PRENS SABAHADD N BEY N S YAS F K RLER : B REY DEVLET GÖRÜ Ü. O uz KAAN *

Transkript

1 TARHNPENDE ULUSLARARASITARHveSOSYALARATIRMALARDERGS Yl:2009,Say:2 Sayfa: THEPURSUITOFHISTORY INTERNATIONALPERIODICALFORHISTORYANDSOCIALRESEARCH Year:2009,Issue:2 Page: PRENSSABAHADDNBEY NSYASFKRLER: BREYDEVLETGÖRÜÜ OuzKAAN * Özet JönTürklerindüünceleriincelendiindebufikirlerinOsmanldevletinikurtarmakiçinbirer reçetemahiyetindeolduklargörülür.bumakaledejöntürkliderlerindenbiriolanprenssaba haddinbey inosmanldevletininkurtarlmasiçinyapmolduufikriçalmalarincelendi. PrensSabahaddinBey insiyasifikirlerininneolduu,savunduufikirlerinliberaldüünceetra fndanaslkonumlandrldvebireydevletilikisininnedüzeydeolduusorularnacevaplar aranyor. SabahaddinBey infikirleriikikavrametrafndatoplanmtr:teebbüsiahsiveademimerke ziyet.prenssabahaddinbeyyönetimekillerinindeitirilmesindenziyadetoplumyapsnn deitirilmesigereiüzerindedurur.osmanltoplumyapsnnkollektivistbiryapyasahip olduunuvebuyapnndeitirilerekbireyinönplanaçktbiryapyadönütürülmesigerek tiinibelirtir.prenssabahaddinbeytoplumiçinbireydeil,bireyiçintoplumunvarlnnge rekliolduunubelirtir.yanisabahaddinbeybireyitoplumvedevletkarsndaönplanaçkartr. AnahtarKelimeler PrensSabahaddin,Teebbüsiahsi,AdemiMerkeziyet,Merutiyet,Birey THEPOLITICALOPINIONOFTHEPRINCESABAHADDIN: INDIVIDUALSTATEVISION Abstract IftheideasoftheYoungTurksexamined,itisseenthattheseideasareprescriptionstorecover Ottomanstate.Inthisarticle,ideasofPrinceSabahaddin,oneoftheleadersoftheYoungTurks, isanalyzed.whatisthepoliticalideaofprincesabahaddin,howhisideasarepositionedaround liberalthought,andwhatisthelevelofindividualstaterelations,arethequestionslookedfor answers.ideasofprincesabahaddinaregatheredintwoconcepts:individualenterpriseand decentralization. PrinceSabahaddindwellsuponreplacementofsocialstructureratherthanchangeofmanage menttype.hethinksthat,ottomansocietyhasacollectiviststructure,andthisstructureneedsto betransformedintoastructureinwhichindividualsarecometothefore.princesabahaddin * Ar. Gör., Harran Üniversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakültesi Kamu Yönetimi Bölümü Öretim Eleman. oguzkaan71@yahoo.com

2 184 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/2 indicatesthatpresenceofsocietyisneededforindividuals,andnotindividualsforthesociety. So,PrinceSabahadinissueindividualstoforeinthefaceofsocietyandstate. KeyWords PrensSabahaddin,individualenterprise,decentralization,Constitution,individual

3 1/2 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 185 GR Osmanlmparatorluu nunklasikdönemindehakimolansosyalyapkollek tivistbirtoplumyapsdr. 1 Böylebirtoplumanlaynasahipolanülkelerdehep toplum ve devlet ön planda olmutur. Osmanl toplumu da böyle bir anlaya sahipolduundandolaytoplumvedevletinyerinebireyinönplanaçkmasger çektenönemlibiryapsaldeiikliigerektirmektedir. 2 Osmanl mparatorluu nda 1800 lü yllarn sonu ile 1900 lü yllarn banda fikrihareketlilikçokyüksekseviyelereulamtr.bununnedeniimparatorluun kurtulmasnnsalanmasdüünceleridir. JönTürklerindüünceleriincelendiindebufikirlerinOsmanlDevletinikur tarmakiçinbirerreçetemahiyetindeolduklargörülür.devletikurtarmaarzusu içinyaplmasdüünülenlerarasndabiryöntemanlamazlnnortayaçkmas bufikirhareketliliininvetartmalarntemeliolmutur.jöntürktaraftarlarndan biri olan Prens Sabahaddin Bey in Osmanl Devletinin kurtarlmas için yapm olduu fikri çalmalar, düünce ve faaliyetleri incelenmeye çallarak birey devletilikilerindenaslbirdüünceyapstadüzerindedurulacaktr. Liberal bir siyasi program benimseyen düünürlerin bireysel özgürlüklere önemvermesi,hukukunüstünlüünüsavunmas,devletintarafszolmasvebire yin kiisel giriimlerinin önündeki engellerin kaldrlmas düüncesine sahip ol malargerekmektedir.yaniliberaldüünceyesahipolandüünürlerözelliklebi reyebüyükönemvermekzorundadr.bumakalede,prenssabahattinbey insiya sifikirlerininneolduu?savunduufikirlerinliberaldüünceetrafndanaslko numlandrlabilecei? Ve bireydevlet ilikisinin ne düzeyde olduu sorularna cevaplararanacaktr. 1.PRENSSABAHADDNBEY NHAYATI PrensSabahattinBey indoumtarihiçeitlikaynaklardaçeitlitarihlerdegös terilsede1878tarihindestanbul dadoduugörüüçounluklakabuledilmek tedir.babasdamatmahmutcelalettinpaa,annesideii.abdülhamit inkzkar deisenihasultandr.sabahattinbeyinfikirleriüzerindebabasmahmutcelalet tinpaa nnönemlietkilerivardr.mahmutcelalettinpaaoullarnn(sabahattin velütfüllah)iyibireitimveöretimdengeçmeleriiçinbüyükgayretgöstermi tir.sabahattinbey instanbul dakiyaamboyuncababasnndüüncelerindenve yaamtarzndanbüyükölçüdeetkilendiigörülmütür.mahmutcelalettinpaa stanbul danayrlrkensabahattinbeyvekardeilütfullahbeyler debabalarile birliktegitmiveparis eyerlemilerdir. 3 1 erif Mardin, Türk Modernlemesi, stanbul, letiim Yaynlar, 1992, s Fevzi Demir, ttihat ve Terakki nin Birey ve Toplum Anlay, Celal Bayar Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Say 1, 1997, s. 55, (s.54-62). 3 Ali Erkul, Prens Sabahattin, Türk Toplumbilimcileri, Haz. Emre Kongar, C.1, stanbul, Remzi Kitabevi, 1982, s

4 186 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/2 SabahattinBey1899ylndastanbul danayrldktansonraavrupa dakendini JönTürkhareketininiçindebulmutur.SabahattinBey inparis egelmesiileda nk bir yap içinde bulunan Jön Türk hareketi bir ivme kazanmtr. Sabahattin Bey, çalmalara hem düünsel, hem örgütsel hem de ekonomik açdan destek olmutur. Sabahattin Bey, Jön Türk cemiyetlerini danklktan kurtararak bir merkezdetoplanmasnveortakbirhareketçizgisibelirleyerekdahakuvvetlibir ekildehareketedilmesiniarzuediyordu. 4 YaniSabahattinBey,OsmanlDevleti içindevarolanunsurlararasndakiuyumsuzluklargidermek,dil,dinverkun surlararasndakihonutsuzluklarbertarafetmekiçinçalmalarnadevametmi tir.buamaçlasabahattinbeyilekardeilütfüllahbey lerbirincijöntürkkongre sinintoplanmasiçinyounçabaharcadlar.kongre1902ylndaparis tetopland. Kongre,içindeçokdeiikanlaybarndran OsmanlHürriyetperveranKong re sidir ubat 1902 tarihleri arasnda Paris te Kongrenin tertip edilmesi ve toplanmas Sabahattin Bey açsndan siyasal bir iddiayla ortaya çkma vesilesi olmutur ylndayaplankongredensonraII.Abdülhamit ekarizlenecekmüca delekonusundadüülenanlamazlkneticesindemuhalefetsaflarbölünmütür. SabahattinBeyönderliindekigrupkongredenbirsüresonraTeebbüsüahsîve AdemiMerkeziyetCemiyetinikurmutur. 7 I.Kongreninbaarszlndansonrayenibirkongreninyaplmaskonusunda anlamayavardlar.kincijöntürkkongresiparis tearalk2007tarihindeyapl mtr. Kongre de görüülen en önemli tartma konular; Sultan Abdülhamid in tahttanindirilmesi,idaresisteminintemeldendeitirilerekmeveretvemeruti yetusulününuygulamayakonulmasdr. PrensSabahaddinBey2Eylül1908tarihindeBabasnncenazesiilebirliktes tanbul agelir.31martvak asndansonra1918tarihinekadaryurtdndagider tarihinden 1924 tarihine kadar stanbul da kalr tarihinde Hanedan üyelerinin yurtdna çkmasn gerektiren yasa gerei yurt dna gider ve 1948 tarihinekadaravrupa nnçeitliülkelerindekaldktansonrabutarihtesviçre de hayatsonaerer. 4 Erkul, Prens Sabahattin, s Kaan Durukan, Cumhuriyet e Devreden Düünce Miras Tanzimat ve Merutiyet in Birikimi, letiim Yaynlar, 6. Bask, stanbul, 2004, s.145. (s ). Kongre neticesinde Prens Sabahattin hazrlad beyannamede u görülerine yer veriyordu: Vatandalarn hepsi totaliter idarenin altnda eziliyor ve bu duruma belli bir kesim dnda kimse kar çkmyor. te bu durumun bilincinde olan entelektüel kesim, cahil halk bilinçlendirmeli ve bunu uygun bir yolla gerçekletirmeye çalmaldr. Topraklarmzda yaayan insanlarn maddi ve manevi güçlerini birletirmeli ve bunun için de önce Türkiye de hürriyet ve adaleti kurabilecek yeni nesil yetitirilmelidir. Tüm bunlar yapmamza engel olan tek ey, Yldz Saraynda bu ülkeyi yönetenlerdir. Bunlara kar bir eyler yapmak her Türk vatandann hakkdr Taha Toros, Prens Sabahattin, Milliyet Gazetesi, 18 ubat Kongreden sonra yaplan beyanlarda u noktalar dikkat çekmektedir: 1-ahsi teebbüsü gelitirmek ve yaplacak olan idari sistemle ilgili Adem-i Merkeziyet fikrinin toplum katlarnda kabul görmesi için halk arasnda ictimâi eserlerin okunmasn yaygnlatrmaya çalmak, 2- Osmanl Devletini oluturan çeitli kavimler arasnda bir anlama zemini bulmak, 3 Osmanl Devletinin hakkn korumak ve genel düünceleri Osmanl Devleti lehine çevirmek için gelimi devletler nezdinde giriimlerde bulunmak, 4- Programn uygulanmasn salamak ve çeitli kuvvetlere cephe almak için memleket dahilinde muhtelif cemiyet ve komiteler kurmaktr. Cenk Reyhan, Prens Sabahattin, Cumhuriyete Devreden Düünce Miras Tanzimat ve Merutiyet in Birikimi, Ed. Mehmet Ö. Alkan, letiim Yaynlar, 6. Bask, stanbul, 2004, s Cenk Reyhan, Prens Sabahattin, s.147.

5 1/2 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE SYASFKRLER PrensSabahaddinBey,Le Playekolünebalkiilerinfikirleriniokuyupbe nimsediktensonrabumetodlarosmanlmparatorluununsosyaltahliliniyapa bilmek, lazm olan slahat programn da hazrlayabilmek için bu ekole intisab etmitir. 8 TürkiyedesosyolojicerayanlarnnenönemlilerindenbirtanesiLePlayeko lüdür. Türkiye de bu ekolün ilk müntesiblerinden birisi olan Prens Sabahaddin Bey,Paris teneretmiolduuterakkigazetesindefikirleriniyaymayaçalmtr. Birkaçkalbinmillibirilimleçarpt,ahsiteebbüsilebirletiigünhayattagörülmeye cekolanbirvataninkiafedeceini müjdeleyerek, Kurunmaziyeninbiihabamedeni yetinemehdizuhurolanbirkt aibinazirihilkatinelimizdemezaristanaçevrildiinitemaa etmekhududumuzunöbürtarafnabircuiisayiteebbüs,vasibiristilaymedeni,bu tarafnme umbirmeskene,kapkarabirkitleihacalet olduunudilegetirerek1905 li yllardafransannenönemlimecmularndanbirindeneretmiolduufikirleriile TürkLePlayekolüneönderliketmitir. 9 PrensSabahattinBey,memlekettegörülmekteolansosyal,siyasi,maliveikti sadihadiselerinbaarlbirekildehalledilebilmesiiçinilkolarakbuekoleintisab etmibirzihniyetin,mütefekkirvemünevvergençlikzümresininyetitirilmesine kanaatgetirmitir. Türktoplumunungerikalmasebeplerinitarihisüreçiçindedeerlendirmive geri kalmann en önemli nedeni olarak kollektivist (Tecemmûi) toplum yapsn göstermitir. 10 SabahattinBey egöretoplumyapsdeitirilmedenyönetimekillerininde itirilmesi çok önemli deildir. Çünkü idare tarzlar ister merutiyet ister mu tlakiyetistersecumhuriyetolsuneerbusiyasalyapdevamedersesonuçtasiyasi tahakkümvesosyalyoksunlukhepvarolacaktr. 11 Onagöre,Merutiyetyönetimihemspanya davehemdengiltere deegemen olmutur. Buna karlk Amerika Birleik Devletlerinde ise cumhuriyet yönetimi hakimdir.aynekildeortavegüneyamerikahükümetlerinindesiyasaldüzeni cumhuriyettir. Ancak bahsedilen bu ülkelerin yönetim tarzlarnda çok önemli farklarbulunmaktadr.bufarklarnenbelirleyiciolantoplumsalyapnnherül kededeiikliklergöstermesidir.bugörüünüdeöyleifadeetmektedir. 12 EerHükümetekillerininciddibirönemiolsaidi,meclisimeb usannkefaletialtn daenserbestkanunlarlaidareedilenbucumhuriyetlerdehukukuefradnhertecavüzden masun olmas lazm gelirdi diyerek, Güney Amerika da cumhuriyetle yönetilen 8 Nezahat Nureddin Ege, Prens Sabahaddin in Hayat ve lmi Müdafalar, Güne Neriyat, stanbul, 1977, s Z. Fahri Fndkolu, Le Play Mektebi ve Prens Sabahaddin, Türkiye Hars ve ctima-i Aratrmalar Dergisi, stanbul, 1945, s Bayram Bayraktar, Günümüzde Yeniden Deerlendirilmesi Gereken Bir Düünür: Prens Sabahattin Bey, Tarih Aratrmalar Dergisi, C. XVIII, S.29, Ankara, 1997, s Prens Sabâhaddin, Türkiye Nasl Kurtarlabilir? Ve Îzâh lar, Çev. Fahri Unan, Ayraç Yaynlar, Ankara, 1999, s kdam, 19 Ekim Aktaran, Bayram Bayraktar, Günümüzde Yeniden Deerlendirilmesi Gereken Bir Düünür: Prens Sabahattin Bey, s. 55.

6 188 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/2 devletlerdeki iktidarlarn keyfi uygulamalar, toplumsal yapnn deiikliinden dolayhalknhukukîgüvenliininyokolmasnasebepolmutur. PrensSabahaddinBey, Parlamentoileidareedilenbütünhükümetlerinmeclisleri haricigörünüitibariilebirbirlerinebenzerler.ancakaradabirfarkmevcutise,odamec listesandalyesibulunanpartilerinnekadarolduudur.esasenparlamentolardayüzeysel birbaklagörülemeyenfark,milletitemsiletmekteolanmeb uslarnbalolduklarmeslek leridir.bufarklmesleklerinfevkalademühimbirmeseleolmasnnsebebifarklmeslekler debulunaninsanlarnfarkldüünütarzlarnnmevcutolacadr.bunedenlemilliha kimiyetitemsiledenmilletmeclislerindekimeb uslarndakararlarndamesleklerineuygun görü tarzlarnn hakim olaca ihtimalidir. Prens Sabahaddin in bu düünce tarz sosyalveekonomikkrizlerinsebepleriniaçklaycçokönemliizahlarvermekte dir. 13 SabahattinBey,mutlakiyetçivemerkeziyetçibiryapyakarmücadelesiniil mîtemelleredayalolarakbalatmtr.onagöreosmanldevleti nindevamnn salanmas balca iki artn uygulamaya geçirilmesi ile mümkün olacaktr. lki, döneminsiyasalartlarnagöreosmanldevletininyenibiryaplanmayagitmesi gerekir.buyaplanma1876anayasas nnyürürlüegirmesivemerutiyetinilan meselesiyledeildevletidaresindeköklübirdeiikliegitmeklebaaryaulaa caktr.bunungerçeklemesiiçindemerkeziyetçigeleneinyklarakimparatorluk bünyesindebulunançeitliunsurlararasndaortakduygu,düünceveibirliine dayalbirmilletlertopluluuvücudagetirmekveolasdalmaveparçalanmay önlemeyeçalmakyanndaahsîteebbüsilkesininhayatnheraamasndauygu lanmasnsalamakgerekmekteydi. 14 PrensSabahattinBeybirmakalesinde,Merutiyetyönetimininsalanmasna hizmet amacyla yapt çalmalarnda üç önemli amacn takibine çaltklarn belirtiyor.buamaçlardaöylesralyor: 1TürklervegenelolarakOsmanliçinde yaayan müslüman unsurlarna kar var olan zorba idarenin sadece iktidarda bulunanbirveyabirkaçkiitarafndandeil,bizimkendigeçimimizitemintarz mznvesosyalhayattarzmzdakinoksanlklardanmeydanageldiinigöstererek kamuoyunu millî terbiyemizin slah gereine inandrmak suretiyle istibdadn kaldrlmasnaçalmakiçinvatanmznçeitliyerlerindebuamacahizmetede cekmerkezlertesisetmek,2müslümanlarlahristiyanvatandalararasndasa mimibirbirlikteliinoluturulmasntesisetmeyeçalmak,yaniunsurvemez hep fark gözetmeksizin Osmall tekil eden çeitli unusurlarn muhtariyet ve bamszlksiyasetitakipetmemelerigereinikatiyengöstermek,3tümmilletle revebilhassamedenialemekarmilletimizinmutlakiyetidaresinelaykolmad 13 Ege, Prens Sabahaddin, ss Yavuz Abadan, Siyasi Teori Açsndan Türkiye de Adem-i Merkeziyet Problemi, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C.XX, Aralk 1965, s

7 1/2 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 189 nsalamdelillerleisbatederekaleyhimizdevarolanbatdüüncesindenbazla rnmillidavamzakazandrmayaçalmak. 15 SabahattinBey egöre Toplumumuzdakihastalnveâcizliingerçeknedeni,millî eitimden ve kiisel giriimlerden yoksun olmamzd. kinci yoksunluumuz ise, devlet yönetimininmerkeziyetçitutumuydu. SabahattinBey egöre,osmanldevletigeni biridarealannasahipidi.bualanlarndahaiyiidareedilebilmesi,devletilerinin dahaçabukvehizmetlerindahaetkinbirekildeilgilibölgelerevealanlaraulat rlabilmesiiçinademimerkeziyetfikrinisavunur.yanimerkeziidareninbirtakm yetkilerininyerelidarelertarafndanyerinegetirilmesiniönerir. 16 PrensSabahattinBey,kollektivisttoplumlardatoplumsalyapgereimerke ziyetçiyönetimlerinegemenolduunuilerisürerek,buyapiçindebürokrasinin gelimeyi engelleyici bir rol oynadn ifade eder. Ona göre, merkeziyet usulüne tabi memleketlerde, mesela bir mutasarrflkdahilinde köprü, yol, hastahane, mektepgibi dorudan doruya mahalli ihtiyaçlar temin eden inaata teebbüs edilmek lazm gelse, sancakvilayetmerkezine,merkezdahiliyeye,dahiliyenafiaya,nafiasadarete,sadaretsaraya müteselsilenmüracaatmecburiyetindedir.bitiptükenmekanndanolmayanoarresmi muamelatiçindememleketiniktisadihayathederolupgidiyor. 17 Bunabirörnekveri yor:birgünbirçokmeziyetleriyletemayüzedendevletadamlarmzdanbiri,bolusanca mutasarrfikenüçsaatlikbiryolyaptrmakiçinaltseneuratktansonra,sonunda itenvazgeçmeyemecburolmutur. 18 Yerindenyönetimingerekliliineilikinolarakilerisürdüübirbakagerçek debölgelerinihtiyaçlarnnbirbirindenfarklldr.bukonudaunlarsöylüyor: Ademimerkeziyetolmakszn memleketimiziimarkabilolmadktanbaka,birvilayet teki idare usulünün dierinde ayniyle tatbiki mahal.( Mesela Yemen vilayeti ile Selanik vilayetiahalisininmaiettarzlararasndamuazzamfarklarvardr.bunlaryakndangöre cek,herikivilayetinhakikiihtiyaçlarneniyiidrakedecek,elbette,stanbuldakimemurlar deil,fakatyemenileselaniktebulunanlardr. 19 Onagöreyerindenyönetim,toplum salyapöelerinigözönündebulunduranvesorunlaramerkezdençarearamak yerine,yerindençözümaramaygerekliklanbiryönetimbiçimidir. SabahattinBey,ademimerkeziyetprogramaltndaidarîmuhtariyete(Özerk Yönetimlere)kesinolaraktaraftarolmadnbeyanettiktensonraademimerke ziyettabirinindeitirilerekveyabakaanlamlaryükletilerektarifedilmeyeçal ldnsöyler Sabahattin, Teebbüs-i ahsi ve Tevsi-i Mezuniyet Hakknda Bir zah, Matbaa-i Kütüphane-i Cihan, Dersaadet, 1324, s.6. Prens Sabahattin, Görülerim, Haz. Ahmet Zeki zgöer, Burç Yaynlar, stanbul, 1999, s Muzaffer Budak, Toplumbilimci Prens Sabahattin, stanbul, 1998, s Prens Sabahattin, Teebbüs-i ahsi ve Tevsi-i Mezuniyet Hakknda Bir zah, s.12. Nezahat Nurettin Ege, Prens Sabahaddin, s Sabahattin, Teebbüs-i ahsi ve Tevsi-i Mezuniyet Hakknda Bir zah, s Sabahattin, Teebbüs-i ahsi ve Tevsi-i Mezuniyet Hakknda Bir zah, s Sabahattin, Teebbüs-i ahsi ve Tevsi-i Mezuniyet Hakknda Bir zah, s.7. Prens Sabâhaddin, Türkiye Nasl Kurtarlabilir? Ve Îzâh lar, s.65.

8 190 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/2 Prens Sabahattin Bey, en fazla bu konudaki görüleri nedeniyle eletirilmi, ülkeyibölünmeyegötürecekfikirlerilerisürmeklesuçlanmvebelkidebukonu dakigörülerinedeniyleaznlklartarafndandesteklenmitir! Oysa onun bu kavramlarla anlatmak istedii siyasi ademi merkeziyet deil ademimerkeziyetiidaridir.elbettebutarzidareninmuhtariyetveheyetimum tazeusulleriylehiçbirmünasebetiolamayacandasöylemektedir. 21 HüseyinCahitBey in AdemiMerkeziyetiseMidilli nin,sakz nvebenzeriadala rnhepbirergiritolmashepyunanâûunaatlmasiçinbirhazrlkdemektir. 22 Sözü nekarlkolarak eerakdenizadalarnda Yunanâûuna atlmakiçinbirhazrlk varsaonuengelleyecekusulmerkeziyeteballkdeilaskerîkuvvetlerdir.askerîkuvvetle rimizingücüvekudretidemillîservetimizinyükselmesiileartar.milîservetimiziartra cakolansebeplerise, Teebbüsiahsî ningelimesidir. Teebbüsiahsî ningelimesi ni kolaylatracak etken idare tarzmzdr. Bu idare tarz ise, Ademi Merkeziyet tir. 23 diyerekcevapvermektedir. Onagöremerkeziyetdemek, hürriyetininhisaraltnaalnmas,çounluuazn laçinetmek,teebbüsfikirleriniyoketmektir. Ademimerkeziyetise, teftîimillîyi yalnzmeclisimeb ûsânvastasylastanbul dadeilfakatmecâlisiumumiyeilevilayet lerinhertarafndakökletireceiiçinosmanllarnosmanldevletinekalbenbalayacak; ticâretimilliyemizesüreklibirvüs atvererekharicekarmüttehidenhareketlüzûmunu izhârvebusâyedekavmiyyetrekâbetlerinisöndürmeeenkuvvetlibirvâstatekîledecek tir. demektedir.yani,ademimerkeziyetvastasylameclisimebûsântarafndan yaplandenetimlerinsadecestanbuldageçerliolmayaca,yerelmeclislerleher vilayettebunlarngerçekletirileceinibelirtmektedir.budurumdaosmanldev leti ndevarolandin,mezhep,kavmiyetgibifarkllklarortadankaldrrarakkal benbirbirlemesalayacaktr.busayedemilliticaretsürekligenileyecekvetüm Osmanl vatandalar da kar ittifak halinde bir tutum sergileme lüzumunu hissedecektir.bununsonucundadaosmanldevletiiçindevarolanfarklunsurla rnbirbirlerinekarolanrekabetlerininazalmasveyokolmasnavastaolacaktr. Butemellendirmedensonra,PrensSabahattinBeyinüzerindesrarladurduu yapsaldeiimigerçekletirmekiçinumumivehususihayattayaplmasgereken düzenlemelerinneolduusorusunageçebiliriz. PrensSabahattinBey egöreumûmîhayattayaplacakdüzenlemeler; 1dareTarz;MerkeziyetçilikdüsturuyerineAdemiMerkeziyetdüsturunun yerletirilmesiçerçevesindedeiikliegidilmesi.busayedehizmetlerinenuygun veenyetkiliheyetlertarafndangerçekletirilmesimümkünolacaktr.çünküyerel 21 Sabahattin, Teebbüs-i ahsi ve Tevsi-i Mezuniyet Hakknda Bir zah, s Hüseyin Cahit Yalçn, ntihabat Entrikalar, Tanin, 26 Terini Sâni Aktaran, M. Sabahattin, Teebbüs-i ahsi ve Tevsi-i Mezuniyet Hakknda kinci Bir zah, Mahmut Bey Matbaas stanbul, 1324,s M. Sabahattin, Teebbüs-i ahsi ve Tevsi-i Mezuniyet Hakknda kinci Bir zah, s.42. Prens Sabâhaddin, Türkiye Nasl Kurtarlabilir? Ve Îzâh lar, s.100. Adem-i merkeziyet, tevsî-i mezuniyet ve tefrîk-i vezâ if demektir. Yalnz tevsî-i mezuniyet adem-i merkeziyet-i idârînin ismi deil, ta rifi. Aralarnda bir mübayenet bulunmamakla beraber matbûatmzda ekseriyyâ ta birle ta rif kar- trld için ezhân- umumiyye tevîe düüyor. Sabahattin, Teebbüs-i ahsi ve Tevsi-i Mezuniyet Hakknda Bir zah, s.14.

9 1/2 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 191 bazdakiihtiyaçlarancakoyerininsanlartarafndantamolarakidrakedilir.mer kezihükümetinbuihtiyaçlarbilmesiveyaidraketmesibazenzorolabileceigibi bazendegereksizgörülebilir.aynzamandaihtiyaçlarnhemmerkezeiletilmesi hemdemerkezdenbuihtiyaçlarngiderilmesiçokzamanalabilir.ancakyetkiler vegörevleryerelidarelerdeolursabusorunlarnalmaskolaylar. 24 2nzibât Kuvveti; Halkn hukukunun ve güvenliinin her türlü tecavüz ve saldrdankorunabilmesiiçinbuilerinyerelidarelervastasylayerinegetirilmesi gerekir. 3Adliye;Hâkiminenönemligöreviadaletineniyiveenhzlbirekildetecel li ettirilmesini salamaktr. Hakimlerin seçilmesi memleketin ihtiyaçlarna göre belirlenmeli ve bu snfta görev yapacak memurlarn seçim heyetleri tarafndan ehilvedorukiilerdenbulunmasgerekmektedir.hakimlikmesleindebulunan kiilerinaynzamandaengeniekildetarafszlsalanmalvedokunulmazlk lar gerçekletirilmelidir. Ksaca yarg bamszl ve hakimlik teminatnn sa lanmasgerekir. 25 4Mülkiyet; Osmanl Devlet yaplanmasnda mülkiyet müterektir. Bunun emee dayal mülkiyeti kazanma yolu ile müterek mülkiyet yapsnda bireysel mülkiyet yapsna geçirilmesi gerekir. Bunun da salam kaytlar altna alnmas gerekir. 26 5MemleketServetininletilmesiveBayndrlkleri;ahsîteebbüsüngeli tirilmesivebununönündekihertürlüengelinhükümetlertarafndankaldrlmas gerekir.aynekildeormanlardan,madenlerdenvenehirlerdenistifadehususun dakolaylatrcbiridaretarzizlenmelivegerektiindeyerelidarelerinhalledebi leceibirkolaylakavuturulmasgerekir. 27 6Eitim ve Okullar; Eitim ve öretim ksaca okullar zamann ihtiyaçlarna göreyenidenyaplandrlmalvebireyinolumasvebireyinkiiliiningelitiril mesinekatkdabulunacakbirekildeprogramlanmaldr.okullar,insanlarnme murlukmesleinegirmekiçinbirbasamakolmaktanziyadeailelerinçocuklarn terbiyeveteebbüsiahsiningelimesinebiraraçolmaldr. 28 7Maliye;Yereldarelereyetkilerverirkenhermahallinbirbütçesiolmasge rekir.buyoldayenikanunlarçkarlmalveyerelidarelerinbütçelerininvergive benzerigelirlerlesalklbiryapyakavuturulmassalanmaldr. 29 SabahattinBey egörehusûsihayattayaplacakslahatlar; 1 lmictima nnbireyselterbiyesineilikinaratrmalarhayatageçirilerek yenimekteplerinaçlmasveyaplacakdüzenlemelerinuygulanmasgerekir.ayn 24 Prens Sabahattin, Türkiye Nasl Kurtarlabilir, s Prens Sabahattin, Türkiye Nasl Kurtarlabilir, s Prens Sabahattin, Türkiye Nasl Kurtarlabilir, s Prens Sabahattin, Türkiye Nasl Kurtarlabilir, s Prens Sabahattin, Türkiye Nasl Kurtarlabilir, s Prens Sabahattin, Türkiye Nasl Kurtarlabilir, s

10 192 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/2 ekilde memleketin en uygun yerlerinde tesis edilecek okullarn kz ve erkekler içinayrayrvücudagetirilmesigereklidir. 30 2AngloSaksoneitimtarzçerçevesindebireyciahlakvedüünceningeliti rilmesinisalamak. 31 3Gençlerimizintopraayerlemelerininsalanarakönündekiengellerinkal drlaraksalambirdüzeneoturtulmasgerekir.busayedebireyselkiiliklerige limigençlerimizailelerinindeyardmylaziraiyaplanmaybaaracakveülke miziçinçokbüyükkazançlarmeydanagelecektir. 32 PrensSabahattin indüünceleritemelindeilkkurulanörgüt Teebbüsüahsi veademimerkeziyetcemiyeti dir.bununharicindesabahattinbey indüünce leridorultusundabirtakmörgütlerdahakurulmutur.kurulanbuörgütleröyle sralanabilir: Teebbüsi ahsi ve Ademi Merkeziyet Cemiyeti:Prens Sabahaddin tara fndan teekkül ettirilen Teebbüsi ahsî ve Ademi Merkeziyet Cemiyeti 1906 ylnda siyasal hayatna balamtr. Bu cemiyetin amac cemiyetin gazetesi olan Terakki ninilksaysndakalemealnmtr. Terakkigazetesi,ilksaysndaCemiyetinniçinteekkülettiisorusunacevap veriyor.buradacemiyet inimdiyekadarihmaledilmiolandörtmaksadahiz met amacyla ortaya çktn belirtiyor. Bu dört maksat: 1ahsi hürriyetleri ve sosyal saadeti talim eden eitim sisteminin vatandalarmz arasnda gerektii ekildeuygulanmasveaynzamandaönemlieserlerinkendilisanmzaçevrilme si.2osmanldahilindeyaayançeitliunsurlararasndavarolanihtilaflarnorta dankaldrlmas.3medenimemleketlerdeosmanldevleti ninhukukununmü dafaaedilmesi.4osmanldevletininiyiidaresiiçingerekliolantekilatlarnku rulmasdr Cemiyeti nklabiye : Eylül 1904 de stanbul da Mercan dadisi ikinci ve üçüncüsnförencileritarafndankurulanörgüt,dahasonra Teebbüsiahsi veademimerkeziyetcemiyeti ninstanbulubesiolmutur Osmanl Ahrar Frkas: 14 Eylül 1908 de stanbul da kurulmutur. Siyasal hayatmzda gerçek anlamda kurulan, belli bir siyasi program olan ilk siyasal partidir.31marthadisesindensonrafrkasiyasalhayattaetkisizletirilmitir NesliCeditkulübü: TeebbüsiahsiveAdemiMerkeziyetCemiyeti nin devamolanörgüt1908 destanbul dakurulmutur.1911 dedekapanmtr Prens Sabahattin, Türkiye Nasl Kurtarlabilir, s Prens Sabahattin, Türkiye Nasl Kurtarlabilir, s Prens Sabahattin, Türkiye Nasl Kurtarlabilir, s Erkul, Prens Sabahattin, s M. Sabahattin, Merkeziyet ve Adem-i Merkeziyet, Terakki, No:1, Nisan 1906, s Erkul, Prens Sabahattin, s Geni Bilgi çin Baknz: Ouz Kaan, II. Merutiyet Döneminde Muhalefet: Ahrar Frkas, stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul, Erkul, Türk Toplumbilimcileri, s Aykut Kansu, Prens Sabahaddin in Düünsel Kaynaklar ve Ar -Muhafazakâr Düüncenin thali, Cumhuriyete Devreden Düünce Miras Tanzimat ve Merutiyet in Birikimi, Ed. Mehmet Ö. Alkan, letiim Yaynlar, 6. Bask, stanbul, 2004, s. 164.

11 1/2 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE Milli Ahrar Frkas: 1919 da stanbul da kurulan örgüt, programnda AdemiMerkeziyet düüncelerineyervermitir TrabzonveHavalisiAdemiMerkeziyetCemiyeti 39 7.HürriyetvehtilafFrkas:PrensSabahattin indüüncelerininbirbölümünü savunanancakdorudansavunmayan,ttihatveterakki yekarolanlarnkur duubirörgüttür. 3.BREYDEVLETGÖRÜÜ AsyaileAvrupanndouvegüneyi,Afrika,OrtaveGüneyAmerikamilletle rikollektivistyapyadayaldrlar. 40 Kollektivisttoplumkendinebalolaninsanla r üretimden çok tüketime yönelttii için sosyal yetenek ve kiiliin gelimesine engelolmaktadr.bununsonucuolarakkendikiiliklerinigelitirmeyeninsanlar dan kurulu statik bir toplum meydana gelir. Böylece üretim kabiliyetleri zayf toplumlarortayaçkar. BuaçklamalardansonraPrensSabahattinnedenDougeçicibirprltdansonra bukadaryoksulvegeri,batiseokadarzenginvegelimi?diyesormaktavebusoru yukuramsalkabulüdorultusundaöylecevaplandrmaktadr:çünküdoutü müyle kollektivist yapnn, Bat ise özellikle bireyci yapnn etkisi altndadr. Dou ile Bat arasndaki farklln temelinde Douda topluluun, Batda ise bireyin üstün olmas yatmaktadr. Ona göre sorunlarmz Doulu bir toplum olduumuzdan yanikollektivistyapmzdankaynaklanmaktadr. 41 Prens Sabahattin Bey, Osmanl toplumunun kollektivist bir yapya sahip ol duunubelirttiktensonradevletinkurtarlmasnnenönemlifaktörlerindenbiri nin bireyci bir sosyal yapnn tesis edilmesi gereine vurgu yapmaktadr. Yani Osmanl Devleti nin kurtuluunun reçetesi olarak idari sistemin deitirilmesin denziyadetoplumsalyapnndeitirilmesiilemümkünolacanifadeetmekte dir. 42 SabahattinBey,OsmanlDevletigibikollektivisttoplumlardamerkeziyetçi yönetimlerin egemen olduunu ve bu yapnn da bürokrasi eli ile gelimenin önünde bir engel olarak durduunu belirtmektedir. Sabahattin Bey, bürokratik çkmazlarnekonomik,toplumsal,siyasalveyönetimalanlarndakietkisininfazla olduunuvebununneticesindehizmetlerinetkinveçabukbirekildehalkaula trlamadnilerisürmektedir.bununetkinbirhalegetirilmesiiçindemerkezi yetçi yönetimden ademi merkeziyet çerçevesinde yerinden yönetim biçimine geçmeyiönermektedir. 43 PrensSabahattinBey,TerakkigazetesininilksaysndaMerkeziyetveAdemi MerkeziyetisimlimakalesindeAvrupa nnheryerindeademimerkeziyetileida 38 Erkul, Prens Sabahattin, s Erkul, Prens Sabahattin, s Prens Sabahattin, Türkiye Nasl Kurtarlabilir, s Erkul, Prens Sabahattin, s Erkul, Prens Sabahattin, s Erkul, Prens Sabahattin, s

12 194 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/2 reolunandevletlerigörmelerininmümkünolduunuifadeettiktensonra ademi merkeziyetileusulümerkeziyetarasndahürriyetileistibdat kadarfarknvarolduu nu belirtmektedir. Merutiyet idarelerinin ya merkeziyete yada ademi merkezi idareleredayandnbelirttiktensonraanglosaksonunsurunufarklklantemel nedenlerin banda ahsi teebbüs ve ahsi hürriyetlerin geldiini ifade etmitir. ngiltere degeçerliolanahsiteebbüsveahsihürriyetlerinademimerkeziyeti, ademi merkeziyetinde merutiyeti kuvvetlendirdiini dile getirmitir. Avru pa daki devletlerin ngiltere yi örnek alarak meruti idareleri kendi ülkelerinde uygulamaya baladklarn söyledikten sonra bu devletlerdeki hükümdarlarn keyfikararlarvermeleritamolarakgiderilemediindendolaytahakkümünpar lamento istibdad olarak devam ettiini belirtmitir. Ancak Sabahattin Bey, bu durumunbilebizdekikadarkötüolmadnksacauekildeifadeetmektedir. Avrupa dakihükümetler,vatandalarnnözelhayatlarnabizdekikadarmüdaha le etmediklerinden dolay merkeziyet usulü bu memleketlerde daha az tahribat yapmtr. Merkeziyetle yönetilen ülkelerde idare ister tek kii yani hükümdar veyakralister beyüzkii yani parlamento tarafndanidareolunsunneticede ikisinindeaynkapyaçkacanve istibdad rejimininvarolacanifadeeder. Böyle devletlerde deienin keyfiyet deil kemiyet olduunu ileri sürer. 44 Bu nunönüne geçmenin yoluözellikle ngiltere de varolan ahsi teebbüs ve ahsi hürriyetlerinosmanldevletlerindegüçlendirilmesidir. Sabahattin Bey e göre merkeziyet usulünde hizmetler memurlar vastasyla yaplmaktadr.böyletoplumlardamemurihtiyacönemliderecelerdeartmakta dr.sabahattinbey egörebirtoplumdamemurlarnçoalmasdemekmerkeziyet vekamuiktidarnngiderekgüçlenmesidemektir.merkeziidareningüçlüolduu toplumlarda sistemin devamn salayacak eitim sistemi kaçnlmaz olarak hâ kimolacaktr.bununsonucundadabireylerinkiiselgeliimlerisekteyeuratla cakveyaengellenecektir.böylecebireyhereyitoplumvedevlettenbeklerhale gelecektir. 45 Memurluk konusunda dier devletlerle Osmanly karlatran Prens Saba hattinbeyöyledemektedir: Vakahermemlekettememurlarvazifeleriicab,istibdada aletolagelmilerdir.fakattesirlerihiçbiryerdebizdekikadarmenfideil.çünkübizdebu menfitesiriahsiteebbüsleriiletadiledecekilekbirsnfyok.cemiyetinbufaalsnfn tekiletmeeenmüsaitolanfertlerihepmemuroluyorvehükümetinhimayesialtndabir müstehliksnfvücudagetiriyor. 46 SabahattinBey egörememurluk;fikirlerinsorgulanmas,teebbüsvemesuli yet fikirleri gibi her hükümet adamnda var olmas gereken vasflarn gelimesi yerineonlarnizalesinesebepolmaktadr.çünkümemurlarhazinedenkendileri neverilecekolanmaalarilegeçimleriniteminettiklerindendolaymakamlarn 44 M. Sabahttin, Merkeziyet ve Adem-i Merkeziyet, Terakki, No:1, Nisan 1906, s Mithat Baydur, Geçmiten Günümüze Prens Sabahattin ve Adem-i Merkeziyetçilik, Türkiye Günlüü, S. 22, Bahar 1993, s Sabahattin, Mesleimiz Hakknda Üçüncü ve Son zah, 5. Mektup, Mahmut Bey Matbaas, stanbul, 1327, s.63.

13 1/2 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 195 korumak için merkezinemirlerine riayet edeceklerdir. Bundan dolay bireylerde gelimesi gereken baz ahsî hususiyetler gelimeyecektir. 47 Bu durumdan kur tulmann yolu kendi kendini yenileme ve gelitirme yeteneinden yoksun olan bürokrasiyerinetoplumbiçimininyenideninaedilmesi,örgütlenmesisteminin gelitirilerekdünyailekaynatrlmaydnlarveyöneticilerzümresininmeydana getirilmesidir. Osmanl imparatorluunda tarmcla dayal merkeziyetçi bir yap mevcut tur.budurumdayüksekgelirseviyelerinesahipmemurtipiniortayaçkarmtr. Ailelerde,çocuklarnvarolaneitimkurumlarilememurlukmesleineyerle tirmekmaksadylayetimeleriniistiyorlard.böylecebirey,toplumvedevletkar snda ezilerek her eyi bu kurumlardan bekler hale geliyordu. Neticede özel hayat,kamuhayatkarsndagüçsüzleiyorvemerkezîiktidarngücüartyordu. Neticedebireyinözgürlemesininönündekiengellerçoalyordu. 48 SabahattinBey egörehemtoplumunhemdeailenintemelibireyleredayan maktadr.bundandolaydrki,hemtoplumhayatndahemdeailehayatndabi reyinyeriniçokiyianlamakgerekir.bireyintoplumiçindekigörevlerini,bireyle rin birbirleri ile olan ilikilerini, davranlarn, tutumlarn ve sorumluluklarn incelemek ve açklamak gereklidir. Sabahattin Bey, toplum için bireyin varl deil, birey için toplumunvarlnn gereinin altn çizer. Devlet, insanlarn bir aradabulunmalarvebirlikteyaamalarndandolaydomutur.bununiçinher bireyinhaklarvevarlkilkelerinindüzenlenmesigerekir.bireyinmutluluunun salanmasdevletintemelgörevleriarasndayeralr.sabahattinbey egöredevlet vetoplumancakbireylerinvarlvehaklarileaçklanabilir.birtoplumvedevlet tebireylersalam,yetenekli,yetikinvebaarlolursaotoplumvedevletinbü tünlüüvesürekliliisalanmolur. 49 PrensSabahattinBey,otuzsenesüren idareikeyfiye nindorudandoruya sosyalhayatmznzafiyetindendoduunuvebu ictimaihastalmzn ilmibir tehisininyaplmadkçayaplanslahatlarbaarlolamayacanifadeeder.prens SabahattinBey,sosyalhayatmzndahagüvenlibirekildegelitirilmesiiçinidare ileilgilibazözelkanunlarnvarolmasnngerekliliinevurguyapmaktadr.bu durumu bilmek,kendikendimiziidareetmek,bilmemekisekörükörüneidareolunmak tr sözüilevecizbirekildeifadeetmitir. 50 Osmanl toplumun kollektivist bir yapya sahip olduunu belirttikten sonra devletinkurtarlmasnnenönemlifaktörlerindenbirininbireyciyapyageçmekte 47 Sabahattin, Mesleimiz Hakknda Üçüncü ve Son zah, 5. Mektup, s.63.prens Sabâhaddin, Türkiye Nasl Kurtarlabilir? Ve Îzâh lar, s Cenk Reyhan, Türk Siyasal Düüncesinde Yol Ayrm; Aykr Bir Aydn Prens Sabahattin ve Düüncesi, Türkiye Günlüü, S. 22, Bahar 1993, s Cengiz Çala, Bir Türk Aydn Olarak Prens Sabahattin Bey, Türkiye Günlüü, S.26, Ocak-ubat 1994, s Prens Sabahaddin, Türkiye Nasl Kurtarlabilir? Ve Îzâh lar, ss.9-16.

14 196 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/2 bulur.onagöre,osmanldevletininkurtulureçetesiidarisistemindeitirilme sindenziyadetoplumsalyapnndeitirilmesiilemümkünolacaktr. 51 PrensSabahattinBey,devletmüdahalesi,ticariveiktisadifaaliyetlerikstlay c yöntemler, devlet yönetiminde ba gösteren iltimaslar ve yolsuzluklar ancak bireyegerekenöneminverilmesiyleortadankalkacansavunur. SONUÇ II.Merutiyetinilannakadarçeitliyollarlaistibdadakarmücadelevermeye çalan Prens Sabahattin, hem Jön Türk gruplar arasnda ibirliinin kurularak güçlendirilmesinevehemdetürkdünyasnbat datantmayaçalmtr.onun idaresindeoluanbircemiyet,cemiyetinfikirleriniyaymayaçalanbiryaynor ganvücudagetirilmitir.i.jöntürkkongresinesunulanbeyannamesininban da,hürriyetveistibdadntarihiolaylarnsebebiolduunubudurumungiderile rekortadankaldrlmasiçinyaplacakeyinmemlekettehürriyetveadaletintesis edilmesigereiniifadeetmektedir. PrensSabahattininkollektivistyapdanbireyciyapyageçmekiçingelitirdii baztemelkavramlaronundüüncesinindetemellerinioluturmaktadr.öyleki, I.JönTürkKongresindensonrakurduuörgüteisimolarakbukavramlariçeren biradvermitir:teebbüsiahsiveademimerkeziyetcemiyeti. Prens Sabahattin Bey in düünce sistemine hakim olan prensiplerin banda kurmu olduu cemiyete de ismini veren ahsi teebbüsün gelitirilmesidir. Bir dierdüünceside,idarelerinkeyfiuygulamalardankaçnmakiçinidarelerinyet kilerinin snrlanmas, bireyin haklarn bilmesi gerekmektedir. Bireylerin sürekli üretimdebulunarakkendibanaayaktakalmasgereinevurguyapmtr.buda piyasa ekonomisini neticeverecektir. Çünkübirey ürettii mallar elinden çkar mak için bir piyasaya ihtiyaç duyacaktr. Yani Prens Sabahattin Bey in düünce sistemindebirey,bireyselgiriimvehukukunüstünlüünedayalolarakhakve hürriyetler hep ön plandadr. Bu düünce yaps da Sabahattin Bey i Türkiye de Liberaldüünürlerinöncülerindenbiriyapmaktadr. SabahattinBey,toplumiçinbireyindeil,bireyiçintoplumunvarlnnge rekliolduunubelirterekbireyi,toplumvedevletkarsndaönplanaçkartmak tadr.. 51 Ali Erkul, Prens Sabahattin, s.126.

15 1/2 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 197 KAYNAKLAR Abadan,Yavuz,SiyasiTeoriAçsndanTürkiye deademimerkeziyetproblemi,ankaraüni versitesisiyasalbilgilerfakültesidergisi,c.xx,aralk1965.(s.2943) Baydur,Mithat, GeçmitenGünümüzePrensSabahattinveAdemiMerkeziyetçilik,Türkiye Günlüü,S.22,Bahar1993.(s.4045) Bayraktar,Bayram, GünümüzdeYenidenDeerlendirilmesiGerekenBirDüünür:PrensSa bahattinbey,tariharatrmalardergisi,c.xviii,s.29,ankara,1997.(s.5161) Budak,Muzaffer,ToplumbilimciPrensSabahattin,stanbul,1998. Çala, Cengiz, Bir Türk Aydn Olarak Prens Sabahattin Bey, Türkiye Günlüü, S.26, Ocak ubat1994.(s.3034) Demir, Fevzi, ttihat ve Terakki nin Birey ve Toplum Anlay, Celal Bayar Üniversitesi Fen EdebiyatFakültesiSosyalBilimlerDergisi,Say1,1997.(s.5462) Durukan,Kaan, Cumhuriyet e DevredenDüünceMiras TanzimatveMerutiyet in Birikimi, letiimyaynlar,6.bask,stanbul,2004.(s ) Ege,NezahatNureddin,PrensSabahaddin inhayatvelmimüdafalar,stanbul,güneneriyat, Erkul,Ali, PrensSabahattin,TürkToplumbilimcileri,Haz.EmreKongar,C.1,stanbul,Remzi Kitabevi,1982.(s.83154) Fndkolu,Z.Fahri, LePlayMektebivePrensSabahaddin,TürkiyeHarsvectimaiAratrma lardergisi,stanbul,1945. Kaan,Ouz,II.MerutiyetDönemindeMuhalefet:AhrarFrkas,stanbulÜniversitesiSosyalBilim lerenstitüsü,(yaynlanmamdoktoratezi),stanbul,2008. Kansu,Aykut, PrensSabahaddin indüünselkaynaklarvear MuhafazakârDüüncenin thali,cumhuriyetedevredendüüncemirastanzimatvemerutiyet inbirikimi,ed.mehmet Ö.Alkan,letiimYaynlar,6.Bask,stanbul,2004.(s ) M. Sabahattin,Teebbüsi ahsive TevsiiMezuniyet Hakknda Bir zah,dersaadet,matbaaikü tüphaneicihan,1324. M.Sabahttin, MerkeziyetveAdemiMerkeziyet,Terakki,No:1,Nisan1906. Mardin,erif,TürkModernlemesi,stanbul,letiimYaynlar,1992. PrensSabâhaddin,TürkiyeNaslKurtarlabilir?VeÎzâh lar,çev.fahriunan,ankara,ayraçya ynlar,1999. PrensSabahattin,Görülerim,Haz.AhmetZekizgöer,stanbul,BurçYaynlar,1999. Reyhan, Cenk, Prens Sabahattin, Cumhuriyete Devreden Düünce Miras Tanzimat ve Meruti yet inbirikimi,ed.mehmetö.alkan,letiimyaynlar,6.bask,stanbul,2004.(s ) Reyhan,Cenk, TürkSiyasalDüüncesindeYolAyrm;AykrBirAydnPrensSabahattinve Düüncesi,TürkiyeGünlüü,S.22,Bahar1993.(s ). Sabahattin,MesleimizHakkndaÜçüncüveSonzah,5.Mektup,stanbul,MahmutBeyMatbaas, Sabahattin,TeebbüsiahsiveTevsiiMezuniyetHakkndakinciBirzah,stanbul,MahmutBey Matbaas1324. Toros,Taha, PrensSabahattin,MilliyetGazetesi,18ubat1978.

16 198 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/2