TÜRKYE DE KUYUMCULUK SEKTÖRÜNDE ÇALIMA KOULLARI (STANBUL KAPALIÇARI ÖRNENDE) uayp KAYA. Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

Transkript

1 TÜRKYE DE KUYUMCULUK SEKTÖRÜNDE ÇALIMA KOULLARI (STANBUL KAPALIÇARI ÖRNENDE) uayp KAYA Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Lisansüstü Eitim, Öretim ve Snav Yönetmeliinin Çalma Ekonomisi ve Endüstri likileri Anabilim Dal Çalma Ekonomisi Bilim Dal çin Öngördüü YÜKSEK LSANS TEZ Olarak hazrlanmtr. Tez Dan-.man- Yrd. Doç. Dr. Handan KUMA. SVAS Haziran 2006

2 Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüü ne.uayp KAYA tarafndan yaplan bu çalma jürimiz tarafndan Çalma Ekonomisi ve Endüstri likileri Anabilim Dal / Çalma Ekonomisi Bilim Dalnda YÜKSEK LSANS TEZ olarak kabul edilmitir. Bakan: Yrd. Doç. Dr. Handan KUMA. Üye: Yrd. Doç. Dr. Mehmet ASLAN Üye: Yrd. Doç. Dr. Recep MAKAS Onay Yukarda imzalarn, adgeçen öretim üyelerine ait olduunu onaylarm. 26/06/2006 Doç. Dr. Nevzat GÜLDKEN Enstitü Müdürü

3 I ÖZET Üretim süreci, yöntemi, araçlar ve girdilerinin deiim gösterdii günümüzde, baz ürün ve hammaddeler daha öncelikli ve önemli duruma gelmitir. Kymetli madenlere sahip olan ülkeler, ihracat ve ithalatta rekabet edebilme ve ticaret hacmini artrma konusunda avantajl duruma gelmilerdir. Türkiye açsndan da öncelikli bir paya sahip olan kuyumculuk sektörü tüm Dünya da hzla gelimektedir. Türkiye altn ithalatnda Dünya sralamasnda beinci srada yer alrken, altn tak tasarmnda ikinci sradadr. Söz konusu veriler, Türkiye de sektörün kapasitesi ve genileme potansiyelini gösterme açsndan gösterge olarak deerlendirilebilir. Bu noktada, kuyumculuk sektörünün geliimi ve istihdam yaplanmasnn ayrntl biçimde incelenmesi gerei de ortaya çkmaktadr. (stihdam yaplanmasnda çalma koullar da belirleyici bir faktör olmaktadr. Bu çalmada, kuyumculuk sektörü imalat iletmelerinde çalanlarn çalma koullar incelenmeye çallmtr. Tez çalmas teorik ve uygulamadan oluan üç bölümü içermektedir: Aratrmann birinci bölümünde; kavramsal tanmlamalara yer verilerek, kymetli maden sektörü içerisinde yer alan kurum ve kurulular ile sektörün ileyi yaps, finans araçlar ve Türk kuyumculuk sektörünün tarihsel geliim süreci dönemler halinde anlatlmtr. Küresel boyutta kymetli maden sektöründe üretim ve Türkiye de istihdam yaplanmas balkl ikinci bölümde, kymetli maden sektöründe üretimin küresel boyutu, kymetli madenlere yönelik yatrm harcamalar, fiyatlar ve arz-talep dengesi ile Türkiye de kymetli maden üretimi ve istihdamn genel görünümü hakknda açklamalar yaplmtr.

4 II Çalma yaamnda bölünemez kamusal bir mal olan çalma koullar, aratrmann üçüncü bölümünü oluturmaktadr. Uygulama bölümünü oluturan üçüncü bölümde, (stanbul Kapalçar Kuyumculuk sektörü imalat atölyelerinde içi ve iverenlerden oluan çalanlara yönelik anket çalmasnn sonuçlar irdelenmitir. Çalmann temel hipotezi, (stanbul Kapalçar örneinde kuyumculuk sektörü imalat iletmelerinde çalanlarn çalma koullarnn, fiziksel, psiko-sosyal, hukuki ve i organizasyonu, insan kaynaklar yönetimi açsndan yasa, yönetmelik ve psiko-sosyal koullara uygun olup olmadnn tespit edilmesinden olumutur.

5 III SUMMARY Some product and staple goods have became to a more important and to a priority position nowadays where the production process, methods, equipment and input have been showing changes. The countries that own valuable mines are now more advantegous to compete with other countries. Jewelery sector which also has a priority position for Turkey is developing rapidly in the world. Turkey is in the fifth position at gold export, while it is in the second place at jewelery design. These input can be evaluated as an indification of Turkey s Jeweler sectors capacity and the extend potential. At this point it also indicates the importance of the observation of employment structure. Conditions of employment also is a factor in employment conditions of the people working in jewelery sectors are observed. The thesis study contains three parts that is combined from the theory and appliance. In the first part of the research conceptual definition have been explained, valuable mine firms and organizations that are included in the valuable mine and have they check out, the finance appliance and Turkish jewelery sectors historical development in periods has been told in the second part under the heading of the global dimension in the valuable mine sector product and the employment structure in Turkey, the production the global dimension at mine sectors, the investment spending towards valuable mines, the prices and the supply, the demand balance, the production and the employment in Turkey has been declared. The third part is consisted of business conditions. In this part the poll given to the people included at Istanbul Bazaar jewelery sector s production business, have an acceptable working conditions, physical, juridical, business organization according to human resources management.

6 IV ÇNDEKLER Sayfa ÖZET... I SUMMARY... III ÇNDEKLER... IV KISALTMALAR... X TABLOLAR LSTES... XII EKLLER ve GRAFKLER LSTES... XIX GR... XX BRNC BÖLÜM SEKTÖR KAVRAMI, TÜRLER ve TÜRK KUYUMCULUK SEKTÖRÜNÜN TARHSEL GELM I. SEKTÖR KAVRAMI.. 1 II. SEKTÖR TÜRLER(. 2 A. Giriimcinin Niteliine Göre 2 1. Kamu Sektörü Özel Sektör.. 4 B. Üretim Niteliine ((ktisadi Faaliyet Snflamas) Göre 4 C. (stihdam Niteliine Göre Formel Sektör Enformel Sektör Üçüncül ve Üçüncü Sektör.. 8 D. Üretim Faaliyetlerinin Ulusal ve Uluslararas Pazar Niteliine Göre Ulusal (Yurtiçi) Sektör Uluslararas (Yurtd) Sektör. 9 III. KIYMETL( MADEN SEKTÖRÜ KAVRAMI ve ÇEM(TLER( 10 A. Kavram Olarak Kymetli Maden Sektörü B. Kymetli Madenler Altn Kavram ve Kimyasal Özellikler... 12

7 V Sayfa a. Kimyasal Özellikleri b. Altnn Tarihsel Süreci c. Ekonomik Kapsam ve Kullanm Alan Gümü Kavram ve Kimyasal Özellikler a. Kimyasal Özellikleri b. Gümüün Tarihsel Süreci c. Ekonomik Kapsam ve Kullanm Alan Platin Kavram ve Ekonomik Alan Kymetli ve Yar Kymetli Talar a. Yar Kymetli Talarn Özellikleri ve Türleri b. Ekonomide Kullanm Alan IV. KIYMETL( MÜCEVHERAT SEKTÖRÜ KAVRAMI A. Türkiye de Kymetli Maden Sektöründen, Mücevherat ve Kuyumculuk Sektörüne Geçi Süreci B. Kymetli Maden, Mücevherat ve Kuyumculuk Sektörü Araçlar Darphane (AB (KO (AR (MM(B DAK V. KUYUMCULUK SEKTÖRÜ KAVRAMI ve ÇEM(TLER( A. Kuyumculuk B. Sarraflk C. Çantaclk VI. KUYUMCULUK SEKTÖRÜNÜN TAR(HSEL GEL(M(M( A. Dünya daki Geliim Süreci B. Türkiye deki Geliim Süreci Cumhuriyet Öncesi Geliim Süreci Cumhuriyet Sonras Geliim Süreci... 33

8 VI Sayfa VII. KUYUMCULUK SEKTÖRÜNÜN (MLEY(M YAPISI A. Altn Ticareti ve (malat Sektörü B. Gümü Ticareti ve (malat Sektörü C. Platin Ticareti ve (malat Sektörü D. Yar Kymetli Talar Ticareti ve (malat Sektörü VIII. KIYMETL( MADEN SEKTÖRÜ ÜRET(M TEKNOLOJ(LER( A. Altnn Doada Bulunuu B. Altnn Üretiminde Kullanlan Teknikler ve Karlalan Sorunlar Amalgam Teknii Siyanür Teknii C. Çevre Kirlenmesi ve Üretim Teknikleri D. Türkiye de Kullanlan Teknikler IX. KIYMETL( MADEN ve KUYUMCULUK SEKTÖRÜ F(NANS ARAÇLARI 42 A. Kymetli Madenler Yatrm Fonlar B. Altn, Gümü ve Platine Dayal Bonolar C. Kymetli Madenler Piyasasnn (leyi Yaps Piyasann Açl Piyasaya Üyelik Takas (lemleri Teminat Türleri ve Teminat Olarak Kabul Edilen Kymetler Piyasaya Yönelik Projeler a. (AB Gram Altn Projesi b. Altn Biriktirme Hesaplar c. (AB Efektif Piyasas Projesi d. (AB (leyi Yaps... 51

9 VII KNC BÖLÜM KÜRESEL BOYUTTA KIYMETL MADEN SEKTÖRÜNDE ÜRETM ve TÜRKYE DE STHDAM YAPILANMASI Sayfa I. KIYMETL( MADEN SEKTÖRÜ ÜRET(M(N(N KÜRESEL BOYUTU A. Dünya da Altn Rezervleri B. Bölgesel Ölçekte Altn Üretimi Amerika Avrupa Ortadou Uzakdou Asya Afrika II. KIYMETL( MADENLERE YÖNEL(K YATIRIM HARCAMALARI, F(YATLAR ve ARZ-TALEP DENGES( III. TÜRK(YE DE KIYMETL( MADEN ÜRET(M( IV. TÜRK(YE DE MADEN SEKTÖRÜNDE KIYMETL( MADEN OLARAK ALTIN ve GÜMÜM ÜRET(M( 65 A. Altn Rezervleri ve Üretim B. Gümü Rezervleri ve Üretim V. KIYMETL( MADEN SEKTÖRÜNDE ALTIN BAKACILISI ve SERBEST P(YASA UYGULAMALARI VI. TÜRK(YE DE KIYMETL( MADEN SEKTÖRÜNDE DIM T(CARET ve YABANCI SERMAYE VII. TÜRK(YE DE KIYMETL( MADEN (KUYUMCULUK) SEKTÖRÜNDE (ST(HDAMIN GENEL GÖRÜNÜMÜ A. Türkiye de Küçük ve Orta Büyüklükteki (letmeler (KOB() Açsndan (stihdam Yaplanmas B. Kuyumculuk Üretim Potansiyelinin Dier Sektörlere Salad (stihdam Yaplanmas... 74

10 VIII ÜÇÜNCÜ BÖLÜM STANBUL KAPALIÇARI ÖRNEKLEMNDE KUYUMCULUK MALAT LETMELER ÇALIMA KOULLARI Sayfa I. ÇALIMMA KAVRAMI ve BOYUTLARI A. Çalma ve Çalma Hayat Kavram B. (gücü Kavram II. ÇALIMMA KOMULLARI KAVRAMI A. Çalma Koullar Kapsam ve Çevresi B. Çalma Koullarnn Hukuki Kapsam Ulusal Mevzuat Uluslararas Mevzuat III. (STANBUL (L(N(N EKONOM(K BOYUTU ve ÖZELL(KLER( A. Nüfus Yaps B. Genel (stihdam Yaps IV. SEKTÖREL YAPI, KUYUMCULUK SEKTÖRÜNÜN YER( ve ÖNEM( V. (STANBUL KAPALIÇARMI KUYUMCULUK SEKTÖRÜ (MALAT (MLETMELER(NDE YAPILAN ALAN ARAMTIRMASI A. Aratrmann Kapsam ve (çerii Aratrmann Amac Aratrmann Materyal ve Metodu Aratrmann Evreni Verilerin Analizi Aratrmann Snrllklar B. Aratrmada Kullanlan Ölçein Güvenilirlik Analizleri (le (çi ve (veren Anketlerinin Güvenilirlik Analizleri C. Aratrmann Hipotezleri VI. ARAMTIRMA BULGULARI A. Çalanlara Yönelik Bulgular: Frekans Dalm (Frekans Analizi) Sonuçlar... 92

11 IX Sayfa 1. Demografik Sosyal Özellikler Fiziksel Çalma Koullar Psiko-Sosyal Koullar ( Organizasyonu ve Hukuksal Çevre (nsan Kaynaklar Yönetimi Dier Sorular B Ki-Kare Analizi Sonuçlar Cinsiyete Faktörü Ki-Kare Analizleri Ya Faktörü Ki-Kare Analizleri Eitim Durumlar Ki-Kare Analizleri Medeni Durumlar Ki-Kare Analizleri Ücret Düzeyleri Ki-Kare Analizleri Statüleri Ki-Kare Analizleri Toplam Kdem Süreleri Ki-Kare Analizleri C. (verenlere Yönelik Bulgular Frekans Dalm (Frekans Analizi) Sonuçlar Demografik Sosyal Özellikler Fiziksel Çalma Koullar Psiko-Sosyal Koullar ( Organizasyonu ve Hukuksal Çevre (nsan Kaynaklar Yönetimi Dier Sorular SONUÇ ve DE#ERLENDRME KAYNAKÇA NTERNET ve D#ER KAYNAKLAR EKLER EK 1. ANKET FORMU EK 2. ANKET FORMU EK 3. TCMB Taraf*ndan Haz*rlanan Sektörel Da2*l*m

12 X KISALTMALAR LSTES AB ABD DAK DPT ECB EMI FED GSMH GSYH IBRD : Avrupa Birlii : Amerika Birleik Devletleri : Dünya Altn Konseyi (World Gold Council) : Devlet Planlama Tekilat : Avrupa Merkez Bankas ( European Central Bank) : Avrupa Para Enstitüsü (European Monetary Institute) : Amerika Merkez Bankas (Federal Reserve Bank) : Gayri Safi Milli Hasla : Gayri Safi Yurtiçi Hasla :Uluslararas (mar ve Kalknma Bankas Dünya Bankas (International Bank For Reconstruction and Development) ILO IMF AB AR K KO BB MMB JMO KOB : Uluslararas Çalma Örgütü (International Labour Organization) : Uluslararas Para Fonu (International Monetary Found) : (stanbul Altn Borsas : (stanbul Altn Rafinerisi : ( Kanunu : (stanbul Kuyumcular Odas : (stanbul Büyükehir Belediyesi : (stanbul Maden ve Metaller (hracatç Birlikleri : Jeoloji Mühendisleri Odas : Küçük ve Orta Büyüklükteki (letmeler

13 XI KOSGEB Mad. MG MTA TBMM TÜK SPK TCMB Vb. YTL : Küçük ve Orta Büyüklükteki Sanayileri Gelitirme ve Destekleme (daresi Bakanl : Madde : Milli Gelir : Maden Tetkik Arama Kurumu : Türkiye Büyük Millet Meclisi : Türkiye (statistik Kurumu : Serbest Piyasa Kurulu : Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas : ve benzeri : Yeni Türk Liras

14 XII TABLOLAR LSTES Sayfa Tablo 1: Tüm Sektörler ve (malat Sanayi Alt Sektörlerinin Dalm... 5 Tablo 2: (stihdamn Tüm Sektörler ve (malat Sanayi Alt Sektörleri (tibari (le Dalm... 6 Tablo 3: Altn Ayar ve Milyemi Tablo 4: Yllar (tibari ile Dünya Altn Rezervleri Tablo 5: Yllar (tibari (le Dünya Altn Arz-Talep Dengesi Tablo 6: 2004 Yl (tibari (le Türkiye nin Bilinen Altn Rezervleri Tablo 7: 2004 Yl (tibari (le Üretime Hazr Hale Getirilmi Altn Rezervleri Tablo 8: 2004 Yl (tibari (le Üretime Hazr Hale Getirilmi Gümü Rezervleri 69 Tablo 9: Yllar (tibari (le Karlatrmal Türkiye Altn (thalat Tablo 10: (stanbul Nüfusunun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri Tablo 11: 2004 Yl (tibari (le (stanbul (linin Türkiye Ekonomisindeki Yeri Tablo 12: Türkiye ve (stanbul da (malat Sektörünün Görünümü (2000 Yl) Tablo 13: Türkiye ve (stanbul da (malat Sektöründe (stihdam (2000 Yl) Tablo 14: Cinsiyet Durumlar... 92

15 XIII Sayfa Tablo 15: Ya Dalm Tablo 16: Bireylerin Eitim Düzeyleri Tablo 17: Bireylerin (yerindeki Statüleri Tablo 18: Bireylerin Aylk Ücretleri Tablo 19: Bireylerin Günlük Çalma Süreleri Tablo 20: Günlük Fazla Mesai Süreleri Tablo 21: Sosyal Güvenlik Sistemine Kaytllk Durumlar Tablo 22: ( Kazas Geçirme Durumlar Tablo 23: Meslek Hastalna Yakalanma Durumlar Tablo 24: Çalanlarn Yllk Ücretli (zin Kullanma Durumlar Tablo 25: Bireylerin Yllk Ücretli (zin Sürelerinin Artrlmasna (likin Görüleri Tablo 26: Bireylerin Çalma Ortamnn Teknik Yeterlilii (likin Görüleri Tablo 27: Bireylerin Çalma Ortamnn Koruyucu ve Önleyici Koullarna (likin Görüleri Tablo 28: Bireylerin Fiziksel Middete Maruz Kalma Durumlar Tablo 29: Bireylerin Sözel Middete Maruz Kalma Durumlar

16 XIV Sayfa Tablo 30: Örgütlenme Durumlar Tablo 31: Sendikal Haklar ve Toplu ( Sözlemesi Yapabilme Durumlar Tablo 32: Ücretlerin Yeterliliine (likin Görüleri Tablo 33: Yasal Haklarna (likin Bilgi Durumlar Tablo 34: Karar Alma Sürecine (likin Görüler Tablo 35: Çalanlar Arasnda (birlii ve Dayanmaya (likin Görüleri Tablo 36: Çalanlarn (inden Memnuniyetleri Tablo 37: Çalanlarn Meslein Sorunlarna Yönelik Tespitleri Tablo 38: Cinsiyet Faktörü (le Sosyal Güvenlik Kurumuna Kaytllk Çapraz Tablosu Tablo 39: Cinsiyet Faktörü ve Yllk Ücretli (zin Hakk Çapraz Tablosu 113 Tablo 40: Ya Faktörü ve Günlük ( Saati Yükü Çapraz Tablosu Tablo 41: Ya Faktörü ve Günlük Fazla Mesai Süresi Çapraz Tablosu Tablo 42: Ya Faktörü ve Sosyal Güvenlik Kaytllk Durumu Çapraz Tablo 43: Ya Faktörü ve Yllk Ücretli (zin Kullanma Hakk Çapraz Tablosu Tablo 44: Ya Faktörü ve (letmenin Teknik Donanm Yeterlilii Çapraz Tablosu.. 118

17 XV Sayfa Tablo 45: Ya Faktörü ve Sözel Middet Çapraz Tablosu Tablo 46: Ya Faktörü ve Sektörün Örgütlenme Yaps Hakknda Bilgi Sahibi Olma Faktörü Çapraz Tablosu Tablo 47: Ya Faktörü ve Teknolojik (lerlemelerin Yeterince Uygulanmas Faktörü Çapraz Tablosu Tablo 48: Ya Faktörü ve Fiziksel Middete (likin Yasal Prosedür Faktörü Çapraz Tablosu Tablo 49: Ya Faktörü (le Meslek Hastal Çapraz Tablosu Tablo 50: Eitim Faktörü ve Yllk Ücretli (zin Kullanma Hakk Çapraz Tablosu Tablo 51: Eitim Faktörü ve (letmenin Teknik Donanm Yeterlilii Durumu Çapraz Tablosu Tablo 52: Eitim Faktörü ve ( Sal ve Güvenlii Koullar Yeterlilii Çapraz Tablosu Tablo 53: Eitim Faktörü ve Performansa Dayal Ücret Sistemine (likin Görülerin Çapraz Tablosu Tablo 54: Eitim Faktörü ve Alnan Kararlarda Eletiri Beklenti ve (steklere Önem Verilme Durumu Çapraz Tablosu Tablo 55: Eitim Faktörü ve Çalanlar Aras Dayanma ve (birlii Durumu Çapraz Tablosu Tablo 56: Eitim Faktörü ve Bamsz Hareket Edebilme Durumu Çapraz Tablosu 130 Tablo 57: Eitim Faktörü ve (letmenin Teknik (lerlemelere Uyum Salama 131 Durumu Çapraz Tablosu... Tablo 58: Medeni Durum Faktörü ve Sosyal Güvenlik Kurumlarna Kaytllk 132 Durumu Çapraz Tablosu... Tablo 59: Medeni Durum ve Yllk Ücretli (zin Kullanma Hakk Çapraz Tablosu

18 XVI Sayfa Tablo 60: Medeni Durum ve (letmelerde Alnan Kararlarda Eletiri Beklenti ve (steklere Önem Verilme Durumu Çapraz Tablosu Tablo 61: Medeni Durum ve Sektörün Örgütlenme Yaps Hakknda Bilgi Sahibi Olma Durumu Çapraz Tablosu Tablo 62: Medeni Durum ve Fiziksel Middete Maruz Kalndnda Bavurulacak Yasal Prosedür Hakknda Bilgi sahibi Olma Durumu Tablo 63: Medeni Durum ve Meslek Hastalna (likin Yasal Prosedür Faktörü Çapraz Tablosu Tablo 64: Ücret Faktörü ve Günlük ( Saati Yükü Çapraz Tablosu Tablo 65: Ücret Faktörü ve Günlük Fazla Mesai Süresi Çapraz Tablosu Tablo 66: Ücret Faktörü ve Sosyal Güvenlik Kurumuna Kaytllk Durumu Çapraz Tablosu Tablo 67: Ücret Faktörü ve ( Kazas Çapraz Tablosu Tablo 68: Ücret Faktörü ve Yllk Ücretli (zin Hakk Çapraz Tablosu Tablo 69: Ücret Faktörü ve Yllk Ücretli (zin Süresine (likin Görüler Çapraz Tablosu Tablo 70: Ücret Faktörü ve (letmenin Teknik Donanm Yeterlilii Çapraz Tablosu 143 Tablo 71: Ücret Faktörü ve ( Sal ve Güvenlii Koullar Çapraz Tablosu Tablo 72: Ücret Faktörü ve Sektörün Örgütlenme Yaps Çapraz Tablosu Tablo 73: Statü Faktörü ve Günlük ( Saati Yükü Çapraz Tablosu Tablo 74: Statü Faktörü ve Günlük Fazla Mesai Süresi Çapraz Tablosu

19 XVII Sayfa Tablo 75: Statü Faktörü ve Sosyal Güvenlik Kurumlarna Kaytlar Çapraz Tablosu 147 Tablo 76: Statü Faktörü ve Yllk Ücretli (zin Kullanma Hakk Çapraz Tablosu Tablo 77: Statü Faktörü (le (letmenin Teknik Donanm Yeterlilii Çapraz Tablosu 149 Tablo 78: Statü Faktörü ve Sektörün Örgütlenme Yapsna Çapraz Tablosu Tablo 79:Kdem Faktörü ve Sosyal Güvenlik Kurumuna Kaytllk Çapraz.Tablosu 151 Tablo 80: Kdem Faktörü (le Yllk Ücretli (zin Hakk Çapraz Tablosu Tablo 81: Kdem Faktörü ve (letmenin Teknik Donanm Yeterlilii Çapraz Tablosu Tablo 82: Kdem Faktörü ve Fiziksel Middet Çapraz Tablosu Tablo 83: Ya Dalm Tablo 84: (verenlerin Eitim Düzeyleri Tablo 85: (verenlerin Çalma Yaamndaki Kdemleri Tablo 86: (verenlerin Aylk Gelirleri Tablo 87: Günlük Çalma Süreleri Tablo 88: Yllk (zin Kullanma Durumlar Tablo 89: ( kazasna Geçirme Durumlar

20 XVIII Sayfa Tablo 90: (verenlerin ( Sal ve Güvenlii Koullarna (likin Görüleri Tablo 91: (verenlerin Sendikal Haklar ve Toplu ( Sözlemesi Hakknda Bilgi Düzeyleri Tablo 92: (verenlerin Yasal Haklarna (likin Bilgi Durumlar Tablo 93: (verenlerin Ekip Çalmasna Yaklamlar Tablo 94: (verenlerin (lerinden Memnuniyetleri Tablo 95: Mesleki Sorunlarna Yönelik Tespitler

21 XIX EKLLER ve GRAFKLER LSTES Sayfa ekil 1: Kymetli Maden Yatrm Fonlar Dönüüm Süreci ekil 2: Kymetli Maden Bonolar (leyii ekil 3: (stanbul Altn Borsas (leyi Yaps ekil 4: Türkiye Altn Piyasas Liberalizasyonu ile Beklenen Deiiklikler Grafik 1: Dönemi Dünya Altn Fiyatlar Grafik 2: Yllar (tibari (le Türkiye Altn (thalat Verileri... 73

22 XX GR Ülkeler sahip olduklar doal kaynaklar ile ekonomik, siyasal, sosyal ve psikolojik boyutta dier ülkelere göre güç merkezi olma özelliine sahiptir. Ayrca, yeralt ve üstü zenginlikler sektörlerin büyümesini ve rekabetini de kolaylatrmaktadr. Yeralt zenginlikleri; sanayilerin ana girdilerini salayan kaynak ve istihdam yaratan önemli bir unsurdur. En önemli yeralt zenginliklerinden biri olan kymetli madenler (altn, gümü, platin ve kymetli talar) ise ham ve ilenmi durumlar ile insanlk tarihi boyunca servet, ilgi ve mülkiyet merkezi olmutur. Tarihsel süreç içerisinde kymetli maden sektörü, gelierek günümüzde sahip olduu konuma ulamtr. Sektör, Türkiye de seksenli yllarn sonunda gerçekleen yasal düzenlemelerin ardndan Dünya da az rastlanlan bir hzla geliim göstermitir. Türkiye kapasitesi ve i gücü ile Dünya sralamasnda öncelikli bir konuma sahiptir. Bu noktada gerekli olan en önemli faktörlerden biri, sektörün ileyii, üretimi ve igücü piyasasnn kapsaml bir biçimde aratrlmasdr. Ancak, Kuyumculuk sektöründe bir dokümantasyon sknts vardr. Bu dokümantasyon sknts firmalarn yatrm planlamalarn yapmalarn zorlatrd gibi derli toplu bilimsel verilerin olmamas hükümetin sektöre tevik imkanlarn kstlamakta, üniversitelerde sektöre yönelik bilimsel çalma yaplmasn zorlatrmaktadr (Halaç, 2005:1). Kymetli madenlerin yerüstüne çkarl, ilenmesi ve devletlere ekonomik bir girdi ve tüketiciye tasarruf ve kullanm amaçl olarak ulama süreci, kymetli maden sektörünü ve sektöre özgü bir igücü piyasasn yaratmtr. Çalma ekonomisinin özel ilgi alanlarndan biri olan igücü piyasasnn ileyiine paralel biçimde, çalmann amacn da kuyumculuk imalat atölyelerindeki çalma koullarn ortaya çkarmak oluturmutur. Kuyumculuk sektöründe yer alan bireylerin ve özellikle imalat atölyelerinde çalanlarn ve iverenlerin çalma koullarnn tespit edilmesine ilikin Türkiye de henüz yaplm bir çalmaya ulalamamtr. Bu nedenle bu çalma, konuyu dolaysz bir biçimde ele almas ve ilk/pilot çalma olmasndan dolay önem tamaktadr. Bu nedenle çalma, bilimsel anlamda yaplan ilk örnek aratrmay oluturabilir.

23 XXI Çalma teorik ve uygulama bölümlerinden olumutur. Çalmann teorik bölümünde kullanlan yöntem veri tarama ve meta analizidir; uygulama ksmnda ise Frekans ve Ki-kare analizi yöntemleri kullanlmtr. Kuyumculuk imalat atölyelerinin çalma koullarnn tespitine yönelik çalma, üç bölümden olumaktadr. Sektör kavram, türleri, kymetli maden sektörünün tarihsel süreci ve ileyi yapsnn açklanmasna birinci bölümde yer verilmitir. (kinci bölümde, kymetli maden sektörünün küresel boyutu, altn ve gümü üretimi, d ticareti ve Türkiye de sektörün istihdamna ilikin genel görünüm irdelenmitir. Tez çalmasnn uygulamaya yönelik sonuçlarn içeren üçüncü bölümde, çalma ve çalma kavramnn teorik çerçevesi çizildikten sonra, anket çalmasnn yapld (stanbul ilinin nüfus yaps, ekonomik göstergeleri ve imalat sektörünün istihdam yapsna deinilmitir. Uygulama aratrmasnn evreni, kuyumculuk sektöründe çalanlar ve iverenler oluturmutur. 264 çalan ve 28 iverenle (toplam 292 kii) yüzyüze görüme teknii uygulanarak yaplan anket çalmas sonuçlar çalma koullar kapsamnda incelenmitir. Çalmann amaç ve kapsamna uygun olarak temel varsaym; Çalanlar için, H 0 : Kuyumculuk sektöründeki imalat iletmelerinde çalanlarn çalma koullar belirlenmi kurallara (yasa ve yönetmelikler, psiko-sosyal ortam) uygundur, H 1 : Kuyumculuk sektöründeki imalat iletmelerinde çalanlarn çalma koullar belirlenmi kurallara (yasa ve yönetmelikler, psiko-sosyal ortam) uygun deildir,

24 XXII (verenler için, H 0 : Kuyumculuk sektöründeki imalat iletmelerinin iverenlerinin çalma koullar belirlenmi kurallara (yasa ve yönetmelikler, psiko-sosyal ortam) uygundur, H 1 : Kuyumculuk sektöründeki imalat iletmelerinin sahiplerinin çalma koullar belirlenmi kurallara (yasa ve yönetmelikler, psiko-sosyal ortam) uygun deildir, biçiminde oluturulmutur. Dier alt hipotezler ise, (hem içiler, hem de iverenler için); cinsiyet, ya, medeni durum, eitim durumu, toplam çalma süresi, statü, gelir bamsz deikenlerin dier baml deikenler ile karlatrlmasndan oluturulmutur.

25 1 BRNC BÖLÜM SEKTÖR KAVRAMI, TÜRLER ve TÜRK KUYUMCULUK SEKTÖRÜNÜN TARHSEL GELM I. SEKTÖR KAVRAMI Ekonomi bilimi, sonsuz ihtiyaçlarn kt kaynaklarla karlanma yöntemlerini içeren bir disiplindir. Bireylerin sonsuz çeitlilikte ve sürekli deien ihtiyaçlarnn karlanmas, dier bir ifade ile talebin karlanmas sektörler tarafndan üretilen mal ve hizmetlerin piyasaya sunulmas ile mümkün olmaktadr. Bu balamda sektörler, ülke ekonomilerinin gelimesinde ve toplumsal kalknma yolunda önemli bir yere sahiptir. Sektörler sahip olduklar potansiyelleri ve saladklar istihdam frsatlar ile genel ekonomik yaamn ileyii ve belirlenmesi bakmndan önem tamaktadr. Ekonomik faaliyetlerin çounlukla devlet tarafndan gerçekletirildii ekonomilerde devlet, yüklenmi olduu mali, sosyal ve ekonomik görevleri çeitli kurumlar araclyla yerine getirmeye çalmakta fakat bu çeitlilik karsnda özellikle denetim mekanizmasnda ortaya çkan sorunlar ve mali yetersizliklerden dolay istenen verim elde edilememektedir. Bu noktada, üretimi gerçekletiren özel ve kamu sektörleri ülke ekonomilerinin geliim sürecinden itibaren önem kazanarak kalknma yolunda ilerlemenin en önemli basamaklarn oluturmaktadr. Ekonomik boyutta, özellikle kalknmlk veya ekonomik baarszlk kavramlarnda sklkla karlalan sektör kavram, Seyidolu na göre; Bir ekonominin ayn ortak özellikler tayan alt bölümleridir (Seyidolu, 2002: 547). Ayn zamanda, Ekonominin belirli sektörlere ayrlmas, gerek teorik analizler gerekse uygulama açsndan büyük önem tar ve ekonomi çeitli açlardan sektörlere ayrlabilir. Örnein; üretimin niteliine göre; tarm sektörü, sanayi sektörü ve hizmet sektörü biçiminde ya da giriimcinin niteliine göre; özel sektör ve kamu sektörü ya

26 2 da faaliyetlerin iç ve d piyasaya yönelik oluuna göre; yurt içi sektör ve yurtd sektör biçiminde (Seyidolu, 2002: 587) snflandrlabilir. Açklamalar nda sektör kavram; bir ekonominin ilerliinin kazanld, üretimin gerçekletirildii ve çeitlendirildii, iin nitelii ve yürütümüne göre biçimlenen, giriimcinin karakterine ve pazarn snrlarna göre belirlenen ve dorudan istihdam yaratan alt birimler olarak tanmlanabilir. II. SEKTÖR TÜRLER Tarmn kendi içinde bitkisel üretim, hayvansal üretim ve madencilik sektörü ya da sanayinin gda, içki, dokuma, demir-çelik, makine, orman ürünleri vb. örneklerinde olduu gibi (Seyidolu, 2002: 547), sektörler kendi içlerinde, üretim çeidi, yöntemi ve sonuçlar itibari ile alt sektörlere ayrlmaktadr. 5ktisat bilimi çerçevesinde sektör snflandrmas; piyasaya müdahale biçiminde, özellikle tam istihdam ve üretimin salanmas amac ile giriimciye, iktisadi faaliyet snfna, istihdam niteliine ve ürünün uluslararas pazar grubuna göre yaplabilir. A. Giriimcinin Niteli#ine Göre Giriimci, üretim faktörlerinden biri olarak tüm üretim sürecini ve sektörel ileyii belirleyebilme özelliine sahiptir. Giriim ve giriimci kavramlarnn snrlarnn çizilmesi giriimcinin niteliine göre snflamann yaplmasnda açklk salayacaktr. Giriim, Sahibinin özel varlndan yer, unvan, sermaye, muhasebe ve organizasyon olarak apayr bir bütün olan ve bakalarnn ihtiyaçlarnn karlanmas için devaml üretim faaliyetlerinde bulunan ekonomik birimdir (7ahin, 1991: 21). Giriimci ise, Belirli mal veya hizmeti üretmek, üretip pazarlamak veya yalnzca pazarlamak için kendi parasn veya bakalarndan toplad paray öteki üretim faktörlerine yatran, böylece kar veya zarar olasln göze alan kiidir

27 3 (7ahin, 1991: 17). Giriimde süreklilii ve karll baarabilmek için giriimcinin; üretkenlik, ikna etme yetenei ve risk üstlenebilme gibi özellikleri tamas gerekir. Giriimcilerin says, çeitlilii ve frsatlarn dorudan belirleyen faktörlerden biri ülkelerin kalknmlk düzeyidir. Sosyal devlet yaklamnda, devletin giriimci rolü ile giriimciyi teviki söz konusudur. Bu balamda sektör kavram, giriimcinin niteliine göre, kamu ve özel sektör biçiminde snflandrlabilir. 1. Kamu Sektörü Ekonomik, sosyal ve siyasal anlamda kalknmak amac ile devletler mevcut kaynaklarn deerlendirilmesi, dalm ve etkin kullanm, kamu tüzel kiilikleri aracl ile iktisadi yaamn gelitirilmesi ve katkda bulunulmas açsndan çeitli mekanizmalara ilerlik kazandrmaktadr. Kamu sektöründe görevlerin yerine getirilmesi ve denetlenmesi yine kamu sektörü tarafndan gerçekletirilmektedir. Kamu sektörü kavram, dar ve geni anlamda ele alnabilir. Dar anlamda kamu sektörü, Merkezi yönetim kurulularn geni anlamda ise, Merkezi yönetim ve yerel yönetim kurulular, parafiskal kurulular ile kamu giriimlerini (Akdoan, 1999: 27) kapsamaktadr. Kamu sektörü, Ekonominin genel bütçe, katma bütçe ve yerel yönetimlerle kamu iktisadi teebbüslerini kapsayan bölümüdür. Piyasa ekonomisini benimseyen ülkelerde ana ilke, ekonomik faaliyetlerin özel kesimini oluturan kii veya kurulularca yürütülmesidir. Bununla birlikte, ekonomik, sosyal ve siyasal sebeplerle her ülkede bir kamu kesimi olumutur. Dolays ile Batl ülkelerde de kamu kesiminin boyutlar ihmal edilmeyecek ölçüdedir. Karma Ekonomi Sistemini uygulayan bir ülke olarak Türkiye de kamu kesimi çok daha arlkl bir yere sahiptir. Ancak 1980 sonlarndan itibaren balatlan özelletirme süreci ile kamu kesiminin arl azaltlmaya çallmaktadr (Seyidolu, 2002: 326).

28 4 2. Özel Sektör Devletler, özellikle liberal ekonomik yaklamlar çerçevesinde ekonomiye asgari düzeyde müdahale etme, özel sektörü tevik anlamnda, giriimcilik rol ve görevlerini özel sektöre devretmektedir. Ayn zamanda devletlerin snrl bütçeleri ile tüm bu hizmetleri yerine getirebilmeleri mümkün olmamaktadr. Bu sebeple üretimde özel sektörden yararlanlmaktadr. Herekmen a göre hizmetleri gerçekletiren özel sektör; Sosyal güvenlik kurulular, mesleki kurulular ile ekonomik nitelikteki baz kurulular aracl ile gerçekletiren ve genel anlamda kamu yarar fonksiyonu görmekte olan ayn zamanda kendi üye ve mensuplarna yönelik olarak fayda yaratan kurulular (Herekmen, 1972: 5) olarak tanmlanmaktadr. Özel Sektör, Bir ekonominin, özel kii ve kurulularn mülkiyetinde veya denetiminde bulunan bölümüdür. Kamu sektörü ile özel sektör ekonominin tümünü oluturur. Özel sektör iletmeciliinin temel amac kar salamaktr. Ancak kar amac gütmeyen kurulular, yardm kurulular vb. özel sektör içerisinde düünülür. Devletin ekonomik giriimleri de kamu sektörünü oluturur. Kamu sektöründe amaç, kar salamak olabilecei gibi, sosyal, kültürel, siyasal vb. nitelikte de olabilir (Seyidolu, 2002: 484). B. Üretimin Niteli#ine (ktisadi Faaliyet S1n1flamas1na) Göre Sektörler faaliyet konular dorultusunda mal üretip pazarlayabilecekleri gibi, hizmetleri de yerine getirirler. Sektörel sistemleri ele alan, Sectoral Systems Of Innovation da imalat sektörünü içine alan endüstriyel sektör tanmlamas alt büyük sektör dahilinde gerçekletirilmitir. Bu sektörler (Malerba, 2005: 1153); Kimya Makine Parçalar letiim laç Yazlm Endüstriyel

29 5 olarak sralanmtr. Kuyumculuk sektörü de bu sektörler içerisinde endüstriyel sektör kapsamnda düünülebilir. Türkiye de üretim faaliyetlerine göre sektörlerin snflandrmas incelendiinde, Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas (TCMB) ve Devlet Planlama Tekilat (DPT) tarafndan yaplan snflandrmalar bulunmaktadr. DPT ye göre sektörler 5ktisadi ve sosyal sektörler olmak üzere iki grupta toplanmtr (DPT, Bu çalmada sektör snflandrmas, TCMB tarafndan oluturulan balklara göre yaplmtr. Üretim niteliine göre sektör snflandrmas Ek 1 de görülecei üzere 13 genel balk altnda yer almaktadr. TCMB nin 21,167 firmann kaytl olduu veri tabannda, 5,892 firmann 2003 ylndan geriye doru be yllk, 7,507 firmann üç yllk sürekli bilgisi bulunmaktadr (TCMB, Tablo 1: Tüm Sektörler ve 5malat Sanayi Alt Sektörlerinin Dalm Tüm Sektörler malat Sanayi Ticaret %19 Tekstil %25 naat %10 Gda %17 Tama %4 Metal %9 malat %50 Makine %7 Dier %17 Kimya %7 Metal D %7 Dier %28 Toplam Firma Says 7,507 Toplam Firma Says 3,743 *5malat Sanayi balnda yer alan metal sektörü içerisinde Kuyumculukla 5lgili Madenlerin 5malat bulunmaktadr (Bkz. Ek 1). Kaynak: TCMB,

30 6 Tablo 1 de görülecei üzere, 2003 ylnda gerçekletirilen toplam 7,507 iletmenin üretim niteliine göre dalm incelendiinde, kuyumculuk sektörünün de içinde yer ald imalat sektörü 3,743 firma ile %50 lik pay almaktadr. C. stihdam Niteli#ine Göre Sektör türleri içerisinde yer alan alt snflandrmalardan biri istihdam biçimine göre snflandrmadr. Sektörlerde istihdam yasal ve yasal olmayan biçimde gerçeklemektedir. Sigortasz, sendikasz, düük ücretle (asgari ücretin altnda), çocuk çaltrma vb. özellikler yasad çalmaya örnektir. TCMB nin verilerine göre, ticaret, inaat, tama, imalat ve dier sektörlerde istihdam edilenlerin says 1, kiidir. Kuyumculuk sektöründeki imalat iletmelerinin de yer ald imalat sanayinde istihdam edilenlerin says ise 782,300 kii olarak belirlenmitir (Tablo 2). Tablo 2: 5stihdamn Tüm Sektörler ve 5malat Sanayi Alt Sektörleri 5tibari 5le Dalm Tüm Sektörler malat Sanayi Ticaret %8 Tekstil %25 naat %6 Gda %17 Tama %11 Metal %9 malat %61 Makine %7 Dier %14 Kimya %7 Metal D %7 Dier %28 Toplam stihdam 1.282,387 malat stihdam 782,300 *5malat Sanayi balnda yer alan metal sektörü içerisinde Kuyumculukla 5lgili Madenlerin 5malat bulunmaktadr (Bkz. Ek 1). Kaynak: TCMB,

31 7 5stihdam genel olarak; Formel, enformel ve üçüncü (üçüncül) sektör içerisinde yaratlmaktadr (Lordolu, 2001: 15). 1. Formel Sektör Formel sektör, biçimsel ve resmi olan sektördür. Formel sektörün faaliyetleri kaytllk esasna göre belirlendiinden sektördeki üretim, Milli Gelir (MG), Gayri Safi Milli Hasla (GSMH) ve Gayri Safi Yurtiçi Hasla (GSYH) hesaplamalarnda dikkate alnr. 5stihdamn kaytl veya kayt d olmas, sektörel dalm da etkilemektedir. Kayt d istihdam yaygn biçimde Enformel sektörde yer alrken, Formel sektördeki pay da artmaktadr. Formel olarak sürekli istihdama dayal, örgütlü emek gücünün, nitelikli çalma yöntemleriyle ve yüksek ücretle büyük ölçekli iletmelerde çalma ilikileri olarak görülmektedir. Buna göre bu Formel ise, bunun dnda kalan Enformel olarak nitelendirilmektedir. 2. Enformel Sektör Straub a göre Enformel sektör, Dünya nn her ülkesinde farkl düzeylerde var olan ancak gelimekte olan ülkelerde ekonomik ve sosyal yaama ve politikalara yön veren bir fenomendir (Straub, 2005: 299). Enformel sektör, Biçimsel olmayan kendi kurallar içinde kayt d ekonominin ve istihdamn yaratld sektördür (Lordolu, 2001: 16). Ülkelerin özelliklerine göre deitiinden standart bir tanmlamas da yoktur. Genel ifade ile Formel sektör dnda kalan faaliyetleri ve buradaki istihdam yaplanmalarn ifade etmektedir. Zaim, Türkiye artlarnda bu kavram içindeki meslekleri, Büyük kentler içinde yer alan seyyar satclk, iportaclk, ayakkab boyacl, seyyar tamircilik, evlere temizlie ve terzilie gitmek gibi deiik marjinal hizmetler, istatistiki kaytlara da tam olarak yansmadndan kayt d faaliyetler (Zaim, 1997: 33) olarak göstermektedir.

32 8 TÜ5K (Türkiye 5statistik Kurumu) e göre; 7irketlememi hukuki durumu ferdi mülkiyet ya da adi ortaklk olan, basit usulde vergilendirilen veya hiç vergi vermeyen ve 1 9 kii arasnda çalan tarm d tüm iktisadi birimler (TÜ5K, 2001: 37) Enformel sektör içerisinde tanmlanmaktadr. Enformel sektör, hzl nüfus art, bölgesel geri kalmlk vb. koullar sonucunda yaanan göç, hzl kentleme, kiilerin gelirlerini artrma çabalar, isizlik, istihdam vergilerinin yüksek oluu, bürokratik engeller ve igücü piyasasna yönelik katlklar sebebi ile meydana gelmektedir. Türkiye de igücü piyasasnda yeni istihdam olanaklarnn snrl olmas, nitelikli igücü arznn yetersiz olmas, i ve birey uyumunu zorlatrarak bireyleri bilgi ve yeteneklerine uygun olmayan ilere yönlendirmektedir. Bu noktada da Enformel ve Formel sektörde kayt d istihdam ortaya çkmaktadr. 3. Üçüncül ve Üçüncü Sektör Formel ve Enformel sektör dnda kalan dier sektörler, üçüncül ve üçüncü sektörlerdir. Seyidolu na göre üçüncül sektör, Genellikle tarm ve sanayi sektörleri yannda hizmetler sektörünü ifade için kullanlr. Buna göre ticaret, turizm, bankaclk, sigortaclk, tamaclk, elence ve dinlenme, kamu hizmetleri, vb. üçüncül sektörün kapsamna girmektedir (Seyidolu, 2002: 681). Üçüncü sektör ise, kamu sektörünün yükünü hafifletmeye çalan kar amac gütmeyen özel sektör olarak nitelendirilmektedir. Üçüncü sektör kar amac gütmeyen gönüllü kurulular da kapsamna alacak ekilde eitim, salk, kimsesizlere yardm vb. faaliyetlerin desteklenmesi yönünde çalmalarda bulunan kurululardr (Can Aktan, D. Üretim Faaliyetlerinin Ulusal ve Uluslararas1 Pazar Niteli#ine Göre Üretilen mal ve hizmetlerin pazar alanlarna göre snflandrlmasnda sektörler, ulusal (yurtiçi) ve uluslararas (yurtd) pazarda üretim faaliyetini gerçekletiren birimler olarak snflandrlabilir.

33 9 1. Ulusal (Yurtiçi) Sektör Genel anlam ile yurtiçi sektör, faaliyet snrlar ulusal snrlar içinde olan iletmelerden olumaktadr. Ayn zamanda yurtiçi sektör, Üretim ve pazarlama faaliyetlerini yurtiçinde gerçekletiren iletmeleri ve bu iletmelerin ulusal snrlardaki yaplarn ifade etmektedir. Sektör içerisinde ki iletmeler herhangi bir uluslararas faaliyette bulunmazken genel olarak yerel ihtiyaçlar karlamaktadr. Çounlukla ülke içerisinde faaliyette bulunmak, uluslararas faaliyette bulunmann gerektirecei bilgi, beceri, tecrübe ve sermaye eksiklii ile de ifade edilebilir. Ayrca, sahip olunan kaynan tanamamas ya da sunulan hizmetin uluslararas alanda yeterli olmamas gibi sebepler de bu sektörün domasna sebeptir. Örnein, turizm sektörü, baz imalat dallarna ilikin sektörler ve hizmet sektörü (Tomanbay, 2001: 15) gibi. Yurtiçi sektörde, istihdam kapsam da ulusal snrlar içerisinde gerçeklemektedir. 2. Uluslararas1 (Yurtd11) Sektör Yurtd sektör; faaliyetini ulusal snrlar dnda yapan ya da yurtiçi sektör yannda faaliyetlerinin bir ksmn yurtdnda gerçekletiren sektördür. Bu balamda yurtd sektör, d ticaret uygulamalarnn (ithalat-ihracat) yer ald sektördür. Bir ülkede kamu kurulularnn, özel kii ve kurulularn dier ülkelerle yaptklar mal ve hizmet alm satmlar ise d ticaret olarak nitelendirilmektedir (Seyidolu, 2002: 124). Yurtd sektörde üretim ve istihdamn kapsam ülke snrlar dnda gerçekleebilir. Sektörün üretim ve istihdam snrlarn belirleyen ticaret ilikileri ve özellikle d ticaret, üretilen mal ve hizmetler yurt dna pazarlanabilecei gibi ara mallar ve yatrm mallar yurt dndan da alnabilir. Ekonomik ilikiler içerisinde en büyük pay mal ve hizmet ticaretine aittir. Özellikle de mal ticareti yani bir ülkenin dalm ve dsatm ya da dier deyile ithalat ve ihracat d ekonomik ilikiler içerisinde arlkl bir konuma sahiptir. Ülkeler sanayiletikçe ve ekonomik olarak gelitikçe birbirleri ile olan d ticaret ilikileri de artmaktadr. Dolays ile ülkeler

34 10 arasnda d ticaret ilikileri de artmaktadr. D ticareti iç ticaretten ayran balca üç faktör aadaki gibi sralanabilir (Tomanbay, 2001: 16); Emek, sermaye ve teknoloji gibi üretim faktörleri ülke içinde akkandrlar. Yani ülke snrlar içerisinde bir bölgeden dierine kolaylkla gidebilirler. Oysa bu faktörler ülkeler arasnda akkan deildirler. Bir ülkeden dierine kolaylkla transfer edilemezler. Dolays ile ülkeler arasnda özellikle üretim maliyetleri konusunda farkllklar ortaya çkar ve bu farkllklar da ülkeler arasndaki ticareti etkiler. Yani, ayn mal kimi ülkelerde daha ucuza dier ülkelerde de daha pahalya üretilir. Sonuçta d ticaret için önemli bir gerekçe ortaya çkm olur, D ticaretin en çok söz edilen ikinci ayrt edici özellii ise bamsz para birimleri ve para sistemlerinin varldr. Bu sebeple d ticaretin iç ticarete göre çok daha farkl koullarda ve ilemler sonucu gerçekletirildii söylenebilir, Üçüncü ayrt edici özellik ise ülkeler arasnda snrlar olmas ve bu sebeple de ülkeler aras d ticaret politikalarnda ortaya çkan farkllklardr. D ticaret, bir ülkenin ithalat ve ihracat hareketlerinin toplamn ve d ticaret açn da içerir. D ticaret aç yatrmlar ve dolays ile istihdam dorudan etkileyebilmektedir. Sektörlerin dolays ile kuyumculuk sektörünün, d ticaret hacmi ve süresi istihdam yaplanmasn ve koullarn belirleyebilmektedir. III. KIYMETL MADEN SEKTÖRÜ KAVRAMI ve ÇETLER Maden sektörü içerisinde yer alan kymetli madenler, ülkelerin servet ve ticaretlerini dorudan etkileyen en önemli girdilerdendir. Kymetli maden sektörü altn, gümü, platin ve kymetli talardan olumaktadr.

35 11 A. Kavram Olarak K1ymetli Maden Sektörü Kymetli maden sektörü, geni anlamda; altn, gümü, platin ve deerli ta gibi ilenmemi kymetli madenler ve ilenmi veya ilenmemi kymetli talardan üretilen kymetli eya imalatnn ve bu ürünlerin ilendikten sonra kymetli eya veya ta olarak ihracatnn yapld yurtiçi ve yurtd ticari faaliyetlerde bulunulan sektör olarak tanmlanabilir. Tüm tarihsel süreçte, üzerinde yaanlan topraklar için zenginlik ve kiileraras sosyal statüler, sahip olunan madenler ile deiim göstermitir. Trakya Bölgesi nde Tekirda, 5ç Anadolu Bölgesi nde Konya nn mahsulleri nasl birbirinden ayrlrsa (Özgül ve Atay, 2003: 68), sahip olduklar özellikleri ile kymetli maden sektörü de tarihsel dönemleri ve kiileraras statü farkllklarn benzer biçimde ayrmtr. Mal deiiminde kullanlan ilk ödeme araçlar, insan topluluklarnn içinde bulunduu ortama ve corafi konumlarna bal olarak zaman içinde çok büyük farkllklar göstermitir. Kymetli madenler kullanlmadan önce, para yerine kullanlan araçlar da çok büyük çeitlilik içinde yer almtr. Kymetli madenlerin bulunmas alveri ilemlerini kolaylatrd gibi, toplumlararas ilikilerin gelimesi üzerinde de oldukça etkili olmutur. Asrlar boyu savalara ve siyasi çekimelere sebep olan bazen mücevherat eyas bazen külçe ve bazen de para olarak ekilden ekle giren altn insanlk tarihi boyunca en önemli madenlerden biri olmu ve ticaret mal olarak kabul görmütür. B. K1ymetli Madenler Kymetli madenler (altn, gümü, platin) günümüzde, kolay ilenebilirlii, anmamas, elektrii ve sy kolay iletmesi gibi üstün özellikleri ile elektronik, iletiim, lazer, optik, havaclk ve ilaç sanayilerinde giderek daha çok kullanlmaktadr. Ayrca, alerji yapmad için tp alannda da özellikle altndan youn bir biçimde yararlanlmaktadr (Gold News 1, 2003: 86).

36 12 Altn, gümü ve platin gibi madenlere olan talep devam etmekte, özellikle gelien ekonomik sistemler içerisinde güvenilir yatrm arac olma özelliini korumaktadr. Bu çalmada, öncelikli olarak deer açsndan olduu kadar temin edilebilirlik açsndan da önem tayan ve kuyumculuk sektörünün hammaddesi konumundaki altn, gümü, platin ve yar kymetli talar aktarlmaya çallacaktr. 1. Alt1n Kavram1 ve Kimyasal Özellikleri Altn (Au), Kimyasal element; youn, parlak renkte, ltl, sertlii 2,5 3, younluu olan, hava artlarndan ve tek bana hiçbir asitten etkilenmeyen deerli bir metal eklinde tanmlanmaktadr. Altn, doada oldukça az, ama katksz halde bulunan, rengi ve parlts ile ilenmesi kolay olan, havadan ve sudan etkilenmedii için kararp paslanmayan, bu özellikleri ile kullanm kolay metallerdendir (Gold News 1, 2003: 86). Ayrca, Sudan, kuru ve ya havadan, oksijen ve ozondan, kükürt ve hidrojen sülfürden, azottan ve hidrojenden hatta yüksek scaklkta oksijenden, asitli ve bazik çözeltilerden etkilenmediinden doada metalik halde bulunan madenlerdendir (Popüler Bilim, 2003: 44 46). a. Kimyasal Özellikleri Günümüzde, altnn sertliini ve dayanklln arttrmak için bakr kartrlmaktadr. %100 saf altn 24 ayar olarak kabul edilmektedir. 18 ayar altn %75 altn içeren karm anlamna gelmektedir. 18 ayar altn alamlar katlan gümü ve bakr miktarlarna göre deiik renkler alrken, %25 gümü yeil altn, %12,5 gümü ve %12,5 bakr sar altn, %6 gümü ve %19 bakr pembe altn, %25 bakr krmz altn oluturur. 14 ayar altn ise 14/24 yani %60 altn ihtiva eder. Beyaz altn alam da, Bakr (Cu), Kalay (Zn), Nikel (Ni), Paladyum (Pd) karmdr (Kimyaokulu, Piyasalarda altn fiyatnn çeitlilik göstermesi karsnda standart bir fiyat uygulamasna ihtiyaç duyularak Dünya piyasalarnda Ons fiyat belirlenmeye balanmtr. Bu uygulamada belirlenen Ons fiyat piyasa içerisindeki Amerika

37 13 Birleik Devletleri (ABD) dolar kuru ile çarplarak 31,10 sabit deerine bölünmekte ve piyasadaki %100 saf (24 ayar) altnn fiyat belirlenmektedir. Ayrca altnn Saflk Derecesi ile altn ilemlerinde Hazine Müstearl'nn Altn Standartlar ve Rafinerileri Teblii ile belirlenen uluslararas rafinerilerden çkl minimum 995/1000, maksimum 999.9/1000 saflktaki altnlar ifade edilmektedir (Tubitak, Saflk derecelerini ifade etmekte kullanlan milyem ayar ise Franszca kökenli bir sözcük olup, arlk ölçüsü olarak ve gramn binde biri anlamna gelmektedir. Bir altn ya da gümü alamnda bulunan saflk, deerli maden miktarn ölçmekte kullanlmaktadr. Örnein; %99,5 saf altn 995 milyem, 24 karattr (Darphane, Tablo 3: Altn Ayar ve Milyemi 1 Ayar 41,6 Milyem 13 Ayar 540,8 Milyem 2 Ayar 83,2 Milyem 14 Ayar 582,4 Milyem 3 Ayar 124,8 Milyem 15 Ayar 624,4 Milyem 4 Ayar 166,4 Milyem 16 Ayar 665,6 Milyem 5 Ayar 208,0 Milyem 17 Ayar 707,2 Milyem 6 Ayar 249,6 Milyem 18 Ayar 748,8 Milyem 7 Ayar 291,2 Milyem 19 Ayar 790,4 Milyem 8 Ayar 332,8 Milyem 20 Ayar 832,0 Milyem 9 Ayar 374,4 Milyem 21 Ayar 873,6 Milyem 10 Ayar 416,0 Milyem 22 Ayar 915,2 Milyem 11 Ayar 457,6 Milyem 23 Ayar 956,6 Milyem 12 Ayar 499,2 Milyem 24 Ayar 998,4 Milyem Kaynak: Goldservis,

38 14 Tablo 3 de görülen ayar ve milyem deerleri sabittir. Buna göre altnn saflk derecesi belirlenmektedir. Örnein; 1 Ayar altn 41,6 Milyem ise 1 Ayar altnn %4,16 snn saf olduu %95,84 ünün dier madenleri (Ag, Cu, vb.) içerdii belirtilmekte ya da 14 Ayar altnn 582,4 Milyem olmas, onun 1 gramnn %54,08 inin saf altn içermesi anlamna gelmektedir. b. Alt1n1n Tarihsel Süreci Altn, ekonomik, sosyal, siyasal, kültürel ve sanatsal alanda kapsad anlam ve yer açsndan Dünya tarihinde önemli bir maden konumundadr. Yunan mitolojisi ile ilgili aratrmalar; Altnn, tanrsal ve kozmolojik niteliklerinin, kendi dünyas ile snrl kalmadn göstermektedir. Platon ve Aristoteles gibi, Dünya nn yaradln açklamaya çalm filozoflar, düünsel ve iirsel anlatlarnda, madenlere, özellikle de altna bavurmaktadr. Bu felsefi tartmalarda, yldzlar, tanrlar ve kahramanlar dünyas ile altn arasndaki balantlar vurgulanmaktadr. Altn ile Güne arasnda iliki kurulmasnn temel sebebi, o zamanlar Güne in özelliklerinin henüz bilinmemesi, tam olarak deerlendirilememesidir. Güne in ss ve parlakl, yeryüzünde altna yaktrlmaktadr. Çünkü bu sar ve parlak metal de, en azndan simgesel açdan Güne in özellikleri ile ayn deerleri tamaktadr (Gold News 1, 2003: 89) ifadelerine yer vermektedir. Altn metalik özelliklerinden dolay ticaret hayatnn temelinde yer almaktadr. Altn insanlar tarafndan ilk olarak bilinen ve kullanlan metaldir. Eski Yunan airi Hesiodos (5Ö 800) altnn, mitolojik boyutu, krallk ve servet ilikisini ifade eden ilk yazarlardandr. Altnn erken dönemlerde tak ve mücevher, kap kaçak ve silah yapmnda kullanlm olduunu ortaya koyan arkeolojik buluntularn; özellikle de Neolitik Çan, önemli bulu ve uygulamalarn gerçekletii evreler olduunu ortaya çkaran aratrmalar bulunmaktadr (Gold News 1, 2003: 87). Altn doada bulan ilk insanlar, yumuaklndan dolay onu kolay bir ekilde ileyerek deerlendirmilerdir. Kolay ilenebilme özelliinden dolay bugün de kymetli maden sektörü içerisinde yaygn olarak kullanlmaktadr.

39 15 c. Ekonomik Kapsam1 ve Kullan1m Alan1 Ylmaz n altn ve ekonomik sürecini aktard çalmasnda, altnn toplumlar çok farkl yönlerden etkiledii görülmektedir. 15. ve 18. yüzyllarda, Merkantilist felsefe, Avrupa'da kendini hissettirdii bir zaman dilimi yaratmtr. Bu düünce biçimi, doru dengelere ulaabilmede devletin ekonomi üzerindeki kontrolünün kaçnlmaz olduunu savunmutur. Buna bal olarak da uluslarn zengin olabilmelerinin yolu daha fazla altn rezervine sahip olmak, yani çok çalp, çok üreterek ihracat arttrrken, ithalat gereksinimini en alt düzeyde tutmak eklinde olumutur. Merkantilist görüe göre; baka bir durum da; o dönem Avrupa ülkeleri arasnda giderek artan, altna dayal ekonomik savalarn varldr. Ülkeden ülkeye farkllk gösteren ekonomi politikalar sonuçta 5spanya'nn ülkeye daha fazla altn stoklayabilme adna Amazon ormanlarnn içlerine kadar girmesine, Franszlarn ise, ülkedeki snai üretimi arttrarak, ihracat yolu ile Avrupa'daki altn kendi ülkelerine getirmek istemelerine sebep olmutur. Bu sistemde altna dayal zenginlik bir devlet politikas olarak belirlendiinden, sömürgecilik ve savalar kaçnlmaz hale gelmitir (YILMAZ, Klasik düüncenin kurucusu olarak kabul edilen Adam Smith, Devlet ten gelecek müdahalelerin, ülkeleri serbest piyasann nimetlerinden uzaklatrarak, fakirletirecei savn ileri sürmütür. Altnn bu sistem içindeki ilevi ise bir deiim arac olmak ve parann fonksiyonlarn yüklenmek olmutur. Sistemde, para arz dorudan doruya altn miktar esas alnarak belirlenmitir. Bu durum klasik sistemde de altnn ne denli önemli olduunu göstermektedir. Bu felsefenin savunucular, tüm ülkelerin, altn uluslararas para birimi olarak kabul etmeleri halinde uzun dönemde iç ve d dengeye ulalabileceini savunmulardr. ABD dolarnn Dünya ekonomilerine söz sahibi bir para birimi durumuna gelmesinin ilk temelleri, klasik düünceyi savunan fikir adamlarnn altn tüm ekonomiler açsndan vazgeçilmez bir ölçüt olarak belirlemesi ile balamtr (YILMAZ,

40 16 Klasik iktisatçlara yakn görüler ifade eden John Maynard Keynes ise kendi ekolü içerisinde, Altnn fiyat deiimi ile ödemeler dengesi açklarnn kapatlamayaca yan sra faiz ve gelir deiimlerinin de dikkate alnmas gereini savunmutur. Bu sistem, ülkelerin Merkez Bankalarnn sisteme uymalarn öngörmütür. Buna karn Merkez Bankalar buna tam olarak uymamlardr. Dier ifade ile altn kaybeden ülkenin Merkez Bankas, para arzn hemen azaltacak ve bunu yapmamas durumunda da fiyat deiiklikleri hemen gerçeklemeyecektir. Ayrca, Keynes altnn para olarak kullanmna da kar çkmakta ve altnn parann tüm fonksiyonlarn içermediini savunmaktadr. Keynes'in altn için yapt Barbar bir eski kymetli meta tanm ekonomi literatürüne geçmitir. Keynes'yen Teori, altna dayal bir ekonomik model yerine, içerde güdümlü bir para darda ise takas sistemine ilerlik kazandrlmasn savunmutur. Bu plan çerçevesinde zamanla altn yerine Bankor, (Uluslararas ödeme arac olarak Keynes tarafndan 1944'te önerilen para birimi, banka paras kaydi para niteliindeydi ve altn temeline göre deerlendirilecekti) kullanlmas Bretton Woods Konferans'nda kabul edilmemitir (YILMAZ, Keynes'yen ekonominin plan, 1944 ylnda ABD nin New Hampshire eyaletinin Bretton Woods kasabasnda, 44 ülkenin katlm ile yaplan uluslararas toplantya sunulmu ise de, II. Dünya Sava ndan en az yara alarak çkan tek ülke konumunda olan ABD nin sunduu White Plan karsnda direnememitir. Sava sonras ekonomileri iflas noktasna gelen Avrupa ülkeleri, 5ngiltere'nin görüünü temsil eden Keynes plann desteklemek istemi, ancak tek kurtarc konumundaki ABD nin olaanüstü hacimdeki altn stoklarnn (o dönemde Dünya daki mevcut altnn %40 ndan fazlas) bu plan sonucunda büyük kayba urayaca görüünden hareketle altn'n hakimiyetine son verecek olan bu plann uygulanmas kabul edilmemitir. Bretton Woods'da oluturulan bu yeni sisteme ise, Altn Kambiyo Sistemi denilmi ve altnn toplumlar üzerindeki bu hakimiyet biçimi de 1971 ylna kadar sürmütür. Altn Kambiyo sisteminde altn parann piyasada tedavülü söz konusu deildir. Ama buna ramen para birimleri ile altn ilikisi ortadan kaldrlmamtr. Sadece tek bir para biriminin deeri altna endekslenmi ve 1 Ons Altn 35 ABD Dolarna sabitlenmitir. ABD Merkez Bankas Federal Reserve