Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 21 / Mehmet MUCUK * Mustafa Tahir DEMİRSEL **

Transkript

1 Türkye de Doğrudan Yabancı Yaırımlar ve Ekonomk Performans Foregn Drec Invesmen And Economc Performance In Turkey Mehme MUCUK * Musafa Tahr DEMİRSEL ** ÖZET Küreselleşme sürecnn hız kazanması le brlke ülkeler arasındak sermaye ransfer oldukça öneml hale gelmşr. Bu bağlamda gelşme sürecndek ülkelern ekonomk gerler açısından daha çok doğrudan yabancı yaırımlara ağırlık verdğ görülmekedr. Ancak doğrudan yabancı yaırımların ekonomk performansı olumsuz yönde ekleyen arafları da bulunmakadır. Bu çalışmada doğrudan yabancı yaırımlar le ekonomk büyüme arasındak nedensel bağını, Türkye ekonoms çn 992:-27:9 verler kullanılarak analz edlmekedr. Ulaşılan amprk bulgulara göre değşkenler uzun dönemde brlke hareke emekedrler. Anahar Kelmeler: Doğrudan Yabancı Yaırımlar, Ekonomk Performans, Ekonomk Büyüme Çalışmanın Türü: Araşırma Makales ABSTRACT Wh he globalzaon process, economc, commercal and echnologc boundares have become unceran and n hs way capal ransfer has been possble beween dfferen counres. Capal ransfers whch s realzed hrough shor erm porfolo nvesmen and foregn drec nvesmen (FDI) are very mporan especally for he counres of whch naonal savngs are nadequae. Developng counres prefer mosly FDI. Because shor erm porfolo nvesmen may affec he exchange raes negavely by causng overvaluaon for he home counry s naonal currency and damage he balance of curren accouns. People conrollng he ho money may rapdly whdraw when hey decde ha home counry s balance of curren accouns s no susanable. Ths suaon leads o deepen he crss here. Therefore, developng counres campagn for aracng FDI generally. The Inernaonal Moneary Fund s Balance of Paymens Manual defnes FDI as an nvesmen ha s made o acqure a lasng neres s an enerprse operang n an economy oher han ha of he nvesor, he nvesor s purpose beng o have an effecve voce n he managemen of he enerprse. The basc reason of FDI s nernaonal prof dfferences. In oher words, s because overseas prof s more han domesc one. Mos of such nvesmen s made by mulnaonal enerprses. These enerprses are managed by a sngle headquarer and make manufacurng n oher counres. FDI has dfferen roles n a counry s developmen process. In developng counres adequae and necessary nvesmen canno be realzed snce her domesc savngs rae s low and foregn savngs rae s very low. Here FDI helps dmnsh domesc and foregn savngs defcs. FDI provdes a counry wh echnology ransfer and ncrease n employmen as s reason of exsence s producng goods and servces. FDI also helps ncrease n ax revenues snce rases he added value. Moreover, FDI makes a conrbuon for makng producon more qualave and workforce more producve. FDI has some posve effecs on home counry s economy, bu also has some negave effecs on. Some of hese negave effecs are foregn conrol on home counry s key secors; dsordered economc negry; abolon of proecve foregn rade resrcons; provdng unfar compeve advanage; damagng balance of paymens hrough prof ransfers and creang echnologc dependency for he home counry. There are very dfferen argumens abou he effecs of FDI on economc growh. In some of he emprcal sudes, here are posve relaonshps beween FDI and economc growh, bu n some ohers exac oppose resuls can be seen. For example, Afşar (28) nvesgaed he relaonshp beween FDI and economc growh for he Turksh economy for he perod 992:- 26:3. The emprcal resuls showed ha here was a one-way relaonshp beween FDI and economc growh and he drecon of hs relaonshp was from FDI o economc growh. Alagöz, Erdoğan and Topallı (28) examned he relaonshp beween FDI and economc growh for he perod n Turkey. The analyss showed ha here was no any granger causaly relaonshp beween FDI and economc growh. Also n hs paper, perods was suded by usng regresson analyss. Accordng o hs analyss he effecs of FDI on economc growh was found as medum nensve. Örnek (28) analyzed he causaly relaonshp beween foregn capal and domesc savng usng me seres daa over he quarerly perod 996:4-26: n Turkey. Emprcal evdence showed ha FDI have posve and sgnfcance effecs on domesc savng n boh shor and longrun. However, shor erm capal nflows have negave effec on domesc savngs n boh shor and long-run. Also, has been found ha shor erm capal nflows and FDI have posve effec on economc growh. In hs paper, he objecve s o analyze he relaonshp beween FDI and economc growh n Turkey by usng he daa coverng he me perod beween 992: and 27:9. Turkey s one of he powerful economes n Easern Europe, he Balkans, The Black Sea and he Mddle Eas. Turksh economy s also one of he bgges commercal parners of he European Unon. Capal accoun lberalzaon n Turkey was naed n conjuncon wh he process of economc and fnancal reforms ha sared n 98, and was fully compleed n 989. * Arş. Gör. Dr., Selçuk Ünverses ** Arş. Gör., Selçuk Ünverses

2 Türkye de Doğrudan Yabancı Yaırımlar ve Ekonomk Performans Before 98, capal flows were conrolled hrough foregn exchange regulaons. Afer 98, capal accoun lberalzaon sared wh he Decrees No 28 and 3, whch were pu no force n December 983 and July 984, respecvely. These decrees parly lberalzed he capal accouns and full capal accoun lberalzaon was accomplshed n 989. In order o analyze he relaonshp beween FDI and economc growh economercally n he process of fnancal lberalzaon, he saonary es, VAR model, co-negraon es, Granger causaly es, mpulse-response funcons and varance decomposons are used. The frs sep n applyng he co-negraon es s o es for saonary. The Augmened Dckey-Fuller and Phllps-Perron es sascs were used o es for saonary of he daa. I was found ha he daa were saonary a level. Afer saonary es, n order o esmae he VAR model, he opmal lag lengh was seleced usng he nformaon crera. The SC crera deermned four lag lengh for he model. The VAR model was esmaed wh four lags. The resul of co-negraon es showed ha here was a long erm equlbrum relaonshp beween he foregn drec nvesmen and economc growh. Accordng o Granger causaly es here s a bdreconal relaonshp beween FDI and economc growh. Fnally mpulse-response funcons and varance decomposons were used n he sudy. Impulse-response funcons help deermne he exen o whch a shock ha hs one varable affecs oher varables n he VAR sysem. Accordng o he mpulseresponse funcons, a posve shock FDI has a sgnfcan posve effec on he economc growh. Smlarly a posve shock o economc growh has a posve effec on FDI. Varance decomposons show he percenage of forecas varance n he varable of he VAR ha s explaned by nnovaons of all varables whn he VAR. The resuls from he varance decomposons show ha FDI explan a reasonable proporon of he forecas error varance n economc growh bu explanaory power of economc growh s lower. Keywords: Foregn Drec Invesmen, Economc Performance, Economc Growh Type of he Sudy: Research Paper I. GİRİŞ Küreselleşme le brlke ülkeler arasındak ekonomk, car ve eknolojk sınırların hızla oradan kalkması, sermaye ransfer konusunu gündeme germşr. Kısa vadel porföy yaırımları ve doğrudan yabancı yaırımlar şeklnde gerçekleşen sermaye ransferler, ulusal asarruf düzeyler yeersz olan ülkeler açısından oldukça önem aşımakadır. Gelşme sürecndek ülkeler se ora ve uzun vadedek gerlern dkkae alarak, özellkle doğrudan yaırımları (DYY) kendlerne çekmeye çalışmakadırlar. Çünkü vades yıla kadar olan resm ve özel nelkek sermaye akımlarını fade eden kısa vadel porföy yaırımları, ülke ekonomsn çeşl kanallardan olumsuz yönde ekleyeblmekedr. Örneğn kısa vadel porföy yaırımları, grdğ ülkenn ulusal parasının aşırı değerlenmesne neden olarak kur yapısını değşreblmeke ve car şlemler dengesne zarar vereblmekedr. Sıcak parayı konrol edenler, yaırım yapıkları ülkenn car şlemler açığının arık sürdürülemez olduğuna karar verdklernde paralarını hızla ülkeden çekerek krzn dernleşmesne yol açablmekedrler (DPT, 995: 23). Dğer arafan DYY ler se genel anlamda br ülkedek yerleşk br şlemenn başka br ülkede uzun sürel br lşk kurmak amacıyla gerçekleşrdğ uluslararası yaırımları fade emekedr (IMF, 993: 86). Bu p yaırımlar sermaye ransfer olmakla brlke, aynı zamanda eşebbüs, eknoloj, rsk aşıma ve organzasyon akarımı da sağlamaka ve bu nedenle şlemelern sadece kuruluş ve eçhzaının fnansmanı olarak değerlendrlmemekedr. Dolayısıyla DYY ler, şlemeclk blgs ve know how ı da berabernde germeke, ayrıca rekabe fakörünü ülkeye sokmakadır. İy planlanmış ve ekn br şeklde yönlendrleblmş DYY ler, yaırımın yapıldığı ev sahb ülke ekonoms üzernde çeşl olumlu ekonomk ekler yaraır. Bunlar, ürem, shdam, gelr, hraca arışı, ödemeler denges, ekonomk gelşme ve genel refah gb eklerdr. DYY lern emel eks se ev sahb ülkenn mll gelrne olan ne kakısıdır (Görgün, 24: 4). Ancak belrlen olumlu eklernn yanı sıra DYY lern, şleme yönem üzernde dolaysız br denem sağlayarak ekonom üzernde yabancıların konrolünü arırması, br arafa ler ürem eknkler uygulanırken dğer arafa geleneksel yapının devam emesne zemn hazırlayarak ekonomk büünlüğü bozması, gümrük arfeler ve hala yasakları gb koruyucu kısılamaları kaldırması, küçük ölçekl yerl şrkeler karşısında haksız rekabe yaraarak dışlama eksne neden olması ve eknolojk bağımlılık le sonuçlanması gb olası olumsuz ekler de arışılmakadır (Seydoğlu, 23: 73). Bu bağlamda leraürde doğrudan yabancı yaırımlar le ekonomk büyüme arasındak lşkye yönelk olarak farklı sonuçlar bulunmakadır. Karm ve Yusop (29), doğrudan yabancı yaırımlar ve ekonomk büyüme lşksn Malezya çn Toda-Yamamoo nedensellk es le ARDL sınır es kullanarak ncelemşlerdr. Ulaşılan sonuçlar uzun dönemde güçlü br lşknn bulunmadığını, DYY nn dolaylı olarak ekonomk büyümey ekledğn oraya koymuşur. Magnus ve Fosu (28) söz konusu değşkenler arasındak bağınıyı dönem yıllık verlernden harekele VAR model, eşbüünleşme ve Granger nedensellk esler kullanarak Gana çn 366

3 Mehme MUCUK Tahr DEMİRSEL analz emşlerdr. Bulgular, yapısal ayarlama programının yapıldığı 983 öncesnde doğrudan yabancı yaırımlar le ekonomk büyüme arasında anlamlı br bağınının olmadığını sonrasında se doğrudan yabancı yaırımların ekonomk büyümey pozf yönde ekledğn gösermşr. Ayanwale (27), Njerya ekonomsnde doğrudan yabancı yaırımların ekonomk büyüme üzerndek eksn yıllık verler le ncelemşr. Toplam DYY nn ekonomk büyüme üzerndek eksnn sasksel olarak öneml olmamasına karşın, leşm ve perol alanındak yabancı yaırımların pozf, mala seköründek yabancı yaırımların se negaf yönde ek eğ sonucuna ulaşılmışır. Khalq ve Noy (27), farklı ekonomk sekörlerde gerçekleşen DYY grşlernn ekonomk büyümeye kakısını dönemne a verler kullanarak Endonezya çn araşırmışlardır. Elde edlen bulgularda oplam DYY grşlernn ekonomk büyüme üzernde pozf br ek meydana gerdğ görülmesne karşılık, sekörel olarak söz konusu olumlu eknn farklılaşığı sonucuna varılmışır. Değer ve Emsen (26), Sovyeler Brlğ nn dağılmasından sonra pyasa ekonomsn benmseyen 27 geçş ekonomsndek doğrudan yabancı yaırımlar ve büyüme lşklern ele aldıkları çalışmada, geçş ekonomlernde DYY-büyüme lşksn, dönemn kapsayan panel ver analzlern kullanarak araşırmışlardır. Elde edlen bulgular, DYY lern geçş ekonomlernn ekonomk büyümesnde öneml br fakör olduğunu oraya koymuşur. Ferdun (24), kş başına düşen GSYİH le DYY ler arasındak lşky dönem verlernden harekele Granger nedensellk es ve VAR model kullanarak Kıbrıs çn analz emşr. Bulgular, DYY den ekonomk büyümeye doğru ek yönlü br lşknn bulunduğunu gösermşr. Türkye ekonomsne yönelk olarak yapılan çalışmalarda da elde edlen bulguların farklılıklar arz eğ görülmekedr. Bunlardan Alagöz, Erdoğan ve Topallı (28), DYY le ekonomk büyüme arasındak lşky dönemne a üçer aylık verler kullanarak analz emşlerdr. Granger nedensellk es, nedensel br bağınının bulunmadığını, dönemne lşkn regresyon analz se DYY nn ekonomk büyüme üzerndek eksnn ora şddee olduğunu gösermşr. Afşar (28), 992:-26:3 dönemn kapsayan üç aylık verler yardımıyla DYY ve ekonomk büyüme bağınısını ncelemşr. Granger nedensellk es, DYY den ekonomk büyümeye ek yönlü ve sasksel açıdan anlamlı br lşk olduğunu oraya koymuşur. Örnek (28), Türkye nn 996:4-26: üçer aylık dönemlerne a, yabancı sermaye grşler ve yur ç asarrufları le lgl zaman serler kullanılarak, k değşken arasındak nedensellk lşklern ele almışır. Kısa vadel sermaye grşler le doğrudan yaırımların ekonomk büyüme üzernde pozf ek yaraığı esp edlmşr. Blgl, Düzgün ve Uğurlu (27), büyüme, DYY ve yur ç yaırımlar arasındak ekleşm 992:-24:4 dönemne a üçer aylık verler yardımıyla ncelemşlerdr. Yapılan VAR analz, ele alınan değşkenlern karşılıklı br ekleşm çnde olduğunu, ancak büyüme değşkennn hem FDI hem de GSYİH üzernde daha belrgn br ekye sahp olduğunu gösermşr. Şmşek ve Behdoğlu (26), DYY nn ekonomk büyümeye olumlu kakı yapıp yapmadığını Cobb-Douglas ürem fonksyonundan harekele korelasyon analz yaparak es emşledr. Analz bulguları, Türkye de DYY nn GSMH üzernde pozf br ek meydana gerdğn doğrulamışır. Açıkalın, Gül ve Yaşar (26), yılları çn Türkye dek reel ücreler ve GSMH büyümes le Türkye ye gelen doğrudan yabancı yaırımlar arasındak lşky eşbüünleşme analz le es emşler ve ücreler, GSMH ve doğrudan yabancı sermaye arasında uzun döneml br lşknn bulunduğu sonucuna ulaşmışlardır. Bu çalışmada se doğrudan yabancı yaırımlar le ekonomk büyüme arasındak nedensel bağınının Türkye açısından 992:-27:9 dönem verler kullanılarak analz edlmes amaçlanmakadır. II. VERİ VE YÖNTEM Türkye de doğrudan yabancı yaırımlar le ekonomk performans arasındak lşknn ele alındığı bu çalışmada 992:-27:9 dönemne a aylık verlerden harekele aşağıda belrlen yönemler kullanılarak analzler gerçekleşrlmşr. Durağanlık Tes VAR Model Eşbüünleşme Tes Ek-Tepk Fonksyonları VAR Ayrışırması 367

4 Türkye de Doğrudan Yabancı Yaırımlar ve Ekonomk Performans Durağanlık Tes: Durağanlık, ser değerlernn bell br değere yaklaşmasını veya beklenen değern erafında dalgalanmasını fade emekedr (Bozkur, 27: 27). Gözlem sayısı arıkça durağan olmayan zaman serler varyansının, sonsuza doğru yaklaşması se ahmn edlecek lşklern güvenlrlğn olumsuz yönde eklemekedr. Bu nedenle çalışmamızda lk olarak Genşlelmş Dckey-Fuller (ADF) ve Phllps- Perron (PP) brm kök esler yardımıyla ele alınan serlern durağanlığı sınanmışır. ADF brm kök es çn aşağıdak denklem kullanılmakadır (Saaçoğlu ve Karaca, 24: 34). Δ ΔY k + cδy + = = a + a + by u (.) Burada Δ Y, durağan olup olmadığı es edlen değşkenn brnc farkını, genel eğlm değşkenn, se geckmel fark ermlern fade emekedr. ADF es (.) no.lu denklemde yer alan Y b kasayısının sasksel olarak sıfıra eş olup olmadığına bakılarak yapılmakadır. Bunun çn elde edlen ADF- saskler MacKnnon krk değerler le karşılaşırılır. Söz konusu ADF- sasklernn MacKnnon krk değerlernden mulak olarak yüksek çıkması sernn durağan olduğunu göserr. Aks akdrde durağanlık koşulu sağlanıncaya kadar farkının alınması gerekmekedr. Haa ermler konusundak sınırlayıcı varsayımlara yer vermeyen ve yüksek derecedek korelasyonu konrol emek çn gelşrlen PP es se ADF esn amamlayıcı br brm kök esdr. PP esnde ookorelasyonu gdermeye yeecek kadar bağımlı değşkenn geckmel değerler modele dâhl edlmemeke, bunun yerne Newey-Wes ahmncs le uyarlanmakadır. Bu ese de, es sasğnn mulak değer olarak MacKnnon arafından ablolaşırılan krk değerlerden büyük olması durumunda, sernn durağan olduğu sonucuna ulaşılmakadır (Alunç, 28: 8). VAR Model: İksad olayların karmaşıklığı brçok olayda ek denkleml modeller yerne eşanlı denklemler kullanılmasını berabernde germekedr. Çünkü değşkenler arasında çoğu kez karşılıklı ekleşm olması, verlern çsel ve dışsal değşken olarak ayırımını zorlaşırmakadır. Vekör Ooregresf Modeller (VAR), eşanlı denklem ssemlernde bu ür zorlukların aşılablmesne olanak anımakadır (Tarı ve Bozkur, 26). Seçlen büün ekonomk büyüklükler br büün olarak ele alan VAR model, ksad eornn öne sürdüğü kısılama ve varsayımların model eklemesne zn vermemekedr (Bahar, 26: 43). Eşbüünleşme Tes: Ekonomk değşkenler arasında uzun dönem lşksnn varlığı eşbüünleşme olarak fade edlmekedr. Çalışmamızda uzun dönem lşksn belrlemek amacıyla Johansen çoklu eşbüünleşme eknğ kullanılmışır. Johansen sürecnde eşbüünleşk vekör sayılarının ahmn, İz (Trace) sasğ ve Maksmum Özdeğer (Max Egenvalue) sasğ yardımıyla yapılmakadır. Bu eslern hpoezler se şu şekldedr (Bamaz ve Tunca, 27: 22): n λ ( r) = n ln( λ ) (.2) race = r+ λ max ( r, r + ) = n ln( λr+ ) (.3) Denklem (.2) de verlen İz sasğ, eşbüünleşk vekör yokur boş hpoezne karşılık eşbüünleşk vekör vardır hpoezn es emekedr. Eğer boş hpoez reddedlrse bu kez br ane eşbüünleşk vekör vardır boş hpoezn es eder. Denklem (.3) e verlen maksmum özdeğer sasğ se eşbüünleşk vekör yokur hpoezne karşılık br ane eşbüünleşk vekör vardır hpoezn es emekedr. Granger Nedensellk Tes: Granger (969) arafından gelşrlen nedensellk es, değşkenler arasındak lşknn yönünün belrlenmesnde en fazla kullanılan eknkler arasında yer almakadır. Bu es çn aşağıda verlen k denklem kullanılmakadır: Y X p q + φy + δ X + ε = = = α (.4) p q + π X + λy + μ = = = β (.5) 368

5 Mehme MUCUK Tahr DEMİRSEL Burada: α ve β = Sab ermler, φ, δ, π ve λ = Geckmel değşkenlern ahmn edlen kasayılarını, p ve q = X ve Y serlernn opmal geckme uzunluklarını emsl emekedr. Yukarıdak modellerde bağımsız değşkenlern geckmel değerlernn kasayılarının sıfıra eş ( δ = δ 2 =... = δ = ; λ = λ2 =... = λ = ) olup olmadığı es edlmekedr. Eşlk.4 e F es kullanılarak hpoezn reddedlmes halnde X n Y nn Granger neden;.5 e hpoezn reddedlmes halnde se Y nn X n Granger neden olduğuna karar verlmekedr (Barışık ve Demrcoğlu, 26: 76). Ek-Tepk Fonksyonları: Br makroekonomk yapının üzernde herhang br değşkenn ekl olup olmadığı öncelkle nedensellk esler le belrlenmekedr. Ekl olan değşkenn polka aracı olarak kullanılıp kullanılamayacağı se ek epk fonksyonları le analz edlmekedr (Sarı, 28: 6). Ek- epk fonksyonlarının kullanılması, değşkenlerden brnde meydana gelen br sandar haa kadarlık şok karşısında her br değşkenn göserdğ dnamk epklern zlenmesne olanak anımakadır. Harekel oralama vekörü (VMA) göserm, Sms (l98)'n yönemnde, şokların VAR ssemnn çerdğ değşkenler üzerndek eklernn zaman yolunun çzlmesne olanak anımakadır. Ek-epk fonksyonu k değşkenl VAR mars formunda, y a a a2 y e = + + (.6) z a2 a2 a22 z e2 harekel oralama sunumu { ε y } ve { ε z }serler açısından, y y Φ( ) Φ2( ) ε y = + (.7) z z Φ Φ = 2( ) 22( ) ε z veya daha öze formda, x = = μ + Φ ε (.8) şeklnde yazılablr. Bu harekel oralama sunumu özellkle y ve z serler arasındak karşılıklı ekleşm ncelemek çn yararlı br araçır. φ nn kasayıları { ε y } ve { ε z }şokları y ve z serlernn üm zaman yolu üzerndek eklern oraya çıkarmak çn kullanılablr. Burada dör eleman φ jk () ek çarpanlarıdır. Örneğn; φ 2 () { ε z }, dek br brmlk br değşmenn y üzerndek an eksdr. Aynı şeklde φ (), φ 2 () sırasıyla { ε y -} ve { ε z -}'dek br brm değşmelern y üzerndek br dönemlk eklerdr. Dör ermden bare olan bu kasayılar kümes φ (), φ 2 (), φ 2 (), φ 22 () ek-epk fonksyonları olarak adlandırılır. Ek-epk fonksyonları grafksel olarak {y } ve {z }serlernn değşk şoklar karşısındak epkler şeklnde çzlmekedr (Barışık ve Keskoğlu, 26:7). Varyans Ayrışırması: VAR ın harekel oralamalar bölümünden elde edlen varyans ayrışırması, değşkenlern kendlernde ve dğer değşkenlerden brnde meydana gelecek olan br değşmenn yüzde kaçının kendsnden, yüzde kaçının da dğer değşkenlerden kaynaklandığını gösermekedr. Br değşkende meydana gelen değşmelern büyük bölümü kendsndek şoklardan kaynaklanıyorsa bu durum, söz konusu değşkenn dışsal olarak hareke eğn, modeldek dğer değşkenlerden kaynaklanıyorsa değşkenn çsel olduğunu fade eder. Ayrıca Varyans ayrışırması, değşkenler arası nedensellk lşklernn dereces konusunda da blg vermekedr (Zengn, 2). 369

6 Türkye de Doğrudan Yabancı Yaırımlar ve Ekonomk Performans III. BULGULAR Durağanlık Tes: Doğrudan yabancı yaırımlar ve ekonomk büyüme serlernn durağanlıklarını sınamak üzere Genşlelmş Dckey-Fuller (ADF) ve Phllps-Perron (PP) esler kullanılmış ve sonuçlar Tablo de sunulmuşur. Tablo. Brm Kök Tes Sonuçları ADF Brm Kök Tes PP Brm Kök Tes Değşkenler Sabl Sabl ve Trendl Sabl Sabl ve Trendl Düzey BY * * * * DYY * -.955* * * * %, %5 ve % anlamlılık düzeylernde durağan olduklarını gösermekedr. ADF ve PP brm kök es değerler %, % 5 ve % anlamlılık düzeylerndek MacKnnon krk değerlernden mulak olarak daha küçük çıkığı çn doğrudan yabancı yaırımlar le ekonomk büyüme serlernn orjnal düzeyde durağan oldukları sonuca ulaşılmışır. VAR Model: Analzlerde kullanılan büün değşkenler br ssem büünlüğü çnde nceleyen VAR model, ahmnlern doğru bçmde yapılablmes açısından öncelkle en uygun geckme uzunluğunun belrlenmesn gerekrmekedr. Geckme yapısına lşkn esler sonucunda Schwarz ve Hannan-Qunn blg krerlern mnmum yapan 5 geckme uzunluğu esas alınarak Tablo 2 de yer alan VAR model ahmn edlmşr. Tablo 2. VAR Model Tahmn Sonuçları Değşkenler BY DYY BY BY BY BY BY DYY DYY DYY DYY DYY C R Düz. R F-sasğ Tahmn edlen VAR model sonuçlarından harekele ekonomk büyüme ve doğrudan yabancı yaırımlar arasında karşılıklı pozf br bağını bulunduğu görüleblmekedr. Eşbüünleşme Tes: Aynı düzeyde durağan olduğu belrlenen serler arasındak uzun dönem lşks, Johansen eşbüünleşme es kullanılarak analz edlmş ve sonuçlar Tablo 3 e verlmşr. Tablo 3. Johansen Eşbüünleşme Tes Sonuçları Hpoezler İz s. %5 Kr. Değ. Olas. Max-özdeğer s..5 Kr. Değ. r = r r: eşbüünleşk vekör sayısı Eşbüünleşme es bulgularına göre z ve max-özdeğer saskler, % 5 anlamlılık düzeyndek krk değerlerden daha büyük olduğu çn ele alınan değşkenler arasında eşbüünleşk vekör olmadığına dar Olas. 37

7 Mehme MUCUK Tahr DEMİRSEL hpoez reddedlmekedr. Bu sonuç doğrudan yabancı yaırımlar le ekonomk büyüme değşkenlernn uzun dönemde brlke hareke ekler anlamına gelmekedr. Granger Nedensellk Tes: Uzun dönem lşks Johansen eşbüünleşme es le belrlendken sonra Granger nedensellk analz yapılarak değşkenler arasındak ekleşmn yönü araşırılmışır. Tablo 4. Granger Nedensellk Tes Hpoezler F-sasğ Olasılık DYY, BY nn Granger Neden Değldr BY, DYY nn Granger Neden Değldr Granger nedensellk es sonuçlarına göre doğrudan yabancı yaırımlar ekonomk büyümenn Granger neden değldr hpoez, olasılık değernn % 5 en küçük olması nedenyle reddedlmekedr. Aynı şeklde ekonomk büyüme doğrudan yabancı yaırımların Granger neden değldr hpoez de olasılık değerne bağlı olarak kabul edlmemekedr. Bu sonuçlar değşkenlern karşılıklı br nedensel bağını çersnde olduklarını gösermekedr. Ek-Tepk Fonksyonları: Değşkenlerden brne br sandar haalık şok verldğnde dğer değşkenlern buna verdğ epky göseren ek-epk fonksyonları, Grafk de yer almakadır. Br Sd. Haalık Şoka Tepkler 5 BY'nn BY'ye Tepks 5 BY'nn DYY'ye Tepks DYY'nn BY'ye Tepks DYY'nn DYY'ye Tepks Grafk. Ek-Tepk Fonksyonları Ek-epk fonksyonları ekonomk büyümenn doğrudan yabancı yaırımlara ve doğrudan yabancı yaırımların da ekonomk büyümeye olumlu kakıda bulunduğunu gösermekedr. Elde edlen bu sonuçlar ekonomk eor le uyum gösermekedr. Çünkü doğrudan yabancı yaırımlar ürem düzeynn armasına doğrudan kakı sağladığı gb ülkeye kazandırdığı yen ürem ve yönem eknkler le de dolaylı olarak yardımcı olmakadır. Dğer arafan gelşen ekonomler se hazırladığı elverşl oramlar le uluslararası yaırımcılar açısından çekc bölgeler halne geleblmekedr. Varyans Ayrışırması: VAR ın harekel oralamalar bölümünden elde edlen varyans ayrışırması sonuçları Tablo 5 e sunulmakadır. Ekonomk büyüme ve doğrudan yabancı yaırımlar çn ayrı ayrı yapılan varyans ayrışırması bulgularına göre ekonomk büyümede meydana gelen br değşklğn başlangıça amamı kends arafından açıklanmakadır. Dönem lerledkçe doğrudan yabancı yaırımların 37

8 Türkye de Doğrudan Yabancı Yaırımlar ve Ekonomk Performans açıklama gücü de armaka ve. dönemde % 2.45 düzeyne kadar yükselmekedr. Ekonomk büyümenn doğrudan yabancı yaırımları açıklama gücü se. dönem baryle % 9 sevyelernde kalmakadır. Dolayısıyla ekonomk büyümenn doğrudan yabancı yaırımlar üzerndek eksnn daha zayıf olduğu anlaşılmakadır. Tablo 5. Varyans Ayrışırması Sonuçları Dönem BY nn Varyans Ayrışırması DYY nn Varyans Ayrışırması BY DYY DYY BY VI. SONUÇ Ekonomk, car ve eknolojk sınırların oradan kalkmaya başlaması le brlke özellkle gelşmeke olan ülkelern yur ç asarruflarının yeerszlğne bağlı olarak yabancı sermaye üzernde yoğunlaşıkları görülmekedr. Ürem kapasesne doğrudan kakıda bulunması, fyalar genel düzey, shdam ve ödemeler denges gb makroekonomk değşkenler üzerndek olumlu ekler nedenyle daha çok doğrudan yaırımlar erch edlmekedr. Ancak doğrudan yabancı yaırımlar, eknolojk bağımlılığa yol açarak ve/veya dışlama eks yaraarak ülke ekonomsn olumsuz yönde de ekleyeblmekedr. Bu çalışmada doğrudan yabancı yaırımlar ve ekonomk büyüme lşks Türkye açısından 992:-27:9 dönem aylık verler kullanılarak analz edlmşr. Eşbüünleşme es, ele alınan değşkenlern uzun dönemde brlke hareke eklern, Granger nedensellk es se değşkenler arasındak ekleşmn karşılıklı olduğunu gösermşr. Ek-epk fonksyonları le varyans ayrışırmasına lşkn bulgular da bu sonuçları deseklemeke, ancak ekonomk büyümenn doğrudan yabancı yaırımları açıklama yüzdesnn daha düşük olduğunu oraya koymakadır. Karşılıklı lşk açısından elde edlen bulgular sadece Blgl, Düzgün ve Uğurlu (27) nun ulaşıkları sonuçlar le benzerlk gösermekedr. Dolayısıyla uygun yaırım klmnn yaraılarak doğrudan yabancı yaırımların özendrlmes ekonomk gelşmenn sağlanması bakımından önem aşımakadır. Faka yaırımların mevcu ürem brmlernn mülkye değşrmes şeklnde değl, yenlernn oluşurulması şeklnde gerçekleşmes daha fazla önem aşımakadır. KAYNAKÇA Açıkalın, Sezgn, Gül, Ekrem ve Yaşar, Ercan (26), Ücreler ve Büyüme le Doğrudan Yabancı Yaırımlar Arasındak İlşknn Ekonomerk Analz, Dumlupınar Ünverses Sosyal Blmler Dergs, 6, Afşar, Muharrem (28), The Causaly Relaonshp Beween Economc Growh and Foregn Drec Invesmen n Turkey, Selçuk Ünverses Sosyal Blmler Ensüsü Dergs, 2, -. Alagöz, Mehme, Erdoğan, Savaş, Topallı Nurgün (28), Doğrudan Yabancı Sermaye Yaırımları ve Ekonomk Büyüme: Türkye Deneym , Gazanep Ünverses Sosyal Blmler Dergs, 7(), Alunç, Ömer Faruk (28), Türkye de Fnansal Gelşme ve İksad Büyüme Arasındak Nedensellğn Amprk Br Analz, Eskşehr Osmangaz Ünverses İİBF Dergs, 3(2), Ayanwale, Adeolu B. (27), FDI and Economc Growh: Evdence from Ngera, Afrcan Economc Research Consorum (AERC) Research Paper 65, Narob. Bahar, Ozan (26), Turzm Sekörünün Türkye nn Ekonomk Büyümes Üzerndek Eks: VAR Analz Yaklaşımı, Celal Bayar Ünverses İ.İ.B.F. Yönem ve Ekonom, 3(2),

9 Mehme MUCUK Tahr DEMİRSEL Barışık, Salh ve Keskoğlu, Ferd (26), Türkye de Büçe Açıklarının Temel Makroekonomk Değşkenler Üzerne Eks ( VAR, Ek Tepk Analz, Varyans Ayrışırması), Ankara Ünverses Syasal Blgler Faküles Dergs, 64 (4), Bamaz, Nha ve Tunca, Hall (27), Türkye de Doğrudan Yabancı Sermaye Yaırımlarının Bölgesel Belrleycler Üzerne Br Eş Büünleşme Analz (992-23), Sosyal Blmler Araşırma Dergs,, Blgl, Fak, Düzgün, Recep, Uğurlu, Ergnbay (27), Büyüme, Doğrudan Yabancı Sermaye Yaırımları ve Yur İç Yaırımlar Arasındak Ekleşm, Ercyes Ünverses Sosyal Blmler Ensüsü Dergs, 23 (2), Bozkur, Hlal (27), Zaman Serler Analz, Ekn Kabev, Bursa. Değer, M. Kemal ve Emsen, Ö. Selçuk (26), Geçş Ekonomlernde Doğrudan Yabancı Sermaye Yaırımları ve Ekonomk Büyüme İlşkler: Panel Ver Analzler (99-22), C.Ü. İksad ve İdar Blmler Dergs, 7(2), DPT (995), Küreselleşme, Bölgesel Enegrasyonlar ve Türkye (Değerlendrme Raporu), T.C. Başbakanlık Devle Planlama Teşklaı Müseşarlığı Yayın No: DPT: ÖİK: 439, Ankara. Ferdun, Mee (24), Foregn Drec Invesmen and Economc Growh: A Causaly Analyss for Cyprus, , Journal of Appled Scences, 4 (4), Görgün, Tuğrul (24), Doğrudan Yabancı Yaırımların Tarhsel Gelşm Çerçevesnde Yaırımların Gelşrlmesnn Ekn Kurumsal Yapılanmaları, Uzmanlık Tez, T.C. Başbakanlık Dış Tcare Müseşarlığı İhracaı Gelşrme Eüd Merkez, Ankara. IMF (993), Balance of Paymens Manual, hp:// /6/29. Karm, Mohammad Sharf ve Yusop, Zulkornan (29), FDI and Economc Growh n Malaysa, Munch Personal RePEc Archve Paper No Khalq, Abdul ve Noy, Ilan (27), Foregn Drec Invesmen and Economc Growh: Emprcal Evdence from Secoral Daa n Indonesa, Workng Paper, Unversy of Hawa. Magnus, Frmpong Joseph ve Fosu, Oang-Abaye Erc (28), Bvarae Causaly Analyss beween FDI Inflows and Economc Growh n Ghana, Inernaonal Research Journal of Fnance and Economcs, 5, 3-2. Örnek, İbrahm (28), Yabancı Sermaye Akımlarının Yurç Tasarruf Ve Ekonomk Büyüme Üzerne Eks: Türkye Örneğ, Ankara Ünverses Syasal Blgler Faküles Dergs, 63 (2), Saaçoğlu, Cem ve Karaca, Orhan (24), Türkye de İhraca le Büyüme Arasındak Nedensellk İlşks: 98 Dönüşümünün Eks, Yönem 5(49), 3-4. Seydoğlu, Hall (23), Uluslararası İksa Teor Polka ve Uygulama, 5. Baskı, Güzem Can Yayınları No: 2, İsanbul. Şmşek, Mevlüdye ve Behdoğlu, Sema (26), Türkye de Dolaysız Yabancı Sermaye Yaırımlarının Ekonomk Büyüme Üzerndek Eks: Uygulamalı Br Çalışma, Aaürk Ünverses İksad ve İdar Blmler Faküles Dergs, 2, Tarı, Recep ve Bozkur, Hlal (26), Türkye de İskrarsız Büyümenn VAR Modeller le Analz ( ), İsanbul Ünverses İksa Faküles Ekonomer ve İsask Dergs, 4, Zengn, Ahme (2), Reel Dövz Kuru Harekeler ve Dış Tcare Fyaları (Türkye Ekonoms Üzerne Amprk Bulgular), C.Ü. İksad ve İdar Blmler Faküles Dergs, 2 (2),