ENDÜLÜS'TE MÜZiK HAYATI ÜZERİNE BİR

Transkript

1 tem Yıl:8 Sayı: NDÜLÜS' ÜZK HAYAI ÜZRİN BİR İNCL Yrd.Doç.Dr. Barış KARALA Gaz Ünverte Gaz gtm Fakülte ÖZ Orta Çağ'da ekz aır panya'da hakmyet ağlayan ülümanlar günümüze blm, kültür ve anat üzerne dev yapıtlar bırakmışlardır. üzk alanında da dünyanın brçok yernde ndülü zlern halen görmek mümkündür. Bu araştırmada ülümanların ndülü'tek müzğ ve dğer kültürlerle etkleşm üzernde durulmuş,. ndülü müzğne kuramal ve uygulamada büyük katkıları bulunan öneml mlere yer verlmştr. Araştırmada ayrıca ndülü'ün ve Avrupa müzğne ve gelşmndek katkılarına değnlm ştr. Anahtar Kelmeler: ndülü üzğ, üzkel tkleşm, Ud, Zryab. ABSRAC A Reearch on ulcal Lfe n Anda/ula ulm who became domnant n Span for eght centure, delvered huge work on cence, culture and art to modern day. lt tl poble to ee trace of a-andalu n many part of the world on muc arena. In th tudy t ha been emphazed on ulm muc n Andalua and nteracton wth other culture, gven place to m portant peron who have contrbuted greatly to the theoretcal and n practce to Andaluan muc. In the tudy t alo deerbed Andalua' contrbuton to uropean muc and t development. Key Word: Andaluan uc, ucallnteracton, Oud, Zryab. GRŞ VII. Yüzyıl, lamyat'n doğuşu ve hızlı br şeklde Arap yarımadaına, Orta Doğu'ya ve bütün Kuzey Afrka'ya yayıldığı öneml br aırdır. Yen toprakların feth ve lamyat'n Avrupa kıtaına yayılmaı çn de grşmlerde bulunan lam orduu, 711 yılında arık bn Zyad kamutaında Cebel- arık boğazını gemlerle geçerek panya'ya ulaşmış ve o dönemde başkent oledo olan Vzgot krallığını ağır br yenlgye uğratmıştır. ülümanlar çok kıa br ürede bütün ber yarımadaına hakmyet ağlamışlardır. 750 yılına kadar mevler'n görevlendrdğ valler tarafından yönetlen ndülü, 756 yılından tbaren emrlkler ve halfeler tarafından yönetl mştr. Çeştl dönemlerdek Hırtyan aldırılarında kendn koruyablen ndülü devlet, 1492 yılındak aldırıya karşı koyamamış ve lam'ın ya varlığı panya'da ona ermştr. ndülü devlet varolduğu üre boyunca blm, kültür ve anatın eşz örneklern üretmşler,

2 30 Yrd.Doç.Dr. Banş Karaelma müzk alanında da öneml zler bırakmışlardır. ndülü, yan ülüman panyaının müzğne at tarh blgler elde etmek çn referan olacak müzk ktapları günümüze kadar gelmemştr. Bunun ebeb panya'da yaşayan Araplara at müzk ve müzyenlerle lgl lteratürde çalışmaların bulunmadığından değldr. 800 yıl Avrupa kıtaının en tratejk bölgene hakm olan ülümanların, bıraktıkları mmar eerere bakıldığında kültüre hzmet etmemş olmaları düşünülemez zaten. örneğn Halfe ll. el Hakem ( ) kültürün cömert patronu olarak blnmektedr. Büyük br ktapever olduğu çn Kahre, Bağdat, Dmeşk gb şehrlere elçler göndererek ndülü'tek kütüphanene ktap getrtmştr. Yazarara da yüklü mktarda altın hedye etmştr'. Fakat YN. yüzyılda ndülü, tarhn en büyük ktap yakma eylemne tanıklık eder. Nobel ödüllü ünlü Franız fzkç Perre Cure (1903) "ndülü'ten bze 30 ktap kaldı. Atomu parçalayab Id k. ğer yakılan br mlyon ktabın yarıı elmze ulaşmış olaydı, bugün çoktan uzayda galakler araında eyahat edyor alacaktık" demştr. Hakız da ayılmaz alında. Çünkü IX. yüzyılda kanat gelştrerek lk uçuş denemeler yapan kş ndülü'lü Abba Bn Frna'tır. üzk alanında da mevcut olan ktaplar kaybolunca araştırmacılar ndülü müzğn kavrayablmek çn tarhçlereve byograf yazararına başvurmuşlardır. O dönemde yapılmış bblo ya da küçük remlerden müzkle lgl görel materyalere ulaşılmaya çalışılmıştır. Her ne kadar ndülü'e at müzk tarh tam olarak elde edlememşe de ulaşılan bu tür dağınık verler brleştrlerek kımen de ola ndülü müzğ hakkında öneml blgler elde edlmştr. Arap Kültürünün ndülü üzgne tkler "Araplar ber Yarımadaı'na lk ayak batıkları dönemde, ekke ve edne'de ble henüz şarkı okulları mevcut değld. Araplar panya'dak Hırtyanlar'a ve daha önceden yarımadaya yerleşmş olan Yahud ve çngenelere lam'ın kurallarını öğretp br üre müzkle uğraşmalarını engelledler, müzyenlğ ahlakız melek grupları araında gördüler. Daha onra adece kölelern ve çngenelern müzkle uğraşmalarına zn verld. lam yaaları gereğ şarkıcıların mahkemede şahtlğ geçerzd. Bazı Arap yönetcler şarkı öylemey kınamış, kölelern alım atımında da "y şarkı öyler" özellğ taşıyanların atışını yaaklamıştı" 2 Sonraları müzk anatının önyargıları yendğ görülmektedr. badethanelerde de bazen ezgel ağıtların ştlmene müaade edlmştr. 3 arhçlerden ednlen blglere göre ndülü'tek lk müzk türü IX. yüzyılda Perlere at şarkı öyleme anatından barett. ldek bulgulara göre dönemn 1 Farmer, H. G., "A Htory of Araban uc to the XIII Century", :100, Luzac & Co, London Rbera, J., "uc n Ancent Span and Araba" (tran!. by. Hague from La muca de la cantga), :98, Stanford: Stanford Unverty Pre, Rbera a.g.e. :99

3 ndülü'te üzk Hayatı Üzerne Br nceleme 31 lk profeyonel müzyenler Doğu'dan getrlen anatçılar, öyledkler müzk tü rü e Orta Doğu müzğyd. Önce emrlklern onra da haltelern yönetmndek Cordoba kent adece Doğu'dan değl aynı zamanda Avrupa'dan gelen müzkçlern de uğrak yeryd. Kültürler araı alışverşlerde Cordoba kent büyük rol oy- namaktaydı. ı. Abdurrahman Cordoba'dak arayında Arapça şarkı öyleyen brkaç şarkıcı bulundurmuştur. Doğu'dan getrlen Aşfa adlı kadın şarkıcı, aynı zamanda y br ud cracııdır. 1. el Hakem de yne Doğu'dan yükek mktarda para vererek Alon ve Zarkon adında k ünlü şarkıcıyı getrtmştr. Bu anatçıların öyledkler şarkılar panyollar araında da popüler olmuştur. Arap müzğnn panya'da yaygınlaşmaında büyük _ d~teğ olan br dğer hükümdar da ll. Abdurrahman'dır. O da arayında kadın şarkıcılar çn özel br bölüm yaptırmıştır. Bu arkıcılar araından edne'dek şarkı okulundan getrttğ Fadl, Kalem ve Alem adlarındak üç anatçı dkkat çekmştr 4 IX. yüzyılda el-hakem hükümdarlığında brçok tanınmış m Doğudak memleketlern terk ederek ndülü'e yerleşr. Bu kşlerden müzk alanında ndülü'ün kazandığı en ünlü m Zryab'dır. Zryab, kendnden öncek dğer bütün müzkçlern şan ve şöhretn lp üpürecek derecede ndülü müzk tarhne adını yazdırmıştır. Aıl adı bu'l- Haan Al bn N'f olan Zryab, büyük mokşna hak e-avl'nn öğrencdr. arhçler, hocaı gb Zryab'ı da müzk tarhnde udu en y cra eden anatçılar araında adını anmıştır. ennn emer, enn de etkleyc olmaından dolayı yah tüylü Zryab kuşuna benzetlerek bu mle çağrılmıştır. uul doğumlu Zryab, gençlk yıllarında Bağdat'ta bulunmuş, hocaının kat kat ütünde yeteneğ ayende Harun Reşd'n gözüne grmştr. Ancak bu yeteneğ başına büyük dert açar. Halfe tarafından bütün övgüler Zryab'a yapılınca hocaı hak e-evı, halfenn gözünden düşeceğn düşünerek Zryab'a memleket terk etmen ak takdrde bütün gücüyle onu yok etmek çn uğraşacağını öyler. Bunun üzerne Bağdat'ı terk edp yaklaşık on yıl Kuzey Afrka'nın kıyı kemlernde yaşayan Zryab, yeteneğn en ü~t evyelere çıkarır ve Bağdat'tak şöhretn burada da kazanır. Zryab, ndülü' hükümdan e-hakem'n arayında hmaye edlen anatkar ve almern hak ettkler aygıyı gördüklern duyar ve emre br mektup yazmaya karar verr. ektupta yeteneklernden, Harun Reşd'n kendn beğendğnden ve hocaı hak e-evı le aralarında geçen dyalogdan bahettkten onra, Cordoba'ya çağrılıra kendn hükümdara adayacağını bldrr. ektupta yazanlar e-hakem'n hoşuna gder ve Zryab'ı ndülü'e davet eder 5 ' 4 Rbera a.g.e. :99 5 e-akkar, "he Htory of the ohammedan Dynate n Span", :118, Çev: P. De GAYANGOS, London-1843

4 32 Yrd.Doç.Dr. Banş Karaelma Iraklı büyük mgkşna Zryab'ın 822 enende ndülü'e gelş ve araydak baş müzyenlğe yükelşyle, müzk alanında cdd değşmeler göze çarpmaktadır. Bu meyanda mokdek Hcaz hakmyet, yern Irak hakmyetne bırakır. Bu değşklk, daha onra mahall unurlarla da belenerek orjnal şeklne kavuşacak ndülü müzğ çn öneml br başlangıç olmuştur 6 ı ndülü'te üzk Okulları ndülü'lü tarhç e-akkar ( ), Zryab'a genş yer ayırdığı gb, IX. yüzyılda ndülü müzk okulları hakkında da ayrıntılı blglere yer vermektedr. Burada Zryab'ın ndülü'e yaptığı en büyük katkının Cordoba'da kurmuş olduğu ünlü şarkı okulu olduğu dkkat çekmektedr. Çoğu araştırmacı bu okulu dünyanın lk konervatuarı olarak ntelendrmektedr. Daha onra oledo, alaga, Sevlla ve Granada gb şehrlere de açılan bu müzk okuhanna şarkı öylemek, çalgı çalmak ve müzk öğrenmek çn Frana, ngltere ve Avrupa'nın dğer ülkelernden öğrencler gelmşlerdr 7 IX. yüzyılda ndülü müzk okulunda karaktertk br müzk eğtm tem görülmeye başlanmıştır. Zryab'ın eğtm metodu da tarhçlerden büyük lg görmüştür. Okulun kurallarını bzzat Zryab koyar. Yen eğtm metodu le eğtm alan öğrencler ndülü'te farklı br üne kavuşur. Ondan önce ndülü'te şarkı eğtm, hocanın toplum çnde br şarkıyı baştan ona okumaı, çırağının e yapabldğnn en yyle hocaını taklt etmeye çalışmaından barett. Zryab bu yöntem tamamen değştrd. Zryab'ın açmış olduğu müzk okuluna öğrenc olmak teyen adayara öncelkle özel yetenek ınavı uygulanmaktaydı. Bu ınavın brnc aşamaında öğrenc adayının e hacmne bakılmaktaydı. Sınava başlamadan önce aday yükek br tabureye oturur, Zryab da adaydan çıkarableceğ en hacml eyle (adeta çığlık atarcaına) bağırarak 'Ya Haccam', 'ahh' hecelern öylemen terd. Aday ayrıca 'ah' hecen uzunca br üre pürüzüzce uzatmaı gerekyordu. Burada adayın kreşendo ve dekreşendo teknğne yatkın olup olmadığı da ölçülmekteyd. Zryab adayın genzden konuşup konuşmadığını, dl ve nefen kullanışının konuşmaına engel olup olmadığını not edyordu. ğer adayın nefe alışında zayıflık görüldüye karnı kuşakla arılmaktaydı. Sen daha düzgün çıkarılmaını kolaylaştırdığı çn bu yöntem kabul görmüştü. Se çıkarırken ağzını y kullanamayan ve çenen yeternce açamayan adaydan, brkaç gece yatarken dşlernn araına 7-8 cm.lk tahta parçaını koyarak uyumaı tenrd. ğer problemler hala gderlmedye adaya şarkı öylemeye uygun olmadığını öyleyp başka melek dalarına yönlendrlrd. 8 6 Özdemr,. "üvelledünun ndülü rnever Dönemnde Kültürel Hayattak Yer", A.Ü. lahyat Fakülte Derg, no: , :182-7 Can, C., Can N., "arh Içnde U d", ll Folklor Derg, No: 26, 1995, :10 8 Garland, "he Garland ncyclopeda of uc -he ddle at", :443, Routlede Pre- New york- 2002; e-akkar, a.g.e. :121

5 ndülü'te üzk Hayatt Üzerne Br nceleme 33 Yetenek ınavını başarıyla geçen öğrencler batten zora doğru düzenenmş br eğtm metodu beklyordu. Zryab'ın pedagojk yöntem, e ve çalgı eğtmnde belrledğ çeştl aşamalardan oluşmaktaydı. Öğrencler, ıraıyla ugi, ezg ve üleme üzerne eğtm almaktaydılar. Öğrencler, şarkının ezgn öğrenmeden önce özlern ve uulünü öğrenmekle şe başladılar. Şarkıların özlern, hocaının çaldığı rtm alet eşlğnde okur, uulün kuwetl ve zayıf vuruşlarını dkkate alarak bunu farklı hızlarda tekrar ederd. Şarkının özler öğrenldğnde e şarkının ezg ülemez en ade bçmyle öğretlrd. zg hataız öğrenldğnde de ülemel notalar, trller vb. çalışmalar yapılır, gerçek br şarkıcının br şarkıyı üledğ gb üleme ve yorumlamaı beklenrd. Bu eğtm yöntem daha onra brçok kş tarafından gelştrlmş ve zengnleştrlmştr. üzk okullarına en çok lgy göterenern dönemn köle-carye genç kızları olduğu dkkat çekmektedr. Öğrenclern aldığı müzk eğmnde ud ve rebab başta olmak üzere brçok çalgı aletnn kullanıldığı görülmektedr. Özellkle ud çalgıı X. yüzyıla kadar bütün panya'ya yayılmıştır. Bugün, ndülü eerlernden en değerller araında ayılan fldşnden yapılmış br kutu Par'dek Louvre üze'nde muhafaza edlmektedr. Dönemn müzk kültürünü çok y derecede yanıtan bu kutuda (Rem: 1) or- Rem-l Fldş Kutu tada ayakta duran kşnn ud çaldığı görülmektedr. Üzerndek ktabede Halfe lll. Abdurrahman'ın oğlu e-ugre çn, 968 yılında yapıldığı yazmaktadır. XIII. yüzyılda Sevlla kent, şarkıcı caryelern eğtm merkez olmuştur. Bu köle-caryelern alım atımında, öyleyebldkler şarkıl$rın ayıı ve kalte öneml br unudur. Özellkle yanlarında şarkı defterlern bulunduran kızların tcar değerler yükektr. Sevl şehr ayrıca müzk alet üretmnde de öneml br şöhrete ahpt. ndülü'te müzk aletlern hraç edecek büyüklükte br endütr oluştuğu, bn Rüşd tarafından da doğrulanmıştır 9 ndülü Svl oplumlarmda üzk Hayatt üzk, bağımız eyaletlerde ve ülümanların yönetmnde yaşayan "ozaraplar" yan Hırtyan panyollar araında da yaygındı. Kle aynlernde müzk yapmalarına zn verlmş, kle çanlarının çalınmaına göz yumulmuştu. XIII. yüzyılda eatla ve Leon bölgenn Kralı Alfono şr ve müzk tutkunlu- 9 Farmer, H. G., "A Htory of Araban uc to the XIII Century", : 187 Luzac & Co, London-1929

6 34 Yrd.Doç.Dr. Bartş Karaelma ğuyla blnmektedr. Kral, "Cantga de Santa ara" adıyla "eryem Ana"ya tafen ezg, şr ve mnyatürlerden oluşan br defter hazırlatmıştır. Bu defter, ndülü'e özgü br müzk kültürünün oluştuğunu açıkça patlamaktadır. Defterde bulunan 400 kadar lahde Arap rtm ve ezglernn hakmyet göze çarpar. Ayrıca defterdek mnyatürlerde ürk-lam medenyetne at çalgıların Hırtyanlar araında dn ve dn dışı müzklerde kullanılmış olduğu görülmektedr. Rem 2'de br ülüman dğer Hırtyan k müzyen kle müzğne eşlk ederken remedlmştr. ndülü'te müzk, dnler araı hoşgörünün en çok görüldüğü kültür ahaıdır. Özellkle dn ezglern craında anatçılar dn ayrımı gözetmekzn brbrlernn yardımına koşmuşlardır. Kle müzklernn craında Yahud müzyenlern de görev aldığı blnmektedr 10 Rem-2 Cantga de Santa ara adlı eerde ratlanan br mnyatür. ndülü ayrıca Provençal (Kuzey Franalı) halk şar ve müzyen gezgn rabodurların ık uğrak yer olmuştur. Ud'un farklı br çeşdn çalan bu halk şarler, XII. ve XIII. yüzyıllarda ndülü'e zyaretlern arttırmıştır. Avrupa'nın dğer ülkelerne de gden bu müzyenler ndülü müzk kültürünün yayılmaında büyük katkı ağlamışlardır. rabodurlar gelştrdkler nota yazı türüyle yen dnledğ ezgler notaya alıp günümüze kadar ulaştırmayı başaran Avrupa'nın ozanları olarak da tarf edlmektedr. Yahudlere başlangıcı mlada kadar uzanan uzunca br dönemde panya'da yaşamaktadırlar..s. 70 yılında Kudü'tek tapınaklarının yıkımından onra brçok Yahud panya'ya gelr. Yahudler, ndülü toplumunun br parçaı olarak dğer ırk ve dnlerle karşılıklı lşklerde bulunmuş ve oyal-kültürel ortak yaşamın öneml br parçaı olmuştur. Bu çerçevede müzk anatı öneml br rol oynamış, ~. yüzyıla kadar ülüman ve Hırtyan eyaletlerndek araylarda görev almışlardır. Yahudler, yen ndülü kültürünü güçlendren öneml br bleşke olmalarına rağmen, kend kültürel kmlklern de korumuşlardır. Yahud anatçılar, dönemn Yahud ler gelenlernn, Cordoba'da Hday bn Shaprut ve Granada'da Shumel ha-nagd gb devlet adamlarının hmaye altında bran dlnde dn ve dn dışı şr ve şarkılar üretmşler, Yahud almler de brance'ye 10 Rbera, a.g.e.

7 ndülü'te üzk Hayatı Üzerne Br nceleme 35 ve müzğn blmne katkıda bulunmuşlardır 11 ndülü üzyenler ndülü'te müzk üzerne gerek cra gereke teoryle uğraşan ve katkıda bulunan brçok müzk adamı ve flozof olmuştur. Zıyab, bu'i-haan Al bn Naf, (ö.852) Yukarıda brçok özellğnden bahedlen Zryab'la lgl blglern öneml br kımını tarhç e-akkar, Nefhu't-b adlı eernde yazmış ve günümüze ulaştırmıştır. I-akkar, Zryab'ı kültürel kahraman ve yenlkç olarak ntelendr- "" mektedr. Bu kıımda yne Zryab'ın ndülü'e getrmş olduğu dğer yenlklerden bahedlecektr. Zryab, müzk tarhnde ud'a beşnc tel takan kş olarak blnr. Bu çalışm~ını ndülü'te gerçekleştrmştr. O zamana kadar udun dört tel vardı ve zamanın embolzmne göre nan fzyolojndek ıvıları ve ruh haln embolze edyordu (ablo 1). ablo 1: Ud'un teller ve fzyolojk emboller I. tel Zr arırenkl Öd (huyuzluk, aklk) 2. telana kırmızı renkl Kan, (huy, yapı) 3. tel ala Beyaz renkl Balgarn, (oğukluk, durgunluk) 4. tel Bam yah renkl elarıkol, bunalımı embolze etmektey d. Zryab'a göre uda br ruh gerekyordu. knc ve üçüncü teln araına br kırmızı tel daha lave ederek uda cra ve fadede daha ncelkl br yapı kazandırdı ve daha genş br e alanı elde edlmş oldu (Rem 3). Ayrıca Zryab ağaç mızrap yerne karta! kanadı kullandı. Svr uçlu, temz, haff ve tutmaı kolay olan karta! kanadı aynı zamanda tel çabuk ~şındırmadığı çn kabul gördü. Ud'da pek telern lk defa Zryab tarafından kullanıldığı görülmektedr. Kullanmış ol~uğu bağırak teller e alan yavruunun bağıraklarından yapılmıştır. Ona güre bu bağırak teller daha temz br e vermekte, ıı değşmlernden etklenmemekte ve mızrap vuruşlarından elde edlen eler daha fazla ürdürmektedr 12 Zryab, y br şar olmanın yanı ıra brçok alanda y eğtm almıştı. Coğrafya, atronom, fzk gb blm dalarına hak md. Dğer anatçılar tarafından aşı- 11 Shloah, A., "uc n the World of Ilam", : 73-74, Wayne State Unverty Pre Can, a.g.e. :11

8 36 Yrd.Doç.Dr. Banş Karaelma lamayacak büyüklükte on bn şarkılık genş br repertuarı vardı. Zryab, müzğn yanı ıra aç taarımı, parfüm, gym-kuşam, yemek kültürü alanlarında da ndülü'e büyük yenlk getrd. Satranç oyununun öğretlme ve yaygınlaştırılmaını ağladı. Cantga de Santa ara'da atranç oynayan brkaç mnyatür bulunmaktadır (Rem 4}. Sekz erkek k kız olmak üzere on çocuğu olan Zryab 852 yılında hayata veda etmştr. Çocuklarının hep de müzkle uğraşmaına rağmen babaları kadar ünlü müzyen olarak anılmadılar. Ancak kızlarının müzğe karşı lglernn daha yükek olduğu tarhçler tarafından vurgulanmıştır. Abba b. Frna (ö. 887) bu'i-kaım lakabıyla da tanınan Abba b. Frna, ndülü'te müpet lmlerle meşgul olan lk şahı olarak blnmektedr. Daha çok fzk, kmya, atronom, şr vb. gb alanlarda çalışmalar yapan, meraklı ve araştırmacı br karaktere ahp olan Frna, uzayı teml eden br gök küre kurar ve onraları Avrupa'da atronomnn gelşmene ter olan Sndhnd tablolarının çzmlern yapar. Brçok aletn mucddr. Abba, aıl şöhretn, kuşların uçuşları üzerne yaptığı ncelemeler, uçma ve kanma konularında kuşları taklt etmeye çalışarak yaptığı araştırmalarla ağlamıştır. Abba, k kanat takarak lk uçuş denemen yapmıştır. Bu deneme dolayııyla havacılığın öncülernden ayılmaktadır. Iraklı 13 çağdaşı Zryab'la aynı dönemde Cordoba'da yaşamıştır. arhç e-akkar, "0, ndülü'te mok anatını lk defa yaygınlaştıran kmedr" demektedr. Bu, Abba b. Frna'ın müzk ahaında da öz ahb olduğunu ortaya koymaktadır. "Zryab ve bn Frna tarafından ndülü'te teml edlen muık, teor ve tatbkatıyla ran-arap mok ntelğ taşımaktaydı. Zamanla Grekçeden muık le lgl brtakım eerler Arapçaya tercüme edlerek 14 tedrcen Grek ve Pagor müzk nazaryelerne de yer verlmştr" Frna müzğ anattan zyade blm olarak ntelendrmş ve quadrvum'un br parçaı olduğunu belrtmştr. Frna'ın müzk alanında en öneml katkıı e cat ettğ br tür metronomdur. 13 Yıldız, H. D., "Doğuştan Günümüze Büyük lam arh", Çağ Yayınları, tanbul-1988, IV/231; Kırbıyık, Kaım, "Abba b. Frna" DA, tanbul1988, 1/24 14 Yıldız, A.g.e. :231

9 ndü/ü'te üzk Hayat Üzerne Br nceleme 37 lbn Bacce - Avempace (1077 Saragoa-1139) Gençlk yıllarında Felefeyle brlkte matematk, tıp ve atronomyle u~raşan bn Bacce'nn tahl hayatında daha aydınlatıcı blgler bo Ca'fer YOuf b. Hada'ye yazdı~ı br mektubunda yer alır. bn Bacce bu mektubunda ıraıyla müzk, atronom ve mantıkla u~raştı~ını daha onra da tabat lmne geçt@n yazar. Daha çok felef çalışmalarıyla blnen bn Bacce'nn müzk alanındak otorte özellkle vurgulanmaktadır. Hatta bazı kaynaklarda onun bu alandak ününon felefedek şöhretn ble gölgeleyecek ntelkte oldu~u zkredlmektedr. Ancak müzk adamı olarak bn Bacce'nn şöhret ve yetknl~n detekleyecek mktarda eer günümüze kadar ulaşmamıştır. Onun bugün elde bulunan müzkle lgl tek eer olan "Ve mn Kelamh1 f'l-elhan" adlı çalışmaı k ayfadan barettr ı. erler araında "Ktabü'n-Nef" akutkten bahetmektedr 16 bn b Ueyba da bn Bacce'nn Kuran'ı ezbere bld~n, müzkle lglenp ud 17 çaldı~ını belrtmştr et-faş, bn Bacce hakkında "ndülü'ün en tanınmış müzk ütadı" dye baheder. Brkaç yıl nzvaya çeklerek güzel şarkı öyleyen caryelerle müzk üzerne çalışmalar yapmış ve Hırtyan şarkıları ve kend Doğu ezglern brleştrerek k yen müzk formu gelştrmştr 18 Farmer, Avrupa müzk teornn gelşmende büyük etk olan Farab'nn "Ktab'ül Ok" adlı eernn br nühaının da bn Bacce çn yapıldı~ını öylemektedr 19 Bu nüha halen adrd'n cudal Kütüphanende bulunmaktadır. (no. 906, yazma ekk ve tarhz 182 ayfadır). Sadece dört nühaı bulunan Ktabü'I-Ok'nn üç nühaının günümüzde Avrupa ülkelernde br tanenn de Beyrut'ta olmaı dkkate çekcdr. Bu, Orta Ça~da Avrupa müzk teornn oluşmaında ve gelşmende müzk kuramcılarının Farab'nn büyük eernden etklendklernn patı ntel~ taşımaktadır. lbn Rüşd - Averroe (1126 Cordoba erakeş) lam dünyaının en büyük flozoflarından br olan bn Rüşd, Arto'nun felef doktrnne adık kalarak eerlern şerh ett~ çn ülümanlarca "şarh" (yorumcu, eleştrmen), Latn dünyaında "commentator" olarak tanınmıştır. Arto'nun eerler üzernde çalışmaya başlama ebeb de lgnçtr. Arto felefene lg duyan emr, bn Rüşd'den karışık v~ anlaşılmaz olan Arto felefene at tercümeler şerh etmen ter. 1169'da şblye'ye kadı tayn edlen flozof, şerhler orada tamamlar. Bu çalışmalarıyla yüzyıllarca bütün dünyada okuı Aydınlı, Yaşar, "bn Bacce" DA, tanbul1999, XIX/ Grove uc Onlne, "lbn Baffa" mad., Owen Wrght, Gaz Ünverte Proxy erver 17 Çubukçu,. A., ürk-lam Düşünürler, ürk arh Kurumu Baımev, Ankara-1989, : Shloah, a.g.e. :76 19 Farmer, H. G., "Cl u e for the Araba n lnfluence on uropean ucal heory", Journal of the Royal Aatc Socety of Great Brtan, , Ocak, 1925

10 38 Yrd.Doç.Dr. Banş Karaelma nup taktr edlmş, üç emav d ne menup ve Avrupa'dan ayıız felefec tarafından "bn Rüşdcülük" akımı oluşturulmuştur. Yıldız (1988), bn Rüşd'ün eerlernn uev flozoflar ayende bugüne gelebld~n belrtmektedr 20 Arapça nühalarının ço~altılmaı mkanı olmayan eerler, Hrtyan panyaında hahamlar tarafından brance'ye çevrlr. XII. yüzyılda oledo'ya gelerek Arapça ö~renen koçyalı matematkç ve alm cheal Scot'un gayretleryle de Latnce'ye çevrlen bn Rüşd'ün şerhler bütün Avrupa'ya kıa ürede yayılmıştır. Scot, ayrıca bn Sna'nın eerlern Latnceye çevrerek Avrupa'ya kazandırmaıyle da blnmektedr. Yıldız (1988) ayrıca, bn Rüşd'ün, Batı dünyaında Arto kadar tbar gördü~ünü, çünkü Batı dünyaı'nın Arto'yu bn Rüşd ayende tanıdı~ını ve bu felefe, Avrupa'da yençağ belrtmektedr 21 felefene kadar mutlak otorte olarak kaldığını ıp blmne öneml katkılarıyla da blnen bn Rüşd, kalp e ve nabız atışıyle müzk ve rtm araındak lşky kurmuştur 22 Belamy Gardner 1944'de "üz~n erapk Özell~" adlı br makale yayınlar. O makalende ürk-lam flozoflarından bahedlmed~n gören araştırmacı ve müzkolog H. G. Farmer da derg edtörüne aşa~ıdak mektubu yazarak Gardner'n hatalı davrandı~ını belrtr: j "Gardner'n makalende hç ülüman flozoflara yer verlmemş olmaı lgnçtr. Bu flozoflar antk ça~ ve Rönean araındak bağantıyı oluşturduğu çn tarhel olarak önem taşımaktadır. lam tıpçıları, IX. yüzyılda müzk terapyle lgl çalışmaları kaleme almış, X. yüzyılda da hatanelernde uygulamışlardır. Rönean dönemnde Avrupa, bu blgler çok daha önceden yleştrme anatında müz~ pratkte kullanan bn Rüşd, bn- Sna gb tıpçılardan almıştır". 23 Yne Farmer, bazı yazarların bn Rüşd'ü "üz~n efrc" oldu~unu dda ettklern öyler 24 bn Rüşd'ü müzkle ba~daştıran çok de~erl br rem mevcuttur. Raphael, blm dünyaına yön veren e~tmc, kaşf, muct vb. gb büyük şahyetler br arada remett@ "he School of Athen" 'Atna Okulu'( ) adlı çalışmaında bn Rüşd'e de yer vermştr. Bu çalışmada Pagor'un önünde duran ö~renc kend müzk teorn çeren br tablet tutmaktadır. bn Rüşd de Pagor'un omzunun arkaından çalışmaına dkkatle bakmaktadır. 20 Yıldız, H. D., "Doğuştan Günümüze Büyük lam arh, C.4", :504, Çağ Yayınları, tanbul Yıldız, a.g.e. : Sra, Nancy G. "he uc of Pule n the Wrtng of ltalan Academc Phycan Fourteenth and Ffteenth Centure" Speculum, Vol. 50, No. 4, , Kaım Farmer, H. G., uc & Letter, 26, No. 1,. 59, Oxford Un. Pre Farmer, 1929, a.g.e. :225

11 ndülü'te üzk Hayatt Üzerne Br nceleme 39 Pagor'un öğrencnn elnde bulunan tabjet Rem 5'de detaylı olarak görülmektedr. Alt taraftak roma rakamları Pagor'un mükemmel ayılarıdır. Üçgenel bçmde dzmş ı, ll, lll ve Ill rakamlarının toplamı aşağıdak X ayıını vermektedr. Aynı remde ütte görülen çzmde e Pagor'un uyumlu oranlar teor çzlmştr. Bu dyagram br teln ekzl, dörtlü ve beşl elern bulmak çn naıl üç farklı uzunluğa bölündüğünü götermektedr. Blm tarhne şekl veren en büyük nanların bulunduğu- br remde ülüman flozof olarak bn b;;;;;;;;;;;~;;;;;;;;;;;;;;;;.j' Rüşd'ün bulunmaı hele hele Pagor gb müzk ku- Rem 5: Pagor'un Se tem ve mükemmel ayılar buluşu ramcıının arkaında onu zleme, lam blm çn üzernde durulmaı gereken öneml br huutur. Bu remden dolayı ndülü'lü bn Rüşd'ün, müzk teoryle de uğraştığı düşünülmektedr. Bu reme farklı yorumlar getrenler de olmuştur. Blm dünyaında k flozof arıkla mgelenmektedr. Bunlardan br bn- Sna, dğer de bn Rüşd'dür. bn- Sna'nın müzğn matematkel prenpleryle lgl çalışmaından dolayı Raphael'n remndek arıktı kşnn muhtemelen bn- Sna olableceğn öyleyen araştırmacılar da vardır. Dünya üzk Kültüründe ndü/ü'ün Yer ndüfü müzk kültürü, farklı dn ve ırktan mlletern oluşturduğu dünyanın ender müzk türlernden brdr. Daha çok Arap ve lam kültürünün ağırlık kazandığı bu müzk türü gerek kurarn gereke uygulama bakımdan Avrupa'nın lg odağı olmuştur. "Bath'lı Adelard, Par'te br üre mok öğrenm görmüş ve l Harzm'nn matematğe dar eern muhtemelen Latnceye o çevrmştr. 'Lber Yagogarum Alchorm' adıyla Latnce'ye çevrlen bu eern büyük br bölümü müzğe ayrılmıştır. Bu eer lam muıkn Latn dünyaına tanıtan lk tercüme eer olmuştur. Adelard'ın yaşadığı dönemde (XII. arın lk yarıı) ndülü, hem ek Greklern mok konuunda meydana getrdkler eerlere, hem de e Knd, Farab, bn Sna ve bn Bacce gb lam almlernn müzkle lgl yazmış oldukları orjnal eerere ahpt. Bu orjnal eerler, XII. arın onlarına doğru uleytula'da yapılan tercümelerle Avrupa'ya aktarılmış ve böylece Avrupa'da tanınmıştı. " 25! 25 Yıldız, a.g.e. :521

12 40 Yrd.Doç.Dr. Banş Karaelma üzk kuramı açıından dkkate alınacak öneml br m de ünlü ürk blgn Farabfdr. Her ne kadar uallm- San adıyla da blnen Farab, ndülü'te yaşamamış ola da bırakmış olduğu dev eerler ndülü'lü flozoflar tarafından Avrupa'ya aktarılmıştır. Xl. yüzyılda Farab ve bn Sna'nın çalışmaları ndülü'lü Araplar tarafından ünvertelerde okutulmaktaydı Farab'den (ö ) büyük ölçüde etklenen Arvupa'lı kurarncılar araından XIII. yüzyıldan Franız Vncent de Beauva, çokellğe referan teşkl eden Farab'nn "üzk brçok en brlkte uyumudur" Rem 6: Kle lah çalan br ud ve kemençe cracıı görüşünü avunmuştur. Hero-nymu de orava, agter Lambertu, XV. yüzyıldan Alman Gregor Rech, XVI. yüzyıldan panyol Juan Bermudo yne Farab'y referan alan kuramcılardandır 27 ndülü, gelşme çalgıların ve yayılmaı bakımından da Avrupa'yı büyük ölçüde etklemştr. ndülü'ün Avrupa'yı etkledğ en öneml çalgı hç şüphez "ud" dur. ndülü'ü br çalgı le embolze etmek gerekre bu çalgı 'ud'dan başkaı olamaz. Burada ud adece ülümanların kullanmaıyla ınırlı değld. Bunun örneğn de yne "Cantga de Santa arfa"da görmek mümkündür (Rem 6). Rbera, kle ezglern cra etmek üzere ülüman udlere görev verldğn ve farklı Hırtyan kotümler gydrlerek kle korouna dahl edldğn öylemektedr. ldek yazılı ve görel belgelere göre 1350'den onra ud, Avrupa'da "Lute" adıyla (el-uel) anılmaya başlanmış ve Arap müzyenlerle bağlantıı kelmştr. 26 Farmer, 1925, a.g.m. : Grove uc Onlne, "Farab, al-" mad., Owen Wrght, Gaz Ünverte Proxy Server

13 ndülü'te üzk Hayatt Üzerne Br nceleme 41 Lute, ülüman panyaı le tcar ve kültürel bağlantının az olduğu dönemde ble bütün Avrupa'ya yayılmıştır 28 XVI. yüzyıl, Lute'un Avrupa'da zrve yaptığı br dönemdr. Bu dönemde farklı şekllerde lute'lar üretlmştr (Rem 7). Crtobal de Vlon'un Crotalan'ına göre farklı çeştlerde Lute'lar gelştrlmş, adece zengnlern atın alabldğ altın aplı Lute'lar ble yapılmıştır. Kulağımıza yabancı br özcükmüş gb gelen "Luther" kelme alında Orta Çağda Avrupa'da lute yan ud yapan uta anlamından kullanılmıştır. Bugün genel anlamda bütün çalgıları yapan utalar çn gerek Avrupa'da gereke ülkemzde "Lutye" term kullanılmaktadır. üzk notayonu üzerne yapılan bazı ddalar da dkkat çekcdr. üzk dlnde "So/m/erne" olarak blnen günümüzde bütün dünyanın kullandığı (Do, Re,,...) olfej hecelernn 1026 yılında talyan Gudo'lu Arezzo tarafından gelştrldğ blnr. Ancak Franız tarhç Pgeon De Sant Paterne, müzk tarhn değştrecek br dda ortaya atmıştır. Paterne, günümüzde kullanılan bu olfej hecelernn Arap müzk kurarncıı e-knd'nn çalışmaı olan harf notayonundan enlenerek alındığını öylemektedr. Yne Gudo'lu Arezzo'ya kadar Avrupa'dak müzğn ne durumda olduğunu araştıran ve müzğn doğal köken üzerne getrmş olduğu yen ve orjnal görüşleryle blnen. XVIII. yüzyıl müzk tarhç Vlloteau, müzk teorndek lamk etkler araştırırken Arap harflernn bugünkü nota hecelerne en yakın fonetğe ahp olduğunu tept eder (ablo 2). SONUÇ ablo-2: Arap Harfler ve günümüz nota heceler Çok kültürlü, çok mlletl ve üç emav dnden nanların yüzyıllarca uyum çernde yaşayabldğ ndülü devlet blm ve anatla uğraşan kşlern hep hayalndek yer olmuştur. Hemen hemen bütün ndülü~ emr ve halfeler anat ve anatçıya aygı götermş, onları madd anlamda da hatırı ayılır ölçüde deteklemştr. üzk alanında da deteklern erg~meyen ülüman yönetcler ndülü ve lam müzğnn en y yerlere gelmende büyük rol oynamışlardır. lam blm ve kültürünün en değerl hazneler Avrupalılarca hızlı br şeklde benmenmş ve kabul edlmştr. X. ve Xl. yüzyıllarda Orta Doğuda yaşamış olan Farab ve bn Sna gb almern blmel ve müzk teoryle lgl çalışmaları Avrupa'ya ndülü yoluyla aktanldığı blnmektedr. Bu almern müzk çalışmaları Batı müzğ olarak blnen müzk türünün teork kökenn oluşturmaı bakımından önem taşımaktadır. 28 Grove uc onlne, "Lute" mad. lan Harwood, Dana PoultonjDavd van dward

14 42 Yrd.Doç.Dr. Banş Karaelma ndülü'ün yıkılışma kadar panya'da blm ve kültür altın çagına ulaşmıştır. Ancak ndülü Devletnn yıkılışıyla yen yönetm Hırtyanların elne geçmş, ndülü blm ve kültür mralarının neredeye tamamı yok edlmeye çalışılmıştır. ndülü'ün 1492'de yıkılmaıyla ülümanların br kımı Kuzey Afrka'ya gönderlmştr. Yerlernden ayrılmak temeyen ülümanlar ve Yahudlere bazı amlayon, bakı ve dayatmalara maruz kalmışlardır. ülüman, Yahud ve Çngenelern görmüş olduğu bu bakı onucu acıyı yanıtan, braz hüzünlü braz yankar br müzk ve dan formu olan Flamenko ortaya çıkmıştır. Üzernde ayrıca çalışılmaı gereken Flemenkonun oluşum ürec ve ud'un evrm geçrerek gtara dönüşme konuu ndülü'ün dünya müzk kültürüne katkıını br kez daha gözler önüne erecektr. Güney Amerka'nın bütün ülkeler başta olmak üzere günümüzde panyolca dünyanın yrm ülkende rem dl olarak konuşulmaktadır. Dln gttğ br yere kültürün ve müzğn gtmemş olmaı düşünülemez. Bu anlamda gtar ve Flemenko, panya ve ndülü müzğnn çok genş çevrelere yayılmaında en büyük etkendr. Gtar-Flemenko kl her zaman Amerka ve Avrupa'da popülerlğn korumuş, ülkemzde de halk türkülermzle entezlenmeyle farklı br tarz yaratılmıştır. t Kaynaklar.» Apel, W., "Harvard Dctonary of uc". Harvard Unverty Pre, aachuett-1970» Aydınlı, Yaşar, "bn Bacce" DA, tanbul1999, XIX/348.» Çan, C., Can N., "arh çnde Ud", ll Folklor Derg, No: 26, 1995» Çubukçu,. A., ürk-lam Düşünürler, ürk arh Kurumu Baımev, Ankara-1989» I-akkar, "he Htory of the ohammedan Dynate n Span", Çev: P. De GAYANGOS, London-1843» Farmer, H. G., "A Htory of Araban ucto the XIII Century", Luzac & Co, London-1929» Farmer, H. G., "Cue for the Araban lnfluence on uropean ucal heory", Journal of the Royal Aatc Socety of Great Brtan, , Ocak, 1925» Farmer, H. G., uc & Letter, 26, No.1,. 59, Oxford Un. Pre-1945» Garland, "he Garland ncyclopeda of uc -he ddle at", Routlede Pre- New york- 2002» Grove uc Onlne, Gaz Ünverte Proxy erver, proxy.gaz.edu. tr:2001» Harwood, 1., "Lute (Htory)", he New Grove Dctonary of uc & ucan» Kırbıyık, Kaım, "Abba b. Frna" DA, tanbul1988, 1/24» Özdemr,. "üvelledünun ndülü rnever Dönemnde Kültürel Hayattak Yer", A.Ü. lahyat Fakülte Derg, no: » Rbera, J., "uc n Ancent Span and Araba" (tran!. by. Hague from La muca de la cantga), Stanford: Stanford Unverty Pre, 1929» Shloah, A., "uc n the World of Ilam", Wayne State Unverty Pre-1995» Sra, Nancy G. "he uc of Pule n the Wrtng of ltalan Academc Phycan Fourteenth and Ffteenth Centure" Speculum, Vol. 50, No. 4, , Kaım-1975 >> "he Performanca of uc n Span", he ucal me, Vol. 70, No (Apr. 1, 1929), pp. 3?4-365» Yıldız, H. D., Doğuştan Günümüze Büyük lam arh, Çağ Yayınları, tanbul-1988.