Lise Öğrencileri Arasında Sigara ve Alkol Kullanma Sıklığı ve Etkileyen Faktörler

Transkript

1 Andolu Klin / Antol Clin Orijinl Mkle/Originl Article Lise Öğrencileri Arsınd Sigr ve Alkol Kullnm Sıklığı ve Etkileyen Fktörler The Prevlence of Tobcco nd Alcohol Use in High School Students nd the Affecting Fctors Öz Amç: Ergenlerde sigr ve lkol kullnımı son yıllrd sıklıkl ele lınn önemli bir konudur. Bu çlışmnın mcı, lise öğrencileri rsınd sigr ve lkol kullnm sıklığını ve bu mddeleri kullnmlrını etkileyen fktörleri belirlemektir. Gereç ve Yöntemler: Kesitsel tipteki bu çlışm öğretim yılınd üç lisede öğrenim gören 1997 öğrenci ile gerçekleştirilmiştir. Küme örnekleme yöntemi ile tsrlnn çlışmd gönüllü oln öğrencilerin tmmı çlışm kpsmın lındı. Verilere ortlm, stndrt spm, syı ve freknslr, ki-kre, çoklu lojistik regresyon nlizleri uygulndı. Bulgulr: Yşm boyu en z bir kez sigr kullnn öğrencilerin ornı %35, hemen her gün sigr kullnnlrın ornı %20,1 olrk bulunmuştur. Alkol kullnımı için ise bu ornlr sırsıyl %18,7 ve %1,8 dir. Endüstri meslek lisesinde okuyn öğrencilerde, erkek öğrencilerde, 12. sınıftki öğrencilerde, kdemik bşrısını düşük lgılynlrd, disiplin cezsı ln, devmsızlık ypn, polisle bşı derde giren, rkdşı sigr, lkol y d bşk bir mdde kullnn, y d psikolojik tedvi lmış oln öğrencilerde sigr ve lkol kullnm ornlrının isttistiksel olrk nlmı düzeyde dh yüksek olduğu belirlenmiştir (p<0,001). Trtışm ve Sonuç: Öğrencilerde sigr ve lkol kullnm sıklığı Türkiye ve diğer ülkelerde ypıln çlışm sonuçlrı ile benzerlik göstermiştir. Bu sonuçlr doğrultusund lise öncesi öğrencilerin bireysel, ilesel ve okul özellikleri dikkte lınrk okullrd koruyucu/önleyici müdhleler plnlnmsını önermekteyiz. Anhtr Sözcükler: Alkol tüketimi; sigr kullnımı; lise öğrencileri Dilek Akkuş 1, Aysel Krc 1, Dilek Konuk Şener 1, Hndn Ankrlı 2 1 Düzce Üniversitesi Sğlık Yüksekokulu Hemşirelik Bölümü, Düzce, Türkiye 2 Düzce Üniversitesi Tıp Fkültesi, Düzce, Türkiye Absrct Aim: Tobcco nd lcohol use mong dolescents is n importnt issue tht hs been frequently ddressed in recent yers. In this study we imed to determine the prevlence of tobcco nd lcohol use mong high school students nd the fctors ffecting the use of these substnces. Mterils nd Methods: This cross-sectionl study ws crried out with 1997 students from three different high schools in the cdemic yer. All of the students who volunteered were included in the study tht ws designed by cluster smpling method. The dt were nlyzed by men, stndrd devition, number nd frequencies, chi-squre nd multiple polytomous logistic regression nlyses. Results: The rte of the students who hve smoked t lest once in their lives ws found to be 35%, nd the rte of those who were smoking lmost every dy 20.1%. These rtes for lcohol use were 18.7% nd 1.8%, respectively. It ws found tht the rtes of tobcco nd lcohol use were sttisticlly significntly higher in students from industril voctionl high schools, mle students, 12th grde students, students who perceived their cdemic success to be low, students who hd received disciplinry punishment, nd those who were frequently bsent from school, hd gotten into trouble with the police, hd friends using tobcco, lcohol or nother substnce, or hd undergone psychologicl tretment (p<0.001). Discussion nd Conclusion: The rtes of tobcco nd lcohol use mong the students were found to be similr to those reported in studies previously performed in Turkey nd other countries. Bsed on these results, we suggest tht preventive/protective interventions be plnned t schools by tking into considertion the individul, fmilil, nd school chrcteristics of pre-high school students. Keywords: Alcohol consumption; cigrette smoking; high school students Geliş Trihi /Received : Kbul Trihi /Accepted : DOI: /ndoluklin Sorumlu Yzr/Corresponding Author Öğretim Görevlisi Uzm. Dilek Akkuş Düzce Üniversitesi Sğlık Yüksekokulu Hemşirelik Bölümü Konurlp Düzce, Türkiye E-mil: dilekkkus@duzce.edu.tr 36 Andolu Kliniği, Ock 2017; Cilt 22, Syı 1

2 Akkuş ve rk. Sigr ve Alkol Kullnm Sıklığı GİRİŞ Tüm dünyd ve ülkemizde mdde kullnım yygınlığı frklı bölgelere ve mddenin türüne göre değişkenlik göstermekle birlikte, genel bir rtış dikkti çekmektedir (1). Düny Sğlık Örgütü işbirliğiyle yıllrı rsınd ypıln rştırmd 11 yşındki öğrencilerin %15 inin, 13 yşındkilerin %40 ının ve 15 yşındkilerin %62 sinin yşmlrı boyunc en z bir kez sigr içtikleri bildirilmiştir (2,3). Amerik Birleşik Devletleri nde lise öğrencileri ile ypıln geniş çplı bşk bir rştırmd son otuz gün içerisinde öğrencilerin % 34,9 unun lkol kullndığı belirlenmiştir (4). Bu sonuçlr ergenler rsınd mdde kullnımının ne kdr ciddi bir sorun olduğunu göstermektedir. Türkiye de lise öğrencileriyle ypıln rştırmlrın sonuçlrı d mdde kullnımının genel olrk rtış gösterdiğini orty koymktdır (1). İstnbul d 2014 yılınd lise öğrencisinin ktıldığı bir çlışmd yşlrındki öğrencilerin yşm boyu sigr kullnm ornı %45,5, lkol kullnm ornı ise %32,5 olrk bulunmuştur (5). Günümüzde lkol ergenler trfındn zevk lmk mcıyl en sık kullnıln mddedir. Son yıllrd lkol kullnımınd rtış olduğu, özellikle lkole bşlm yşının giderek düştüğü ve yrıc lise ve üniversite öğrencileri rsınd yygınlştığı bildirilmektedir. Ülkemizde ypıln bir rştırmd, lkol kullnımının ergenlerin %10 20 si için önemli bir sorun olduğu gösterilmiştir (2). Bşk bir çlışmd ise ort öğretimde yşm boyu lkol kullnm yygınlığı %45 olrk bulunmuştur (6). Sigr ise ulşmsı koly, kullnımının ysl olmsı ve ys dışı diğer mddelere geçiş mddesi olmsı nedeniyle en sık görülen ve en önemli mdde bğımlılığı tipidir (7). Aynı zmnd sigr nedeniyle koroner klp hstlığı, serebrovsküler hstlıklr, KOAH ve bşt kciğer knseri olmk üzere knser türleri sık görülmekte ve sigr kullnımı nedeniyle meydn gelen ölümler dünyd önlenebilir ölümler rsınd birinci sırd yer lmktdır (8 10). Alkol ve sigr kullnımının sosyoekonomik düzeye (SED) göre frklılık gösterdiği de bilinmektedir. Sigrnın SED düşük, lkolün ise SED yüksek öğrenciler rsınd sık kullnıldığı bildirilmektedir (11,12). Krty ve Kubily ın yptıklrı bir çlışmd sigryı deneyen öğrencilerin çoğunun lkolü de denedikleri sptnmıştır. Ailesinde sigr ve lkol kullnımı oln, ile ilişkileri iyi olmyn, rkdşlrı sigr ve lkol kullnn, trvmtik oly yşyn, kdemik bşrısı düşük, evden ve okuldn kçm eğilimi gösteren, SED düşük ergenlerin sigr ve lkol kullnm riski ltınd olduklrı bildirilmektedir (13 16). Bunun ynı sır, dikkt eksikliği ve hiperktivite bozukluğu, dvrnım bozukluğu, içe dönük y d kygı düzeyi yüksek oln çocuklrın, lkol kullnımı bkımındn ciddi risk ltınd olduğu bildirilmektedir (17). Türkiye de sigr, lkol ve diğer mddelerin kullnımı ile ilgili veriler henüz Btı ülkelerindeki gibi bir yygınlığ işret etmemekle birlikte kullnm ornlrının hızl rttığı görülmektedir. Bu nedenle ergenlere yönelik önleyici ve koruyucu sğlık müdhlelerin hızlndırılmsı ve yygınlştırılmsı mdde kullnımın bğlı diğer zrrlrın önlenmesi bkımındn oldukç önemlidir (2). Bu çlışm Düzce de lise öğrencilerinin sigr ve lkol kullnm sıklığını ve kullnımı etkileyen fktörleri belirmek mcıyl ypılmıştır. Etkili okul sğlığı progrmlrının geliştirilmesi için bu çlışmdn elde edilecek sonuçlrın önemli bir veri tbnı oluşturcğı düşünülmektedir. GEREÇ VE YÖNTEMLER Arştırmnın tipi Bu çlışm kesitsel tipte bir nket rştırmsıdır. Düzce ilinde 18 devlet ve 9 özel lise vrdır. Bu liselerde erkek, kız olmk üzere toplm öğrenci öğrenim görmektedir. İl merkezinde ise Andolu lisesi, endüstri meslek lisesi, kız meslek lisesi, imm htip lisesi ve özel lise kpsmınd ikişer lise bulunmktdır. Örneklem içine Andolu lisesi, kız meslek lisesi ve endüstri meslek lisesi 11 ve 12. sınıf öğrencilerinin lınmsı plnlndı. Özel liselerde ve imm htip liselerinde sigr ve lkol kullnm sıklığının diğer liselere göre fzl vey z çıkmsı beklendiği için bu tür liseler çlışm kpsmın lınmdı. Liselerin seçiminde küme örnekleme yöntemi kullnıldı. Öğrencisi en fzl oln ve heterojen öğrenci ypısın ship oln liseler örnekleme lındı. Ayrıc seçilen okullr, frklı ekonomik düzeyde ile ypısın ship oln ilelerin çocuklrındn oluşmkt idi. Her okul tipini temsil etmesi mcıyl çlışmy, bir Andolu lisesi, bir endüstri meslek lisesi, bir kız meslek lisesi olmk üzere Antolin Clinic, Jnury 2017; Volume 22, Issue 1 37

3 Andolu Klin / Antol Clin toplm üç lise dhil edildi. Seçilen okullrd, rştırmy ktılmy gönüllü oln tüm öğrenciler değerlendirildi. Çlışmnın ypıldığı dönemde, üç okuldn toplm 2340 öğrenci nket doldurdu. 825 i kız, 1172 si erkek öğrenciler trfındn doldurulmuş olmk üzere toplm 1997 nket geçerli bulundu. Verilerin toplnmsı Bu çlışmnın verileri ynı okullrd yürütülen Akrn Eğitimi Projesi çerçevesinde 2015 yılı Şubt, Mrt, Nisn ylrınd toplndı. Akrn eğitimcisi olrk eğitilmiş oln öğrenciler 11. sınıflrdn seçildi ve üç okuldn (sırsıyl 10 kişi, 8 kişi ve 12 kişi) toplm 30 kişiden oluştu. Üç okuld 9., 10., 11. ve 12. sınıft okuyn öğrencilere ders sti içerisinde krn eğiticiler trfındn nket sorulrı dğıtılrk kendilerinin cevplmlrı istendi. Anketi doldurn öğrencilerden nketlere isim yzmmlrı sdece rumuz yzmlrı istendi. Anketlerin doldurulmsı ortlm dkik sürdü. Veri toplm rçlrı Uygulmd veriler Sosyodemogrfik Soru Formu rcılığıyl toplndı. Soru formu sosyodemogrfik özellikleri (yş, cinsiyet, okul, bölüm, sınıf, sğlık sorunu vrlığı, mdde deneme, mdde kullnımı, kullnıln mddenin dı, gelir düzeyi, okul bşrısı, devmsızlık, disiplin cezsı lm durumu, rkdş özellikleri) içeren 15 sorudn oluştu. Soru formu 15 genç üzerinde pilot olrk uygulndı ve öneriler doğrultusund gerekli düzenlemeler ypıldı. Etik konulr Bu rştırm için Düzce Üniversitesi Klinik Arştırmlr Etik Kurulu ndn etik kurul izni lındı. (Krr no: 2015/23). Arştırmnın uygulmsı için Milli Eğitim Müdürlüğü, okul müdürlüklerinden resmi izinler, öğrenci ileleri ve öğrencilerden yzılı onm lındı. İsttistiksel nliz Elde edilen verilere it tnımlyıcı değerler ortlm ± SD, syı ve % freknslr olrk hesplndı. Sigr ve lkol kullnımı üzerine etkili fktörlerin incelenmesinde ilk şmd tek değişkenli testlerden ki-kre testi ve etkisi nlmlı bulunn değişkenin hngi ktegorileri rsınd nlmlı frklılığın olduğu ise ki-kre testine it post hoc testlerden oln z-testi ile belirlendi. İkinci şmd, etkisi tek tek nlmlı bulunn etkenlerin birlikte etkisini inceleyen çoklu lojistik (polytomous logistic) regresyon modeli kullnıldı. İsttistik nlmlılık düzeyi olrk p<0,005 lındı ve hesplmlrd SPSS (Ver. 18) pket progrmı kullnıldı. BULGULAR Okul yırt etmeden sigr ve lkol kullnımın ilişkin verilen cevplrın dğılımı Tblo 1 de topluc özetlenmiştir. Arştırmd yer ln öğrencilerin %65 inin hiçbir zmn sigr kullnmdığı, %9,2 sinin sigryı denediği, %20,1 inin hemen her gün sigr kullndığı; yine %81,3 ünün hiçbir zmn lkol kullnmdığı, %10,7 sinin içkiyi denediği, %1,8 inin hemen her gün lkol kullndığı belirlenmiştir (Tblo 1). Öğrencilerin sigr kullnm sıklığının sosyodemogrfik ve rkdş özelliklerine göre dğılımı Tblo 2 de topluc verilmiştir. Tblonun ilk sütunund sigr kullnımı üzerine etkisi rştırıln özellikler, ikinci sütunund ise bu özelliklerin incelenen ktegorileri yer lmktdır. Syı olrk verilen freknslrın hemen ynınd yer ln, b gibi küçük hrfler, etkenin ktegorileri rsındki frklılığın nlmlı olup olmdığını göstermektedir. Stırdki ktegorilerin freknslrınd frklı hrfler yer lıyors bu o ktegorilerin sigr içme durumuyl ilgili nlmlı düzeyde frklılık gösterdiğini belirtmektedir. Bu çıklmlr doğrultusund elde edilen bulgulr yorumlndığınd, erkeklerde hemen her gün sigr kullnm sıklığı kızlrdn nlmlı düzeyde dh yüksek bulunurken, kızlrd sdece bir kez deneme sıklığı dh yüksek bulunmuştur (p<0,001). Okul bşrısının sigr içme ile ters orntılı olduğu, düşük okul bşrısı olnlrın sigr içme konusund riskli grubu oluşturduğu görülmüştür (p<0,001). On ikinci sınıflrın yüksek ornd, 9. sınıftkilerin iki ktı sıklıkt sigr içtiği (p<0,001). Sigr içme sıklığı Devmsızlık yprım diyen öğrencilerde yüksek, Kesinlikle devmsızlık ypmm diyenlerde düşük bulunmuştur (p<0,001). Disiplin cezsı ln, polis ile bşı derde giren öğrencilerde sigr içme ornı diğerlerinden nlmlı düzeyde dh yüksektir (p<0,001). Ailenin gelir düzeyi TL ve üzerinde ise sigr içme sıklığı rtmktdır (p=0,026). Arkdşlrının hepsi sigr içenlerin (p<0,001), polis ile bşı derde giren rkdşlrı oln öğrencilerin (p<0,001), çevresinde evden vey okuldn kçn rkdşı oln öğrencilerin (p<0,001) ve mdde kullnn rkdşı oln öğrencilerin (p<0,001) sigr içme ornı diğerlerinden nlmlı 38 Andolu Kliniği, Ock 2017; Cilt 22, Syı 1

4 Akkuş ve rk. Sigr ve Alkol Kullnm Sıklığı düzeyde dh yüksek bulunmuştur. Diğer koşullr d incelendiğinde, çok z rkdşı dhi sigr kullndığınd kişide sigr kullnm riski orty çıkmktdır. Psikolojik tedvi görenlerin yüksek ornd sigr içtiği belirlenmiştir (p<0,001) (Tblo 2). Tblo 3 incelendiğinde hemen her gün sigr içenlerin lkol lm sıklığının yüksek olduğu (p<0,001) ve erkeklerde hemen her gün sigr kullnm sıklığının kızlrdn nlmlı düzeyde dh yüksek olduğu görülmektedir (p<0,001). Kız meslek lisesinde okuyn öğrencilerin diğer liselerde okuyn öğrencilere göre lkol kullnım sıklığı düşüktür (p<0,001). Algılnn okul bşrısının lkol lm ile ters orntılı olduğu, okul bşrısını düşük lgılynlrın lkol lımınd riskli grubu oluşturduğu görülmüştür (p<0,001). Dokuzuncu sınıft lkol kullnm sıklığı düşüktür (p<0,001). Devmsızlık yprım diyen öğrencilerde lkol lm sıklığı yüksek, Kesinlikle devmsızlık ypmm diyenlerde düşük bulunmuştur (p<0,001). Disiplin cezsı ln (p<0,001), polis ile bşı derde giren (p<0,001) öğrencilerde lkol kullnm sıklığı diğerlerinden nlmlı düzeyde dh yüksektir. Ailenin gelir düzeyi TL ve üzerinde ise hftd 1 5 kez ve hemen her gün lkol lm sıklığı rtmktdır (p<0,001). Arkdşlrının hepsi lkol kullnnlrın (p<0,001), polis ile bşı derde giren rkdşlrı olnlrın (p<0,001), çevresinde evden vey okuldn kçn rkdşı olnlrın (p<0,001) ve mdde kullnn rkdşı olnlrın (p<0,001) lkol kullnm sıklığının diğerlerinden nlmlı düzeyde dh yüksek olduğu görülmüştür. Yukrıd verilen sonuçlr öğrencilere it her bir özelliğin tek tek sigr ve lkol kullnımı üzerine etkisini göstermektedir. Bu özelliklerin birlikte etkisini incelemek mcıyl; sdece bir kez, hftd 1 5 kez, ve hemen her gün kullnnlrın hiç kullnmynlrdn frklılıklrı çoklu lojistik regresyon nlizi ile değerlendirilmiş ve sonuçlr bşlıklr hlinde sırlnmıştır. ) Sdece Bir Kez Sigr Denemeyi Etkileyen Fktörler Sdece bir kez sigr içme (yni sigryı deneme) sıklığı kız meslek lisesinde okuynlrd Andolu lisesinde okuynlr göre 1,951 kt yüksek bulunurken (p=0,009), endüstri meslek lisesinde okuynlrd Andolu lisesinde okuynlr göre 0,596 kt düşük bulunmuştur (p=0,049). Fiziksel bir hstlığı olnlrın olmynlr göre Tblo 1. Öğrencilerin sigr ve lkol kullnm sıklıklrı (n=1997) Kullnıln mddeler Syı % Hiçbir zmn ,0 Sigr Sdece 1 kez 183 9,2 Hftd 1 5 kez 114 5,7 Hemen her gün ,1 Hiçbir zmn ,3 Alkol Sdece 1 kez ,7 Hftd 1 5 kez 124 6,2 Hemen her gün 35 1,8 Toplm (OR=0,282; p=0,040), rkdşı sigr kullnmynlrın rkdşı sigr kullnnlr göre (OR=0,237; p=0,004), sdece gerektiği zmnlrd devmsızlık ypnlrın, devmsızlık hkkını sonun kdr kullnnlr göre (OR=0,476; p=0,0001) sigryı deneme sıklığı nlmlı düzeyde zlmktdır. Bğımlılık ile ilgili bilgi punı ve öz-yeterlilik ölçek punı rttıkç sigryı deneme sıklığı nlmlı düzeyde zlmktdır (OR=0,936; p=0,020), (OR=0,990; p=0,017). b) Hftd 1 5 Kez Sigr Kullnmyı Etkileyen Fktörler Okul bşrısı düşük ve ort olnlrın yüksek olnlr göre (OR=3,886; p=0,018), (OR=3,104; p=0,022); disiplin cezsı lnlrın disiplin cezsı lmynlr göre (OR=3,728; p=0,000); ve endüstri meslek lisesinde okuyn öğrencilerin Andolu lisesinde okuyn öğrencilere göre (OR=2,471; p=0,013) hftd 1 5 kez sigr kullnm sıklığı nlmlı düzeyde dh yüksektir. Devmsızlık ypmynlrın devmsızlığını sonun kdr kullnnlr göre (OR=0,244; p=0,013); rkdşı sigr kullnmynlrın rkdşı her gün sigr kullnnlr göre (OR=0,58; p=0,000); ve devmsızlık ypmyn ve gerektiğinde devmsızlık ypn öğrencilerin devmsızlığını sonun kdr kullnnlr göre (OR=0,237; p=0,000), (OR=0,411; p=0,000) hftd 1 5 kez sigr kullnm sıklığı nlmlı düzeyde dh düşüktür. c) Her gün Sigr Kullnmyı Etkileyen Fktörler Okul bşrısını düşük ve ort lgılynlrın yüksek lgılynlr göre (OR=4,718; p=0,000), (OR=1,916; p=0,028); disiplin cezsı lnlrın disiplin cezsı lmynlr göre (OR=3,093; p=0,000); polisle bşı derde girenlerin girmeyenlere göre (OR=3,139; p=0,000); ve psikiytrik bir hstlığı olnlrın olmynlr göre Antolin Clinic, Jnury 2017; Volume 22, Issue 1 39

5 Andolu Klin / Antol Clin Tblo 2. Öğrencilerin sigr kullnm durumlrının bzı değişkenler çısındn incelenmesi Hiçbir zmn kullnmdım Sdece 1 kez denedim SİGARA Hftd 1 5 kez kullnıyorum Hemen her gün kullnıyorum χ 2 P* Syı % Syı % Syı % Syı % Cinsiyet Kız , ,5 40 4,8 62 7,5 Erkek 671 b 57,3 89 b 7,6 74 6,3 338 b 28,8 146,3 <0,001 Kız meslek , ,0 18 3,8 29 6,2 Lise türü Endüstri meslek 537 b 57,7 56 b 6,0 58 6,2 279 b 30,0 141,5 <0,001 Andolu 404 c 67, ,4 38 6,4 92 c 15,4 Düşük 96 42,3 16 7,0 16 7, ,6 Okul bşrısı lgısı Ort 1050 b 67, ,9 93 6,0 259 b 16,6 101,5 <0,001 Yüksek 153 b 71,5 14 6,5 5 b 2,3 42 b 19,6 9. sınıf ,3 60 7,4 49 6, ,3 Sınıf 10. sınıf 393 b 62, ,2 39 6,2 134 b 21,3 11. sınıf 265 b 63, ,3 19 4,6 90 b 21,6 51,9 <0, sınıf 63 c 45, ,2 7 5,0 52 c 37,4 Ypmm ,6 22, b 9,6 6 2,6 14 6,1 Devmsızlık ypm gerektiğinde ,7 <0,001 durumu b 71,9 107 b 8,3 75 b 5,8 181 b 14,0 yprım 185 c 38, ,5 33 b 6,9 205 c 42,9 Disiplin cezsı Evet 73 29,8 17 6, , ,8 lm durumu Hyır 1226 b 70, ,5 86 b 4,9 273 b 15,6 211,9 <0,001 Polis ile bşı derde Evet 74 28,1 14 5,3 17 6, ,1 girme Hyır 1225 b 70,6 170 b 9,8 97 5,6 242 b 14,0 311,2 <0, TL ,6 60 8,3 33 4, ,6 Ailenin geliri TL , ,6 72 6, ,3 14,4 0,026 >3.000 TL 113 b 57, ,7 9 4,6 54 b 27,4 Hiçbiri ,3 19 3,5 8 1,5 4 0,7 Arkdşlrının Çok zı 281 b 73,8 66 b 17,3 22 b 5,8 12 b 3,1 sigr kullnm Bzılrı 291 c 64,7 55 c 12,2 43 c 9,6 61 c 13,6 786,3 <0,001 durumu Çoğu 183 d 39,5 37 d 8,0 33 b, c 7,1 210 d 45,4 Hepsi 29 e 18,5 7, d 4,5 8 b, c 5,1 113 e 72,0 Polis ile bşı derde Evet , ,3 68 7, ,0 giren rkdş 162,4 <0,001 Hyır 830 vrlığı b 76,7 90 8,3 46 b 4,3 116 b 10,7 Hırsızlık ypn Evet , ,9 18 5, ,0 rkdş vrlığı Hyır 1158 b 68, ,7 96 5,7 285 b 16,9 77,7 <0,001 Evden okuldn Evet , ,7 42 6, ,7 kçn rkdş 56,3 <0,001 Hyır 952 vrlığı b 70, ,5 72 5,3 216 b 15,9 Mdde kullnn Evet ,7 38 8,2 31 6, ,5 rkdş vrlığı Hyır 1086 b 70, ,5 83 5,4 216 b 14,1 151,5 <0,001 Dh önce Evet 60 46, ,1 9 7, ,4 psikolojik tedvi 26,3 <0,001 Hyır 1239 görme durumu b 66, , ,6 353 b 18,9 *Stırlrd yer ln ktegorilere it syı freknslrın ynınd verilen hrfler birbirinden frklı ise, ktegoriler rsınd nlmlı frklılık vrdır. 40 Andolu Kliniği, Ock 2017; Cilt 22, Syı 1

6 Akkuş ve rk. Sigr ve Alkol Kullnm Sıklığı Tblo 3. Öğrencilerin lkol kullnm durumlrının bzı değişkenler çısındn incelenmesi ALKOL Hiçbir zmn kullnmdım Sdece 1 kez denedim Hftd 1 5 kez kullnıyorum Hemen her gün kullnıyorum χ 2 P* Sigr Cinsiyet Lise türü Okul bşrısı lgısı Sınıf Devmsızlık ypm durumu Disiplin cezsı lm durumu Polis ile bşı derde girme Ailenin geliri Arkdşlrının lkol kullnm durumu Syı % Syı % Syı % Syı % Hiçbir zmn ,4 33 2,5 11 0,8 3 0,2 Sdece 1 kez 147 b 79,9 33 b 17,9 4, b 2,2 0 0,0 Hftd 1 5 kez 80 b 70,2 30 b, c 26,3 4 b 3,5 0 0,0 Hemen her gün 145 c 36,2 118 c 29,5 105 c 26,2 32 b 8,0 Kız ,0 60 7,3 11 1,3 3 0,4 Erkek 873 b 74,5 154 b 13,1 113 b 9,6 32 b 2,7 Kız meslek ,8 25 5,3 4 0,8 0 0,0 Endüstri meslek 708 b 76,1 109 b 11,7 85 b 9,1 28 b 3,0 Andolu 474 b 79,5 80 b 13,4 35 c 5,9 7 c 1,2 Düşük , , ,2 9 4,0 Ort 1305 b 83,9 156 b 10,0 81 b 5,2 14 b 0,9 Yüksek 165 c 77,1 24, b 11,2 13 b 6,1 12 5,6 9. sınıf ,7 58 7,2 30 3,7 4 0,5 10. sınıf 502 b 79,7 68 b 10,8 43 b 6,8 17 b 2,7 11. sınıf 316 b 75,8 54 b 12,9 38 b 9,1 9 b 2,2 12. sınıf 87 c 62,6 34 c 24,5 13 b 9,4 5 b 3,6 Ypmm ,7 8 3,5 2 0,9 2 0,9 gerektiğinde 1129 b 87,5 99 b 7,7 49 b 3,8 14 1,1 yprım 279 c 58,4 107 c 22,4 73 c 15,3 19 b 4,0 Evet , , ,4 14 5,7 Hyır 1497 b 85,4 165 b 9,4 69 b 3,9 21 b 1,2 Evet , , ,5 23 8,7 Hyır 1505 b 86,8 160 b 9,2 57 b 3,3 12 b 0, TL ,7 60 8,3 42 5,8 9 1, TL ,4 126 b 11,7 61 5,7 13 1,2 >3.000 TL 135 b 68,5 28 b 14,2 21 b 10,7 13 b 6,6 Hiçbiri ,3 22 2,0 5 0,4 3 0,3 Çok zı 318 b 79,7 68 b 17,0 12 b 3,0 1 0,3 Bzılrı 166 c 55,7 80 c 26,8 46 c 15,4 6 b 2,0 Çoğu 51 d 35,4 38 c 26,4 46 d 31,9 9 c 6,2 Hepsi 7 e 15,9 6 b, c 13,6 15 d 34,1 16 d 36,4 822,1 <0, ,2 <0,001 82,7 <0,001 62,8 <0,001 79,3 <0, ,5 <0, ,9 0, ,3 <0,001 48,5 <0, ,5 <0,001 Polis ile bşı derde giren Evet , , ,8 28 3,1 <0, ,5 rkdş vrlığı Hyır 991 b 91,6 68 b 6,3 16 b 1,5 7 b 0,6 Hırsızlık ypn rkdş vrlığı Evet Hyır b 61,7 84, b 18,0 9, b 15,4 4, b 4,8 1,2 105,9 <0,001 rkdş vrlığı Hyır 1170 b 86,3 112 b 8,3 61 b 4,5 12 b 0,9 Evden okuldn kçn Evet , ,9 63 9,8 23 3,6 74,6 <0,001 vrlığı Hyır 1354 b 88,4 120 b 7,8 49 b 3,2 8 b 0,5 Mdde kullnn rkdş Evet , , ,1 27 5,8 243,8 <0,001 Dh önce psikolojik Evet 74 80,4 9 9,8 8 8,7 1 1,1 tedvi görme durumu Hyır 83 64, , ,6 7 5,4 7,9 <0,001 *Stırlrd yer ln ktegorilere it syı freknslrın ynınd verilen hrfler birbirinden frklı ise, ktegoriler rsınd nlmlı frklılık vrdır. Antolin Clinic, Jnury 2017; Volume 22, Issue 1 41

7 Andolu Klin / Antol Clin (OR=2,104; p=0,000) her gün sigr kullnm sıklığı nlmlı düzeyde dh yüksektir. Dokuzuncu sınıft okuyn öğrencilerin 12. sınıft okuyn öğrencilere göre (OR=0,348; p=0,000), ve rkdşı sigr kullnmynlrın rkdşı her gün sigr kullnnlr göre (OR=0,004; p=0,000) her gün sigr kullnm sıklığı nlmlı düzeyde dh düşüktür. d) Sdece Bir Kez Alkol Denemeyi Etkileyen Fktörler Kız meslek lisesinde okuyn öğrencilerin Andolu lisesinde okuyn öğrencilere göre (OR=5,795; p=0,000); okul bşrısı ort olnlrın yüksek olnlr göre (OR=4,109; p=0,015); ve gelir düzeyi düşük ve ort olnlrın gelir düzeyi yüksek olnlr göre (OR=4,155; p=0,023), (OR=3,110; p=0,034) içkiyi deneme sıklığı nlmlı düzeyde dh yüksektir. Onuncu sınıft okuyn öğrencilerin 12. sınıft okuyn öğrencilere göre (OR=0,234; p=0,074), ve polisle bşı derde girenlerin polis ile bşı derde girmeyenlere göre (OR=0,197; p=0,002) içkiyi deneme sıklığı nlmlı düzeyde dh düşüktür. e) Hftd 1 5 Kez Alkol Kullnmyı Etkileyen Fktörler Okul bşrısı ort olnlrın okul bşrısı yüksek olnlr göre (OR=5,025; p=0,068), ve rkdşı polisle bşı derde girenlerin girmeyenlere göre (OR=4,759; p=0,029) hftd 1 5 kez lkol kullnm sıklığı nlmlı düzeyde dh yüksektir. TARTIŞMA Düzce de lise öğrencilerinin sigr ve lkol kullnm sıklığı ve bu mddelerin kullnımını etkileyen fktörleri belirlemek mcıyl ypıln bu çlışmd yşm boyu en z bir kez sigr kullnn öğrencilerin ornı %35 iken hemen her gün sigr kullnnlrın ornı %20,1 olrk bulunmuştur. Düny Sğlık Örgütü işbirliğiyle Amerik, Knd ve Avrup ülkelerinde ypıln çlışmd; 11 yşındki öğrencilerin %15 inin, 13 yşındkilerin %40 ının ve 15 yşındkilerin %62 sinin yşmlrı boyunc en z bir kez sigr içtikleri soncun vrılmıştır (3). İstnbul d 2000 yılınd ypıln çlışmd öğrencilerin yşm boyu en z bir kez sigr kullnm ornı %44, 2014 yılınd ypıln diğer bir çlışmd ise orn %45,5 olrk bulunmuştur (5,18). Btı ülkeleri ve İstnbul örnekleminde ypıln çlışmlrın sonuçlrın göre çlışmmızdki ornlr düşük görünmekle birlikte İstnbul dışınd ypıln çlışmlr bkıldığınd, çlışmmızdki sigr kullnm ornlrının yüksek olduğu söylenebilir. Sivs t 2009 yılınd lise öğrencileriyle ypıln çlışmd sigr kullnnlrın ornı %15,5 olrk bulunurken, İzmir de bu orn %24,3 tür (11,19). Çlışmmızd yşm boyu en z bir kez lkol kullnım ornı %18,7 olrk bulunmuştur. Bu orn Sivs t ypıln çlışmd (11) bulunn orndn %4,4 dh yüksektir. Anck İstnbul d ypıln bir çlışmd lise öğrencilerin %61 inin içkiyi denediği, %46 sının hlen lkol kullndığı, m nck %6 sının düzenli olrk lkol kullndığı görülmektedir (6). İstnbul d son yıllrd ypıln diğer bir çlışmd lise öğrencilerin yşm boyu lkol kullnm ornı %32,5 olrk bulunmuştur. Ülkemizde gençler rsınd lkol kullnım yygınlığının %11,6 ve %56,2 rsınd değiştiği (20) düşünüldüğünde, çlışmmızdki ornlrın ortlm düzeyde olduğu söylenebilir. Çlışmlrd içkiyi deneme ornlrının yüksek olmsı gençler rsınd lkolün eğlence ve keyif mçlı kullnıldığını düşündürmektedir. Cinsiyet ve yş değişkeni mdde kullnımınd bireysel risk fktörleri rsınd syılmktdır. Ypıln çlışmlr psikoktif ilçlr dışınd mdde kullnımının erkeklerde kızlr göre dh sık görüldüğünü göstermektedir. Bu bulgu, konuyl ilgili Türkiye de ypıln birçok çlışmnın sonuçlrıyl benzerlik göstermektedir (13,21,22,23). Alkol tüketiminde cinsiyetler rsındki frkın giderek zldığı (24) bildirilmiş ols d, çlışmmızd erkek ornının kızlr göre fzl olmsı, bu nedenle de sigr/lkol kullnımının fzl olmsı; geleneksel olrk kızlr ornl erkeklerin mdde deneme riski fzl oln kfe, br, khvehne gibi sosyl ve eğlence ortmlrın dh rht gidebilme imknın ship olmsı ile çıklnbilir (22). Yşın mdde kullnmy bşlm ve bğımlılık geliştirmede önemli bir değişken olduğu bilinmektedir. Çlışmmızd en yüksek ornd 12. sınıflrın sigr ve lkol kullndıklrı görülmektedir (p<0,001). Ypıln çlışmlrd sigr ve lkol kullnımının yş ilerledikçe rttığı (11), ynı zmnd üst sınıflr geçildikçe öğrencilerin mddelere krşı olumlu tutum geliştirdikleri bildirilmektedir (22). Ayrıc erken yşlrd lkol lm, yşm boyu herhngi bir zmnd lkol kullnım bozukluğunun oluşmsını rtırn bir risk etkeni olrk bildirilmek- 42 Andolu Kliniği, Ock 2017; Cilt 22, Syı 1

8 Akkuş ve rk. Sigr ve Alkol Kullnm Sıklığı tedir (17). Bu sonuçlr bğımlılığın önlenmesinde koruyucu önleyici müdhlelerin ergenlerin mddelerle hiç krşılşmdıklrı ve bu mddelere krşı olumsuz tutumlrının olduğu lise öncesi dönemde bşltılmsının önemini göstermektedir. Okullr göre sigr ve lkol lm durumlrın bkıldığınd; endüstri meslek lisesinde okuynlrın sigr içme ve lkol kullnm sıklığının diğer okullr göre nlmlı düzeyde yüksek olduğu, en düşük ornd kullnm ornının ise kız meslek lisesine it olduğu görülmektedir. Bu bulgunun cinsiyet değişkenine prlel olrk okullrdki kız ve erkek syısının fzllığı ile ilgili olduğu düşünülmektedir. Anck sigryı sdece bir kez deneme sıklığının kız meslek lisesinde Andolu lisesine göre 1,951 kt dh fzl (p=0,009) ve endüstri meslek lisesinde en düşük olmsı, kız öğrencilerin sigryı deneme ornlrının erkeklere göre dh yüksek olduğunu göstermektedir. Hftd 1 5 kez sigr kullnnlrın ornının endüstri meslek lisesinde okuyn öğrencilerde Andolu lisesinde okuyn öğrencilere göre (OR=2,471; p=0,013) dh yüksek olmsı d bu bulguyu desteklemektedir. Bir bşk deyişle kızlr denemeyi, erkekler ise kullnmyı tercih etmektedirler. Çlışmd okul bşrısını düşük lgılyn öğrencilerin sigr ve lkol kullnm sıklıklrının her iki nliz sonucund d nlmlı düzeyde yüksek olduğu görülmüştür. Bu bulguy benzer şekilde çlışmlrd öğrencinin sınıft klmsının ve düşük okul bşrısının sigr ve lkol kullnımınd bir risk fktörü olduğu bildirilmektedir (8,10,16). Devmsızlık ypn ve disiplin cezsı ln öğrencilerin sigr ve lkol kullnm sıklığının diğerlerine göre nlmlı düzeyde dh yüksek olmsının okul bşrısı ile ilişkili olduğu düşünülmektedir. Çlışmdki diğer bir bulgu ise, polisle bşı derde girmenin sigr ve lkol kullnm sıklığını rtırmsıdır (p<0,001). Özellikle disiplin cezsı lnlrın, polisle bşı derde girenlerin, devmsızlık ypnlrın ve okul bşrısı düşük oln öğrencilerin diğerlerine göre hftd 1 5 kez vey her gün sigr içme sıklığı nlmlı derecede dh yüksektir. Mdde kullnm sıklığının ve risk fktörlerinin incelendiği pek çok çlışmd benzer risk fktörü olrk belirlenmiştir. Bu sonuçlr öğrencinin okul ile bğlntısının herhngi bir nedenle zyıflmsının mddeleri kullnm riskini rtırdığını göstermektedir. Bu nedenle okullrd öğrenciyi ktif tutn, ilgi çekici fliyetlerin syısının rtırılmsı riskli öğrencilerin erken dönemde frk edilmesi için etkili bir yöntem olbilir. Amerik d 127 okuld ypıln bir çlışm, okul ortmınd müfredt dışı ktivitelerin ve iyi bir sınıf yönetiminin olmsının öğrencilerin okul bğlılığını rtırdığını göstermiştir (15). Çlışmd rkdşlrın sigr ve lkol kullnm sıklığın etkisi; çevresinde sigr/lkol kullnn, evden/okuldn kçn, polisle bşı derde giren, y d mdde kullnn rkdşlrın olmsı değişkenleri ile incelenmiştir. Arkdş ile ilgili bütün değişkenlerde sigr/lkol kullnm sıklığının rttığı gözlenmiştir. Litertürde krn etkisinin mdde kullnımı üzerine etkisi ile ilgili sonuçlrın hemen hepsi bu değişkenin ergenin mddeye bşlm ve devm etme sürecinde oldukç etkili olduğunu göstermektedir. İngiltere de ergenler ile ypıln bir çlışmd tütün, lkol ve mdde (cnnbis) kullnımı üzerinde rkdş etkisinin oldukç önemli olduğun vurgu ypılmış, özellikle sınıf rkdşı, komşu, ynı cinsiyetteki rkdş, en ykın rkdş olrk tnımlnn kişilerin mdde kullnımınd referns gruplr olduğu bildirilmiştir (24). Ülkemizde Krty ve Kubily ın yptıklrı çlışmd rkdşlrı sigr ve lkol kullnn ergenlerin sigr ve lkolü kullnm sıklığının nlmlı düzeyde rttığı görülmüştür. Bşk bir çlışmd ise, öğrencinin mdde kullnn rkdşının bulunmsının mdde kullnm riskini ltı kt rtırdığı bildirilmiştir (1). Ergenin bğımlılıklrdn uzk durmsını sğlyn koruyucu fktörler rsınd olumlu özelliklere ship krnlrının olmsı önemli bir yere shiptir (2). Çlışmd dh önce psikolojik tedvi görenlerin yüksek ornd sigr/lkol kullndığı görülmektedir. Ypıln bir çlışmd her gün sigr içen öğrencilerin intihr girişimi, öfke nöbetleri, psikolojik trvm öyküsü, kygı gibi dvrnışsl ve psikolojik problemler gösterdikleri belirlenmiştir (10). Bizim çlışmmızd d benzer şekilde psikiytrik bir hstlığı olnlrın olmynlr göre (OR=2,104; p=0,000) her gün sigr kullnm sıklığı nlmlı düzeyde dh yüksektir. Konuyl ilgili çlışmlrd d dvrnış bozukluklrı, olumsuz kendilik lgısı, trvmtik yşm deneyimi, ebeveyn kybı, ilesel sorunlr yşm gibi bireysel durumlrının ergenlerde mdde kullnımı çısındn önemli risk fktörleri olduğu bildirilmektedir (2,8,13,23). Bunun ynı sır, dikkt eksikliği ve hipe- Antolin Clinic, Jnury 2017; Volume 22, Issue 1 43

9 Andolu Klin / Antol Clin rktivite bozukluğu ve dvrnım bozukluğu oln, içe dönük y d kygı düzeyi yüksek oln çocuklrın, lkol kullnımı bkımındn ciddi risk ltınd olduğu bildirilmektedir (17). Çlışmdki bu bulgu, syıln bu nedenlerden bir y d birkçının ergenin hytınd vr olmsı ile ilişkili olbilir. Bu çlışmd ilenin gelir düzeyi TL ve üzerinde ise hftd 1 5 kez ve hemen her gün lkol lm sıklığının rttığı (P<0,001) görülmektedir. Ülkemizde ypıln bzı çlışmlrd sigr ve lkol kullnımının düşük gelirli ilelerin çocuklrınd dh yüksek olduğu (12), bzı çlışmlrd ise sigr ve lkol kullnm sıklığının sosyoekonomik düzey ile ilişkisi olmdığı orty konmuştur (13). Çlışmmızdki bu bulgu pr engelinin ortdn klkmsının lkole ulşmyı kolylştırdığını düşündürmektedir. Çlışmmızd gelir durumuyl sigr içme rsınd bir ilişkinin olmmsı özellikle sigrnın her gelirden bireyler için kolylıkl ulşılbilir olduğunu düşündürmektedir. Çlışmdki diğer bir bulgu oln sigr kullnn öğrencilerin ynı zmnd lkol kullnmlrı, sigrnın mdde kullnımınd bşlngıç mdde niteliğinde olmsı ile çıklnbilir. Ankr ve Edirne de yürütülen çlışmlrd d lkol kullnnlrın ynı zmnd sigr kullndığı belirlenmiştir (25,26,13). Evren ve rkdşlrının çlışmsınd d, benzer şekilde, her gün sigr içenlerin düzenli olrk lkol kullndıklrı d orty çıkmıştır (10). SONUÇ Lise öğrencileri rsınd sigr ve lkol kullnm sıklığını ve bu mddeleri kullnmlrını etkileyen fktörleri belirlemek mcıyl ypıln bu çlışmd yşm boyu en z bir kez sigr kullnn öğrencilerin ornı %35 iken hemen her gün sigr kullnnlrın ornı %20,1 olrk bulunmuştur. Alkol kullnımı için ise bu ornlr sırsıyl %18,7 ve %1,8 dir. Endüstri meslek lisesinde okuyn öğrencilerde, erkek öğrencilerde, 12. sınıftki öğrencilerde, kdemik bşrısını düşük lgılynlrd, disiplin cezsı ln, devmsızlık ypn, polisle bşı derde giren, rkdşı sigr, lkol y d bşk bir mdde kullnn, y d psikolojik tedvi lmış oln öğrencilerde sigr ve lkol kullnm ornlrının isttistiksel olrk nlmı düzeyde dh yüksek olduğu belirlenmiştir (p<0,001). Bu sonuçlr doğrultusund; lise öncesi öğrencilerin bireysel, ilesel ve okul özellikleri dikkte lınrk bu öğrencilere yönelik koruyucu/önleyici müdhleler plnlnmsını, öğrencilerin sigr ve lkol kullnm nedenlerinin dh derinlemesine değerlendirileceği nitel çlışmlr ypılmsını, sigr ve lkol kullnımınd risk fktörlerini belirlemenin ynı sır olsı koruyucu önlemler üzerine de düşünülmesini, ve ilgili yerel kurumlrın işbirliğiyle öğrencilerin ile okul çevre özelliklerinin göz önünde bulundurulcğı önleyici projeler yürütülmesini önermekteyiz. KAYNAKLAR 1. Erdem G, Eke CY, Ögel K, Tner S. Lise öğrencilerinde rkdş özellikleri ve mdde kullnımı. Bğımlılık Derg. 2006;7: Alikşifoğlu M, Ercn O. Ergenlerde Mdde Kullnımı. Türkiye Klinikleri Peditrik Bilimler Derg. 2006;2(5): Düny Sğlık Örgütü. Young People s Helth in Context: Interntionl report from the HBSC 2001/2002 survey. WHO policy series: helth policy for children nd dolescents, issue 4. Kopenhg: WHO Reginl Office for Europe; Knn L ve rk. Youth risk behvior surveillnce United Sttes, MMWR. 2014;63: Pumrieg AJ, Burkgzi H, Unlu A, Prjpti P, Dlkılıç A. Substnce buse: risk fctors for Turkish youth. Bull Clin Psychophrmcol. 2014;24(1); Alikşifoğlu M. Alcohol drinking behviors mong Turkish high school students. Turkish J Peditr. 2004;46: Myd AS, Tufn N, Bştş S. Düzce Tıp Fkültesi öğrencilerinin sigr konusundki tutumlrı ve içme sıklıklrı. TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni. 2007;6(5): Gökgöz Ş, Koçoğlu G. Adölesn çğd lkol ve sigr içme dvrnışı. Fırt Tıp Derg. 2007;12(3): Crson KV, Brinn MP, Lbiszewski NA, Estermn AJ, Chng AB, Smith BJ. Community interventions for preventing smoking in young people. Cochrne Dtbse Syst Rev. 2011;7:CD Evren C, Evren B, Bozkurt M. Tobcco use mong 10th grde students in Istnbul nd relted vribles. Asin J Psychitr. 2014;8: Güler N, Güler G, Ulusoy H, Bekr M. Lise öğrencileri rsınd sigr, lkol kullnımı ve intihr düşüncesi sıklığı. Cumhuriyet Tıp Derg. 2009;31(4): Ögel K, Tner S, Eke CY. Tobcco, lcohol nd substnce use prevlence mong tenth grde students: Istnbul smple. Journl of Dependence. 2006;(7): Andolu Kliniği, Ock 2017; Cilt 22, Syı 1

10 Akkuş ve rk. Sigr ve Alkol Kullnm Sıklığı 13. Krty GG, Kubily G. Sosyoekonomik düzeyi frklı iki lisede mdde kullnm durumu ve etkileyen fktörlerin belirlenmesi. Hemșirelikte Arştırm Geliștirme Derg. 2004;6: Ky B, Özcn ME. Uçucu bğımlılığı ve kötüye kullnımı: epidemiyoloji, risk gruplrı ve önleme progrmlrının gerekliliği. Klinik Psikiytri. 1999;2: McNeely CA, Nonnemker JM, Blum RW. Promoting school connectedness: evidence from the Ntionl Longitudinl Study of Adolescent Helth. J Sch Helth. 2002;72(4); Aknbi MI, Godwin A, Anyio BT, Muhmmd M, Ajiboye SA. Impct of substnce buse on cdemic performnce mong dolescent students of colleges of eduction in Kwr Stte, Nigeri. J Educ Prct. 2015;6(28): Görker I. Çocuk ve ergenlerde lkol kullnımı ve lkol bğımlılığı. Türkiye Klinikleri Psikiytri Özel Derg. 2010;3(3): Aliksifoglu M ve rk. Cigrette smoking mong Turkish highschool students. J Adolescent Helth. 2002;30: Ars Ş, Güny T, Özn S, Orçın E. İzmir ilinde lise öğrencilerinin riskli dvrnışlrı. Antolin J of Psychitr. 2007;8(2): Türkcn A. Türkiye de lkol kullnımı ve bğımlılığının yygınlığı üzerine bir gözden geçirme. Türk Psikiytri Derg. 1999;10: Ögel K. Mdde kullnım bozukluklrı epidemiyolojisi. Türkiye Klinikleri Dhili Tıp Bilimleri Derg. 2005;1(47): Aksoy K. Lise öğrencilerinin bğımlılık ypn mddelere ilişkin tutumlrı ve bu tutumlr etki eden değişkenlerin incelenmesi (Mlty ili örneği) [yüksek lisns tezi]. Mlty: İnönü Üniversitesi Sosyl Bilimler Enstitüsü; Yüncü Z. Adolesn dönemde lkol mdde kötüye kullnımı. Türkiye Klinikleri Aile Hekimliği Özel Derg. 2013;4(1): McVicr D, Polnski A. Peer effects in UK dolescent substnce use: never mind the clssmtes? Oxford Bull Econ Stt. 2014;76(4): Arıkn Z, Coșr B, Ișık A, Cndnsyr S, Ișık E. Yrı kentsel bir bölgede lkol Prevlnsı. Kriz Derg. 1996;4(2); Erkuklu G, Deveci S, Eskiock M, Berberoğlu U, Dğlı K, Sltık A. Edirne merkez ilçede yș grubund lkolizm prevlnsı ve ilişkili etmenler. 8. Ulusl Hlk Sğlığı Kongresi Kitbı. Diyrbkır: Dicle Üniversitesi Bsımevi; 2002: Antolin Clinic, Jnury 2017; Volume 22, Issue 1 45