Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 55, Ekim 2017, s

Transkript

1 Akadeik Sosyal Araştıralar Dersi, Yıl: 5, Sayı: 55, Eki 07, s Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlana Tarihi / The Publication Date Yrd. Doç. Dr. V. Sine ARIKAN KARGI Uludağ Üniversitesi İ.İ.B.F Ekonoetri Bölüü vesa8@gail.co Öğr. Gör. Dr. Z. Berna AYDIN Uludağ Ünv. İ.İ.B.F Ekonoetri Bölüü, berna@uludag.edu.tr BULANIK AHP YÖNTEMİNİN YENİLENEBİLİR ENERJİ ALTERNA- TİFLERİNİN SEÇİMİNDE KULLANILMASI: BURSA ÖRNEĞİ Öz Günüüzde sanayi alanında yaşanan gelişeler, teknoloinin ilerleesi, nüfusun artası bi nedenlerden dolayı eneri kaynaklarına olan ihtiyaç artaktadır. Fosil eneri kaynaklarının dünyada ciddi çevre sorunlarına yol açası, rezervlerinin yakın gelecekte tükenecek olası, fiyat istikrarsızlıkları bi sebeplerden yenilenebilir eneri kaynaklarına olan il artıştır. Yenilenebilir eneri kaynakları güneş, eoteral, rüzgar, hidroelektrik, biokütle enerisi bi yenilenebilir eneri kaynakları ülkeler tarafından tercih edilen alternatif eneri kaynaklarıdır. Çalışaız, Bursa da yatırı yapayı plânlayan bir firanın yenilenebilir eneri kaynaklarından en uygun olanın seçiine ilişkindir. Bu aacı gerçekleştirek için konusunda uzan olan ühendisler ile kriter ve alternatifler belirleniştir. Ana kriterler; eneri verililiği, çevresel etkiler, eneri arz güvenliği, yatırı aliyetlerinin uygunluğu ve devlet teşviki kriterleridir. Bu kriterler ile yenilenebilir eneri kaynak alternatifleri olarak güneş, rüzgâr, hidroelektrik ve eoteral eneri türleri ele alınıştır. Bu alternatifler arasından seçi yapılırken Bulanık analitik hiyerarşi süreç (BAHP) yöntei kullanılıştır. Değerlendire sonucunda en uygun yenilenebilir eneri kaynakların hidroelektrik eneri ve rüzgâr enerisi olduğu firaya bildiriliştir. Anahtar kelieler: Yenilenebilir Eneri, Bulanık Küeler, Bulanık AHP

2 USING THE FUZZY ANALYTIC HIERARCHY PROCESS METHOD IN SELECTING THE RENEWABLE ENERGY ALTERNATIVES: THE CASE OF BURSA Abstract The need for new energy sources is growing for various reasons, such as industrial and technolocal developents and population growth. In addition, the interest in renewable energy sources has increased because fuels derived fro fossil energy sources cause serious environental probles; fossil energy reserves will soon be extinct; and prices for fossil energy are unstable. Renewable energy sources such as solar, geotheral, wind, hydroelectric, and bioass energy are the alternative energy sources preferred by any countries. This study ais at selecting the ost appropriate renewable energy source by copany planning to ake investent in Bursa. Criteria and alternatives were evaluated by enneers who are experts in this field. The ain criteria include energy efficiency, environental effects, security of energy supply, reasonable investent costs, and governental prootion. Considering these criteria, solar, wind, hydroelectric, and geotheral energy were accepted as the preferable renewable energy source alternatives. A fuzzy analytic hierarchy process ethod was used to select sources aong these alternatives. The outcoe of the evaluation suggested that the ost appropriate renewable energy sources are hydroelectric and wind energy; this outcoe was reported to the copany. 6 Keywords: Renewable Energy, Fuzzy Sets, Fuzzy AHP.GİRİŞ Günüüzde artan nüfus ve ekonoik gelişeler, eneri talebinde artışa neden olakla birlikte enerinin tein edilesinde yeni teknoloi geliştire ihtiyacını da beraberinde getirektedir. Yeni teknoloilerde teel aaç enerinin, işleti ve üreti aliyetleri düşük, çevreyle uyulu, sosyal değerlere duyarlı etkin bir biçide tein edilesidir. Bununla birlikte eneride arz güvenliği, kaynak çeşitliliği, dışa bağılılığın azaltılası, çevresel duyarlılık bi aaçların gerçekleştirilesi için devlet desteğinin sağlanası göz önünde bulundurulası gereken hususlardır. Kalkına ve yaşa kalitesinin yükseltilesi için gerekli olan enerinin güvenilir, eniyetli, ulaşılabilir, kesintisiz, ekonoik, çevreci niteliklerde tein edilesinin plânlanarak buna uygun strateik uygulaaların ve politika önlelerinin geliştirilesi önelidir (Palabıyık vd., 00). Son yıllarda çevre duyarlılığındaki artan hassasiyet, ülkelerin eneri üreti faaliyetleri üzerine birçok çalışa yapılasına sebep oluştur. Fosil kaynakların kullanıı sırasında açığa çıkan karbondioksitin atosferde artan oranının ikli değişikliği ve küresel ısına bi büyük ölçekteki iki öneli sorunun teelini oluşturduğu bilinektedir. Ayrıca Fosil yakıtlı eneri kaynaklarının belli bir süre içinde bitecek olası ve yeni rezervlerin üretiinin oldukça pahalı olası, alternatif yeni kaynakların bulunasını zorunlu kılaktadır. Bu nedenle yeni ve alternatif eneri arayışları hız kazanıştır. Söz konusu arayışların ve bu konudaki çalışaların odaklandığı en öneli alan yenilenebilir eneri kaynaklarıdır.

3 Eneri piyasalarının hızlı bir değişi yaşadığı ülkeizde hüküetin artan eneri talebini karşılaası bunun yanında ithal kaynaklara olan bağılılığı kırası için kritik kararlar veresi gerekektedir. Eneri alanında düşünülen bir yatırı plânlanırken han kaynaklardan yararlanılacağı, aliyetlerinin ne olacağı, çevresel açıdan hansinin ne kadar etki edeceği bi birçok konu bu aşaada önelidir. Buradan da anlaşılacağı bi en uygun eneri kaynağı seçii bir karar vere sürecidir. Eneri kaynaklarının seçii, karar vere açısından birçok karar kriterinin eş zaanlı olarak değerlendirilesini gerektirir. Karar vere süreci sübektiftir ve belirsizlikleri içerir. İnsan düşüncesinin karaşıklığı ve kişilerin tercihlerini sözel ifadeler ile anlatası karar vere sürecinde belirsizliklere neden olaktadır. Söz konusu sözel ifadelerin belirsizliklerini ateatiksel karar sistelerine uyulandırak bulanık küeler ile ükündür. Çalışaız, Bursa da elektrik üretii elde etek için yatırı yapayı düşünen bir firanın yenilenebilir eneri kaynaklarından en uygun olanın seçiine yardıcı olaktır. Bu aacı gerçekleştirek için görüştüğüüz ve konusunda uzan olan ühendisler ile belirlediğiiz ana kriterler sırasıyla; eneri verililiği, çevresel etki, eneri arz güvenliği, yatırı aliyetlerinin uygunluğu ve devlet teşviki kriterleridir. Bu kriterler ile yenilenebilir eneri kaynak alternatifleri olarak güneş, rüzgâr, hidroelektrik ve eoteral eneri türleri ele alınıştır. Yatırıı düşünülen yenilenebilir eneri kaynak seçiinin kişiler tarafından yapılası, sübektifliği ve belirsizlikleri içerdiğinden Bulanık Analitik Hiyerarşi Süreç (BAHP) yönteinin kullanılasının daha uygun olacağına karar veriliştir. Çalışaızda öncelikle yenilenebilir eneri ve türlerinden bahsediliş ve daha sonra BAHP odelin anlaşılabilesi için öncelikle bulanık küeler teorisi başlığı altında bulanık küeler ve bulanık sayılar anlatılıştır. Daha sonra Bulanık Analitik Hiyerarşi Süreç yöntei açıklanıştır. Uygulaa kısında ise elektrik üretii için yenilenebilir eneri kaynaklarına yatırı yapak isteyen firanın han eneri kaynağına yatırı yapasının daha uygun olacağı BAHP süreç yöntei ile belirleniştir. 6. YENİLENEBİLİR ENERJİ VE TÜRLERİ Yenilenebilir eneri, doğada var olan ve sürekli kendini yenileyen eneri kaynağıdır. Hidroelektrik eneri, rüzgâr enerisi, güneş enerisi, eoteral eneri, biyoyakıt enerisi bi kaynaklar yenilenebilir ve bunları kullanakla eksileyen eneri kaynaklarıdır. Türkiye, yenilenebilir eneri kaynaklarının potansiyeli ve çeşitliliği bakıından zenn bir ülkedir. Ancak bu kaynak zennliğine rağen artan eneri talebi ve tedariği konusunda proble yaşaaktadır. Eneri ve Tabii Kaynaklar Bakanlığının strateik planına göre yenilenebilir eneri 03 yılında %30 seviyelerine çıkarılası hedeflenektedir. Topluun ve ekonoinin ihtiyaç duyduğu enerinin kesintisiz, güvenilir, çevreye zarar vereyen ve ucuz yollardan tein edilesi ve eneri arz güvenliği açısından bu kaynakların çeşitlendirilesi gereklidir. Çalışaızda ele aldığıız yenilenebilir eneri türleri aşağıda özetlenektedir. Eneri Arz Güvenliği; yeterli iktardaki kaliteli ve teiz enerinin, uygun fiyatlarla ve kesintisiz olarak tein edilesidir (Bahgat, 006: 965).

4 Güneş enerisi: Güneş enerisi, teel olarak Güneş tarafından yayılan elektroanyetik eneridir. Güneş, içeriğinde %9 hidroen %8 helyu ve çok az iktarda diğer bazı ato ve eleentleri bulunduran plazik bir eneri kaynağıdır. (Nelson, 0.) Rüzgâr enerisi: Rüzgâr enerisi, yenilenebilir eneri kaynakları arasında en gelişişi ve ekonoik açıdan en uygun olanıdır. Bununla birlikte çevre sorunlarına neden oladığı bi güneş var olduğu sürece tükeneyecek olan bir eneri çeşididir.(akova, 008). Hidroelektrik eneri: Günüüzde su enerisi yenilenebilir eneri kaynaklarından en önelisidir. Hidroelektrik eneri, suyun potansiyel enerisinin kinetik eneriye dönüştürülesi ile elde edilen elektrik enerisidir. Jeoteral eneri: Jeoteral eneri, yerkabuğunun çeşitli derinliklerinde evcut yer altı ısınının oluşturduğu, sıcaklığı sürekli olarak bölgesel atosferik sıcaklığının üzerinde olan ve bileşilerinde, çevresindeki noral yer altı ve yerüstü sularına oranla daha fazla eriiş etal, çeşitli tuzlar ve gazlar içeren sıcak su veya buhar olarak tanılanabilir (Akova, 008). 3. BULANIK KÜMELER TEORİSİ Bulanık küeler ilk kez Lotfi A. Zadeh tarafından 965 yılında yayınlanan Bulanık Küeler adlı akale ile ortaya konuluştur (Zadeh, 965:338). Bulanık küeler kuraı, uğlak ve belirsiz olan problelerin çözülesi için geliştiriliştir. Zadeh ten bu yana bulanık antık ve bulanık küeler kuraı pek çok alanda uygulaa buluş ve hızla gelişiştir (Kaptanoğlu ve Özok, 006). 63 Bulanık küe kuraının aacı, belirsizlik ifade eden veya tanılanası güç olan kavralara üyelik derecesi atayarak onlara belirlilik getirektir. Bulanıklığı ifade eden işaret ~ sebolü ile gösterilir ve bulanık bir küe ifadesi için kullanılır(seçe ve Özdeir, 008). Bir bulanık küe, her bir eleanı 0 ile arasında değişen üyelik derecesine sahip bir fonksiyon ile tanılanır (Zadeh,965). Bu üyelik dereceleri, bir bulanık küe için süreklilik arz eder. Bir bulanık küenin tesili, sebolün üstünün çizilesi ile ifade edilir. Ã bulanık küesi için tanılanacak olan bir üyelik fonksiyonu µ Ã : E [0,] şeklinde ifade edilir (Hohle ve Rodahaugh, 999). Çalışılan konuya göre değişik bulanık sayılar kullanılabilir. Genel olarak pratik uygulaada yauk veya üçgen bulanık sayılar kullanılaktadır. Çalışaızda üçgen bulanık sayılar kullanılıştır. Üçgensel bir bulanık sayı, Şekil de gösterilektedir. Üçgensel bir bulanık sayı,(l/, /u) veya (l,,u) şeklinde gösterilir. l,,u ifadeleri sırasıyla bulanık bir olayda olası en düşük değeri, olası değeri ve olası en yüksek değeri ifade eder (Mahoodzadeh vd, 007).

5 Şekil. Üçgen Üyelik Fonksiyonu Üçgen bir üyelik fonksiyonu ve eleanları aşağıda verilen fonksiyon ile ifade edilektedir. µã = 0 x l/ l u x/ u 0, x, l,, x l x x u u () BULANIK AHP YÖNTEMİ Thoas L. Saaty (977) tarafından geliştirilen Analitik Hiyerarşi Süreci (AHP) yaygın olarak kullanılan çok kriterli karar vere yöntelerinden birisidir. AHP nin teel üstünlüklerinden birisi, çok sayıda kriteri bir arada değerlendirebilesinin yanı sıra anlaşılasının da kolay bir yönte olasıdır. Ayrıca he nitel he de nicel kriterlerin değerlendirilesine olanak verir. Bunun yanında AHP yöntei uzan kişinin bilsini alakla birlikte kişisel düşüne tarzını yansıtaaz. Öte yandan AHP yöntei, ikili karşılaştıra sürecinde belirsizlik ve kararsızlık durularını ele alada yetersizdir. Bir başka ifadeyle, ikili karşılaştıra sürecinin belirsizliğinden karar vericiler ikili karşılaştıraları sabit bir değer olarak belirleektense, bir aralık üzerinde ifade eteyi veya sözel olarak gerçekleştireyi tercih ederler. Bu yüzden, hiyerarşik probleleri çözek için Bulanık Analitik hiyerarşi süreci (BAHP) geliştiriliştir. Çok kriterli karar vere yöntelerinin eneri konusunda yapılan çalışaları şu şekilde özetlenebilir. Beccali vd., (998), eneri planlaada, çok aaçlı karar vere yaklaşıında karar vericilere karaşık probleleri anlaa ve seçi yapa konusunda yardıcı olak üzere, bulanık küeler etodoloisi ile karşılaştırarak tanıtı aaçlaıştır. Afgan ve Carvalho (00) sürdürülebilirlik koşulunu karşılayan eneri sisteini değerlendirede kullanılan eneri göstergelerini tanılaak üzere, paraetrelerin sentez ve analizi teelinde yeni ve yenilenebilir eneri teknoloilerini değerlendirek için seçenekler ve kriterlerin seçiini sunuştur. Beccali vd., (003), bölgesel ölçekte yenilenebilir eneri politikalarının yayılası için bir hareket plânı değerlendir-

6 ek üzere, çok aaçlı bir karar vere yöntei olan ELECTRE nin bir uygulaasını gösteriştir. Ulutaş (005) Türkiye nin eneri kaynakları için alternatif enerileri değerlendirek üzere ANP yönteini kullanarak eneri politikası probleini analiz etiştir. Kahraan vd. (009) Bulanık aksiyoatik tasarıı ve bulanık analitik hiyerarşi süreci yaklaşıı kullanarak Türkiye için han kaynağa yatırıın daha uygun olacağını tespit etişlerdir. Wang vd. (009), sürdürülebilir eneri ile illi çok aaçlı kararları kriterler bazında obektif, sübektif ve kara olarak değerlendiriştir. Eneri tedarik siste kriterlerini, teknik, ekonoik, çevre ve sosyal açıdan özetleiştir. Wang vd. (00), Çin için yaptıkları çalışada hiyerarşik bir karar odeli oluşturuş ve yenilenebilir kaynakların yanında fosil yakıtları da sistee dahil etişlerdir. Kahraan ve Kaya(00) Bulanık analitik hiyerarşi sürecini ve Vikor yaklaşıı kullanarak İstanbul için en iyi alternatif eneri kaynağını belirleişlerdir. Cristobal(0) Vikor yönteiyle İspanya nın yenilenebilir eneri proe seçiini yapıştır. Aer ve Dai (0) Analitik hiyerarşi yönteini kullanarak Pakistan için uzun döneli yenilenebilir eneri politikalarının geliştirilesi ve eneri yol haritalarının oluşturulasını gerçekleştirişlerdir. Davoudpour vd. (0), yenilenebilir teknoloi portföyü oluşturak için analitik hiyerarşi süreci ve ta sayılı progralaa kullanışlardır. Ertay vd.(03) Macbeth ve bulanık analitik hiyerarşi yönteleri ile Türkiye deki yenilenebilir eneri alternatiflerini değerlendirişlerdir. Yakıcı ayan ve Pabuçcu(03) yenilenebilir eneri kaynaklarının yatırı proelerini analitik hiyerarşi süreç yönteiyle değerlendiriştir. Al Garni(06) Suudi Arabistan da yenilenebilir elektrik güç kaynaklarını çok kriterli karar vere yöntelerinden analitik hiyerarşi süreç yönteini kullanarak değerlendiriştir. 65 Çalışaızda Chang tarafından ileri sürülen genişletiliş analize dayalı BAHP yöntei ele alınıştır. Bu tekniğe göre izlenen yönte aşağıdaki şekilde açıklanabilir. x x bir nesneler küesi ve U u u,... X,..., x n, u n bir aaçlar küesi olsun. Genişletiliş analiz yönteine göre, her bir nesne bir aacı gerçekleştirek üzere ele alınır. Genişletiliş ifadesi ile bu nesnenin aacı ne kadar gerçekleştirdiği ifade edilektedir. Böylece, tane genişletiliş analiz değeri elde ediliş olup şu şekilde gösterilir (Çakır, 009:55). M, M... M i,...n () Buradaki tü M,... analiz algoritası aşağıdaki bi özetlenebilir (Cheng, 996). değerleri üçgensel bulanık sayılardır. Chang in Genişletiliş. Adı: i. nesne için bulanık büyüklük değeri şu şekilde tanılanır: i n S i (3) M M

7 Burada S i, i. aacın sentez değerini M her bir aaca yönelik genişletiliş değeri ifade etektedir. M değerini elde etek için adet genişletiliş analiz değeri bulanık toplaa işlei aşağıdaki bi bir atris ile uygulanır: M,, u (4) l ve n i M şekilde uygulanır: M... elde etek için, değerlerinin bulanık topla işlei şu n M l i i, i i n n n, u i (5) ve daha sonra (5) teki vektörün tersi şöyle hesaplanır: n i M =,, n n n u i i li i i i (6) 66. Adı: M l, u M l, u, olayının olabilirlik derecesi, V = in ( x), ( ) sup y x M y M şeklinde tanılanır ve aşağıdaki ifade ile açık- lanır. M M V M M = yükseklik( M M ) = M ( d ) = l u u l, 0, l u, diger durularda (7) Burada d, M ve M arasındaki en yüksek D kesişi noktasının ordinatıdır. M ve M yi karşılaştırak için V(M M ) ve V(M M ) değerlerinin her ikisine de ihtiyaç duyulur.

8 3. Adı: Konveks bir bulanık sayının k adet bulanık sayıdan, M i (i=,,...,k), daha büyük olabilirlik derecesi şöyle tanılanır: V(M M, M,...,M k) = V[(M M ) ve (M M ) ve... ve (M M k )] = in V(M M i), i =,, 3,..., k. (8) Bu duruda (3) teki S ler için şu varsayılar yapılıştır: k =,,..., n ; k için d (A i) = in V(S i S k). (9) Daha sonra ağırlık vektörü, A i (i =,,..., n) nin n eleandan oluştuğu şu şekilde ifade edilir: W = (d (A ), d (A ),..., d (A n)) T (0) 4. Adı: Noralizasyon ile noralize ediliş vektör W nin bulanık bir sayı oladığı W = (d(a ), d(a ),..., d(a n)) T () ifadesi ile gösterilir. 5.UYGULAMA Çalışaız, Bursa da elektrik üretii elde etek aacıyla yenilenebilir eneri kaynaklarına yatırı yapayı düşünen bir firanın en uygun eneri kaynağı alternatifi seçiine ilişkindir. Yatırı yapılacak eneri kaynakların kurulu güçleri 0MW a kadar düşünülektedir. Bunun için öncelikle eneri kaynakları konusunda uzan ühendislerden bir araştıra ekibi oluşturuluş ve bulanık analitik hiyerarşi süreç yaklaşıı uygulanıştır. Bulanık AHP odelinde, beş ana kriter ile dört tane yenilenebilir eneri kaynağı ele alınıştır. Modeliizde, konusunda uzan olan ühendislerden oluşan araştıra ekibi ile belirlediğiiz ana kriterler; eneri verililiği(ev), çevresel etki(çe), eneri arz güvenliği (EAG), yatırı aliyetlerinin uygunluğu(ymu) ve devlet teşviki(dt) kriterleridir. Yenilenebilir eneri alternatifleri ise sırasıyla; güneş(g), rüzgâr(r), hidroelektrik santral (HES) ve eoteral(j) eneri türleridir. Şekil de Yatırıı plânlanan eneri kaynaklarının değerlendirilesi için oluşturulan kriter ve alternatiflerin hiyerarşik yapısı görülektedir. 67

9 Şekil. Yenilenebilir Eneri Kaynak Seçii Probleinin Hiyerarşik Yapısı 68 BAHP odelinin hiyerarşik yapısı oluşturulduktan sonra, kriterler ve alternatifler ikili karşılaştıralar yoluyla araştıra ekibi tarafından değerlendiriliştir. Bu değerlendireler anket yoluyla yapılıştır. Araştıra ekibinin yaptığı değerlendireler Tablo de verilen bulanık öne ölçeğine göre düzenleniş ve bu duru üçgen bulanık sayılar ile ifade ediliştir. Tablo. AHP de Bulanık Öne Ölçeği Dilsel İfade Bulanık Ölçek (l,,u) Karşılık Ölçek Eşit Derecede Öneli (,,) (,,) (,,3) (/3,/,) Biraz Daha Fazla Öneli (,3,4) (/4,/3,/) (3,4,5) (/5,/4,/3) Kuvvetli Derecede Öneli (4,5,6) (/6,/5,/4) Çok Kuvvetli Derecede Öneli (5,6,7) (/7,/6,/5) (6,7,8) (/8,/7,/6) (7,8,9) (/9,/8,/7) Taaıyla Öneli (8,9,9) (/9,/9,/8)

10 Tablo. Aaca Göre Ana Kriterlerin Bulanık İkili Karşılaştıra Matrisi Yatırı Eneri Verililiği (EV) Çevresel Etki (ÇE) Eneri Arz Güvenliği (EAG) Maliyetlerinin Uygunluğu (YMU) Devlet Teşviki (DT) Eneri Verililiği (V) (,,) (,3,4) (/5,/4,/3) (3,4,5) (/4,/3,/) Çevresel Etki (ÇE) (/4,/3,/) (,,) (,3,4) (/5,/4,/3) (,3,4) Eneri Arz Güv. (EA) (3,4,5) (/4,/3,/) (,,) (/5,/4,/3) (,,3) Yatırı Maliyet Uyg.(YMU) (/5,/4,/3) (3,4,5) (3,4,5) (,,) (/5,/4,/3) Devlet Teşviki(DT) (,3,4) (/4,/3,/) (/3,/,) (3,4,5) (,,) Tablo deki verilerden yararlanarak kriterlerin sentez değerleri (3) ile (6)arasındaki eşitlikler kullanılarak aşağıdaki şekilde hesaplanıştır. S EV = (6.45,8.58,0.33) (3.33,4.07,53.66) - S EV = (0.,0.0,0.33) 69 S ÇE = (6.50,8.67,) (3.33,4.07,53.66) - S ÇE = (0.,0.,0.35) S EAG = (7.50,0.5,3.33) (3.33,4.07,53.66) - S EAG = (0.4,0.4,0.4) S YMU = (7.40,9.50,.67) (3.33,4.07,53.66) - S YMU = (0.4,0.,0.37) S DT = (6.58,8.83,.50) (3.33,4.07,53.66) - S DT = (0.,0.,0.37) Eşitlik (7)ve (8) kullanılarak bulanık sentetik derece değerlerinin olabilirlilik dereceleri aşağıda gösteriliştir. V ( S EV S ) 0.95 ÇE V ( S EV S ) 0.83 EAG V ( S EV S ) 0.90 YMU V ( S EV S ) 0.95 DT V ( S ÇE S E ) V V ( S ÇE S ) 0.87 EAG

11 V ( S ÇE S ) 0.95 YMU V ( S ÇE S ) DT V ( S EAG S E ) V V ( S EAG S ) ÇE V ( S EAG S ) YMU V ( S EAG S ) DT V ( S YM S ) U EV V ( S YM S ) U ÇE V ( S YMU S ) 0.9 EAG V ( S YM S ) U DT V ( S DT S E ) V V ( S DT S ) ÇE V ( S DT S ) 0.88 EAG V ( S DT S ) 0.96 YMU 70 Elde edilen bu değerler yardııyla eşitlik (9) kullanılarak kriterlerin öncelik değerleri aşağıdaki şekilde belirleniştir. d (EV) = in(0.95,0.83,0.90,0.95) = 0.83 d (ÇE) = in(,0.87,0.95,) = 0.87 d (EAG)= in(,,,) = d (YMU)= in(,,0.9,) = 0.9 d (DT) = in(,,0.88,0.96) = 0.88 Öncelik vektörünün hesaplanası sonucundaki aşağıdaki ağırlık vektörü elde ediliştir. W =(0.83,0.87,,0.9,0.88) Belirlenen ağırlık vektörün noralizasyonu sonucunda kriterlerin öncelik değerleri sırasıyla; (0.9,0.9,0.,0.0,0.0 ) olarak elde ediliştir. Bu değerlere göre fira eneri kaynağı seçi probleinde, en fazla eneri arz güvenliği kriterine öne verilektedir. Eneri arz güvenliği kriterini; yatırı aliyetinin uygunluğu ve devlet teşviki kriterleri izleekte ve bu iki kriter ayrıca eşit önededir. Daha sonra ise çevresel etkisi ve eneri verililiği kriterleri izleektedir. Kriterlere ilişkin ağırlıklar belirlendikten sonra karar vericilerin her kriter için dört eneri kaynağı alternatifini değerlendireleri ele alınıştır. İlk olarak eneri verililik kriteri için alternatiflerin değerlendire sonuçları Tablo 3 te veriliştir.

12 Tablo 3. Eneri Verililiği Kriterine Göre Alternatiflerin Bulanık İkili Karşılaştıra Matrisi Güneş Rüzgâr Hidroelektrik Jeoteral Güneş (,,) (/4,/3,/) (/5,/4,/3) (,3,4) Rüzgâr (,3,4) (,,) (/4,/3,/) (/4,/3,/) Hidroelektrik (3,4,5) (,3,4) (,,) (,,3) Jeoteral (/4,/3,/) (,3,4) (/3,/,) (,,) Tablo 3 teki verilerden yararlanarak eneri verililiği kriteri için dört alternatife ilişkin öncelik değerleri sırasıyla ( , 0.48, 0.0 ) olarak elde ediliştir. Bu değerlere göre eneri verililiği kriteri altında en iyi yenilenebilir eneri kaynak alternatifi Hidroelektrik iken bu alternatifi sırasıyla eoteral, rüzgâr ve güneş yenilenebilir eneri kaynakları izleektedir. Tablo 4. Çevresel Etki Kriterine Göre Alternatiflerin Bulanık İkili Karşılaştıra Matrisi Güneş Rüzgâr Hidroelektrik Jeoteral Güneş (,,) (,,) (3,4,5) (4,5,6) Rüzgâr (,,) (,,) (3,4,5) (4,5,6) Hidroelektrik (/5,/4,/3) (/5,/4,/3) (,,) (,,3) Jeoteral (/6,/5,/4) (/6,/5,/4) (/3,/,) (,,) 7 Tablo 4 teki verilerden yararlanarak çevresel etki kriteri için dört alternatife ilişkin öncelik değerleri sırasıyla (0.50, 0.50, 0, 0) olarak elde ediliştir. Bu değerlere göre çevresel etki kriteri altında en iyi yenilenebilir eneri kaynak alternatifleri güneş ve rüzgârdır. Hidroelektrik ve eoteral alternatifleri ise sıfır değerini alaktadır. Tablo 5. Eneri Arz Güvenliği Kriterine Göre Alternatiflerin Bulanık İkili Karşılaştıra Matrisi Güneş Rüzgâr Hidroelektrik Jeoteral Güneş (,,) (,,) (/3,/,) (/4,/3,/) Rüzgâr (,,) (,,) (/3,/,) (,,3) Hidroelektrik (,,3) (,,3) (,,) (/3,/,) Jeoteral (,3,4) (/3,/,) (,,3) (,,) Tablo 5 teki verilerden yararlanarak eneri arz güvenliği kriteri için dört alternatife ilişkin öncelik değerleri sırasıyla (0., 0.4, 0.30, 0.34) olarak elde ediliştir. Bu değerlere göre eneri arz güvenliği kriteri altında en iyi yenilenebilir eneri kaynak alternatifi eoteral eneridir. Bu alternatifi sırasıyla hidroelektrik, rüzgâr ve güneş yenilenebilir eneri kaynakları izleektedir.

13 Tablo 6. Yatırı Maliyet Uygunluğu Kriterine Göre Alternatiflerin Bulanık İkili Karşılaştıra Matrisi Güneş Rüzgâr Hidroelektrik Jeoteral Güneş (,,) (/4,/3,/) (,,3) (/4,/3,/) Rüzgâr (,3,4) (,,) (/4,/3,/) (,,3) Hidroelektrik (/3,/,) (,3,4) (,,) (,3,4) Jeoteral (,3,4) (/3,/,) (/4,/3,/) (,,) Tablo 6 daki verilerden yararlanarak yatırı aliyet uygunluğu kriteri için dört alternatife ilişkin öncelik değerleri sırasıyla (0.5, 0.9, 0.33, 0.3) olarak elde ediliştir. Bu değerlere göre yatırı aliyet uygunluğu kriteri altında en iyi yenilenebilir eneri kaynak alternatifi hidroelektrik eneridir. Bu alternatifi sırasıyla rüzgâr, eoteral ve güneş yenilenebilir eneri kaynakları izleektedir. Tablo 7. Devlet Teşviği Kriterine Göre Alternatiflerin Bulanık İkili Karşılaştıra Matrisi Güneş Rüzgâr Hidroelektrik Jeoteral Güneş (,,) (,3,4) (/4,/3,/) (4,5,6) Rüzgâr (/4,/3,/) (,,) (/5,/4,/3) (4,5,6) Hidroelektrik (,3,4) (3,4,5) (,,) (/5,/4,/3) Jeoteral (/6,/5,/4) (/6,/5,/4) (3,4,5) (,,) 7 Tablo 7 deki verilerden yararlanarak devlet teşviği uygunluğu kriteri için dört alternatife ilişkin öncelik değerleri sırasıyla (0.35, 0., 0.3, 0.3) olarak elde ediliştir. Bu değerlere göre devlet teşviği kriteri altında en iyi yenilenebilir eneri kaynak alternatifi güneş enerisidir. Bu alternatifi sırasıyla hidroelektrik, rüzgâr ve eoteral yenilenebilir eneri kaynakları izleektedir. Alternatiflerin beş kriter altında değerlendirilesinden sonra elde edilen bu değerler ile her kritere ilişkin ağırlıklar çarpılarak elde edilen ağırlıklı değerler toplanır. Bu topla değerler aşağıda verilen Tablo 8 de de görüldüğü üzere alternatiflerin üstünlük ağırlıklarıdır. Bu değerlere göre alternatiflere ilişkin sıralaada hidroelektrik eneri ve rüzgâr eneri kaynağı eşit öne düzeyinde çıkıştır. Sonrasında ise güneş ve eoteral eneri gelektedir. Buna göre fira için belirlediğiiz kriterler altında yenilenebilir eneri kaynakları arasından en uygun olanı hidroelektrik ve rüzgâr enerisidir. Kriterler Kriter Ağırlığı Alternatif Eneri Verililiği Tablo 8. Kriterlere Göre Öne Ağırlık Matrisi Çevresel Etki Eneri Arz Güvenliği Yatırı Maliyet Uygunluğu Devlet Teşviki Alternatif Üstünlük Ağırlığı Güneş Rüzgâr Hidroelektrik Jeoteral

14 6. SONUÇ Türkiye yenilenebilir eneri kaynak potansiyeli ve çeşitliliği bakıından oldukça zenn bir ülkedir. Ancak bu potansiyelini yeterince kullanaaakta ve eneride dışa bağılı bir konudadır. Bu duruda sürdürülebilir bir kalkına için eneri üretiinde yenilenebilir eneri kaynaklarının payının artırılası zorunlu hale geliştir Ülkeizde yapılacak yatırılar ve gerekli altyapının kurulası sonucunda ihtiyaç duyduğuuz enerinin büyük bir kısını kendiiz üretebilir hale gelebiliriz. Çalışaız, Bursa da yer alan bir firanın elektrik enerisi üretek aacıyla yatırı yapayı plânladığı yenilenebilir eneri kaynaklarının seçiine ilişkindir. Bu aacı gerçekleştirek için en uygun olan yenilenebilir eneri kaynağı belirleneye çalışılıştır. Bunun için fira ile oluşturduğuuz araştıra ekibi ile öncelikle kriterler belirleniş, belirlediğiiz kriterlerin birden fazla olası ve he nicel he de nitel kriterleri içeresinden dolayı çok kriterli karar vere yöntei öneriliştir. Bu yöntein klasik sayılar ile uygulanasından dolayı, karar vericinin yargılarında ortaya çıkacak bulanıklıkların ve belirsizliklerin değerlendirilesinde yetersizliği nedeniyle bulanık sayıların kullanıldığı bulanık çok kriterli karar vere yöntei uygulanıştır. Problein çözüünde beş ana kriter ile dört alternatif yer alıştır. Elektrik üretii için eneri kaynağını belirlee probleinin Bulanık AHP ile çözüü sonucunda ana kriterlere ilişkin en yüksek ağırlık % ile eneri arz güvenliği kriteri bulunuştur. Bu ağırlık fira için eneri kaynağı seçiinde en öneli kriterin eneri arz güvenliği olduğunu gösterir. Çünkü enerinin kesintisiz, güvenilir, ucuz, teiz ve çeşitlendiriliş kaynaklardan sağlanası ve verili kullanıının öncelikle güvence altına alınası gerekir. Eneri arz güvenliği kriterini %0 ile yatırı aliyet uygunluğu ve devlet teşviki, %9 ile eneri verililiği ve çevresel etkiler kriterleri izleektedir. En uygun eneri kaynağının belirlenesi aacıyla uygulaasını yaptığıız odelin çözüü sonucunda, hidroelektrik eneri ve rüzgâr enerisi %8 ile eşit önede bulunuştur. Daha sonra ise %5 ile güneş ve %3 ile eoteral eneri kaynağına yatırıın en uygun olduğu ortaya çıkıştır. Sonuç olarak Bursa da yatırı yapayı plânlayan fira yönetiine, yenilenebilir eneri kaynaklarından öncelikle hidroelektrik eneri ve/veya rüzgâr enerisi kaynağının daha uygun olduğu belirtiliştir. Buna göre firalar, plânladıkları yatırılar için bilisel yöntelere başvurarak yatırıını daha kârlı ve avantalı bir şekilde gerçekleştirebilir. 73 KAYNAKLAR Afgan N.H.,& Carvalho M.G. (00). Multi-criteria Assessent Of New and Renewable Energy Power Plants. Energy, 7(), Akova İ. (008)Yenilenebilir Eneri Kaynakları, Nobel Yayın, Ankara. Al Garni,H., Kasse,A., Awasthi,A., Kolenovic,D., & Al-Haddad, K. (06). A Multicriteria Decision Making Approach for Evaluating Renewable Power Generation Sources in Saudi Arabia. Sustainable Energy Technoloes and Assessents, 6(), Aer M.,& Dai T. U.(0). Selection of Renewable Energy Technoloes For A Developing Country: A Case of Pakistan, Energy for Sustainable Developent, 5(), Baahgat, Gawdat (006). Europe s Energy Security: Challanges and Opportunities. International Affairs, 8( 5), Beccali, M., Cellura, M.,& Ardente, D., (998). Decision Making in Energy Planning: The

15 Electre Multicriteria Analysis Approach Copared to a Fuzzy-Sets Methodology, Energy Conversion and Manageent, 39(6), Beccali M., Cellura M.,& Mistretta M., (003). Decision-Making in Energy Planning: Application of the ELECTRE Method at Reonal Level For The Diffusion of Renewable Energy Technology. Renewable Energy, 8, Cristobal, San J.R (0). Multi-Criteria Decision-Making in The Selection Of A Renewable Energy Proect in Spain: The Vikor Method. Renewable Energy, 36(), Davoudpour, H., Rezaee,S., & Ashrafi, M. (0). Developing a Fraework For Renewable Technology Portfolio Selection: A Case Study at A R&D Center. Renewable And Sustainable Energy Reviews, 6(6), Ertay,T.,Kahraan C.,& Kaya, İ.(03). Evaluation of Renewable Energy Alternatives Using Macbeth and Fuzzy AHP Multicriteria Methods: The Case Of Turkey. Technolocal and Econoic Developent of Econoy, 9() :38-6 Hohle, U. & Rodahaugh, S. E. (999). Matheatics Of Fuzzy Sets, Loc, Topology And Measure Theory, Kluwer Acadeic Publishers, USA. Kahraan, C., Kaya, İ., & Cebi, S., (009). A Coparative Analysis for Multiattribute Selection Aong Renewable Energy Alternatives Using Fuzzy Axioatic Design and Fuzzy Analytic Hierarchy. Energy, 34, Kaya, T. & Kahraan, C. (00). Multicriteria Renewable Energy Planning Using An Integrated Fuzzy VIKOR & AHP Methodology: The Case of Istanbul, Energy, 35(6): Mahoodzadeh,S.,Shahrabi, J.,Pariazar,M., & Zaeri M. S.(007). Proect Selection by Using Fuzzy AHP and TOPSIS Technique. International Journal of Social, Manageent, Econoics and Business Enneering (6): Nelson, V. (0). Introduction to Renewable Energy, Taylor & Francis Group, USA. Palabıyık, H., Yavaş, H. & Aydın, M. (00). Nükleer Eneri ve Sosyal Kabul, USAK Yayınları, Ankara. Seçe Y. N. & Özdeir, A.İ.(008). Bulanık Analitik Hiyerarşi Yöntei İle Çok Kriterli Strateik Tedarikçi Seçii: Türkiye, Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bililer Dersi, (): Ulutaş B.H. (005), Deterination of The Appropriate Energy Policy For Turkey, Energy, 30:46 6. Wang, J., Jing, Y., Zhang, C. & Zhao, J., (009). Review on Multicriteria Decision Analysis Aid in Sustainable Energy Decision-Making, Renewable and Sustainable Energy Reviews, 3(9): Wang, B., Kocaoğlu, F. D., Dai, T. U.& Yang, J. (00). A Decision Model for Energy Resource Selection in China Energy Policy, 38 () : Yakıcı Ayan, T. & Pabuçcu, H.(03) Yenilenebilir Eneri Kaynakları Yatırı Proelerinin Analitik Hiyerarşi Süreci Yöntei ile Değerlendirilesi, Süleyan Deirel Üniversitesi Iıbf Dersi,8(3): Zadeh, L.A. (965). Fuzzy Sets, Inforation and Control, 8: