Türk Tarım - Gıda Bilim ve Teknoloji Dergisi

Transkript

1 Türk Tarı Gıda Bili ve Teknoloji Dergisi, 6(12): , 2018 Türk Tarı - Gıda Bili ve Teknoloji Dergisi Çevriiçi baskı, ISSN: X Türk Bili ve Teknolojisi Aras ve Copras Yönteleriyle Yozgat İlinde Kurulabilecek Biyogaz, Kopost, Verikopost Tesislerinin Optiallik Sıralaası Rahi Arslan 1*, Hüdaverdi Bircan 1, Hasan Eleroğlu 2 1 Cuhuriyet Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bililer Fakültesi, İşlete Bölüü, Sivas, Türkiye 2 Cuhuriyet Üniversitesi, Şarkışla Aşık Veysel Meslek Yüksekokulu, Şarkışla/Sivas, Türkiye M A K A L E B İ L G İ S İ Araştıra Makalesi Geliş 30 Eki 2018 Kabul 09 Aralık 2018 Anahtar Kelieler: Çok Kriterli Karar Vere ARAS COPRAS Biyogaz Kopost * Sorulu Yazar: E-ail: rrahi4258@gail.co Ö Z Nüfus ve insan ihtiyaçlarının en hızlı arttığı günüüzde doğal kaynakların verili kullanıı öne kazanış, kaynaklara ek olarak enerji dönüşü sisteleri geliştirileye başlanıştır. Gelişiş ülkeler de bu kapsada atık addelerin değerlendirilesi teknolojilerine yönelişlerdir. Atık addelerden enerji elde edilesi kıt kaynaklara öneli ölçüde destek sağlaış, ülkeizde de bu kapsada öneli projeler hayata geçirileye başlaıştır. Bu öneli adıa katkı sağlaak aacıyla Yozgat ilinde kurulabilecek biyogaz, kopost ve verikopost üreti tesislerinin yatırıa uygunluk sıralaası, çok kriterli bir karar vere problei olarak ele alınıştır. Bu tesisler atıkların geri dönüşüüne yönelik yapılan ön fizibilite çalışası neticesinde belirleniştir. Bu çalışada bu tesislere ait kriterler dikkate alınarak optial uygunluk sıralaası yapılıştır. Sıralaada ARAS ve COPRAS yönteleri kullanılıştır. Yatırıcılar için kurulabilecek tesis küelerinin sıralaasında önerilen ilk üç sıralaa şu şekilde elde ediliştir; Biyogaz küeleri: 8. (Kayaka Keal Bey Mahallesi, Çayır Cd., Boğazlıyan/Yozgat), 11. (Başalan, Başalan Köyü/Çekerek/Yozgat), 15. (66700 İkikara Köyü/Sorgun/Yozgat); Kopost Optial leri: 5. (Sırçalı, Sırçalı Belediyesi/Boğazlıyan/Yozgat), 9. (Sarıkent, Sarıkent Köyü/Şefaatli/Yozgat), 3. (66700 Karalık Köyü/Sorgun/Yozgat); Verikopost Optial leri: 2. (Sarınınören, Sarınınören Köyü/Yozgat Merkez/Yozgat), 3. (Karlı, Karlı Köyü/Yerköy/Yozgat). Turkish Journal of Agriculture - Food Science and Technology, 6(12): , 2018 Optially Rating of Biogas, Copost, Vericopost Facilities to be Installed in Yozgat Province with ARAS and COPRAS Methods A R T I C L E I N F O A B S T R A C T Research Article Received 30 October 2018 Accepted 09 Deceber 2018 Keywords: Multi Criteria Decision Making ARAS COPRAS Biogas Copost * Corresponding Author: E-ail: rrahi4258@gail.co DOI: Population and huan needs are the ost rapidly increasing in the current tie, efficient use of natural resources has gained iportance, in addition to resources, energy conversion systes have begun to be developed. Developed countries have also turned to technologies for the evaluation of waste aterials. Achieving energy fro waste has provided significant support to scarce resources. In this context, iportant projects in our country have started to be ipleented. The biogas, copost and vericopost production facilities that can be established in Yozgat in order to contribute to this iportant step are considered as a ulti-criteria decision aking proble. These facilities were deterined as a result of the pre-feasibility study for the recycling of waste. In this study, optial confority order was ade by taking into consideration the criteria of these facilities. ARAS and COPRAS ethods were used. The first three sequences proposed in the ranking of plant clusters that can be set up for investors are obtained as follows; Biogas clusters: 8th Cluster (Kayaka Keal Bey Neighborhood, Çayır Cd., Boğazlıyan / Yozgat), 11th Cluster (Başalan, Başalan Village / Çekerek / Yozgat), 15th Cluster (66700 Ikikara Village / Sorgun / Yozgat); Optial Clusters of the Copost: 5th Cluster (Sırçalı, Sırçalı Municipality / Boğazlıyan / Yozgat), 9th Cluster (Sarıkent, Sarıkent Village / Şefaatli / Yozgat), 3th Cluster (66700 Karalık Köyü / Sorgun / Yozgat); Vericopost Optial Clusters: 2th Cluster (Sarınınören, Sarınınören Village / Yozgat Center / Yozgat), 3th Cluster (Karlı, Karlı Village / Yerköy / Yozgat).

2 Giriş Hayvancılık endüstrisi, artan talep doğrultusunda he gelişiş he de gelişekte olan ülkelerde yüksek iktarlarda hayvansal atığın ortaya çıkasına neden oluştur. Bu atıkların doğru şekilde bertaraf edileeesi çevresel sorunlara neden olaktadır. Son zaanlarda ülkeizde kües ve çiftlik hayvanlarından elde edilen atıklar, en öneli ve en ciddi çevresel probleler arasında yer alaktadır. Dolayısıyla hayvancılık sektöründe atıkların oluşturduğu çevresel sorunlar ve bunların çözüü öneli bir proble haline geliştir (Eleroğlu ve Yıldırı, 2011; Koç, 2002). Atıklar, bertaraf edilirken kurallarına dikkat edileden bu işlein yapılaası nedeniyle yer altı sularına karışakta, hastalık yayan ikroorganizaların ve diğer zararlı canlıların gelişeceği bir orta oluşturaktadır. Ayrıca çevreye ve insan sağlığına zarar veren sera gazlarının çıkışına neden olaktadır. Birçok soruna neden olan bu atıklar bilinçli bir şekilde işlendiğinde kopost ya da biyogaz elde edilebilir. Böylece çöp olak yerine ekonoiye ve çevreye katkı oluşturabilecek bir ha addeye dönüştürülebilir. Atıkların usulüne uygun şekilde değerlendirilesi, ülkeizdeki evcut enerji açığının kapatılasına, tarı arazilerinde kullanılan gübrede dışa bağılılığın azalasına, yoğun tarısal faaliyetler neticesinde azalan toprak verililiğinin artırılasına ve en önelisi yerleşi yerlerindeki çevre kirliliğinin azalasına katkılar sağlayacaktır (TÜBİTAK-MAM, 2002). Biyogaz, kopost ve verikopost üreti erkezlerinin faaliyete geçesi ile birlikte Yozgat bölgesinde yerleşi yerleri ve köylerinde hayvancılık yapan çiftçileriizin hayvan gübrelerini depolaa ve biriktire sorunu ortadan kalkacak, böylece çevreye yayılan kötü koku ve çirkin görüntü de azalacaktır. Biyogaz erkezlerinin önerilesinde teel aaç, Yozgat ilinin kırsal kalkınasına, tarısal gelişesine ve üretiin artırılasına katkı sağlaaktır. Bunun gerçekleşesi için de, toprağın organik yapısını koruyan ve hatta gelişesini sağlayan doğal gübrenin kullanılası bir zorunluluktur. Üreti aliyetlerinin kiyasal gübrelere göre çok düşük olası, çiftçileriize çok düşük aliyetle toprağı gübrelee ikanı sunacaktır. Kurulabilecek tesislerin hepsini birden faaliyete geçire yerine, en optial tesise karar verip kurak daha verili bir adı oluşturacaktır. Bu çalışa sayesinde ilgili kuru ve yatırıcılar he tesislerin kapasite ve kurulu koordinatlarına ulaşabilecek he de bu tesisleri hangisinin öncelikli faaliyete geçirebileceği hakkında bilgi sahibi olacaklardır. Ülkeiz, enerji teininde kullanılan fosil yakıt kaynakları açısından zengin değildir. Bu nedenle enerji teini için ülkeizde yerli olarak bulunabilir kaynaklar kullanılalıdır. Biokütle ekonoik yenilenebilir enerji kaynaklarından birisidir ve biokütle dönüşü sisteleri çevre kirliliğinin azaltılasında büyük katkı sağlaaktadır. Ayrıca geri dönüşü tesislerinde işlenecek ha addenin yerel olarak bulunabilirliği ve sürekli tein edilebilirliği gibi avantajlara sahiptir. Ülkeiz atık üretii bakıından oldukça zengin olup bu kaynağın işlenebilesi için da yeterli olanaklara ve çevresel koşullara sahiptir. Ülkeizde enerji orancılığı ve enerji tarıına geçileli, bunlardan ve atıklardan biyolojik yakıt üretii geliştirileli, gübrelerden, atıklardan ve çöplerden elde edilecek biyogaza gerekli öne verilelidir. Bu sayede enerji bakıından dışa bağılılık öneli derecede azaltılabilir (Topal ve Arslan, 2008). Koçer ve Ünlü (2007), yaptıkları çalışada Doğu Anadolu Bölgesinin biokütle potansiyelini ve enerji üretiini inceleişlerdir. Bu bölgenin biokütle enerjisi açısından yatırıa uygun olduğunu belirtişlerdir. Üstün ve Kurban (2011), ülkeizde il ve belediyeler bazında kentsel katı atık (KKA) iktarlarını analiz etişlerdir. Bu analizde araştıracılar KKA ları atık tipine göre gruplaışlar ve iktarlarını belirleişlerdir. Analiz sonrasında çıkan değerler bölgesel olarak toplanıştır. Biyoenerji denkleleri yardııyla toplanan değerlerin yaklaşık enerji değerleri hesaplanıştır. Ardından bölgelere ait enerji potansiyelleri belirleniş, daha önceden elde edilen bazı biokütle enerji değerleriyle karşılaştırılıştır. Sonuç olarak kentsel atıklardan öneli derecede enerji elde edilebileceğini belirtişlerdir. Literatürde yapılan çalışalarda genel olarak bölgelerin enerji potansiyelleri ortaya konuluştur. Bu çalışada Eleroğlu ve ark. (2018a) tarafından ortaya konulan potansiyel enerji dönüşü sistelerinin öncelik sıralaası yapılıştır. Materyal ve Yönte Sıralaaya dahil edilen tesisler TR72 Bölgesi Hayvansal Atıkların Geri Dönüşüüne Yönelik Ön Fizibilite ve Yatırı Uygunluk Çalışası Projesi kapsaında belirleniştir. Projede Yozgat İl Tarı ve Oran Müdürlüğü nden elde edilen veriler ilk olarak işlete büyüklüklerine göre sıralanıştır. Yozgat ilinde 50 ve üzeri büyükbaş içeren 543 adet işleteye ait yerleşi yerlerinin koordinatları enle ve boyla olarak belirleniştir. Enle ve boyla değerleri uzaklık değerlerine dönüştürülerek K-Means küelee analizine tabi tutuluş, en uygun atık değerlendire tesisi belirleneye çalışılıştır. K-Means lee yöntei sonuçları kullanılarak ilk adıda biyogaz tesisi ve elektrik üreti erkezi kurulu yerleri belirleniştir. Kurulabilecek tesislerin kapasiteleri, aliyetleri, ulaşı ikanları ve gelirleri farklı olduğundan yatırı öncelik sıralaası çok kriterli karar vere teknikleriyle yapılıştır. Belirlenen bu tesislerinin optial uygunluk sıralaası ise, bu çalışa kapsaında, çok kriterli karar yöntelerinden olan ARAS ve COPRAS teknikleriyle belirleniştir. Çok Kriterli Karar Vere Karar vere, karar vericinin farklı alternatiflerden oluşan bir problede, çok sayıdaki alternatifler arasından kendi hedefine en uygun olan alternatife karar vere iken; karar süreci bu işlelerin sırasıyla ve planlı bir şekilde yapılasını içerir (Tekin, 2008). Çok kriterli karar vere (ÇKKV) ise çelişen sout ve soyut ölçütlere veya niteliklere göre karar seçeneklerinden en iyisini seçek, seçenekleri sıralaak ya da sınıflandırak için kullanılan yöntelerdir (Guitouni ve Martel, 1998). Birden fazla alternatiften oluşan çoklu kritere sahip problelerde karar 1845

3 sürecini kolaylaştırak aacıyla 70 ten fazla yönte öneriliştir. Bu çalışada; alternatiflerin kriter üstünlüklerine göre orantısal olarak sıralanak istenesi ve kriterlerin nicel olası nedeniyle ARAS ve COPRAS yönteleri uygulanıştır. Litvanya da akıllı binalarda teizlik yapak aacıyla, geliştirilen robotların seçiinde COPRAS yöntei kullanılıştır. Yöntede fiyat, yükseklik, garanti süresi, robotun batarya örü, tehlike ve engelleri algılaa düzeyi, yaptığı teizliğin kalitesi, eiş gücü kriter olarak kullanılıştır (Kaklauskas ve ark., 2010). ARAS yönteini sonuçlarına grup kararlarını da dahil eteyi aaçlayan Shariati ve arkadaşları (2014), GARAS adını verdikleri bir odel kuruşlardır. Bu odelle atık yeri belirlee probleine çözü üretişlerdir. ARAS Yöntei ARAS (Additive Ratio Assesent) yöntei bulanık antık ve gri teori ile entegre odellenebilekte olup, Sliogeriene, Z. Turskis ve E. K. Zavadskas tarafından Çok Kriterli Karar Vere problelerinin çözüünde yeni bir yaklaşı olarak ortaya konuştur (Turskis ve Zavadskas, 2010). Çok Kriterli Karar Vere (ÇKKV) ve birçok karar analizi yöntelerinde kullanılan klasik yaklaşılarda aaç alternatifleri öznel tasnif (sıralaa) yapaktır. Literatürde yer alan birçok ÇKKV yöntei, alternatiflerin ideal pozitif ve ideal negatif çözüe olan göreli uzaklıklarını dikkate alakta ya da ideal alternatifin değerini çözüden elde ettiği fayda fonksiyonu değerleri ile karşılaştırarak sonuç önerektedir. ARAS yönteinde ise araştırılaya çalışılan alternatiflerin fayda fonksiyon değerleri, karar probleine karar verici tarafından eklenebilekte, optial (iniuda en küçük, aksiuda en büyük) alternatife ait fayda fonksiyonu değeri ile karşılaştırılaktadır. Bu yöntede karar seçeneklerinin fayda fonksiyonu değer oranları karar seçeneklerindeki optiu değerler ile karşılaştırılır (Shariati ve ark., 2014). ARAS yönteinde seçeneklerin perforansları, her bir kriterin ideal olarak kabul edilen alternatif kriterlerine kıyaslanarak belirlenir. Örnek verek gerekirse, bir karar probleinde alternatife ait bir kritere ait optial skorun 50, problede yer alan tü alternatiflerin bu değerin altında ve alternatifler içinde en büyük skorun 40 olduğunu varsayalı. Diğer yöntelerde optial skorun 50 olası ihal edilir ve alternatifler içinde en iyi 40 skoruna sahip olana %100 (1) değeri atanır. ARAS yönteinde ise bu 40 skoruna sahip alternatif %80 (0,80) olarak hesaplanır (Sliogerience ve ark., 2013). ARAS yöntei aşaaları aşağıdaki gibidir (Zavadkas ve ark., 2010): Karar Matrisinin Oluşturulası: ÇKKV yöntelerinin genelinde olduğu gibi ARAS yönteinde de ilk olarak karar probleini oluşturan alternatifler ve bu alternatifleri kıyaslaada kullanılacak kriterler belirlenir. Daha sonra her bir alternatifin kriter değerlerinin gösterildiği karar atrisi oluşturulur. ARAS yönteinde diğer ÇKKV yöntelerine ek olarak başlangıç karar atrisinin ilk satırına, optial değerlerden oluşan bir satır, karar verici tarafından eklenir. Alternatif sayısı, kriter sayısı n olak üzere X karar atrisi: x 1 (1) x 1 (n) X = [ ] i=1,, j=1,,n x (1) x (n) şeklinde gösterilebilir. Karar atrisi üzerine satır olarak x ij i. alternatifin j. kriterde gösterdiği perforans değerini ifade ederken, x 0j satırı karar verici tarafından karar atrisine il satır olarak eklenektedir. Karar probleinde kritere ait optial değer biliniyorsa, kriterin fayda (daha yüksek daha iyi) ya da aliyet (daha düşük daha iyi) özelliği gösteresi duruuna göre optial değer aşağıdaki eşitlikler kullanılarak hesaplanır. Fayda Duruu: Maliyet Duruu: x 0j= ax x ij i x 0j= in x ij i Karar Matrisinin Noralize Edilesi: Karar problelerinde kullanılan kriterlerin perforans değerleri, farklı ölçek türlerinde ve farklı birilerde ifade edilektedir. Bu sorunun giderilebilesi için kriterlere ait değerlerin ortak birile ifade edilesi alternatiflerin kıyaslanabilesi için zorunludur. Bunun yanı sıra kriterler eğer çok geniş sayı aralıklarında değerler alıyorsa, noralize işlei verilerin daha küçük aralıklara çekilesine de olanak sağlar. Böylece he biriler eşitlenir he de sayılar istenilen aralıkta tanılanış olur (Yıldırı, 2014). Elde edilen X noralize karar atrisi aşağıda sunulan eşitlik yardııyla hesaplanan x ij değerlerinden oluşaktadır x ij Değerleri ise kriterin fayda ya da aliyet olasına göre 2 farklı şekilde hesaplanaktadır: Kriter perforans değerlerinin yüksek olası pozitif anlaa geliyorsa yani iyi kabul ediliyorsa (fayda duruu), noralize değerler aşağıdaki eşitlik kullanılarak hesaplanaktadır. x ij = x ij i=0 x ij Kriter perforans değerlerinin düşük olası pozitif anlaa geliyorsa (aliyet duruu), noralizasyon işlei iki adıda gerçekleştirilir. İlk olarak kriter değerlerinin çarpa işleine göre tersi alınır. Böylece fayda duruuna dönüştürülüş olur. Noralizasyon fonksiyonu kullanılarak noralize değer hesaplanır. x = [ x ij = 1 x ij = x ij x ij i=0 x ij x 01 x 0n x 1 x n Yukarıdaki adılar izlenerek hesaplanan değerler gösterilen atris forunda yazılarak x noralize karar atrisine son hali verilir. ] 1846

4 Noralize karar atrisine kriter ağırlıklarının atanası: Karar verici ve uzanlardan alınan görüşler neticesinde belirlenen kriter öne dereceleri (wj), noralize ediliş atris eleanları ile çarpılır. Böylece ağırlıklandırılış noralize x atrisi elde edilir. Kriterlere ait ağırlık değerleri 0< w j <1 koşuluna uyak zorundadır ve ağırlıklar toplaı aşağıda sunulan eşitlikte gösterildiği gibi sınırlandırılıştır. n j=1 w j =1 Aşağıdaki eşitlik kullanılarak ağırlıklı noralize değerleri elde edilektedir. x = x ij. w ij Hesaplanan x ağırlıklı noralize değerleri aşağıda gösterilen atris forunda yazılarak x ağırlıklı noralize karar atrisi elde ediliş olur. x 01 x 0n x = [ ] i=1,, j=1,,n x 1 x n Alternatiflere ait en uygun fonksiyon değerlerinin hesaplanası: ARAS yönteinin son adıında her bir alternatif için en uygun yani optiu fonksiyon değeri hesaplanır. Alternatiflerin değerlendirilesi işlei bu değerlere göre gerçekleştirilir. S i i. alternatifin optiallik fonksiyon değerini gösterek üzere alternatiflere ait skorlar aşağıdaki eşitlik kullanılarak elde edilir. S i = i=0 x ij i= 1, 2, Sıralaanın elde edilesi aacıyla fayda derecesinin hesaplanası: Hesaplanan S i değerlerinden büyük değerler alternatifin etkin olduğu anlaına gelektedir. Alternatiflere ait S i değerlerinin S 0 optial fonksiyon değerine oranı K i fayda derecelerini verekte ve aşağıdaki eşitlik kullanılarak hesaplanaktadır. K i = S i S 0 K i oranları [0,1] aralığında değer alakta ve bu oran kullanılarak alternatiflerin fayda fonksiyonu değerlerinin etkinliği hesaplanaktadır. Buradan elde edilen değerler büyükten küçüğe sıralanarak alternatiflerin değerlendirilesi yapılaktadır. En yüksek skora sahip alternatif en iyi olarak kabul edilir. COPRAS Yöntei Coplex Praportional Assesent (COPRAS- Karaşık Nisbi Değerlendire) yöntei öne ve fayda dereceleri açısından alternatifleri adı adı sıralar ve değerlendirir. Yönte diğer karar vere yöntelerine göre daha basit işleler içerektedir (Kaklauskas ve ark., 2010; Kaklauskas ve ark., 2007). COPRAS yönteinde fayda kriterlerini en üst düzeye çıkarta ve aliyet kriterlerini ise en aza indire aacı vardır (Podvesko, 2011). COPRAS yöntei aksiizasyon ve iniizasyon karar problelerine kolaylıkla uygulanabilir. Çözü aşaasında her iki kriter ayrı ayrı değerlendirilir. COPRAS yönteinde negatif değerlerin değerlendirilesi için dönüşü gerekir ve bu işle de karar verici için zaan alabilir (Aksoy ve ark., 2015). COPRAS yönteinin en öneli özelliği alternatiflerin fayda derecelerini gösteriyor olasıdır. Değerlendirilen alternatifleri birbirleriyle karşılaştırır diğer alternatiflerden ne kadar iyi ya da ne kadar kötü olduğunu yüzde olarak ifade eder. COPRAS yöntei aşaaları aşağıda veriliştir (Zavadskas ve ark., 2008; Podvezko, 2011); i; 1, 2, 3, alternatifleri, j=1, 2, 3, n değerlendire kriterleri, x ij = j. Değerlendire kriteri açısından i. alternatifin değeri. Karar atrisinin oluşturulası: Öncelikle x ij lerden oluşan karar atrisi oluşturulur. alternatif sayısını, n ise kriter sayısını gösterek üzere X karar atrisi: x 1 (1) x 1 (n) X = [ ] i=1,, j=1,,n x (1) x (n) şeklinde gösterilebilir. Noralize ediliş atris oluştura: x ij = x ij i=1 x ij eşitliği yardııyla noralize ediliş atris elde edilir. Eğer kriter ağırlıklandırılış atris kullanılacaksa, w j: j. Değerlendire kriterinin ağırlığı olak üzere ; D=d ij =x ij w j eşitliği ile noralize atrisi ağırlıklandırılabilir. Kriterlerin oluşturulası: Aaca ulaşada yüksek değerler daha iyi duruu gösterdiği için faydalı kriterler, düşük değerler daha iyi duruu gösterdiği için faydasız kriterler olarak ifade edilir (Özdağoğlu, 2013a). Her iki duruu da ifade eden kriterler için ağırlıklı noralize ediliş karar atrisindeki değerler toplanır. S i+ fayda kriterleri için ağırlıklı noralize ediliş karar atrisindeki değerlerin toplaını, S i- faydasız kriterler için ağırlıklı noralize ediliş karar atrisindeki değerlerin toplaını ifade eder. S i+ ve S i- hesaplanışı aşağıda gösteriliştir. S i+= k j=1 d ij j=1,,k faydalı kriterler, S i-= k j=k+1 d ij j=k+1, k+2,,n faydasız kriterler, Alternatiflerin oluşturulası: Her bir alternatif için Q i olarak sigelenen göreceli öne değeri aşağıdaki eşitlik kullanılarak hesaplanır. Q i= S i+ + i=1 S i 1 S i. i=1 S i En yüksek göreceli öne değeri en iyi alternatifi ifade etektedir. 1847

5 Öncelik değerlerinin belirlenesi: En yüksek göreceli öncelik değeri aşağıdaki fonksiyon yardııyla bulunur. Q ax = En büyük{q i} i=1, 2,, Perforans değerlerinin hesaplanası: Her bir alternatif için P i olarak sigelenen perforans indeksi aşağıdaki fonksiyon kullanılarak hesaplanır. P i= Q i Q ax. 100% P i olarak sigelenen perforans indeksi 100, en iyi alternatifi ifade etektedir. Alternatifler sahip oldukları perforans indeks değerlerine göre büyükten küçüğe doğru sıralanır (Sarıçalı ve Kundakçı, 2016). Uygulaa Biyogaz tesisine hayvan sayısı 4000 büyükbaş ve üzerinde, odak noktasına esafe değeri 15 k nin aşağısında olan işleteler dahil ediliştir. Planlanan kopost erkezlerine ise, odak erkezine esafesi 15 k ve daha yakın, arasında büyükbaş hayvan sayısına erişen işleteler dahil ediliştir. Odak erkezine uzaklığı en fazla 30 k olan, fakat hayvan sayısı 1000 baş ve üzerinde kalan işleteler ise verikopost tesisine dahil ediliştir. En optial tesis yeri belirlenirken işlete koordinatları K-Means lee Yönteinde analiz ediliştir (Tablo 1). Hayvan sayısı ve altında olan, uzaklığı 30 k den fazla olan dolayısıyla herhangi bir atık değerlendire tesisine dahil edileeyen işlete sahiplerine ise çevreye en az zarar vere yönteleri tavsiye ediliştir. Bu şekilde atıkların en verili şekilde kullanılası aaçlanıştır. Sıralaa yapılırken Tablo 2 de belirtilen, kopost ve verikopost tesis küelerine ait 7 kriter, biyogaz tesis küelerine ait 6 kriter kullanılıştır. Ancak kopost tesisi kriterlerinden en yakın köy esafesi bütün alternatiflerde 0 olduğundan sıralaaya dahil edileiştir. Analiz sonucunda elde edilen tesiste farklı atıkların da işlenebilesi, belediyeler tarafından toplanan atıkların geri dönüşüe kazandırılası açısından en yakın belediye uzaklığı da kriterlere dahil ediliştir. lee analizi neticesinde elde edilen 15 biyogaz, 11 kopost ve 3 verikopost alternatif tesisin optial uygunluk sıralaasında ARAS ve COPRAS yöntei kullanılıştır. Tablo 1 Büyükbaş Hayvan Sayısı ve Uzaklığa Göre Kurulası Planlanan Tesisler Table 1 Planned establishents by nuber of cattle and establishent by distance Büyükbaş hayvan sayısı Odak erkezine uzaklık Kurulası uygun tesisi >= k ve daha az Biyogaz k ve daha az Kopost >=1.000 (biyogaz ve kopost küesine dahil olayan) 15 k-30 k arası Verikopost Tablo 2 Biyogaz, Kopost ve Verikopost lerinin Sıralanasında Kullanılan Kriterler Table 2 Criteria used in sequencing bioass, copost and vericopost sets Biyogaz Tesisi Kopost Ve Verikopost Tesisi K1 Kurulası planlanan tesislerin esafe ortalaaları Kurulası planlanan tesislerin esafe ortalaaları K2 Her bir küede yer alan topla büyükbaş hayvan sayısı Her bir küede yer alan topla büyükbaş hayvan sayısı K3 Kurulası planlanan tesisinin yatırı aliyeti İşlenesi planlanan kopost ve verikopost iktarı K4 Her bir küede yer alan topla büyükbaş işlete sayısı Tesisten elde edilecek tahini gelir K5 lee analizi neticesinde belirlenen koordinatların Her bir küede yer alan topla büyükbaş işlete en yakın yerleşi yerine olan uzaklığı sayısı K6 ye en yakın belediye uzaklığı nin en yakın yerleşi yerine olan uzaklığı K7 ye en yakın belediye uzaklığı alınıştır. Biyogaz lerinin Optiallik Sıralaası Tablo 3 te biyogaz küelerine ait veriler sunuluştur. Biyogaz tesislerinin optiallik sıralaasında başlangıç atrisi için Tablo 3 te yer alan koordinatlar uzaklığa dönüştürülüş, yatırı aliyeti ise hayvan sayısıyla doğru orantılı olduğundan hesaplaalara dahil edileiş ve hesaplaalarda Tablo 4 kullanılıştır. COPRAS ve ARAS yönte basaakları başlangıç atrisine M Excel prograı kullanılarak uygulanıştır. Elde edilen sıralaa sonuçları Tablo 5 te sunuluştur. Biyogaz tesislerinin ARAS yönteinde yatırıa uygunluk sıralaasında 8 nolu küe 1. sırada, 15 nolu küe 2. sırada, 11 nolu küe 3. sırada, 13 nolu küe 15. Sırada; COPRAS yönteinde yatırıa uygunluk sıralaasında 8 nolu küe 1. sırada, 11 nolu küe 2. sırada, 15 nolu küe 3. sırada, 3 nolu küe 15. sırada yer alıştır. Görüldüğü üzere her iki yöntede de elde edilen il üç sıralaa sonuçları benzerdir. Bu kapsada, Yozgat ilinde kurulası planlanan biyogaz tesisi yatırıına başlaak için en uygun küelerin sıralanası Tablo 5 te sunuluştur. İlk üçte yer alan küelerin adresleri koordinatlar doğrultusunda şu şekildedir: 8. : Kayaka Keal Bey Mahallesi, Çayır Cd., Boğazlıyan/Yozgat 11. : Başalan, Başalan Köyü/Çekerek/Yozgat 15. : İkikara Köyü/Sorgun/Yozgat 1848

6 Tablo 3 Biyogaz tesisleri verileri* Table 3 Biogas plants data Ort.Mes. Hayvan Elektrik Kapasite Yatırı Gelir İşlete Enle Boyla K Sayısı MW/Saat MW (Dolar) Dolar/Yıl Sayısı 1 8, , , , ,94 14, , , , , ,59 8, , , , , ,59 9, , , , , ,14 6, , , , , ,39 16, , , , ,4 4 14,59 9, , , , ,2 3 11,14 6, , , , , ,59 7, , , , , ,14 6, , , , , ,59 9, , , , , ,94 15, , , , , ,04 11, , , , , ,59 9, , , , , ,14 5, , , , , ,49 12,08 24 Topla , ,90 149, *Eleroğlu ve ark., 2018a Tablo 4. Biyogaz tesisi başlangıç atrisi Table 4 Biogas plant starting atrix Ort.Mes. Hayvan Kapasite Gelir İşlete En Yakın En Yakın K Sayısı MW (Dolar) Sayısı Köy Mesafe (k) Merkez Belediye (k) 1 8, , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , Tablo 5 Kurulası planlanan biyogaz tesislerinin optiallik sıralaası Table 5 Optiality of biogas plants to be established COPRAS Yöntei Sıralaa ARAS Yöntei Sıralaa

7 Kopost lerinin Optiallik Sıralaası Hayvan sayısı arasında olup biyogaz tesisine dahil edileyen işleteler kopost tesisine dahil ediliştir. Aynı şekilde 11 kopost küesine dahil edilen işletelerin odak noktasına uzaklığı aksiu 15 k dir. lee analizi neticesinde kurulabilecek kopost tesislerinin koordinatları Tablo 6 da sunuluştur. Kurulabilecek tesislerin kapasiteleri, aliyetleri, ulaşı ikanları ve gelirleri farklı olduğundan yatırı öncelik sıralaası çok kriterli karar vere teknikleriyle yapılıştır. Kopost tesislerinin optiallik sıralaasında başlangıç atrisi için Tablo 6 da yer alan koordinatlar uzaklığa dönüştürülüş, yatırı aliyeti ise hayvan sayısıyla doğru orantılı ve en yakın köy esafesi bütün alternatiflerde 0 olduğundan hesaplaalara dahil edileiş ve hesaplaalarda aşağıdaki Tablo 7 kullanılıştır. Tablo 7 de verilen başlangıç atrisine COPRAS ve ARAS yönte basaakları M Excel prograı kullanılarak uygulanıştır. Elde edilen sıralaa sonuçları Tablo 8 de sunuluştur. Kurulası planlanan kopost tesislerinin COPRAS yönteiyle yatırıa uygunluk sıralaasında 5 nolu küe 1. sırada, 9 nolu küe 2. sırada, 3 nolu küe 3. Sırada; ARAS yönteine göre ise 9 nolu küe 1. sırada, 3 nolu küe 2. sırada ve 5 nolu küe 3. sırada yer alıştır. Görüldüğü üzere her iki yöntede de elde edilen il üç sıralaa sonuçları benzerdir. Yozgat ilinde elde edilen kopost yatırıına başlaak için en uygun küelerin sıralaası Tablo 8 de sunuluştur. İlk üçte yer alan küelerin koordinatlar doğrultusunda adresleri şu şekildedir: 5. : Sırçalı, Sırçalı Belediyesi/Boğazlıyan/ Yozgat 9. : Sarıkent, Sarıkent Köyü/Şefaatli/Yozgat 3. : Karalık Köyü/Sorgun/Yozgat Verikopost lerinin Optiallik Sıralaası Büyükbaş hayvan sayısı 1000 ve üzeri olan ancak odak erkezine uzaklığı 15 k den fazla olup biyogaz ve kopost küelerine dahil edileyen işleteler verikopost küesine dahil ediliştir. Verikopost küesine ait veriler Tablo 9 da sunuluştur. lee analizi sonucu elde edilen verikopost tesislerinin optiallik sıralaasında başlangıç atrisi için Tablo 9 da yer alan koordinatlar uzaklığa dönüştürülüş, yatırı aliyeti ise hayvan sayısıyla doğru orantılı olduğundan hesaplaalara dahil edileiş ve hesaplaalarda aşağıdaki Tablo 10 kullanılıştır. Tablo 10 da verilen başlangıç atrisine COPRAS ve ARAS yönte basaakları M Excel prograı kullanılarak uygulanıştır. Elde edilen sıralaa sonuçları Tablo 11 de sunuluştur. Tablo 6 Kopost tesisleri verileri* Table 6 Coposting facilities data Ort.Mes. Hayvan Kapasite Yatırı Gelir İşlete Enle Boyla K Sayısı Ton/Yıl (Dolar) (Dolar) Sayısı 1 3, ,212 35, , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , Topla Topla *Eleroğlu ve ark., 2018b Tablo 7 Kopost tesisi başlangıç atrisi Table 7 Starting atrix for coposting Ort.Mes. Hayvan Kapasite Gelir İşlete En Yakın En Yakın K Sayısı Ton/Yıl (Dolar) Sayısı Köy Mesafe (k) Merkez Belediye (k) 1 3, , , , , , , , , , ,

8 Tablo 8 Kurulası planlanan kopost tesislerinin optiallik sıralaası Table 8 Optiality ranking of the coposting facilities COPRAS Yöntei Sıralaa ARAS Yöntei Sıralaa Tablo 9 Verikopost tesisleri verileri* Table 9 Vericopost facility data Ort.Mes. Hayvan Kapasite Yatırı Gelir İşlete Enle Boyla K Sayısı Ton/Yıl (Dolar) (Dolar) Sayısı 1 0, , , , , , , , , Topla *Eleroğlu ve ark., 2018b Tablo 10 Verikopost tesisi başlangıç atrisi Table 10 Vericopost facility starting atrix Ort.Mes. Hayvan Kapasite Gelir İşlete En Yakın En Yakın K Sayısı Ton/Yıl (Dolar) Sayısı Köy Mesafe (k) Merkez Belediye (k) 1 6, , , Tablo 11 Kurulası planlanan verikopost tesislerinin optiallik sıralaası Table 11 Optiality ranking of the planned vericopost facilities to be established COPRAS Yöntei Sıralaa ARASYöntei Sıralaa Kurulası planlanan verikopost tesislerinin ARAS ve COPRAS yönteiyle yatırıa uygunluk sıralaasında benzer sonuçlar elde ediliştir. Bu kapsada yatırıa uygunlukta 2 ve 3. ler ilk iki sırada yer alıştır. Yozgat ilinde elde edilen kopost yatırıına başlaak için en uygun küelerin sıralaası Tablo 11 de sunuluştur. İlk ikide yer alan küelerin koordinatlar doğrultusunda adresleri şu şekildedir: 2. : Sarınınören, Sarınınören Köyü/Yozgat Merkez/ Yozgat 3. : Karlı, Karlı Köyü/Yerköy/Yozgat Sonuç ve Öneriler Biyogaz, kopostlaa ve verikopost gibi teknolojiler, dünyanın birçok yerinde evsel katı atık, hayvan gübrelerin bertarafı ve tarısal alanlarda tercih edilektedir. Yapılan çalışalarda bu tesisler için atık potansiyelleri hesaplanış, değerlendirek için alternatifler tavsiye ediliştir. Elbette tavsiye edilen tesislerin kurulabilesi için de birden fazla kriter dikkate alınalıdır. Ancak, bunlar arasında topla atık iktarı ve atıkların kurulabilecek tesise uzaklığı en öneli kriterlerdendir. Bu ve birçok nedenden dolayı bütün atıkları kapsayacak tesis kurak ya da farklı bölgelerde birden fazla tesis kurak oldukça zor olacaktır. Girişiciler birden fazla tesis alternatifi arasından en optial yatırı için, seçi yapak duruundadırlar. Böyle bir duruda planlanan biyogaz, kopost ve verikopost tesisi küelerine karar verilesi ve bu planlanan tesislerin uygunluk sıralaası, çok kriterli bir karar vere problei olarak ele alınıştır. Sıralaada kullanılan tesis verileri TR72 Bölgesi Hayvansal Atıkların Geri Dönüşüüne Yönelik Ön Fizibilite ve Yatırı Uygunluk Çalışası Projesi nden elde ediliştir. Bu çalışa kapsaında Yozgat ili ve çevresinde kurulası planlanan biyogaz, kopost ve verikopost tesislerinin yatırıa uygunluk sıralaası ARAS ve COPRAS yönteleriyle yapılıştır. Böylece açığa çıkan atıklar da en verili şekilde değerlendirilecektir. Bu çalışa ile ilgili kurular yatırı önceliği konusunda bilgilendiriliş olacaktır. 1851

9 TR72 Bölgesinde yatırı ve hibe desteği alan Yozgat ilinin bu yatırıların yapılasında öncelikli olduğu görülektedir. Çok kriterli karar vere teknikleriyle kurulabilecek ilk üç tesis küeleri Tablo 12 de sunuluştur. Elbette yatırıcılar farklı kriterleri kurulası planlanan tesislere dahil edip alternatifleri yeniden değerlendirebilirler. Kendi bölgelerine yakın olan küelerin koordinatlarını kullanıp en yakın tesis konuuna erişebilirler. Optiallik sıralaasını farklı yöntelerle yapıp değerlendire yapabilirler. Tablo 12 Kurulabilecek tesis küelerinin optial sıralaası Table 12 Optial ranking of facility clusters Biyogaz Optial leri 8. : Kayaka Keal Bey Mahallesi, Çayır Cd., Boğazlıyan/Yozgat 11. : Başalan, Başalan Köyü/Çekerek/Yozgat 15. : İkikara Köyü/Sorgun/Yozgat Kopost Optial leri 5. : Sırçalı, Sırçalı Belediyesi/Boğazlıyan/Yozgat 9. : Sarıkent, Sarıkent Köyü/Şefaatli/Yozgat 3. : Karalık Köyü/Sorgun/Yozgat Verikopost Optial leri 2. : Sarınınören, Sarınınören Köyü/Yozgat Merkez/Yozgat 3. : Karlı, Karlı Köyü/Yerköy/Yozgat Kaynaklar Aksoy E, Öürbek N, Karaatlı M AHP Teelli Multıoora ve COPRAS Yöntei İle Türkiye Köür İşleteleri nin Perforans Değerlendiresi, Hacettepe Üniversitesi İktisadi ve İdari Bililer Fakültesi Dergisi, Cilt 33, Sayı 4, s Eleroğlu H, Bircan H, Arslan R. 2018a. Yozgat İlinin Hayvansal Atık Biyogaz Potansıyelinin Belirlenesi, Uluslararası Politik, Ekonoik Ve Sosyal Araştıralar Kongresi, Eki, Nigde. Eleroğlu H, Bircan H, Arslan R. 2018b. Yozgat İlinin Hayvansal Kaynaklı Kopost Potansiyeli ve K-Means lee İle Optiu Tesis Konuunun Belirlenesi, Al Farabi 3. Uluslararası Sosyal Bililer Kongresi, Ankara Eleroğlu H, Yıldırı A Tavukçuluk Katı Atıklarının Tavuk Gübresine İşlenerek Çevre Kirliliğinin Azaltılası, 3. Ulusal Katı Atık Yönetii Kongresi, Girne, KKTC Guitouni A, Martel JM Tentative Guidelines To Help Choosing An Appropriate MCDA Method, European Journal of Operational Research, 109(2), s. ( ). Kaklauskas Arturas, Edundas Kaziieras Zavadskas ve V. Trınkunas, A ultiple criteria decision support on-line syste for construction, Engineering Applications of Artificial Intelligence, 20 (2), pp. ( ). Kaklauskas A, Zavadskas EK, Naiavicienė J, Krutinis M, Plakys V, Venskus D Model for a coplex analysis of intelligent built environent. Autoation in Construction, 19: Koç T Bandıra İlçesinde Tavukçuluğun Çevresel Etkisi, Ekoloji Dergisi, 11(43): Koçer N. Ünlü A Doğu Anadolu Bölgesinin Biyokütle Potansiyeli ve Enerji Üretii, Doğu Anadolu Bölgesi Araştıraları. Özdağoğlu A. 2013A. İalat İşleteleri İçin Eksantrik Pres Alternatiflerinin Copras Yöntei İle Karşılaştırılası. Güüşhane Üniversitesi Sosyal Bililer Elektronik Dergisi, 4(8): Podvezko V The Coparative Analysis of MCDA Methods SAW and COPRAS, Inzinerine Ekonoika- Engineering Econoics, 22(2), Sarıçalı G, Kundakçı N Ahp ve Copras Yönteleri İle Otel Alternatiflerinin Değerlendirilesi, International Review Of Ecenoics And Manageent, 4 (1), 2016, Shariati S, Yazdani-Chazini, A, Salsani A, Taosaitiene J, Propasing A New Model For Waste Dup Site Selection: Case Study Of Ayera Phosphate Mine, Inzinerine Ekonoika Engineering Ecnoics, 25(4), S. ( ). Shariati S, Yazdani-Chazini, A, Salsani A, Taošaitienė J Proposing a New Model for Waste Dup Site Selection: Case Study of Ayera Phosphate Mine. Engineering Econoics, 25(4), Sliogeriene J, Turskis Z, Streiikiene D Analysis And Choice Of Energy Generation Technologies: The Multiple Criteria Assessent On The Case Study Of Lithuania, Energy Procedia, 32, s. (11-20). Tekin M Sayısal Yönteler, Nobel Kitap, Ankara. Topal M, Arslan I Biyokütle Enerjisi ve Türkiye, VII. Ulusal Teiz Enerji Sepozyuu, UTES Aralık 2008, İstanbul. Turskis Z, Zavadskas EK A new additive ratio assessent (ARAS) ethod in ulticriteria decisionaking, Technological and Econoic Developent of Econoy, (2): TÜBİTAK-MAM s ve Ahır Gübrelerinin Geri Kazanılası ve Bertarafı Projesi. Üstün AK, Kurban M Elektrik Enerjisi Üretiinde Kentsel Katı Atık Potansiyel Analizi ve Uygulaası, 6th International Advanced Technologies Syposiu (IATS 11), May 2011, Elazığ, Türkiye. Yıldırı FB, Önder E Çok Kriterli Karar Vere Yönteleri, Dora Yayıncılık, Zavadkas EK, Turskıs Z, Vilutiene T Multiple Criteria Analysis Of Foundation İnstalent Alternatives By Applying Additive Ratio Assessent (ARAS) Method. Archıves Of Cıvıl And Mechanıcal Engıneerıng, No:3i. Zavadskas EK, Kaklauskas A, Turskis Z, Taosaitiene J Contractor Selection Multi-Attribute Model Applynig COPRAS Method With Grey Interval Nubers, International Conference 20th EURO Mini Conference Continuous Optiization and Knowledge-Based Technologies, May 2008, Neringa, Lithuania, s. ( ). 1852