr. enakıb ve Fedal ktaplarının verdkler blglere göre Hz. Peygamber'n ahabından ve tabnden br grup ndülü'e gelmştr. anuela a r n on zamanlarda bu lteratürü şlemştr. Yaklaşık yrm kadar Saha be ve abnn ndülü'e geldğ dda edlyora da bu rvayetler menkıbe olmaktan öteye geçememştr. 3 Şüphez ndülü'tek hukuk geleneğ Surye ve edne hukuk geleneklernden öneml derecede etklenmş daha onra da eş zamanlı bölgeel br gelenek olarak gelşmştr. lerde de görüleceğ üzere lk dönem ndülü mevlernde vza mezheb hakm durumdayken daha onraları tek tük de ola Zahr ve Şaf mezhepler görülmüş ancak alk mezheb ndülü tarh boyunca hakm mezhep konumunu ürdürmüştür. lam hukukunun ndülü'tek gelşm tarh oldukça zengndr. Hukukçuların ve çalışmalarının mleryle lgl bat br lte ble bu gerçeğ götermeye yeterl olablr. Ancak bldğmz kadarıyla bugüne kadar hala kapamlı br ndülü lam hukuk tarh yazılmamıştır.* Son dönemde yapılan çalışmaların çoğu alk mezhebnn ndülü'tek lk 1 uhammed eı-hudar, arhu't-eşr'j-tam, Kahre, 1920, : ? - Bu makalede tarhler Hcr tarhe göre verlecektr. 3 anuela arn, Sahabe et tab'ün dan a/-andalu:htore et Jegende, Studa llamca, LVI, 1981 : 5-50 lnzdek bu makale 1991 yılında yayınlanmıştır. ept edebldğmz kadarıyla bugüne kadar ndülü lam hukuk tarhyle lgl mütakl br çalışma hl yapılmamıştır. (Çev.)

3 ndü/ü lam Hukuk arh: Genel Br Bakış 405 dönem tarhne yoğunlaşmaktadır. Lopez-Ortz 4 ve Brunchvıf gb araştırmacıların çalışmaları alk mezhebnn ndülü'e grme le lgl konular üzernedr. L.Provençal 6 -her ne kadar ana lg alanı bu olmaa da- bu tarh adece ndülü rneverne kadar götürmektedr. Palenca 7 ve Hacvf gb araştırmacılar e çalışmalarında bütün ndülü dönemn ele almaktadırlar. Ancak brnc (Palenca) lam hukukunu, lam kültürünün ndülü'tek br tezahürü şeklnde algılarken Hacv lam hukuk düşünceyle lgl ger:ıel değerlendrmende ndülü'ü, Kuzey Afrka'nın tam belrgn olmayan br bölge şeklnde ele almaktadır. lnzdek bu çalışma ndülü lam hukuk tarhndek bell başlı gelşmelere genel br bakışı hedeflemektedr. Her yüzyılın meşhur ndülü alk hukukçularıyla lgl br lte de makalenn onunda ayrıca br ek olarak verlecektr. Konunun daha y anlaşılablme amacıyla ndülü lam hukuk tarhn dört dönem halnde ele alacağız: Brnc Dönem (93-237): alk mezhebnn ndülü'e grş knc Dönem ( ): alk mezhebnn ndülü'te teşekkülü Üçüncü Dönem ( ): alk mezhebnn ndülü'e kök almaı Dördüncü Dönem ( ): alk mezhebnn ndülü'tek dğer hukuk ve düşünce ekalleryle etkleşme grme. BIRNC DÖN (93-237) alk ezhebnn ndülü'e Grş Hcr193 yılındak lam fethnden onra, ndülü Surye'den gelen mevller tarafından dare edlmeye başlanmıştı. mevl dareclerle gelen ordu komutanlarının büyük çoğunluğu Surye'dend ve beraberlernde Surye geleneğn de getrmşlerd. Daha önce de fade ettğmz üzere o zamanlarda Surye'ye vza'nn (v. 158) mezheb hakmd ve Şam'dak mevler bu mezhebe karşı büyük br aygı duyuyorlardı. 9 Böylece vzru mezheb Suryel memurlarla ndülü'e gelmş oldu. vza'nn öğrenc Sa'ale b. Sellam e-ndeo (192) Kurtuba'da baş müft ve hatp olarak atanmış ve bu görevlerde kırk yıldan fazla br üre hzmet etmşt. 10 Zehebl (v. 750) alk mezhebnn tam olarak yerleştğ 230 yılına kadar vza mezhebnn ndülü'te varlığını ürdürdüğünü fade etmektedr. 11 ı:: 4 Lopez-Ortz, La recepton de la ecue/a malequl en pana (adrd: Annuaro de H. del Derecho panol, 1931) 5 R.Brunchvg, Po/emgue med/evafe autour durtede alk, Al-An dal u, 1950, : Lev Povençal, Hto/re de I'pagne muülmane, clt ı, Par: aonneuve, 1950, : ; clt lll, Par, 1953, : A. Gonzale Palenca, Htora de la lteratura Arab/go panola, ranlaton by Huan one, arhu'i-fkr'i-nde/o, Kahre, uhammed b.haan e-hacv, e-fkru'-samfarh'i-fıkh'l-lam, edne, Abdullah b. uhammed e-cabbür, Fıkh ale'i-imam'i-vza, Ba~dat, 1977, : age, : 67 ll age, : 67

4 406 Prof. Dr. uhammed Hald eud/çev: uhammed ayyb Kılıç vza mezhebnden başka dğer mezhepler de ndülü'e gelmşt. Bunlar araında en öneml Şaf mezhebdr. akdll (v. 375), Hanef mezhebnn hcrf üçüncü yüzyılın knc yarıına kadar ndülü'te gelştğn dda ete de dğer almler bu ddayı kabul etmemşlerdr. 12 L. Provençal, Hanef mezhebnn berya Yarımadaına hç grmedğnde ırarcıdır. 13 Kad yaz (v. 544)'a göre e, eyyah veya başka bölgelerden gelen özel elçler ıfatıyla tek tük Hanef hukukçu gelmş olmakla brlkte br mezhep olarak hç gelşmemştr. 14 lerleyen ayfalarda da göreceğmz üzere ŞI-mal-Fatıml öğret onrak dönemlerde ndülü'e grmştr. Ancak alınan önleyc br takım tedbrlerle bu tp öğretler adece çok ınırlı brkaç alanda yayılmıştır. vza mezheb, dğer mezheplerden gelen meydan okumalara karşı drenmş ve brnc yüzyıl le knc yüzyılın büyük bölümünde hakm mezhep konumunu ürdürmüştür. Ancak halfelğn Abballern elne geçmenden onra hlafet başkentnn Şam'dan Bağdat'a nakledlmeyle durum değşmştr. Buna bağlı olarak ndülü'te de ya manzara değşmş, mev mr Abdurrahman ed-dahl Surye'den ndülü'e kaçmış ve Kurtuba'da bağımız br mev mrlğ kurmuştur. Bu ya değşmern olduğu ve Kurtuba'da çeştl güçler araında ktdar mücadelenn yaşandığı br ortamda -brazdan göreceğmz üzere ndülü'te ağlam br zemne ahp olan ekkel almler dğer almere karşı ütünlük kazanmışlar ve alk mezheb, vza mezhebnn yerne, yen rejmn rem mezheb olmuştur. Bu olayın ne zaman, naıl ve neden olduğunu anlayablmek çn alk mezhebnn kaynağına br göz atmamız gerekmektedr. alk mezhebnn kurucuu alk b. ne'n (v. 179) ale üç nel önce Yemen'den edne'ye göç etmşt. mam alk'n had lmnde dernleşmş bn Şhab ez-zühr (v. 124) ve gelenek dışı akıl yürütme metotlarına bağlı olmaından dolayı Rebatü'r-rey olarak da blnen Reb1a b. Abdurrahman (v. 136) gb hocaların elnde yetşme, had ve rey alk mezhebnn temel prenplerne entegre etmene yol açmıştı. ezhebnn k temel prenb, arnel- ehl- edne (ed ne halkının uygulamaı) ve maahat (fayda teor) ıraıyla had ve reyn hukuk gelşm olarak görüleblr. Kıaca fade etmek gerekre, mam alk, geleneğn ve edne uygulamaının en güvenlr ünnet (ve had) olduğunu vurgulamıştı. Sünnet, Peygamber geleneğn ortaya çıktığı yer olan edne'deyd ve Peygamber'n ahabı bu geleneğ öğrenp uygulamışlardı. k ülüman nel araında üzernde cma oluşan bu uygulama şüphez ahh d. O, bu uygulamayı e-uvatta adlı eernde de kaydetmşt. 12 akd, Ahenü't-ekam, daha genş blg çn bkz: Provençal, Htore, clt lll, : age,: Kad yaz, ertbu'i-edark, clt ı, : 26, daha genş blg çn bkz: ömer el-cd, uhadarat f arh'i-ezheb'i-a/k f't-garbı'l-lam, Ukkaz, 1987, : 25

5 ndülü lam Hukuk.arh: Genel Br Bakış 407 mam alk knc prenp olan ma/ahatı, Kuran hükümlernn, Hz. Peygamber'n edne uygulamaının, Peygamber'n ahabının emal teşkl eden uygulama ve cmanın altında yatan gayenn kamu yararı ve nanlığın faydaı olarak açıklamıştır. Bundan dolayı Kuran'da, Sünnette ve ahabın uygulamaında açık ve bell br şaret bulunmadığında bu lke akıl yürütme ve gerekçelendrmede yol göterc br prenp şlevn görecektr. mam alk'n öğret özellkle de Hac mevmnde büyük ktleler halnde lam dünyaının dört br tarafından edne'ye gelen almler vaıtaıyla yayılmıştı. mam alk'n Sünnet blg, karakter ve zarf hayat tarzı pek çok zyaretçy dernden etklemş, bu kşler ülkelerne döndüklernde edne'nn menaktbt yanında mam alk'n menkıbelern de yazmışlardı. Bu gb eyyahlar vaıtaıyla daha mam alk hayattayken alk geleneğ hcr 2.yy da ndülü'e ulaşmıştı. 15 bn Hald0n 16 bu yolla alk mezhebnn gelştğ dört bölge tanımlamaktadır. Irak'ta Kadı mal, ıır'da bnü'i-kaım (v. 191) ve şheb (v. 204), ndülü'te bn Hablb (v. 238) ve Kuzey Afrka'da ed b. Furat (v. 213) mam alk'n temel takpçfer konumundaydılar. Daha onraları Kurtuba ve Kayrevan da alk mezhebnn k etkl merkez olmuşa da Kurtuba ndülü'tek mevl halfeler dönemnde ütünlüğünü ürdürmüştür. alk mezhebnn ndülü'e kmn vaıtaıyla grdğ konuunda dğer almler bn HaldOn'dan farklı düşünmektedr. bnü'i-kotyye (v. 367) 17 ve bn FerhOn (v. 799) 18 mam alk'n öğrenc Gaz b. Kay (v. 199) adını verrlerken, akkarl (v. 104), 19 Humeyd (v. 489), 20 Provençal, 21 e-cdl 22 ve bo Zehra'ya23 göre e bu kş Zyad b. Abdurrahman eş-şebton'dur (v. 193). Hacvf 4 ve Palenca 25 e Yahya e-ley (v. 234) vaıtaıyla alk mezhebnn ndülü'e grdğn dda etmektedrler. Almler araındak bu görüş ayrılığını daha y anlayablmek çn alk mezhebnn ndülü'e üç farklı kanaldan grdğne dkkat etmek lazımdır. Brnc, e-uvatta kanalıyla grmedr. ŞebtOn ve Gaz b. Kay, e-uvatta'yı edne'den getrmşler ve muhtemelen kend farklı veryonlarını öğretmşlerd. Sema (Sma) Zyad olarak da blnen ŞebtOn'un veryonu onraları dğerne bakın çıkmıştır. knc kanal e-üdewene yoluyladır ve bn Haöıb (v. 238) kend 15 Daha detaylı blg çn bkz: bü Zehra, alk; Haytuhu ve Aruhu ve Arauhu ve Ftkhuhu, Kahre, t. 16 bn Haldün, ukaddmetü bn Ha/dün, yayınlayan: Al A.Vafı, clt lll, Kahre, 1967, : bnü'i-kütyye, fttahu't-ndelu, : 58, daha genş blg çn bkz: el-cd, uhadarat, : bn Ferhün, Ktabu'd-Dbacü'I-üzheb f arfet A 'yan Utema'I-ezheb, Kah re, H.1351, : akkar, Nefhu't-b, clt IV, : 214, daha genş blg çn bkz: el-cd, uhadarat, : e-humeyd, Cedvetu't-uktebe, : 218, daha genş blg çn bkz: el-cd, uhldarat, : L.Provençal, Htore, clt ı, : 148 n --el-cd, uhadarat, : bü Zehra, alk, : Hacv, e/-fkr, clt ll, : Palenca, arh, : 418

6 408 Prof. Dr. uhammed Hald eudjçev: uhammed ayyb K1l1ç j r; veryonu olan e-vadrha'yı oluşturmuştur. Üçüncü kanal e alk mezhebnn Kurtuba halfefğ tarafından rem mezhep olarak tanınmaıdır. Yahya e-leyl 1. Hşam ( ) tarafından Kurtuba'ya başkadrolarak atanmış ve kendne ndülü'tek kadrarın atanmaıyla lgl br mtyaz da verlmştr. Yahya e Leyl de atayacağı kadrarı tkrarlı br şeklde alk olanlardan eçmştr. Bu nedenle alk mezhebnn ndülü'e farklı yol açmıştır. yollarla grme görüş ayrılıkarına Almler araındak öneml br görüş ayrılığı da alk mezhebnn ndülü'te br anda ortaya çıkmaı ve hakm mezhep konumuna yükelmeyle lgldr. bn Hazm (v. 454), alk mezhebnn yayılmaını halfe ı. Hşam'ın ( ) alk! hukukçu Yahya e-ley''ye duyduğu dern aygıya bağlamaktadır.2 6 bn Haldün'a göre e öncelkle lam kültürü ndülü'te, edne'de olduğu gb bat ve lkel düzeydeyd. Bu nedenle ndülü, alk mezhebnn yayılmaı çn uygun br yerd. knc olarak Ona göre ndülü almler hac çn ekke ve edne'ye ık ık gdp gelyorlardı. Bunun doğal onucu olarak da alk mezhebnden etklenmşlerdr. 27 ıgnaz Goldzher'n açıklamaları da bn HaldOn'un açıklamaları le örtüşmektedr. 28 bo Zehra e bu açıklamaları kabul etmemekte ve bn Haldün'un ndülü ve edne'dek kültürü lkel olarak karakterze etmen orgulamaktadır. Ona göre, mevl halfelernn rem deteğ, ndülü'te alk mezhebnn kurulup gelşmene neden olmuştur.2 9 Lopez Ortz 30 ve H. one 31 ndülü mevl halfelernn, hem ndülü'tek rakplerne hem de Bağdat'tak Abba! halfelerne karşı dn br meşruyet ağlamak çn alk mezhebn benmedklern ler ürmüşlerdr. Bz bu konuyu başka br yerde ele alıp meelenn, dn meşruyet ağlamaya yönelk olmadığını, o zamanın öneml br ya gücü olan fukahanın deteğn ağlamaya yönelk olduğunu fade etmştk. 32 Abdülmecld et-ürk'nn on çalışmaında da ortaya koyduğu gb menakrb lteratüro vaıtaıyla, alk mezheb, ülüman Batı'da fakfh unvanının aygın br konumda olduğu br çevre oluşturmuştu? 3 Lev Provençal 34 ve Roger dr, 35 I.Hşam ( ) ve!.hakem ( Daha genş blg çn bkz: el-cd, uhdarat, : bn Haldun, ukaddme, : I.Golzher, he Spanh Arab and Ilam, ulm World, Llll, 1963, : 13 vd. 29 b Zehra, alk, : Lopez-Ortz, Recepton, (akalenn orjnalnde verlen dpnotlarda km zaman adece eer m verlmekte ancak verlen blgnn bu eern hang ayfaında olduğu belrtlmemektedr. Imkanlar ölçünde bu ekklğ gdermeye çalıştık. Ancak gderemedğmz durumlarda e makalenn orjnalnde olduğu gb adece eer mn vermekle yetndk. Çev.) 31 Huan one, Le Role de homme de relgon dan l'htore de I'pagne muulmane juque' a la fn due Galfat, Studa lamca, XX, 1964, : 49 vd. 32.H. eud, llamc Lega/ Phloophy: A Study of Ab lhtq al-8hatb' Lfe and hought, llamabad: llamc Reearch Inttute, 1977, : A..urk, La veneraton pour alk et la phyonome du a/kme anda/au, Studa llamca, XXXIII, 1971, : LProvençal, Htore ı, : 149

7 ndülü lam Hukuk arh: Genel Br Bak1ş ) dönemlerndek ya gelşmeler değerlendrrken, fukaha ınıfının öneml makamları elnde tutan ve zengn malf mkanlara ahp olan br artokra ınıfına dönüştüklern gözlemlemşlerdr. Abdurrahman ed-dahl ( ) Surye'dek akerlern deteğyle ndülü'te br mev mrlğ kurmuştu. Halef I.Hşam bu akerler br tehdt olarak görmüş ve çoğunluğu vza mezhebne menup bu akerlern etkn yok etmek çn dn adamlarının deteğn kazanmaya çalışmıştı. Aynı zamanda dn adamları I.Hşam'a, kendnn adelğne ve takvaına hayran olduğunu ve mam alk'n Abbalere karşı rneverden yana olduğunu öylemşlerd. Sonuçta alk fukahaıyla I.Hşam ya müttefk olmuşlardı. one 36 bu problem I.Hşam le Süleyman araındak taht mücadele bağlamında araştırmıştır. Süleyman'ın, Suryel akerlern deteğne ahp olmaından dolayı I.Hşam da fukahadan detek arayışına grmşt. Provençal'a 37 göre alk mezhebne ülkenn rem mezheb tatüünü veren ı. Hakem d. Fukah/3, altanatının onrak yıllarında, ya alandak etklern azaltmaya çalışmaından dolayı, I.Hakem'e karşı muhalefete başlamıştı. Fukaha, Kurtuba'nın varoşlarında -ddaya göre- başını Yahya e-ley'nn çektğ k yanı 189 ve 201'de ahneye koyarak gücünü götermşt.!.hakem bu yanları katı br şeklde batıra da fukanın nüfuzunu ortadan kaldırmakta başarılı olamamıştı. Bu üreçte lam hukuk geleneğ ndülü'te k şeklde gelşmştr. Brnc; Hz. Peygamber'n Sünnetnn nakl, knc de; günlük olaylara brebr çözümler bulmaktır. Brnc şekl olan Sünnetn naklne bakacak olurak şunu görmekteyz; mam alk'n e-uvatta adlı en güvenlr kaydı olarak tanınmıştı. eer oldukça erken br zamanda Sünnetn e/-uvatta ndülü'te pek çok alm tarafından nakledlmş, htar edlmş ve şerh edlmşt. Futya olarak adlandırılan knc şekl e; e/-uvatta'da açık ve net olmayan veya hç bulunmayan konulara lşkn orulara verlen cevaplardan oluşmuştu. mam alk veya öğrencler tarafından verlen e-uvatta temell bu cevaplar e-üdewene'de br araya getrlmşt. şte bu ebeple hcr knc yüzyıl boyunca yapılan fıkıh çalışmaları e uvatta ve et-üdewene merkezl olmuştur. ndülü'te nakledlen e/ uvatt<fnın çeştl veryonları araında ŞebtOn (Sema Zyad) ve Yahya'nınk olmak üzere k veryon ön plana çıkmıştır. Ancak Yahya veryonunu mam alk'n öğrenc bnü'i-kaım'ın eeryle güncelleştrme mkanı da bulduğundan dolayı onunda bu daha yaygın olmuştur bn Hald0n'a 39 göre alk mezhebnn temel fıkıh kurallarının tematze 35 Roger ldr, Ref/exon ur le alk/m ou /e Umayyade d'pagne, Att del erzo Congreo d Stud Arab ttamca, Napol, 1967, : one, Le role, : 50 vd. 37 Provençal, Hltore, clt: ı, : el-cd, uhadarat, : bn Haldun, ukaddme, :

8 410 Prof.Dr. uhammed Hald eud/çev: uhammed ayyb Kılıç edlme e/-üdewene'y derleyen bnü'i-kaım'la başlamıştır. bnü'i-kaım'ın ndülü ve Afrka'dak öğrencler e-üdewene'nn kend veryonlarını derlemşlerd. Kurtuba'da e bn Habb e/-vadıha'yı derlerken, Utb e daha zyade e-utbyye olarak da blnen e-utahrece'y kaleme almıştı. Kayrevan'da e ed b. Furat e/-edyye'y yazmıştı. Daha onraları e e/-utbyye, e/-vadıha ve e/-edyye'den daha kapamlı ve daha açık yazıldığından dolayı çok daha yaygın hale gelmşt. İKİNC DÖN ( ) alk ezhebnn ndü/ü'te eşekkülü Br bütün olarak değerlendrldğnde üçüncü yüzyıl ndülü alk mezheb çn oldukça krtk br dönemdr. ndülü'tek mev halfeler çağdaşları olan Bağdat'tak Abba halfeler gb kültürel yayılmayı teşvk etmşlerd. Onların detekler le lm ve anatta çok öneml gelşmeler olmuştu. Flozoflar, anatçılar ve edebyatçılar lam dünyaının dört br tarafından mevl arayına akın etmş, eş zamanlı olarak kağıt malatı ndülü'e ulaşmış, Şatıba, Valenca ve oledo kağıt malatının merkezler olmuştu. 40 Hemen her konuyla lgl ktap yazımı, tnahı ve ktap kolekyonu oldukça çok yaygınlaşmıştı. Fukahfı e bu kültür taarruzunu br tehdt olarak algılayıp, çarey "taklt"e başvurmakta bulmuştu. alk mezhebnn ndülü'e grmende fukahfının rolüyle lgl almern görüşlern yukarıda ele almıştık. Fukahfının bu krtk muhalefetn olduğu br dönemde, alk mezhebn naıl oluşturdukları ve bu ıkıntılı dönemde naıl br grup dayanışmaına ulaştıkları gb orular hala detaylı br şeklde çalışılmamıştır. homa F.Gck, 41 fukahfı ınıfının ndülü'te ortaya çıkmaını oyal tabanı tcaret ve anay ektöründe yatan orta ınıfın doğuşu olarak açıklamaktadır. Orta tabakayı oluşturan bu fukahfı ınıfı küçük yerleşm brmlernde olduğu gb şehrlerde de adl ve dar peronel oluşturmaktaydı. Böylece topluma üt düzeydek ya tkrarızlığa rağmen alt düzeyde de ola kurumal br tkrar ağlamışlardı. Bu orta ınıf, tcar ve lm brkmn br kombnayonu şeklnde vaıflanablr. Bunlar, had, ftkth ve dğer lmler öğrenmek çn ık ık lm eyahatlerde bulunmaktaydılar. aen bu tp eyahatler, lk dönemlerde "nh/e" şeklnde kurumallaşmış ve almler oldukça eyyar (mobl) br hale getrmşt. Bu eyahatler adece büyük br d n ve ahlak otorte değl aynı zamanda da, zaten çoğu tcaretle uğraştığı çn en azından kend eyahatlern fnane edecek zengnlk kazandırmıştır. Fukahfı araındak grup dayanışmaı hcr knc yüzyılın oldukça erken dönemlernde kurulmuştu. Bu dayanışmayı da kend öğrenm yapılarından dolayı 40 Hacv, e-fkr, clt ll, :14 41 homa F.Gck, //amc and Chrtan Span n the arly ddle Age: Comparatve Perpectve on Socal and Cu/tura/ Formaton, Prnceton, 1979, :

9 ndülü lam Hukuk arh: Genel Br Baktş 411 ürdüreblmşler, lm şecereler (oy kütükler) de otortelern kurmalarında oldukça krtk br rol oynamıştı. 42 ndülü'tek eğtm tem hocanın şahı etrafında merkezleşmşt. Brçok hocanın çok çeştl konularda der verdğ, hükümdarlar veya vakıf mütevelller tarafından kurulup denetlenen medree tem bu üreçte henüz ortaya çıkmamıştı.43 ğtm adece fukahnın elndeyd. ülüman doğu ve batıdak eğtm kurumlarını nceleyen George akd'ye göre vakıf konuundak farklı yaklaşımlarından dolayı alk mezhebnde bu tp kurumlara zn verlmemş ve alk mezhebnn uygulandığı bölgelerde doğu tpnde medree kurumları görülmemştr.44 ülüman batıdak eğtm temnde hoca le öğrenc araındak şah lşk, hukukçunun nüfuzunu güçlendrmştr. Bu ebeple hukukçular, devletn felefe öğretm, taawuf, özgür düşünmey ağlayacak ve alk mezhebnn tak/dnden ayrılmaya yol açablecek her türlü lmn öğretlme konuundak faalyetlerne karşı muhalefet edeblmşlerdr. ğtmn kontrol edlme aynı zamanda devletn rem kurumlarının özellkle de adl kurumlarının kontrolü anlamına gelyordu. Bu dönemde pek çok hukuk kurumun da gelştğn görmekteyz. ndülü hukukçuları özellkle şurot lmnde (/ega/ draftng), fta Uurconultng) ve akd yazımında (wrtng of contract) uzmanlaşmışlardı. Bu ayede, ya muhalflerne karşı yaptıklarına meşruyet kazandırmak çn Kurtuba emrlernn ık ık başvurduğu yargıçlar üzernde büyük br etkye ahp olmuşlardı. ll. Abdurrahman'ın ( ) hükümdarlığı zamanında ndülü'te Hırtyan yanları dalgaı ortaya çıkmaya başlamıştı. Hırtyan fanatkler halkın çnde Hz. Peygamber' kötüleyp gönüllü olarak şehtlk tyorlardı. 45 mr bu yanların batırılmaında fukah ve yargıdan yardım temşt. Aynı şeklde!.uhammed ( ) de etnk çekşmeler ve ya başkaldırıları muhalflerne karşı fukahnın deteğn aramıştı. kışkırtan lam dnnden rtdat edp Hırtyanlığa geçen yankar ömer b. HafOn (ö. 305) güneydoğu ndülü'te çok tehlkel br yana öncülük etmşt. I.uhammed'n hükümdarlığı zamanında ortaya çıkan bu yan ancak 42 Sam I.Gellen, he Search for Knowledge n edeval ulm Socete: A Comparatve Approach ve Abdurrahman e-uddn, he Ambvalence of rhla: Communty Integraton and e/f Defnton n oroccan ravel Account, , D.F.ckelman ve Jame Pcator (dtör), ulm raveller: Plgrmage, gratan and the Relgou Imagnaton, London, 1990, : 50-65, bn Sad, e/-ugrb f Hu/a'I-agrb, daha genş blg çn bkz: akkar, Nefhu't-b, clt ı, edtor:.. AHamd, Kahre, 1949, : George akd, An /lamc lement n the arly Spanh Unverty, Ilam: Pat lnfluence and Preent Challenge çnde, dnburgh, 1979, : bkz: Kenneth Baxter Wolf, Chrtan artyr n ulm Span, Cambrdge,1988 ve F.e anor'nn //amc Stude, 28:2, 1989, : dek degerendrme ı.

10 412 Prof. Dr. uhammed Hald eudjçev: uhammed ayyb K1l1ç Abdurrahman en-naır zamanında on bulmuştu. 46 Abdurrahman en-naır bu yanı batırdıktan onra Fatım tehddyle başa çıkmak çn çok ert tedbrler almıştı. Dışarıda br taraftan Kuzey Afrkalı hükümdarlarla ttfak görüşmeler yaparken dğer taraftan da Kuzey Afrka topraklarında Fatımlerle mücadeleye grşmşt. çerde e ndülü'tek Fatım ajanları bulup dam etmeler çn fukahayı teşvk etmekteyd. Halfe utanır ll. Hakem dönemnde yer alan mahkeme kayıtlarında açıkça görüldüğü üzere bu yaet ıkı br şeklde takp. edlmşt. bü'i-hayr adında br alm kad bn Sehl tarafından mahkemede yargılanmıştı. anıklar onun, Hz. Peygamber'n eşler ve ahabı hakkında ttrada bulunduğuna dar fade vermşlerd. Bu uçlamalara laveten o ayrıca, Allah'ın lanet onların üzerne olun, doğu dnlerne nanmakta da uçlanmıştı. 47 Verlen bu örnekler fukahanın, geleneklern ağlamlaştırmak çn bu fıratları naıl kullandıklarını götermektedr. Şuna dkkat edlmeldr k yukarıda özü edlen hükümdarlar fukahanın gücünü etkz kılmak çn ellernden gelen utanır da Kurtuba'da çnde çok çeştl lmere at ktapların bulunduğu br yapmışlardı. Bu hükümdarlar, fukahanın nüfuzunu azaltmak çn çeştl önlemler almışlardı.!.uhammed alk mezhebne karşı alternatf br mezhep olmaları çn Hanbel ve Şaf mezheplern gelşmeler yönünde deteklemşt. 48 e kütüphane ve ünverte kurmuş, felefe ve Yunan blmler çalışmalarını deteklemşt.49 Fukaht, atılan bu adımları alk mezhebne karşı br tehdt olarak algılamakta ve hükümdarların, fukahanın deteğn aramalarını rayonalt akımlarla mücadele etmek çn br fırat olarak değerlendrmekteyd. ' Devlet adamları le fukaha araındak kutuplaşma gderek artan br şeklde büyümekteyd. Bu kutuplaşmanın tamamıyla farkında olan fukaha da çarey tak/de yönelmekte bulmuştu. olay bu takldn boyutlarını (Halfe Abdurrahman en-naır zamanındak br göterme bakımından önemldr.) Halfe, vakfa at br toprak parçaıyla lglenmekteyd. Danışmak çn şorayı (danışma kurulunu) çağırmıştı. Şura üyelernden Kadı bn Bak vakıf araznn başka hçbr amaç çn tah edlemeyeceğn fade etmş ve bu görüş şuradak bütün hukukçular tarafından da deteklenmşt. Bunun üzerne Halfenn vezrler kendler yetmlern malını gap eden, rüşvet alan ve yalancı şahtlk yapan kşler naıl böyle br hüküm vereblrler dyerek fukahaya aldırmışlardı. Bu uçlamaların dışında olan uhammed b. brahm ml br fakh ayağa kalkarak bu özler proteto etmşt. Bunun üzerne halfe özür dlemş ve şura dağılmıştı. Halfe en-naır'ın daha önce şura üyelğnden çıkardığı uhammed b. Yahya b. Lübabe adlı br hukukçu tekrar şura üyelğne getrldğ takdrde halfenn problemn çözeceğ 46 S..Imamuddn, A Poltcal Htory of ulm Span, 1961, : 75 vd. 47 bkz: Farhat Dachraou, entatve d'nfltraton Ste en pagne uülmane Sou le regne d'a Hakam ll, e-anctaıu, XXIII, 1958, : mamuddn, Poltcal Htory, : 77, Provençaı, Htore, cıt: lll, : mamuddn, Poltcat Htory, : 112

11 ndü/ü lam Hukuk arh: Genel Br Bak1ş 413 teklfnde bulunmuştu. Halfe de onu tekrar üyelge atayara k şorayı yenden toplantıya çagırmıştı. bn Lübabe de Halfe'ye, tedg vakıf araz konuunda Hanefılern görüşünü almaı tavyende bulunmuştu. Şurada bulunan hukukçular e bn Lübabe'y şddetl br şeklde proteto etmş ve atalarının ıkı ıkıya bağlandıkları alk doktrnnden vazgeçmenden ötürü onu kınamışlardı. 50 yanlış alk mezhebne ıkı bağlılıklarının dışında fukaha aynı zamanda "doğuda dn nançlar" üreten felefe öğretmne de yaak konulmaını tyordu. Felefe öğretm bu dönemde tutucu alk geleneğnden özgürlüğe kaçışın br mge olmuştu. Halfeler ve devlet adamları br taraftan felefey detekerken dğer taraftan da fukahayı memnun etmek çn felefeyle lgl yaaklanmış ktapları kontrol altında tutuyorlardı. örneğn, ll. Hakem fukahaya karşı flozofları deteklemş, fukaha, e-anur'a karşı ayaklandıgında e, e-anur, ll. Hakem'n kütüphanende toparladıgı felefe le lgl ktapları halkın gözü önünde yakmıştı. 51 Yukarıda özü edlen hükümdarların altanatları ürence alk mezhebnn dışındak dğer mezheplere de gelşmeler yönünde fıratlar unulmuş ancak adece Şaf mezheb ürekl olmayan br tarzda zaman zaman varlığını götereblmştr. Bu dönemde Harun b. Nar e-kurtub (v. 302), Oman b. Sad e-knan (v. 320) ve lem b. Abdülazz (v. 319), Kaım b. Seyyar'ın Şaf hukuk mraını yenden canlandırmışlardı. 52 Daha onra da göreceğmz üzere Şaf mezheb, ndülü'te had ve uul- fıkh çalışmalarının bell br meafe kat etmende çok daha güçlü br etk götermştr. Bu dönemde alk mezheb gttkçe çe dönük br hal almıştır. Neredeye bütün alk hukukçular e-uvatta ve e/-üdewene'ye özel br önem atfetmşler ve bu k eer üzerne pek çok muhtaar, şerh ve haşye yazmışlardır. e Beraz (v. 430) olarak da blnen bu Sad bu'i-kaım e-zd e/-üdewe'nn üzerne br muhtaar yazmış daha onraları e bu muhtaar bzzat e/ üdewene'nn yern almıştır. Pek çok hukukçu bu metn üzerne şerh ve haşye çalışmaı yapmıştır. bn Hacb'n uhtaar'ı ndülü'e varmadan önce bu eer k yüzyıl boyunca mezhebn temel el ktabı olarak kullanılmıştır. 53 oledo'da Fadl b. Sel ma e-cuhen (v. 319) ve uhammed b. Abdullah b. Ayşun (v. 341), Yalanca'da uhammed b. Abdülmelk e-hgan (v. 364) ve bu Abdullah uhammed b. bu Zemenn (v. 399) de e-üdewene'y htar etmşlerd.54 Genel olarak alk hukukçular hukukun teork ve felef yönüyle çok da lglenmemşlerdr. Byografk kayıtlar Yahya b. ömer (v. 289) ve Abdülmek b. Ahmed b. e-eşş'e (v. 336) "Ktab f'i-uoi" adlı br eer atfeteler de konuyla 50 Hacv, e-fkr, clt ll, : mamuddn, Po/tcal Htoıy, : Palenca, arh, : Hacv, e-fkr, cıt: ll, : 209, bn Ferhün, Obac, : el-cd, uhadarlt, : 132, Hacv, e-fkr, clt ll, :119

12 --- ''>;;;, 414 Prof. Dr. uhammed Hald eudjçev: uhammed ayyb Ktltç lgl daha detaylı blg bulunmamaktadır. 55 alk mezhebnn temel prenpler abakatü'i-alkyye adlı eernden başka el-ttfak ve'l-htlaf ve Rey'ü alk ellez Halefehu fh Ahabuh gb öneml eerler yazmış olan bu Abdullah uhammed bn Har e-huşen (v. 361) tarafından detaylı br şeklde ele alınmıştır.56 Aynı şeklde bu Bekr uhammed b. Yabka b. Zarb (v. 381) da Hanef hukuk doktrnn çürütmek amacıyla Ktabu'I-Hal' yazmıştır. 57 Bu dönemde lam hukuku ahaında almern lgn en çok çeken alan veak (hukuk dökümanlar)dr. bn Habb'n çalışmaı bu alanda yazılan lk ktap olarak blnmektedr. 58 e-uvatta ve e-üdewene le lgl muhtaarlar kaleme almış olan bu Abdullah uhammed b. Zemenn (v. 399) de Uülu'I Veak adlı br eer yazmıştır. 59 Bu dönemde veak konuunda dğer k öneml alm e bnü'l-hnd ve bnü'i-attar'dır. Daha zyade bnü'i-hnd olarak da blnen Ahmed b. Sad b. brahm e-hemedan (v. 399) "Şurüt" lmnde uzmanlaşmıştır. Onun veak konuundak eer ndülü ve Kuzey Afrka mahkemelernde otorte olarak kabul edlmekteyd. Öyle görünüyor k O çağdaşları araında fazla evlen br kme değld. Çünkü bn Hayyan onu nezaketz br adam olarak ntelemektedr. 60 bu Abdullah uhammed b. e-attar (v. 399) e şurüt lmnde yetşmş br dğer almd. O da şurüt ve veak lmnde eerler kaleme almıştı. Hakız fller karşıındak ert tavrı nedenyle darecler tarafından pek evlmemş, ev hapnde tutulmuş ve Kurtuba kadtı tarafından şura üyelğnden çıkartılmıştı. Hakkında yapılan oruşturmadan onra tekrar ek görevne ade edlmşt. 61 Bu dönemde almern lgn çeken br dğer konu da flozofların ve ufılern görüşlern çürütmektr. Sevlla kadtı uhammed b. Haan ez-zebd, Batın-mal felef düşüneeye eğlm olduğu dda edlen bn eerre'nn görüşlern çürütmek çn Ktab f'r-red ala uhammed bn eerre adlı eern kaleme almıştı. 62 bu uhammed Abdullah b. Cafer (v. 392) de evlyanın kerametleryle lgl abartılı vurguları eleştren br eer yazmıştı. 63 Özetle, ndülü'te alk mezhebnn oluşum ürec ya ve oyal çalkantılardan oldukça etklenmştr. Ant-reyonalt davranışlar gb "taklt" de br tkrar unuru olarak görülmüş ve ndülü'te alk mezhebnn oluşum ürecnde öneml br rol oynamıştır. 55 age, : bn FerhGn, Dc, : age, : e-cd, uhtıdarat, : bn Ferhün, Dbac, : Hacv, e-fkr, clt ll, : 119, Dbac, :118 le karşılaştırın 61 age. : age. : 115, bn FerhGn, Dbac, : Hacv, e-fkr, : 138

13 ndülü lam Hukuk arh: Genel Br Bak1ş 415 0Ç0NC0 DÖN ( ) alk ezhebnn ndülü'e Kök Sa/mat Bu dönem ndülü'te ya tkrarızlığın olduğu br dönemdr. Kurtuba'dak mev halfelğ etnk çatışmalar ve aray entrkalarıyla zayıflamıştl. e-anür'dan onra ktdara gelen halfeler ülkey br arada tutamamışlar, onuçta küçük emrlkler brbr ardına bağımızlıklarını lan etmşlerd. Bu dönem küçük emrlkler dönem olarak da blnmektedr. alaga ve Saragoa 402 tarhnde bağımızlıklarını lan ederken Granada (Gırnata) 404'de bağımızlığını lan etmş, çok geçmeden dğer emrlkler de bunları takp etmşlerd. Sonunda Benü Cevher 425'de Kurtuba'yı ele geçrmş ve halfelğe on vermştr. ndülü'ün kuzeyndek Hırtyan krallıklar, devletn bu durumundan tfadeyle güneye doğru lerlemeye başlamışlardı. ülüman emrler ya rakplerne karşı bazen Afrkalı hükümdarlarla bazen de Hırtyan krallarla ttfak arayışına grmşlerd. Bu arada Hırtyanların ndülü'ü ele geçrme gderek hız kazanmıştı. Kültür ve anat alanında olduğu gb lam geleneğn detekleme konuunda da dğer emrlklerden daha ler br konumda olan bu küçük emrlklerden Sevlla'dak Benü Abb8d yaklaşan Hırtyan aldırılarına karşı Kuzey Afrka'dak urabıtlarla ttfak görüşmelerne başlamıştı. ndülü'e geçen Yüuf b. aşfın 479'da Hırtyanları mağlup etmşt. Böylece ndülü 485'de urabıtların yönetm altına grmşt. urabıt dare br başka Kuzey Afrkalı hanedan olan uvahhdlern ndülü'ü 542'de fethetmeleryle on bulmuştur. uvahhd dare e 626 yılına kadar devam etmştr. Bu arada Hırtyanlar lerlemelern ürdürmüş ve ülümanların ınırları daralmaya devam etmştr. Doğudak lam toprakları da Hırtyan haçlıların aldırıları altındaydı. çerde e mal hareket ürekl br tehdt oluşturmaktaydı. Nzamü'I-ülk, mallern bu faalyetleryle mücadele etmek ve lam toplumunun entellektüel temellern ağlamlaştırmak çn br medree ağı kurmuştu. Ancak Nzamü'I ülk ma br ukatç tarafından öldürülmüştür. lam geleneğnn ağlamlaştırılmaı konuunda önde gelen almlerden br olan Gazal (v. 505) kelam, uul, fıkth vb pek çok lm tematze etmeye çalışmıştı. Gazal'nn ea etk e felefey çürütüp, bunun yerne üfı düşüncey kame etmende yatmaktadır. Benzer faalyetler ndülü'te de yapılmaına rağmen taavvufa olan bağlılığından dolayı Gazal ndülü fukahaı tarafından pek rağbet görmemştr. 64 aen küçük emrlkler dönemndek ya tkrarızlık şlerne karışan hükümdarlar olmamaı ebebyle, fukahanın alk mezhebn ağarnaştırma çabaları çn çok daha uygun br ortam oluşturmuştur. Hatta ya tkrarızlığa laveten yaklaşan Hırtyan tlaı tehdd ve hükümdarların felefe, anat 64 bkz:eud, llamc Legal Phloophy, : 59 vd.

14 416 Prof.Dr. uhammed Hald eudjçev: uhammed ayyb K1f1Ç ve kültüre karşı artan lgler, geleneğ korumak ve ağlamlaştırmak çn halkın fukahaya olan güvennn artmaına yol açmıştır. j urabıt dare alk fukahfı çn gerçek br şantı. Çünkü urabıtlar alk mezhebnn ıkı takpçlerydler. Fukahfnın urabıtları ndülü'e davet etmenden 65 dolayı k taraf araında güçlü br ttfak oluşmuştu. urabıtlar başlangıçta Hırtyanlara karşı Sevlla mrlğne yardım çn gelmelerne rağmen çok geçmeden kendlern bütün ndülü'ün kontrolünü ele geçrmek zorunda hetmşlerd. Fukaha özellkle de çeştl emrlklern kadıları yerel dareclerne karşı urabıtlara açıkça yardım edyorlardı. urabıtların da deteğyle fukaha, küçük emrlkler zamanında yce kök almış olan alk mezheb dışındak oluşumları ortadan kaldırma fıratını y değerlendrmşt. Kurtuba kadıı bn HamdOn, Gaza'nn felefeyle lgl çalışmalarının bütün nühalarını yok etmek çn mr'n onayını almıştı. 66 Felef düşünce özellkle de mallk (malyye) Kurtuba'da gzlce öğretm faalyetnde bulunan bn eerre (v. 318) vaıtaıyla ndülü'e yce nüfuz etmşt. Bu akım zaten anor'un hükümdarlığı zamanında pek çok zorluklara maruz kalmıştı. bn eerre ve takpçlernn yazdıkları ve ahp oldukları bütün ktaplar yakılmış, pek çoğu hape atılıp ger kalanlar ndülü'ten kovulmuştu. 67 Fakat yne de bu akım küçük emrlkler dönemnde ufzm ve neo-platonzme odaklanarak yenden ortaya çıkmıştı. Ünlü mutaawıf uhyddn bnü'i-arab (v. 638)'nn bu akımdan etklendğ dda edlmektedr. 68 Fukahf: bu akımın yenden ortaya çıkmaını cddye almıştı. bq ömer et-alamank (v. 429) bn eerre'nn görüşlern çürütecek br eer yazmıştı. 69 bnü'i-leccam olarak da blnen öğrenc bu'i-haan Al b. Halef e-bekr ve b O yyqb et-laml Of uygulamaları açıklayan ktaplar yazmışlardı. 70 uvahhdler, urabıtların doğru yoldan ayrıldıkanna nanıyorlardı. urabıtların akne onlar herhang br mezhebe çok da ltfat etmemşlerd. Bunun onucu olarak alk mezheb tedrcen araydak pretjn ytrmşt. uvahhd hükümdarlar hadle lglenmşler ve bu hükümdarların br kımı Zahr mezheb n hmaye etmşt. Yakub b. Yuuf (v. 596) Şam mezhebn kabul etmş adece e-uvatta ve dğer had ktaplarının okunmaına zn verp dğer bütün alk ktaplarının halkın gözü önünde yakılmaını emretmşt. 71 uvahhdlern Şam mezhebn deteklemeler aynı zamanda şar kelamı ve Zahrğn deteklenme anlamına da gelmekteyd. Bu detek dalaylı olarak felefeye karşı br lgnn doğmaına yol açtı. Bu dönemde bn ufeyl (v. 581) ve 65 mamuddn, Poltcal Htory, : age. : Palenca, arh, : age, : bn Ferhun, Dbac, : 39, Hacv, e-rkr, clt ll, : Hacv, e-rkr, clt ll, : 210, bn Ferhün, Dbac, : bu Zehra, alk, : 461

15 ndülü İlam Hukuk arh: Genel Br Baktş 417 bn Rüşd (v. 595) gb büyük flozoflar yetşt. lam hukukuna gelnce, akl lmlern deteklenme uul- fıkha lgy arttırmıştır. alk almler, alk ve Şaf mezhebnn temel prenplern mukayee eden eerler yazmışlar, br kımı da hukuk teorlern mukayee edp, çeştl mezheplern temel lkeler araında br entez oluşturmaya çalışmışlardı. alk mezhebnn bu k yüzyıllık üreçte ndülü'te kök almaı bu dönemde her br ayrı br uzmanlık ve maharet gerektren konuları tematk br şeklde ele alan pek çok hukukçu ve almn yetşme ayende mümkün olmuştur. Bu almler araında en başta gelen bu ömer Yuuf b. ömer b. Abdber en-nemer (v.463)dr. e-uvatta'yı detaylı br şeklde ncelemş ve uvatta'nın metn, ravler, ravlernn mler, oyları, kableler ve nerel oldukları konuunda cltlerce referan ktapları yazmıştır. en-nemer aynı zamanda alk doktrnyle lgl olarak el-kaf adlı eern kaleme almış, mukayeel hukuk ve hlat lmn çeren ve mezheb n çeştl görüşlern eleştrdğ Ktabu'l-nat ff ma 72 ff Bmllah mne'i-h/at adlı eern yazmıştır. alk mezhebnn ndülü'te kök almaında en büyük katkı bü'i-vetd uhammed b. Ahmed b. Rüşd'e (v. 520) attr. bn Rüşd, fıkıh lteratürüyle lgl yaptığı muazzam çalışmalarla fıkh meleken gelştrmştr. Br üre Kurtuba kadıı olarak görev yapmış fakat çok geçmeden kendn lam hukukunun tedvn ve tedrne adamak çn tfa etmşt. k çalışmaı alk mezhebnn temleşmene en büyük katkıyı ağlamıştır. el-beyan ve't-ahl adındak hacml çalışmaı e-utbyye (e/-ütahrece)'nn çeştl şerhlernn br özetdr. Dğer çalışmaı e-ukaddmat e e-üdewene ve önde gelen dğer tandart alk eerlern br özetdr. bn Rüşd bu katkılarından dolayı hlaf lmnde otorte olan dğer dört alk mamı araında ayılmaktadır. 73 Bu alandak benzer br katkı da et-enbfhat ale'/-üdevvene adlı eeryle Kad yaz tarafından yapılmıştır.74 Benzer konoldayon çalışmalarının uul- fıkh alanında da yapıldığını görmekteyz. bu ömer et-alamank (v. 429) Ktabu'I-VuOI la arfet'/-uoi adlı eern yazmış, 75 bu'i-haan Al b. Abdülmelk e-ktam b. Kattan e Hamd (v. 628) e Ktabu'l-kna f eal'l-cma, Ktabu Ahkam'n-Nazar ve Ktabu'n-Nza f'i-kıya adlı eerlern yazmıştı. 76 Uulle lgl bu ktapların adları aynı zamanda o dönemde tartışılan hukuk konularla lgl temel orunların br göterge mahyetndedr. Şaf ve Zahr mezhepler bu dönemde ndülü'e geldklernden dolayı alk almler, kendlern bu mezheplern faalyetler kar- 72 Hacv, e-fkr, clt ll, : age. : 219, bn Ferhün, Dbac, : Hacv, e-fkr, clt ll, : 223, bn Ferhün, Dbc, : bkz: 68 nolu dpnot 76 Hacv, e-fkr, clt ll, : 230, Ahmed Baba, Neylü'I-İbthac b atrz'd-dbac, : 200

16 418 Prof. Dr. uhammed Hald eudjçev: uhammed ayyb K1/1ç şıında avunmak ve konumlarını da muhafaza etmek zorunda bulmuşlardır. Bu konuyla lgl olarak bu'i-veld Süleyman b. Halef e-bacl (v. 474), ndülü'dek Zahrllern lder olan bn Hazm (v. 454)'1a grdğ tartışmalardan dolayı fark edlr br yere ahptr. 77 e/-üdevvene le lgl eerne lave olarak uoiie lgl pek çok ktap yazmıştır. Bunlar araında el-şarat, Ahkamu'I-FuOI ve Hlafyyat öneml etklere ahptr. 78 lerde de görüleceğ üzere ndülü mezhebnde etkl olan bn Hacb udlle lgl eern yazmak çn bu çalışmalardan tfade etmştr. 79 alk olmamakla brlkte bo uhammed Al b. Hazm e-kurtubl (v. 454) burada zkredlmeye değer br almdr. Karyerne Şaf olarak başlayan bn Hazm çok geçmeden kendn Zahr mezhebnde bulmuştur. alklkten "apmaından" dolayı alk hukukçuların ert eleştrlerne maruz kalmaı onu bu mezheplere karşı oldukça ert davranmaya yöneltmştr. Zahr hukuk doktrnnn kapamlı ve tematk olarak ele alındığı muazzam eer e/-uhal/a'ya laveten kwa, cma ve thanı reddeden eerlerle el-hkam f UO/'I-Ahkam adlı br uoi eer de yazmıştır. bn Hazm aynı zamanda br edp ve çok yönlü br almdr. uhalflern eleştrme devam eden tartışmaları canlandırmıştır. 80 bo Bekr bnü'i-arabl'nn polemk türü eer e/-avaım mne'i-kavaım da bu dönemn tartışmacı antelektüel çevren yanıtmaktadır. bnü'i-arabl'nn e aho/ f UO/'I-Ftkh ve el-naf adlı eerler de uoi konuundak dğer öneml eerlerdendr. 81 bn Rüşd'ün (v. 590) Bdayetü'I-üctehd adlı eer alk hukuk doktrnnn, uoün temel prenpler ışığında yenden gözden geçrlmene ve alk uulünün mütakl br dpln bağlamında ele alınmaına çok öneml br katkıdır. bn Rüşd Gazall'nn felefeye karşıt görüşlern reddetmene rağmen 82 Gazall'nn uoiie lgl eer e/-utafa'yı htar etmştr. Felefey avunduğundan dolayı alk fukahaının, rayonalzm avunduğundan dolayı da antrayonaltlern aldırılarına maruz kalmıştır. alk ftkhına verdkler önem Kuran ve Sünnete vermemelernden ötürü alk mezheb Şafler ve Zahrler tarafından eleştr! mştr. Hatta bu manada bn Abdber gb almler ble alk fukahayı eleştrmştr. Özetle bu dönemde Kuran ve had çalışmalarına lgnn arttığını görmekteyz. Bu dönemde Kuran çalışmalarına en öneml katkı Kadf bo Bekr bnü'i Arab tarafından yapılmıştır. Ahkamu'I-Kuran adındak Kuran tefr alk ftkht- 77 bkz: Abdülmecd et-ürk, Potemgne entre bn Hazm et Bag ur te Prncpe de ta Lo muıtmane, Alger, Ha ev, e Rkr, c lt ll, : , bn Ferhün, Dbac, : el-cd, uhıdarat, : Hacv, et-fkr, clt ll, : age, : 221 vd. bn Ferhün, Dbac, : Hacv, et-fkr, clt ll, : 228

17 ndü/ü lam Hukuk arh: Genel Br Bak1ş 419 nm Kuran blmler bağlamında temellendrlmedr. 83 bn Abdlber'n çalışmalarından yukarıda öz etmştk. bu Ömer et alamank Ktabu'l-Beyan f 'rab'l-kuran le Fedalü'l-alk ve Rcalü'l-uvatta adlı eerlern yazmıştır. 84 Kad bu'i-fadl yaz b. ua e-yahub (v. 544) de ertbü'l-edark ve Kavadü'l-lam adlı eerlern kaleme almıştır. 85 Genel olarak alk fukahaı had/e lgl yapmış olduğu çalışmalarda e/ uvatta'ya özel br önem atfetmştr. Ancak bu dönemde dğer had ktaplarının da çalışıldığını görmekteyz. en-nah f htar'-sahh adlı br eer de yazmış olan bu'i-kaım e-uhalleb b. Ahmed et-emfm (v. 433) ndülü'ü Buhar'nn Sahh le tanıştırmış, 86 Kadf yaz ülm'n Sahh'ne br şerh yazmış,87 bu Abdullah uhammed b. bu Nar e-zd (v. 488) de el-cem Beyne'-Sahhayn adlı eern yazmıştır. 88 Kad yaz'ın eşarku'l-nvar adlı eer el-uvatta, Buhar ve ülm'n şerh mahyetndedr. eş-şfa b arf' Hukuk'I utafa adlı eer e had ve retle lgl br çalışmadır. 89 DÖRDÜNCÜ DÖN ( ) alk ezhebnn Dger Hukuk ve Düşünce kolleryle tkleşme Grme uvahhdler dönemnde ndülü'tek alk mezheb dış etklere maruz kalmıştır. ndülü artık bütünlük arz eden tek br yapıdan zyade Kuzey Afrka'nın br parçaı görünümündedr. Hırtyanların hızlı br şeklde lerlemeyle kuzey ınırları ürekl olarak gerlemştr. Ancak öncek dönemle mukayee edldğnde ndülü'ün coğraf ınırlarının bu on dönemde br tkrar bulduğunu fade etmek mümkündür. Bu dönem genel olarak lam dünyaının dğer bölgelernde de olduğu gb ya tkrarın hüküm ürdüğü br dönemdr. Öncek dönemde oğol tlaları Bağdat'tak Abba halfelğn ve lam dünyaının büyük br bölümünü yok etmş adece Hndtan, ndülü, ıır ve Kuzey Afrka ayakta kalablmştr. Bu dönemde e lam dünyaı daha oturmuş br görünüm arz etmektedr. k oğol hanedanlığı lam'la müşerref olmuş, oğolların aldırılarına karşı duran emlükler ıır ve Surye'de darelern muhafaza edeblmşlerdr. Kuzey Afrka ve ndülü'te uvahhdlerden onra ıraıyla Benu ern ve Benu'n-Nar hanedanlığı hüküm ürmüştür. Benu Ahmer olarak da adlandırılan Benu'n-Nar dare ndülü'tek Hırtyan krallarla ve Kuzey Afrka'dak Benu t:: 83 bü Bekr uhammed b. Abdullah bnü'-1 Arab, Ahkfımu'I-Kuran, Kahre, 1957, k clt, özellkle yazarın ve edtörün yazdığı grş bölümüne bakınız. 84 bn Ferhün, Oc, : Hacv, e-akr, clt ll, : 223, bn Ferhün, Dbac, : Hacv, e-akr, clt ll, : 207, bn Ferhn, Dbac, : Hacv, e-akr, clt ll, : 223, bn Ferhn, Dbac, : age. : bn Ferhün, Oc, : 170

18 420 Prof. Dr. uhammed Hald eudjçev: uhammed ayyb K1/1ç ern hükümdarlığıyla kurduğu dengel ttfakla k yüzyıldan braz daha fazla br üre Granada'da varlığını ürdüreblmştr. Ancak bu dplomatk faalyetler de Granada'nın dış etklere maruz kalmaını önleyememştr. çerde e Nar ultanlar Hırtyan ve Afrkalı hükümdarlar tarafından ık ık kışkırtılan aray entrkalarından kendlern koruyablmek çn -devletn üç temel kurumu olan- Şeyhu'l-guzat, Vezr ve Kad'I-cemaa araındak haa dengey korumak zorundaydılar. Bu ktdar oyunu tutuculuğu gttkçe artan alk mezhebnn ya rolünün daha da artmaına yaramıştır. Şeyhu'l-guzat müeee, BenO'n-Nar tarafından kendlerne ktdarı ağlayan kablelern nüfuzlarına karşı kurulmuştur. Bu kurum zamanla Afrka'dak Benü ernlern etknlk kaynaklarından br halne gelmştr. Şeyhu'l-guzat ık ık hacbjvezrle anlaşmazlığa düşüyordu. Başlangıçta Şeyhu'l-guzatlık kurumu tüm yetklere ahpt. Şeyh Oman, Sultan IV. uhammed'( )n vezr bn ahrük'u öldürmüş, 734'de de bzzat Sultana ukatta bulunmuştu. Şeyhn gücünü azaltmak çn Sultan V.uhammed vezrn tatüünü yükeltmştr. Lanuddn bnu'i-hatlb (v. 776)'e vezrlk görev verlmş, dar şlerle lgl bütün orumluluk kendne tevd edlmşt. arhç, şar, dl blmc v~ çok yönlü büyük br hukukçu olan bnu'i-hatb fukahanın rolünü ve eğtm-öğretmdek durumunu kıyaıya eleştryordu. Bu eleştry br taraftan yazılarında dle getrmekte dğer taraftan da mahkemelerde fukahanın vermş olduğu kararların nfazı na müdahl olmakla yapmaktaydı. Kfd1'l-cemaa bu'i-haan en-nubah ık ık bnu'i-hatb'n alaycı özlernn hedef oluyordu. en-nubah (792'den onra) bu durumdan hoşnut değld ama bnu'i-hatb'n yapmış olduğu şlerde Sultan'ın onayı bulunduğundan dolayı en de çıkaramıyordu. Çok geçmeden bnu'i-hatb ona ntkamını alableceğ br fıratı verd. BenO ernle olan müzakerelerde, Sultan V.uhammed bnu'i Hatb'n ern Sultanının tarafını tuttuğunu görmüştü. Görüşmeler başarıızlıkla onuçlanınca bnu'i-hatb kendn büyük br ıkıntının bekledğn görmüş ve çarey BenO erne ltca etmekte bulmuştu. en-nubah de bu fıratı değerlendrmş ve bnu'i-hatb'n yokluğunda onu dalaletle, felefeye meyletmekle ve dn şlere karışmakla uçlamıştı. Bunun üzerne bnu'i-hatb hakkında ölüm cezaı verlmş, ktaplarının da halkın gözü önünde yakılmaı emredlmşt. Sultan, bnu'i-hatb' Granada'ya getrme çn kad1yı Fa'a göndermşt. ern Sultanı, bnu'i-hatb' ger vermey reddedp hape atmıştı. en-nubah, bnu'i-hatlb'n ade edlmende başarılı olamadıya da hapte onu öldürtmüştü. Daha onra da canız beden halkın gözü önünde yakılmıştı. 90 Bu trajk olay Sultanın bu üç öneml kurumu brbrlerne karşı naıl kullandığım götermektedr. Daha da öneml e fukaha le rayonaltler araındak aşırı kutuplaşmanın hala devam etmedr. Fukahanın rayonaltlere karşı tutumunu en Nubah'nn bnu'i-hatıö'e karşı verdğ karardan br alıntı götermektedr: 9 Kaynaklar çn bkz: eud, //amc Legal Phloophy, : 45-48

19 ndülü lam Hukuk arh: Genel Br Bakş 421 "Br kşnn el yazıları araında Şerata aykırı felef konularla lgl br yazı bulunura, yapılacak lk ş bu yazıyı nce/emektr. ger bu yazının, o kşnn kend elnden çıkt@ kenlk kazanıra ve bu yazılar kşnn kend fkrn yanıtıyora veya onun bu yazılanları kabul ett;gn ma eder br şeklde e, bu yazılar o kşnn aleyhne kullanılır. tere bunu özlü olarak nkar etn ya da bunların br felefe ktabından alıntı oldugunu öylen durum degşmez... Km bu ktap /ara ahp olan kşden daha kötü olablr. Bu durumda, bu ktaplar yaklmalı ve bu kşler ceza/andmlmalıdır. " 91 Devletle fukah/3 araındak uçurum gttkçe büyümüştü. Fukah/3 araydak ya gücünü kaybetmş olablrd ama alt tabakada aygınlıkları devam edyordu. Sarayda hukuk danışmanı olarak görev yapan müftüler ve kadılar ülüman toplumda otorte ve lderlğ ele geçrmşlerd. Son Nar kral Abdullah babaı bu'i-haan'a karşı komplo kurduğunda Granada'nın müftü ve kadı/anna müracaat edlmşt. Kral Abdullah, Hırtyanlarla barış görüşmeler yapılmaını teyen aray menuplarınca deteklenmşt. Bunun üzerne üftüler, Abdullah'ı gaıp ve meşru olmayan br hükümdar olarak kınamışlar ve Granada'nın Katlya kralına telmn çeren aray görevllernce mzalanmış anlaşmanın geçerz olduğuna dar br fetva yayınlamışlardı. Bu fetva, aralarında e-kalaad (v. 891) olarak da blnen Al b. uhammed e Büt le e-ewak (v. 897) olarak da blnen bü Abdullah uhammed b. Yuuf el-ayda r gb müftülern de bulunduğu ekz müftü tarafından 888 tarhnde mzalanmıştı. 92 Fakat yne de aray entrkaları başarılı olmuş ve Granada 897'de Hırtyanlara telm edlmşt. elm törennde bu fetvaya mza koyanların br kımı da hazır bulunmuştu. Nar hükümdarlığı ona ere de lam hukukunun ve alk mezhebnn ~ndülü'tek fonkyonu devam etmştr. Hırtyan krallar ülümanlara, o zamanlar "ünnet" denlen kend hukuk temlernn tatbk edlmene zn vermşlerdr.93 Bu üreçte ülümanlara kadılar ve faku/ar (o zamanlarda fakhlere bu ad verlrd) önderlk etmşlerdr. Haçlı eferlern düzenleyen Hırtyan Kle e bu duruma müamaha götermemş ve ülümanların Hırtyanlığa geçme çn bakı uygulamıştır. Stematk dn değştrme faalyetler 904'te başlamış ve 908'de tüm ülümanların Hırtyan oldukları ve lam uygulamaların yaaklandığı rem olarak açıklanmıştır. ndülü'ten on çıkışları olan 1020 tarhne kadar ülümanlar, ürekl olarak engzyona, katlama ve bakıla ra maruz kalmışlardır. lt tabaka e telm zamanında Afrka'ya göç etmş, 91 Kadı bu'i-haan en-nubah, e-erkabatu'i-u/ya f men Yetehkku'I-Kada ve'i-futy, Kahre, 1948, : Fernando de la Granja bu belgey "condena de Boabdl por lo a-faqu/e de Granada", AI Andalu, XXXVI, 1971, : adlı makalende ele almıştır. 93 Glck, Ilam/c and Chrtan Span, : 171'de Aragon kralı ı. Jame'n Charter of Dena (1227) adlı emrnamende öz etmektedr. Bu emrnarnede ünnet; Valenca Krallı~ına at örf ve adetler olarak ntelenmektedr. Daha da lgnc e bu emmarnede Yahud Hukukunun, Yahud Sünnet olarak adlandırılmaıdır.

20 422 Prof. Dr. uhammed Hald eudjçev: uhammed ayyb Ktltç gerde kalanlardan gücü yeteblenler de rüşvet vererek ndülü'ten çıkablmştr. Felaketlerle geçen k yüzyıl boyunca hatta daha onraları ble alk mezheb hayatyetn ürdürmüştür. Hırtyan krallara karşı ülümanlar tarafından ık ık yapılan yanlara, panyol tarhçlern al-faque al-jama (fakhü'lcemaa) adını verdkler kşler önderlk etmşlerdr. 94 oplumun alt kemlerne olan yakınlıkları fukahayı ekonomk ve oyal problemlerden haberdar etmekteyd. Granada'dak ya şartlar toplumu, muhafazakarlığa ığınmaya zorlamıştı. konomk ve oyal şartlar e mevcut hükümlere farklı br gözle bakmayı gerektryordu. Bz bu şartları başka br yerde detaylı br şeklde ele almıştık. 95 Burada kıaca fade etmek gerekre Granada'ya olan ürekl göçlern bakıı, kaynakların yeterzlğ, talyan tcaretnn Akdenz'de yükelme ve Hırtyan ve er1n1 hükümdarlara ödenen yükek mktarda vergler zaten kırılgan olan Granada ekonomne çok ağır yükler yüklemşt. t Soyal olarak ülümanlar, Hırtyanlarla yakın br lşk çndeydler. ülüman ve Hırtyan bölgeler araında genş halk hareketllğ oluyordu. nanlar mahkum, mültec, tüccar, öğretmen, elç veya eyyah olarak br ınırdan dğerne geçmekteyd. Hırtyan haçlılar ürekl faalyet halndeydler. Ve bu her yıl yapılan "chat" eferlerne yol açmıştı. Sınırlara nşa edlen çeştl rbatlar adece mücahd ve gazler değl hayatını Hırtyanlarla mücadeleye adayan Ofıler de cezp etmekteyd. 96 Genel olarak alk fukahaı tembel ve aalak br şeklde yaşamayı özendrdğ çn değl aynı zamanda hukuka karşı br lgzlk de doğurduğu çn taawuf etkden hoşlanmıyordu. Fukahaya ık ık taawuf uygulamalarla lgl orular oruluyordu. ülüman olmayan bölgelerde kalmak veya oradan göç etmek, mahkumlar çn fdye, ülüman olmayanlarla tcar lşkler, alışılmışın dışındak zra ve tcar ortaklıklar gb dönemn fetva ktaplarında bulunan pek çok konu 97 ülüman toplumun ıkıntı çektğ orunların br götergeyd. evcut durum, daha önceden ortaya çıkmamış problemler "tak/r doktrnn aşarak çözecek br lam hukuk doktrnnn yen baştan nşaını gerekl kılmaktaydı. Brçok hukukçu, günlük olaylara çözüm getreblmek çn dğer mezheplere de başvuruyordu. Bu dönemde mukayeel hukuk ahaı oldukça çok gelşmşt. bu'i-kaım uhammed b. Ahmed b. Cezyy e-gırnat1 (v. 741) alk flkhlnı Ktabu'/-Kavann'I-Fkhyye f elh' ezheb'i-alkyye adlı eernde tedvn 94 mamuddn, Po/t/cal Htory, : bkz: eud, Ilam/c Legal Ph/oophy, : age. : 58-65, özellkle de : bkz: age, : , Lopez-ürtz, Fatwa Granadna de lo /g/o XIV&XV, AI-Andalu, V/, 1941, : ve eı-venşer, e-/yaru'i-ugrb ve'l-ctmu'i-u'rb 'an Fatava Ulama/'1-fnkyye ve'i ndelu ve'i-agrb, Fa, 1941